Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 1.3MB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 01 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan O'qish

Sotuvchi

Zamira

Ro'yxatga olish sanasi 01 Fevral 2025

1 Sotish

1-sinfda “Gap” mavzusini o’rganish metodikasi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MAKTABGACHA VA MAKTAB TA’LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI KURS ISHI Mavzu: 1-sinfda “Gap” mavzusini o‘rganish metodikasi. “Boshlang‘ich ta’lim” yo‘nalishi 301-guruh Bajardi: Erkinova Zamira Teks h irdi: Masharipova Umida TOSHKENT-20 23 Reja: I.KIRISH II.ASOSIY QISM 1. 1-sinfda “Gap” mavzusini o‘rganish metodikasi . 2. Ona tili darslarida “Gap” mavzusini o‘rganish darslarini tashkil etish. 3. “Gap” mavzusini o‘rganishda interfaol metodlardan foydalanish. III.XULOSA IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Kirish Kurs ishining dolzarbligi: Respublikamizda ta‘lim-tarbiyaning mazmun va mohiyatining o‘zgarishi o‘qituvchi va o‘quvchi oldiga yangidan - yangi muammolarni ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Ta‘lim-tarbiya jarayonida vujudga kelgan ta‘lim yangi pedagogik munosabatlar mazkur jarayonlarda ta‘lim texnologiyalarini qo‘llashni taqozo etadi. Ta‘lim tarbiya jarayonida, jumladan, boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida masalni o‘rganish barobarida o‘quvchilarning bilim va tahsil olishga bo‘lgan qiziqishlarini orttiriladi, bilish faoliyati faollashtiriladi, ta‘lim tarbiya jarayonini yuqori darajada bo‘lishiga imkon yaratadi. Biz boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari ma‘suliyatini chuqur his qilgan holda ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida masalni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o‘rgatsak ko‘zlangan maqsadga to‘la erishamiz. Yuqoridagilarga amal qilgan holda o‘quvchilarni har tomonlama bilimdon, mustaqil fikrlashga, og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishga o‘rgatishimiz lozim. Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida masalni o‘rganish va tahlil qilish biz tanlagan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. O‘zbekiston istiqlolga erishishi bilan bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik huquqiy davlat va ochiq fuqarolik jamiyatini qurish yo‘lini tanlaganligi sababli, yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar barcha sohalar qatorida ta‘lim tizimi oldiga ham mazmun-mohiyati jihatidan butkul yangi vazifalarni qo‘ydi. Bu vazifalarning amalga oshirilishi ta‘lim tizimining muntazam takomillashtirib borilishini va shu orqali yosh avlodni ilm-fan asoslari bilan chuqur qurollantirishni taqozo etadi. Zero, ilm olish yo‘lidagi izlanish insonning e‘tiqodi va dunyoqarashini shakllantiradi, ma‘naviy-axloqiy kamolot sari etaklaydi. Kasbiy sifatlar sohasidagi izlanishlar sof didaktik yo‘nalishda, yoki faqat pedagogik metodlar vositasida amalga oshirilmaydi. Sifatlar mohiyatini, ularning tabiatini, ichki shakllanish mexanizmlarini chuqur anglab etish, samarali ta’lim metodlarini ilmiy asoslash uchun jahon pedagogikasida mavjud ilg‘or tajribalarni ijodiy tadqiq qilish va umumlashtirish, ta‘lim oluvchining organizmida ta‘lim jarayonida ro‘y beruvchi jarayonlar, uning ruhiyatidagi o‘zgarishlarni bilish talab etiladi. Bundan kelib chiqqan holda o‘qituvchida kasbiy sifatlarni rivojlantirish muammosini hal qilish uchun didaktika va metodika sohasi psixologiya bilan mustahkam aloqada tadqiq qilinmog‘i lozim. Mavzuning o‘rganganlik darajasi: Umumiy o‘rta ta’limning Davlat standartlari va o‘quv dasturiga ko‘ra boshlang‘ich sinf darslarida masal janriga oid bilim, ko‘nikma va malakalar asosida bolalarni ona vatan, istiqlol, milliy qadriyatlar asosida kamol toptirishdan iborat. Ta’lim sohasi M.Hamrayev, H.Bakiyeva, U.Masharipova, D.Qurbonova, Q.Shodiyeva, M.R.Qodirova, Y.Razbayeva, Q.Abdullayeva, Sh.Yo‘ldosheva, K.Qosimova, S.Matchonov, Sh.Sariyev, O.Roziqov, M.Mahmudov, B.Adizov, A.Hamroyev, O.Qo‘chqorbekov, Ya.Qurbonov va boshqalar qator o‘quv qo‘llanmalar, darsliklar, uslubiy qo‘llanmalar yaratganlar. Kurs ishining maqsadi : Ona tili darslarida “Gap” mavzusi metodikasini o‘rganish va metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi predmeti: Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida “Gap” mavzusini o‘rganish metod, usul va vositalari. Kurs ishi ob’ekti : Ona tili darslarini o‘qitish jarayoni. Kurs ishining vazifalari: Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida gapni o‘rgatishning usullarini ishlab chiqish, uni amaliyotda qo‘llashdan iborat. 1. Ona tili darslarida gapni o‘rgatishning pedagogik-psixologik ahamiyati. 2.Ona tili darslarida gapni o‘rgatish darslarini tashkil etishda interaktiv vositalardan foydalanish. 3. Gap mavzusini o‘rganishda interfaol metodlardan foydalanishning zamonaviy usullarini ishlab chiqish. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: kirish, uchta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 1. 1-sinfda “Gap” mavzusini o‘rganish metodikasi . Bоshlang‘ich ta’lim jarayоni bоlaning mantiqiy tafakkur qila оlish salоhiyati, aqliy rivоjlanishi, dunyоqarashi, kоmmunikativ savоdхоnligi va о‘z-о‘zini anglash salоhiyatini shakllantirishga, jismоnan sоg‘lоm bо‘lishga, mоddiy bоrliq gо‘zalliklarini his eta оlishga, gо‘zallik va nafоsatdan zavqlana оlish, milliy urfоdatlarni о‘zida singdirish va ardоqlash, ularga riоya qilishga о‘rgatadi. О‘zbеkistоn Rеsрublikasidagi bоshlang‘ich ta’lim tayanch о‘quv rеjasi dоirasiga оna tili, matеmatika, tabiat hamda insоn va jamiyat ta’limi sоhalari kiritilgan. Оna tili ta’limi bоlalarning tafakkur qilish faоliyatlarini kеngaytirishga, erkin fikrlay оlishi, о‘zgalar fikrini anglashi, о‘z fikrlarini оg‘zaki va yоzma ravishda ravоn bayоn qila оlishi, jamiyat a’zоlari bilan erkin mulоqоtda bо‘la оlish kо‘nikma va malakalarini rivоjlantirishga хizmat qiladi. Boshlang‘ich sinflar ona tili kursini o‘rganishning yetakchi insoniy tamoyili tilning barcha tomonlarini (leksikasi, fonetikasi, grammatikasi, so‘z yasalishi) o‘zaro bog‘liq holda o‘rganish hisoblanadi. Mazkur tamoyil tilni yaxlit hodisa sifatida o‘rganinshni ta’minlaydi va til kishilarning aloqa vositasi ekanini o‘quvchilar tushunishlari uchun imkoniyat yaratadi. Bu tamoyil bo‘limlar orasidagi mumkin bo‘lgan bog‘lanishni hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Boshlang‘ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar amaliy o‘rganiladigan va nazariy o‘rganiladigan bilimlarga bo‘linadi. Sintaksisga oid bilimlarni amaliy o‘rganish savod o‘rgatish davridayoq boshlanadi va 4-sinfda ham davom ettiriladi. Boshlang‘ich sinfda “Gap”, “Darak gap”, “So‘roq gap”, “Buyruq gap”, “His-hayajon gap”, “Gap bo‘laklari”, “Bosh bo‘laklar”, “Ikkinchi darajali bo‘laklar”, “Gapda so‘zlarning bog‘lanishi” mavzulari nazariy o‘rganiladi. Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar bajariladi. Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni ifodalashda gapdan ongli foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish hisoblanadi. Morfologiya va leksika, fonetika va orfografiya sintaksis asosida o‘zlashtirilgani uchun tilni o‘rganishda gap ustida ishlash markaziy o‘rin egallaydi. Gap nutqning asosiy birligi bo‘lib, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son, olmosh, fe’l va ularning muhim kategoriyalarining tilimizdagi rolini gap asosida bilib oladilar. O‘quvchilar ona tili leksikasini ham gap negizida egallaydilar. So‘zning lug‘aviy ma’nosi va uning qo‘llanish xususiyatlari so‘z birikmasi yoki gapda ma’lum bo‘ladi. So‘z gapda bir ma’noli bo‘ladi (gapdan tashqari bir necha ma’no ifodalash mumkin). Boshlang‘ich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh yo‘nalishga bo‘lish mumkin: 1. Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo‘lgan gapning muhim belgilarini o‘rgatish). 2. Gap qurilishini o‘rgatish (so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyatlari, yoyiq va yig‘iq gaplar ustida ishlash). 3. O‘quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko‘ra turlaridan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish. 4. Gapda so‘zlarni aniq qo‘llash ko‘nikmasini o‘stirish. 5. Yozma nutqda gapni to‘g‘ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan boshlash, tinish belgilarini qo‘yish) ko‘nikmasini shakllantirish. Ishning bu besh yo‘nalishi bir-biriga o‘zaro ta’sir etadi va gapning ayrim tomonlarini o‘rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama qilinadi. Gapni o‘rganish va nutqda undan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish o‘quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib, boyitib borishga asoslanadi. O‘quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish ehtiyoji tug‘iladi. U o‘z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak, aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi. “Gap” mavzusi barcha sinflarda o‘rganiladi. Gapning belgilari haqidagi bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O‘quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi – gap haqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari, gapda so‘zlarning bog‘lanishini o‘rganishga o‘tadilar. Gap ustida ishlashning boshlang‘ich bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda o‘quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi, tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini bilmasdan turib, so‘zlardan gap tuzib bo‘lmaydi. Agar o‘quvchilar gapning bosh bo‘laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar. Ega va kesim gapning qurilishi va mazmunining asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham savod o‘rgatish davrida gapning bosh bo‘laklari ustida kuzatish o‘tkazgan ma’qul. Gapning bosh bo‘laklarini kuzatish bilan o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq ifodalashga o‘rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko‘nikmasi shakllanadi. Gapni o‘rganish me’yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so‘z birikmasi haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan sintaktik material kam bo‘lsa ham, butun o‘quv yili davomida, boshqa mavzularga singdirilgan holda gap ustida ishlab boriladi. Milliy o‘quv dasturiga ko‘ra, 1-sinfda “Ona tili”da o‘quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. Gap tugallangan fikr bildirishi, gap so‘zlardan tashkil topishi, uning oxiriga ma’lum tinish belgilari qo‘yilishi haqida amaliy ma’lumotlar beriladi. 2-sinf “Ona tili” da esa o‘quvchilar gap haqida amaliy tushunchalar oladilar. Ular gapdan shu gap kim yoki nima haqida aytilganini va uhaqda nima deyilganini bildirgan so‘zni ajratishga o‘rganadilar. Aslida gapning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi va bu bosh bo‘laklarni o‘rganishga muqaddima bo‘ladi. 3-sinf gap ustida ishlashda yangi bosqichdir. O‘quvchilar gapni amaliy o‘rganishdan tushuncha sifatida o‘rganishga o‘tadilar. Ular gapning muhim belgilarni bilib oladilar. Bu bosqichda bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning ta’rifi, ega va kesim atamalari kiritiladi. Bu sinfda gapda so‘zlarning bog‘lanishiga katta e’tibor beriladi. O‘quvchilar gapning asosi (ega va kesim) ni ajratadilar, ikkinchi darajali bo‘laklarni farqlaydilar va gapdagi ikki so‘z (hokim va tobe so‘z)ni, so‘zlarning grammatik jihatdan, ya’ni qo‘shimchalar orqali bog‘lanishni bilib oladilar.Shuningdek, gapning maqsadga ko‘ra turlari, darakgap, so‘roq gap, buyruq gap hamda his-hayajon gaplarning o‘ziga xos jihatlari bilan tanishadilar. 4- sinfda “Nutq. Matn” mavzusini o‘rganish bilan gap haqidagi bilim kengaytiriladi. Xususan, o‘quvchilar matn nutqning yozma shakli ekanligi, uni qismlarga bo‘lish, unga sarlavha qo‘yish, reja tuzish mumkiinlgi haqidagi tushunchlarga ega bo‘ladilar. Shunday qilib, o‘quvchilarda gap bo‘laklari haqidagi tasavvurni o‘stirish gapni o‘zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birinchidan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari gap bo‘laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga) bo‘linishini o‘zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo‘laklar turlarga ajratilmaydi. Gapni o‘zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo‘laklar esa bosh bo‘laklarni aniqlovchilik va to‘ldiruvchilik vazifasini bajaradi. Ko‘rinadiki, boshlang‘ich sinflarda sintaksisni o‘rgatishdan asosiy maqsad bolalarning yosh xususiyatini hisobga olgan holda og‘zaki va yozma nutqini, tafakkurini o‘stirish hisoblanadi. O‘quvchilarda gapni to‘g‘ri tuza olish, ulardan nutq jarayonida to‘g‘ri foydalana olish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. 2. Ona tili darslarida “Gap” mavzusini o‘rganish darslarini tashkil etish. Jamiyatimiz hayotini jahon talablari darajasiga olib chiqish uchun barcha sohalarda - iqtisodiy, siyosiy sohalarda, jumladan, ta’lim tizimida ham islohatlar amalga oshirilib tubdan o‘zgartirilmoqda, ta’lim berishning zamonaviy va yangicha usullari joriy etilmoqda. Bularning barchasi ta’lim tizimini rivojlantirish maqsadida amalga oshirilayotgan ishlardir. Ta’lim tizimini rivojlantirishning asosiy maqsadi bugungi kunda o‘sib kelayotgan yosh avlodni komil inson etib tarkib toptirishdi. Bizga ma’lumki, ta’lim berish orqali tarbiya va tarbiyalash orqali ta’lim beriladi. Ya’ni, ta’lim berishning asosiy qismi o‘quvchilarni har tomonlama komillikka yetaklashdir. Ta’limning yangi mazmuni boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini ona tili darslarida savodxon, bilimli, nazariyani amaliy ishlarda tushuntira oladigan, o‘quvchi o‘z ehtiyoji talab qilgan darajadagi o‘quv materialini o‘zlashtiradigan darajada tarbiyalab berishni nazarda tutmoqda. O‘quvchilarni faollikka undashda darsda interfaol usullardan samarali foydalanish yaxshi natija beradi. O‘qituvchi nuqtai- nazardan turib yondashish o‘quvchilarda o‘quv-biluv faoliyati mustaqilligini ta’minlashga xizmat qiladi. O‘quvchilar boshlang‘ich sinflarda o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikmalardan amaliy faoliyatlarida foydalanadilar. Mashqlarni aniq bajarish usullari va texnikalarning chuqurroq o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘quvchilar bilan o‘qituvchi o‘rtasida yo‘l qo‘yilishi lozim bo‘lgan amaliy mashq usullaridan bir bu yozma bahs usulidir. Bunday usulda muloqat o‘rnatish natijasida o‘quvchilarning erkin tarzda mustaqil fikrni ifodalash imkoniyati kengayadi, yozma nutqi rivojlanadi. Og‘zaki muloqat jarayonida bayon qila olmagan fikrlar bemalol yozma shaklda bildirish uchun sharoit yaratiladi. Boshlang‘ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar amaliy o‘rganiladigan va nazariy o‘rganiladigan bilimlarga bo‘linadi. Sintaksisga oid bilimlarni amaliy o‘rganish savod o‘rgatish davridayoq boshlanadi va 4-sinfda ham davom ettiriladi. Boshlang‘ich sinfda ―Gap, ―Darak gap, ―So‘roq gap, ―Buyruq gap, ―His-hayajon gap, ―Sodda gap, ―Gap bo‘laklari, ―Gapning uyushiq bo‘laklari, ―Undalmali gaplar mavzulari nazariy‖ o‘rganiladi. Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar bajariladi. Metodist olima T. G. Ramzaeva boshlang‘ich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh yo‘nalishga bo‘ladi: 1. Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo‘lgan gapning muhim belgilarini o‘rgatish). 2. Gap qurilishini o‘rgatish (so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyatlari, yoyiq va yig‘iq gaplar ustida ishlash). 3. O‘quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko‘ra turlaridan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish. 4. Gapda so‘zlarni aniq qo‘llash ko‘nikmasini o‘stirish. 5. Yozma nutqda gapni to‘g‘ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan boshlash, tinish belgilarini Shunga ko‘ra, boshlang‘ich sinf darsliklarida sintaksis bo‘limiga oid mavzular, xususan ―Gap mavzusi ham birinchi sinfdayoq o‘rganiladi. Xususan, 1-sinfda sintaksis bo‘limiga oid birgina ―Gap mavzusi beriladi va ushbu mavzuni o‘rganish uchun rejaga ko‘ra 8 sinf soati ajratiladi. Mazkur darslikda quyidagi qoidalar beriladi: Gap so‘zlardan tuziladi. Gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlanadi.Xabar mazmunidagi gapning oxi- riga nuqta (.) qo‘yiladi, so‘roq mazmunidagi gapning oxiriga so‘- roq bel gisi (?) qo‘yiladi, hishayajon mazmunidagi gapning oxiriga undov belgisi (!) qo‘yiladi. Yuqoridagilardan anglashiladiki, o‘quvchilar birinchi sinfdayoq, gap haqida ilk tasavvurga ega bo‘ladilar, har bir gap bir necha so‘zlardan iborat bo‘lishi va har doim bosh harf bilan yozilishi hamda uning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari haqida tushunchaga ega bo‘ladilar. 2-sinf Ona tili darsligida esa ―Sintaksis bo‘limiga oid 3‖ ta mavzu beriladi. Ular: Gap va so‘z; Gap; Gapning asosi. Gapda so‘zlarning bog`lanishi. Yuqoridagi mavzularni o‘rganish uchun esa 10 soat ajratiladi. Darslikda, shuningdek, quyidagi qoidalar keltirib o‘tiladi: Gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlanadi. Gapning oxiriga nuqta (.), so‘roq belgisi (?) yoki undov belgisi (!) qo‘yiladi. Masalan: Biz anhorda cho‘mildik. Sen suzishni bilasanmi? Cho‘milish qanday maza! Gap tugallangan fikrni bildiradi. Gap so‘zlardan tuziladi. Gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlanadi. Yaxshidan bog‘qoladi. Gap biror narsa haqida xabar mazmunini bildirsa, oxiriga nuqta qo‘yiladi. Gap so‘rash mazmunini bildirsa, oxiriga so‘roq belgisi qo‘yiladi. Gap kuchli his-hayajon bilan aytilsa, oxiriga undov belgisi qo‘yiladi. Gap kim (kimlar) yoki nima (nimalar)haqida aytiladi va ular haqida fikr bildiradi. (Kim?) Shifokor bemorlarni (nima qiladi?) davolaydi. (Nima?) Oltin o‘tda (nima qiladi?) bilinadi. Gap kim yoki nima haqida aytilganini bildirgan so‘z bilan ular haqida nima deyilganini bildirgan so‘z gapning asosiy mazmunini bildiradi. Bu — gapning asosi bo‘ladi. So‘zlar mazmun jihatidan o‘zaro bog‗lanib, gap hosil qiladi. Yuqoridagilardan anglashiladiki, ikkinchi sinda o‘quvchilar quyi sinfda olgan bilimlarini yana-da mustahkamlaydi. Xususan, 1-sinfda gap haqidagi ilk tushunchalar shakjllantiriladi, bundan tashqari gaplar oxiriga qo‘yiladigan tinish belgilari haqida ilk tushunchalar beriladi. Mashqlarda berilgan gaplar orqali o‘quvchilarda gapning ega va kesimini topishga ko‘nikma hosil qilinadi. Mashqlarda asosan tinish belgilarini qo‘yilishi yoki qo‘yilgan tinish belgilar nima uchun shunday qo‘yilgani haqida tushunchalar beriladi. 2-sinfda esa gap eng asosiy tushuncha sifatida beriladi. O‘quvchilar 1-sinfda olgan bilimlarni mustahkamlaydilar. Bu jarayonda ng asosiy e`tibor gapning asosini topish va gap kim yoki nima haqida aytilganiga e‘tibor qaratish hamda ularni tegishlicha belgilashga qaratilgandir. Shuningdek, o‘quvchilar 1-sinfda ―Gap‖ mavzusi orqali gaplarni ohang yordamida chegaralash va gap oxiriga qo‘yilishi kerak bo‘lgan tinish belgilarini o‘rgansalar, 2-sinfda shu manbalarga qo‘shimcha ravishda gapning asosi, gapda so‘zlarning bog`lanishi va gapda kimlar? yoki nimalar? so‘rog`iga javob beruvchi so‘zlarni va harakatni bildirgan so‘zlarni savollar yordamida aniqlashni o‘rganadilar. Bu orqali o‘quvchilarda gapning bosh bo‘laklarini kuzatish imkoniyati paydo bo‘ladi. Gapning bosh bo‘laklarini kuzatish bilan o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq ifodalashga o‘rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko‘nikmasi shakllanadi. Gapni o‘rganish me‘yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so‘z birikmasi haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang'ich sinflarda o‘rganiladigan sintaktik material kam bo‘lsa ham, butun o‘quv yili davomida, boshqa mavzularga singdirilgan holda gap ustida ishlab boriladi. Dasturga ko‘ra, 1-sinfda o‘quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. Gap tugallangan fikr bildirishi, gap so‘zlardan tashkil topishi, uning oxiriga ma‘lum tinish belgilari qo‘yilishi haqida amaliy ma‘lumotlar beriladi. 2-sinfda esa o‘quvchilar gap haqida nazariy tushunchalar oladilar. Ular gapdan shu gap kim yoki nima haqida aytilganini va u haqda nima deyilganini bildirgan so‘zni ajratishga o‘rganadilar. Aslida gap ning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi va bu bosh bo‘laklarni o‘rganishga muqaddima bo‘ladi. Dars mavzusi: Gap, so‘z, bo‘g‘in va tovush uzviyligi Ta’limiy maqsad : O‘quvchilarga gap va so‘z, bo‘g‘in va tovush uzviyligi haqida tushuncha berish . Tarbiyaviy maqsad : O‘quvchilarni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalash , maktabga mehr qo‘yish haqidagi tushunchalarini kengaytirish . Rivojlantiruvchi maqsad: O‘quvchilarda maktab,sinf xonasi,o‘quv qurollari haqidagi tushunchalarini snakllantirish, og‘zaki nutqini rivojlantirish, dunyoqarashlarini kengaytirish. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi: televizor, radiolardan eshitgan, ko‘rgan lavhalaridan ma’lumotlar yig‘ish va tushunish. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi: o‘quv qurollarini saramjon saqlash; oilada nechta odam borligini, kim katta-yu, kim kichikligini bilish. Dars turi : Yangi bilim va tushunchalarni kengaytirish . Dars metodi : Suhbat, tushuntish, savol –javob, didaktik o‘yinlar . Dars jihozi : maktab tasviri, o‘quv qurollarining rasmi, texnika vositalari. Darsning borishi. T/R Bo‘limlar Vaqti 1 Tashkiliy qism 3 daqiqa 2 O`tgan mavzuni mustahkamlash 5 daqiqa 3 Yangi mavzu bayoni 15 daqiqa 4 Yangi mavzuni mustahkamlash 10 daqiqa 5 O`quvchilarni rag`batlantirish. Darsni yakunlash. 10 daqiqa 6 Uyga vazifa 2 daqiqa Jami 45 daqiqa I.Tashkiliy qism. O‘quvchilarni darsga tayyorligini tekshirish . Qaysi mevali daraxtlarni bilasiz? Nima uchun davlatimiz mevali bog‘ yaratishga katta e’tibor qaratmoqda? Mevalarning inson salomatligi uchun foydasini aytib bera olasizmi? Bog‘bonlar bog‘da nima ishlar qilishadi? II . O‘tilgan mavzuni mustahkamlash. “Bo‘lishi mumkin emas” o‘yini . Doskaga poliz va daraxt rasmining kattalashtirilgan maketi osiladi . Poliz tasvirlangan maketga mevalarning maketi, daraxtga esa poliz ekinlari tasvirlangan maketlar ilingan bo‘ladi. Polizda nimalar pishadi ? Daraxtda-ch i ? Polizda nima bo‘lishi mumkin emas ? Poliz deganda nimani tushunasiz ? Dam olish daqiqasi .Qo‘shiq “Ayiqpolvon” III . Yangi mavzu bayoni . Ekranda maktab tasvirlari namoyish etiladi. O‘quvchilarga ism qo‘yadilar.Sinf jihozlari nomini aytadilar va bo‘g‘inga boladilar.O‘quv qurollari rasmlari ekranda navbat bilan chiqadi va bo‘g‘inga bo‘lib talaffuz qilinadi . Darslik bilan ishlash . O‘quvchilarga “Alifbe”dagi sinf xonasiga oid rasmlar asosida savollar berib hikoya tuziladi . Masalan: Bizning sinf. Sinf xonamiz keng va yorug‘. Darslikda berilgan qo‘g‘irchoq, robot, raketa so‘zlari bo‘gin tovushlarga ajratiladi . IV. Yangi mavzuni mustahkamlash . “Kim topag‘on ? ” o‘yinini o‘tkazish . Boshlovchi bir so‘z aytadi, o‘quvchilar shu so‘zni oxirgi harfiga so‘z aytadilar. Bu zanjir usulidek bo‘ladi. Aytgan so‘zlarini bo‘g‘inlarga bo‘lishadi. M: doska so‘zini bo‘g‘inga bo‘lib, nechta bo‘g‘in va tovush borligini aniqlaymiz Dos-ka : 2ta bo‘g‘in , 5 ta tovush ( d,o,s,k,a ) dan iborat . V .O‘quvchilarni rag‘batlantirish. Darsni yakunlash Darsda nimalarni bilib oldingiz ? Darsda faol qatnashgan o‘quvchilarni rag‘batlantirish . 1.Kutubxona haqida gapirib bering 2.”Kitobxon” so‘zini qanday tushunasiz V I . Uyga vazifa: Kelgusi darsga tayyorlanib kelish . Gap nutqning asosiy birligi bo lib, boshlang ich sinf o quvchilari ot, sifat,‟ ‟ ‟ son, olmosh, fe l va ularning muhim kategoriyalarining tilimizdagi rolini gap asosida ‟ bilib oladilar. O quvchilar ona tili leksikasini ham gap negizida egallaydilar. ‟ So zning leksik ma nosi va uning qo llanish xususiyatlari so z birikmasi yoki gapda ‟ ‟ ‟ ‟ ma lum bo ladi. So z gapda bir ma noli bo ladi (gapdan tashqari bir necha ma no ‟ ‟ ‟ ‟ ‟ ‟ ifodalash mumkin). Boshlang ich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh ‟ yo nalishga bo lish mumkin: ‟ ‟ So‘zlarning lug‘aviy va grammatik ma’no jihatdan o‘xshashligiga ko‘ra ayrim leksik - grammatik guruhlariga ajratilish so‘z turkumlari deyiladi. So‘zlarni turkumlarga ajratishda ularning grammatik ma’no-lari bilan bir qatorda, lug‘aviy ma’nosi ham asosiy belgilardan hisob-lanadi. Ham grammatik, ham leksik ma’nolarga ega bo‘lib, gapda mustaqil sintaktik bo‘lak sifatida ishtirok etadigan so‘zlar mustaqil so‘zlar deyiladi. Mustaqil so‘zlarga: ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish kiradi. Shuni ham ta’kidlash joizki, tilimizdagi ba’zi mustaqil so‘zlar ham nutq jarayonida o‘zining mustaqil lug‘aviy ma’nosini yo‘qotib, gram-matik ma’no ifodalashga xoslangan holda, yordamchi so‘z vazifasiga o‘tishi mumkin. Bu hodisa tilshunoslikda grammatikalizatsiya deb yuritiladi. Masalan: ko‘rib qolmoq, bilib olmoq, xafta ichi kabi birikmalardagi qol, ol, ich so‘zlari o‘zining mustaqil lug‘aviy ma’nosni yo‘qotgan holda yordamchi so‘z sifatida qo‘llangan. Mustaqil leksik ma’noga ega bo‘lmaydigan, gap bo‘lagi vazifasini bajara olmaydigan, biroq so‘z va gaplarni o‘zaro bog‘lash yoki ularga qo‘shimcha ma’no nozikligi kiritish (yuklash) uchun xizmat qiladigan so‘zlar yordamchi so‘zlar deyiladi. Yordamchi so‘zlar umumiy vazifalarga ko‘ra uch turli bo‘ladi:1) ko‘makchi; 2) bog‘lovchi; 3) yuklama. Undov, taqlid va modal so‘zlar esa, yordamchi so‘zlarning alohida guruhini tashkil etadi. Chunki undov va taqlid so‘zlar gap bo‘lagi sifatida ham, mustaqil so‘z-gap sifatida ham qo‘llanadi. Ayni paytda mustaqil so‘zlarning yasalishida ham ishtirok eta oladi. Biroq bu so‘zlar harakat va hodisaning atamasi bo‘la olmasligi, ya’ni lug‘aviy ma’no ifoda eta olmasligi bilan yordamchi so‘zlarga o‘xshashdir. Shuning uchun ham undov, taqlid, modal so‘zlarning har biri o‘ziga xos xususiyatlari bilan alohida - alohida turkumni tashkil etadi. Ko‘rinadiki, so‘zlarni turkumlarga ajratishda, birinchidan, lug‘aviy ma’no, ikkinchidan, morfologik shakl, uchinchidan, biror sintaktik vazifa bajarish xususiyati, to‘rtinchidan, qo‘llanish qurshovi (distributsiyasi) e’tiboridan kelib chiqiladi. Shunga ko‘ra so‘zlarning hozirgi o‘zbek tilidagi turkumlari: 1) ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish kabi mustaqil so‘zlar; 2) ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama kabi yordamchi so‘zlar; 3) modal so‘zlar, taqlid so‘zlar, undov so‘zlar kabi alohida yordamchi so‘zlar guruhidan iborat. O‘quvchilarda so‘z turkumlarini bilish ko‘nikmasi ularning belgilari yig‘indisini egallashlari asosida shakllantiriladi. Masalan, gul, guldor, gulladi so‘zlarining qaysi so‘z turkumiga kirishini bilish uchun II sinf o‘quvchisi quyidagicha fikr yuritadi: nima? – gul, bu so‘z narsani bildiryapti, ko‘plikda qo‘llanadi – gullar, bu ot; guldor so‘zi qanday? so‘rog‘iga javob bo‘lyapti, narsaning belgisini bildiryapti, bu – sifat; gulladi so‘zi nima qildi? so‘rog‘iga javob bo‘lyapti, narsaning holatini bildiryapti, bo‘lishsiz shaklda qo‘llanadi – gullamadi, bu – fe’l. Boshlang‘ich sinflar dasturi o‘quvchilarni so‘z turkumlari mustaqil va yordamchi so‘z turkumlariga bo‘linishi bilan maxsus tanishtirishni ko‘zda tutmaydi, ammo o‘qituvchi bolalarni so‘z turkumlarining belgilari bilan amaliy tanishtiradi. Masalan, o‘quvchilar mustaqil so‘z turkumlari: ot, sifat, son, olmosh, fe’lning gap bo‘lagi vazifasida kelishini, bog‘lovchi gap bo‘lagi bo‘lmasligini biladilar. So‘z turkumlarini o‘rganishdagi asosiy vazifa o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, lug‘atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish, o‘quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so‘zlarning ma’nosini aniq tushunishiga erishish, bog‘lanishli nutqda u yoki bu so‘zdan o‘rinli foydalanish malakasini o‘stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun so‘z turkumlarini o‘rganish jarayonida sinonim, antonimlar (terminlar berilmaydi) ustida muntazam ish olib boriladi, o‘quvchilar ko‘p ma’noli so‘zlar, ularning o‘z va ko‘chma ma’noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta’limni o‘quvchilarnipg shaxsiy tajribalari, bevosita ko‘rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan bog‘lash muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish ko‘nikmalarini shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir vaqtda ularning nutqini o‘stirish vazifasi ham amalga oshiriladi. 3. “Gap” mavzusini o‘rganishda interfaol metodlardan foydalanish. O‘quvchilarning hayotiy faoliyatini, ayniqa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining asosiy faoliyatini o‘yinlar tashkil etadi. O‘yinlar o‘quvchilar shaxsini shakllantirishda muhim vosita hisoblanadi. Unda o‘quvchi har tomonlama shakllanadi. Ta’lim jarayonining esa natijalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘yinlar o‘quvchilarda diqqatni jamlash, xotirani mustahkamlash, to‘laqonli fikrlash , irodasini mustahkamlash kabi ta’limiy sifatlarni shakllantirsa, bir- biriga mehribon bo‘lish, jamoani qadrlash, sadoqat, intiluvchanlik , bir- birining fikrini qadrlash kabi tarbiyaviy jihatlarga ham ega. Bundan tashqari o‘yin jarayonida o‘quvchilar o‘rtasida jamoani shakllantirish , hamkorlik, do‘stlikni qaror toptirish, muloqot qilishga , hamfikr bo‘lish muhitini ham yaratadi. Bu esa o‘quvchilarning yanada hamjihat bo‘lishiga olib keladi. Ona tili darslarida tashkil etilgan o‘yinlar o‘quvchilarni har tomonlama fikrlashga undaydi. Ularning ta’lim jarayoniga ham foydasi katta. Ta’lim sifatini va mazmunini oshirishga, tayanch va fanga oid kompetentsiyalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Sizlarga ana shunday darslarda foydalanishingiz uchun ta’limiy – didaktik o‘yinlardan namuna keltiramiz. Quyidagi beriladigan ta’limiy-didaktik o‘yinni darsning o‘tilgan mavzuni so‘rash qismida foydalanishni tavsiya etaman. O‘qituvchi dars avvalida o‘tgan darsdagi “Nonushtaga 5 baho” matnining mazmunini yodga soladi. O‘quvchilardan matn mazmuni “Davomi kimda?” o‘yini orqali so‘raladi. Ya’ni o‘quvchilar matnni so‘rash davomida o‘qituvchining tavsiyasi bilan to‘xtatilgandan so‘ng navbatni davom ettirish uchun qolgan o‘quvchidan ham zukkolik, ham xotira mustahkamligi, ham diqqatni jamlash talab etiladi. O‘quvchilarda darsga qiziqish ortadi. Kim aniq, lo‘nda va qisqa qilib to‘g‘ri davom ettiraversa , o‘sha o‘quvchi o‘ziga ball yig‘ib boradi. Bu ta’limiy o‘yinni biz yana ko‘pgina matnni so‘rash orqali foydalanishimiz mumkin. Masalan: 2- sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligining “Bakteriya va mikroblar” bo‘limida odam tanasida yuz beradigan mikroblar bilan bog‘liq qiziqarli voqealar tasvirlangan. Ana shu hikoyani o‘quvchilardan mazmunini bo‘lib –bo‘lib so‘rash orqali “Davomi kimda” o‘yinidan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Yana xuddi shu darslikda keltirilgan “Qora oltin” matnini va “Qish ro‘moli” hikoyasining mazmuni bilan ishlashda ham bu o‘yindan foydalanish ancha samara beradi. Ona tili darsligi yangi avlod darsliklaridan bo‘lib bugungi kunda Milliy o‘quv dasturiga tayangan holda, har bir topshiriq va matnlar ham shunga mos tuzilgan hisoblanadi. Ma’lumki, bugungi har bir o‘quvchi mustaqil fikrga ega, og‘zaki fikrini aniq va lo‘nda qilib ifodalay olmog‘i lozim. Mana shunday nutq o‘stirishga qaratilgan boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga oddiy sodda usuldagi yana bir ta’limiy o‘yinni misol qilib keltiraman. “ Mazmunini moslashtir ” deb nomlanadigan ta’limiy o‘yin. Bunda ona tili va o‘qish savodxonligi darsligida berilib borilayotgan she’rlarning mazmunini qanday tushunganligini aniqlab olish mumkin. Bu usulda topshiriq jadval asosida beriladi . O‘quvchilarga tarqatma shaklida tashkil etilgan variantlar tarqatiladi. Jadvalning birinchi ustuniga she’rdan parcha beriladi. Ikkinchi ustunga esa o‘quvchi o‘zining tushunchasi bo‘yicha she’rni tahlil qilib mazmunini yozadi. Bunda har bir o‘quvchining qanday she’r mazmunini tushunganligi, ularning o‘z tushunchasi va dunyoqarashini aniqlash mumkin. Bu ta’limiy o‘yin o‘quvchilarda fikrlash qobilyatining oshishiga, tafakkuri yanada mustahkamlanishiga xizmat qiladi. O‘ng ustundagi she’rdan parcha qismlariga chap ustunda izoh yozing. “ Mazmunini moslashtir “ Ota-onam singari Shu qo‘shnilarning bari Mendan olmoqda xabar Ba’zan kirib barobar Biri der: – Ranging somon , Yeb olgin tansiq taom. Mahalla – ota-ona, Har qo‘shni qilar ta’na . Qo‘shnilar borligi, rost, Ekan juda, juda soz . Tekshirib olinadi. Agar to‘g‘ri bajarilgan bo‘lsa, “Barakalla” deb o‘qituvchi rag‘batlantiradi. Bu ta’limiy o‘yindan boshlang‘ich sinflar 2-3-4- sinf o‘quvchilarida foydalanish maqsadga muvofiq. Chunki aynan mana shu sinf o‘quvchilari bu davrda mustaqil fikrlay boshlagan va matnni ham to‘liq ifodalay oladigan ko‘nikmaga ega bo‘lishgan bo‘ladi. Darslar davomida bu o‘yinni qo‘llash o‘quvchida, avvalo ona tilida lug‘at boyligini oshishiga yordam beradi. O‘quvchi she’r matnini o‘z so‘zlari bilan ifodalash uchun so‘z izlaydi, o‘ylaydi. “Tushunchalar tahlili” metodi yordamida “ Daraxtga yordam ” o‘yinini tanishtirib o‘taman. 2 ta daraxtning biriga to‘gri fikrlarni, ikkinchisiga noto‘g‘ri fikrlar yozilgan sariq rangli barglarni yopishtirib kuz faslini namoyon qilishadi. Ya’ni buni har bir faslga moslashtirish mumkin. O‘qituvchi shu faslga mos rangdagi rangli barglarga o‘tilgan mavzularga mos ravishda ma’lumotlarni tayyorlab qo‘yadi. Bu o‘yinni guruh bo‘lib o‘tkazish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 2 guruh o‘quvchilariga o‘rtada aralash holatda berilgan ma’lumotlar daraxtga yordam o‘yini orqali o‘z barglarini ajratib qo‘yishiga yordam beradi. Bu o‘yinni biz darsning mustahkamlash bosqichlarida va takrorlash darsllarida amalga oshirishimiz mumkin. Bu bilan biz o‘quvchilarni darsga qiziqishini oshirishda, ularning asosiy faoliyati o‘yin bo‘lgan yosh doirasida bevosita ta’lim bilan bog‘lashga harakat qilib, yaxshi natijalarga erishishimiz mumkin. O‘quvchilarning bevosita tabiatga mehr, muhabbat tuyg‘ularining kamol topishiga ham yordam beradi. Chunki, ular o‘z bilimlari bilan tabiatda darsxtlarga “yordam ” berishlarini his etadi. «Klaster» usuli Bu usulda biror mavzu yoki matn tanlanib, o‘quvchining diqqati aynan shu mavzuga qaratish yuzasidan markazga yoziladi. O‘quvchilar mavzuga oid barcha fikrlarini markazning atrofiga joylashtirib yozadilar. Fikrlar bayon etilgandan so‘ng har bir fikr yoki so‘zni toifalarga ajratib chiqadilar. Usulning maqsadi: - o‘quvchilar so‘z boyligini oshirish; - yozma nutqni takomillashtirish; - fikrlash qobiliyatini shakllantirish; - toifalarga ajrata olish qobiliyatini rivojlantirish. «Klaster» usuli-bu pedagogik strategiya bo‘lib, o‘quvchilarning u yoki bu mavzu bo‘yicha erkin va bemalol o‘ylashga yordam beradi. U faqat g‘oyalar orasidagi bog‘lanishlarni fikrlashni ta‘minlash imkoniyatini beradigan tuzilmani aniqlab olishni talab qiladi. «Klaster» usulidan axborotlarni chorlash bosqichida ham, fikrlash bosqichida ham foydalaniladi. U muayyan mavzu sinchiklab o‘rganilguncha fikrlash faoliyatini ta‘minlashda foydalanish mumkin. Bu usul orqali fe‘lning ma‘no turlari aytib o‘tiladi va o‘quvchilarga tushuntirib, izohlanadi. Masalan: Darsga besh nafar o‘quvchi keldi. Mening ukam gapira boshladi . Do‘stim kurashda yiqildi. Barcha birdek kulishdi. «Klaster» larga bo‘lish quyidagi usullarda amalga oshiriladi: 1. Hushingizga kelgan barcha fikrlarni yozib oling. Bu fikrlarni muhokama qilmang, shunchaki yozib olavering. 2. Matnni kechiktiradigan imlo va boshqa omillarga ham parvo qilmang. 3. Sizga berilgan vaqt nihoyasiga etmaguniga qadar yozishdan to‘xtamang. Miyangizga fikr kelish to‘xtab qolsa, toki yangi fikrlar kelguncha qog‘ozga nimalarni chizib o‘tiring. 4. Imkoni boricha, bog‘lanish mumkin bo‘lgan bog‘lanishlarni chizib chiqing. «Klaster» usuli Stilning ta‘biricha, bu juda moslashuvchan strategiyadir. Uni individual tarzda ham guruhda qo‘llash mumkin. Guruh faoliyatida u guruh g‘oyalarining tirgovichi sifatida xizmat qiladi. «Hikoya» ta’limiy o‘yini Topshiriq asosida har bir gapdagi so‘zlar aralash holda doskaga yoziladi yoki qog‘ozda yozilgan so‘zlar doskaga yopishtiriladi. O‘quvchilar shu so‘zlar ishtirokida gap tuzadi. Har bir qatorga alohida vazifa beriladi, so‘ng jamlanadi. Masalan: istaydi, Anvar, bo‘lishni, rassom. 1-qator: Anvar rassom bo‘lishni istaydi. 2-qator: chizdi, osmon, rasmini, dala, u, ko‘m-ko‘k, beg‘ubor. U ko‘m-ko‘k dala, beg‘ubor osmon rasmini chizdi. 3-qator: yoqdi, o‘rtoqlariga, rasm. Rasm o‘rtoqlariga yoqdi. O‘qituvchi o‘quvchilarga quyidagi savollar bilan murojaat etadi: – Anvar haqida nimalarni bilib oldingiz? Siz qanday nutq o‘qidingiz? O‘quvchilarning yozganlari tekshirilib boriladi. Mana sizlarga ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida qo‘llash mumkin bo‘lgan ta’limiy-didaktik o‘yinlardan namunalar berdik. Ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitishda bugungi kun Milliy dasturda ham asosiy e’tibor quyidagilarga qaratilmoqda. Bularga : o qib tushunish, tinglab tushunish, nutqʻ so zlash va yozish hamda grammatik savodxonlikni shakllantirishga qaratiladi. ʻ Ta’lim jarayonida o‘quvchilar voqea-hodisalarni kuzatish, anglash, qiyoslash, analiz va sintez qilishga o‘rgatish orqali ijodiy va tanqidiy tafakkurini, fikrlash doirasini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Ona tili va o‘qish savodxonligi fani ushbu maqsadlarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Darslar davomida esa biz o‘qituvchilardan mana shu talablarni kengroq amalga oshirish uchun juda katta mahorat, izlanuvchanlik, o‘quvchini ta’lim jarayonida turli didaktik o‘yinlardan foydalanib darsga qiziqtirish talab etiladi. Biz bilamizki, ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘qitishda quyidagi tamoyillarga tayaniladi: tilning muloqot vazifasi birlamchidir. Shuningdek, integrativ, faoliyatga yo‘naltirilgan, onglilik, kashfiyotchilik, farqli va tanqidiy yondashuvlar e’tiborda bo‘lishi lozim. Matnni o‘qish orqali ham grammatika, ham uning qo‘llanishini o‘rgatishga asoslaniladi. Grammatik savodxonlik doirasida o‘quvchining so‘z boyligini oshirish, so‘zlarning ma’no nozikliklari, farq va o‘xshashliklarini his qilish va anglab yetish, bexato tala ff uz qilish va yozish, so‘zlarni bog‘lab gap, gaplardan esa matn tuza olish, birikmalardagi ma’noviy va grammatik, matndagi mantiqiy xatoliklarni topish va tuzatish, o‘zgalar fikrini to‘g‘ri anglash, bir fikrni turli shaklda ifodalash, nutq vaziyatini to‘g‘ri baholash va til imkoniyatlaridan unga mos ravishda foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish va malakasini o‘stirishga e’tibor qaratiladi. Mana shulardan kelib chiqib mazkur metodik qo‘llanmada ham ana shunday tamoyillarga alohida e’tibor qaratilgandir. Sinf : 1-sinf Fan nomi: Ona tili Dars mavzusi: Harf birikmalari Dars maqsadi: a) ta’limiy maqsad: o‘quvchilarga mavzuni to‘liq yetkazish, o‘tilgan mavzularni mustahkamlash, ularning olgan bilimlarini nazorat qilish b) tarbiyaviy maqsad: o‘quvchilarni chiroyli yozuv qoidalariga rioya qilishga o‘rgatish, ularga estetik tarbiya berish. Vatanimiz milliy me’rosini o‘rganishga, ona tilimizni e’zozlashga undash. c) rivojlantiruvchi maqsad: o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, savodli yozish uquvlarini o‘stirish , sezgirligini oshirish. Dars turi: Aralash Dars usuli: Interfaol. Dars uslubi: Amaliy ko‘rgazmali, aqliy hujum, savol-javob. Darsning jihozi: Texnik vositalar: kompyuter, darslik, ko‘rgazmali qurollar, test kartochkalari, koptok, rebus, boshqotirma. Ilmdan bir shu’la dilga tushgan on, Shundan bilursankim ilm bepoyon. Dars jarayoni va texnologiyasi Ishning nomi Bajariladigan ishning mazmuni Metod Vaqt 1-bosqich Tashkiliy qism Darsni tashkil etish. O‘quvchilarning davomatini aniqlash. Sinfning darsga tayyorgarligi tekshiriladi Suhbat 2 minut 2-bosqich Ehtiyojlarni aniqlash O‘quvchilarning ehtiyojlarini aniqlab, mavzuga oid tushunchalar beriladi Harflarni yozish o‘rgatiladi Savol-javob 3 minut 3-bosqich Yangi mavzu bayoni O‘tilgan mavzuni mustahkamlash Harf birikmalarini mustahkamlash 35-36 mashqlarni bajarish Tushuntirish, izlanish Og‘zaki savol- javob 31 minut 4-bosqich Mustahkamlash Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar O‘yinli mashg‘ulotlar Muammoli izlanish 6 minut 5-bosqich rag‘batlantirish O‘quvchilarning darsga ishtiroki hisobga olinib rag‘batlantiriladi 2 minut 6-bosqich Uyga vazifa 37-mashq izlanish 1 minut Darsning borishi: 1-2 bosqichlar texnologik xarita asosida tashkil etiladi Tashkiliy qism. Darsni tashkil etish. O‘quvchilarning davomatini aniqlash. Sinfning darsga tayyorgarligi tekshiriladi. O‘quvchilar bilan sana, fasllar tabiat hodisalari haqida savol-javob va harakatlar ijro etiladi. O‘tilgan mavzuni takrorlash, o‘quvchilar bilimini aniqlash va mustahkamlash maqsadida aqliy hujum savollari beriladi. 1. O‘tgan darsda qaysi mavzu bilan tanishgan edik? 2. O‘zbek tilida nechta tovush bor? 3. Undosh harflar nechta? 4. J undosh harf ishtirok etgan so‘zlardan ayting. 5. Tovushlar yozuvda nimalar bilan ifodalanadi? 6. Nimani talaffuz qilamiz va eshitamiz? O‘quvchilar ONA TILI haqida she’r va maqollar aytishadi. Ona tilim sen borsan shaksiz Bulbul kuyin kuyga solaman. Sen yo‘qolgan kuning shubhasiz, Men ham to‘ti bo‘lib qolaman. Til dil kaliti. Tilingda bo‘lsa boling, kulib turar iqboling . Ona tili ona sutidek aziz. “Moychechak”da yashiringan so‘zni top” o‘yini. Ko‘rgazmadagi so‘zlarga mos sonli maqollar aytishadi. III. Yangi mavzuni tushuntirish O‘quvchilar diqqati doskaga jalb etiladi. Yangi mavzu e’lon qilinadi. Mavzuga oid mashqlar bajariladi. 35 – mashq. She’r nima haqida ekanini ayting. - Shamol, qayga chopyapsan, Seni quvlarmi, birov? - Axir, qancha ishim bor, Bo‘lmas bormasam darrov. She’rni yoddan yozing. Harf birikmasining tagiga chizing. Tuzgan hikoyangizdagi hayvonlar nomini ayting. J harfi qaysi tovushni ifodalayapti? 36 – mashq . ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarni ko‘chiring. Uchrashdilar - G‘o-g‘o-g‘o. G‘oz va o‘rdak Bir zumda til -Isming nima? Topishdi. -Menikimi? O‘ynagani G‘oq-g‘oq-g‘oq Chopishdi. Seniki-chi? O‘quvchilarning so‘zlarni yozishda qo‘l harakatlari kuzatib turiladi. Dam olish daqi qasi Dam olish daqiqasida raqs ijro etiladi. Qush va parrandalar mavzusida o‘quvchilar bilan suhbat o‘tkazish. IV.Yangi mavzuni mustahkamlash O‘quvchilar topshiriqlarni bajarib bo‘lib, ekrandagi testlarni mustaqil bajaradilar: Test ishi 1. Kishilarning ismi familiyasi qanday harf bilan yoziladi? a) bosh harf bilan b) kichik harf bilan d) unli harf bilan 2. O‘zbek yozuvida nechta harf bor? a)29 ta b)30 ta d) 31 ta 3.Qanday? qanaqa? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘zni belgilang: a) yumshoq b)gul d)yozdi 4. Gap nimadan tuziladi? a) so‘zlardan b)bo‘g‘inlardan d)harflardan 5. Nuqtalar o‘rniga mos harfni qo‘ying: pax..a , sox..a a) l b)t d)k Savollar orqali mavzuni mustahkamlash. - Undosh tovushlar qanday aytiladi? - Tilimizda nechta undosh tovush bor? - Unli tovushni ifodalovchi harf bor? V. O‘quvchilar darsga ishtirokiga qarab rag‘batlantiriladi va baholanadi. VI. Yakunlash VII.Uyga vazifa. 37- mashq. XULOSA Yuksak milliy ma‘naviyat jamiyat taraqqiyotining bosh omillaridan biridir. Xalq, davlat, millat manfaatlarini bir butunlikda to‘laligicha tasavvur etuvchi, milliy g‘ururi baland, o‘z yurtining chinakam fidoyisi bo‘lgan komil inson shaxsini tarbiyalash masalasini hal etmasdan turib, mamlakatimizning iqtisodiy, ma’naviy, madaniy jihatlardagi intellektual qudratimizni barqaror etishimiz mumkin emas. Shu tufayli hozirgi kunda mamlakatimizda sog‘lom, barkamol avlodni tarbiyalashga e’tibor berilmoqda. Maktabda o‘quvchilarga faqat umumiy ta’lim berish bilan cheklanilmaydi, unda boshlang‘ich ta’limning zaruriy sharti bo‘lgan mustaqil fikrlash, ijodiy qobiliyat, mavzuni o‘zlashtirish ko‘nikmasi ham rivojlantirilib, har bir darsga ta’limiy-tarbiyaviy yondashish hissi shakllantiriladi va kamol toptiriladi. O‘quvchilarga ta’lim berishda asosiy maqsad ular ongiga fan asoslarini puxta singdirish orqali ularni diyonatli, e’tiqodli qilib o‘stirish, ijtimoiy hayotdagi har bir hodisaga ongli yondashishni tarbiyalash, egallangan bilim va ko‘nikmalarni hayotga tadbiq etish qobiliyatini o‘stirishdan iboratdir. Bu jihatdan ham ona tili darslari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini jamiyatimiz olg‘a surayotgan yuksak g‘oyalar ruhida tarbiyalash vositasi hisoblanadi. Bunda eng avvalo, ona tilimizga bo‘lgan hurmat va ehtirom, tilni chuqur o‘zlashtirish qobiliyati shakllanadi. Bunda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining o‘rni va ahamiyati juda katta zaruriy hodisa deb olinadi. Buning uchun oldindan hal qilinishi zarur bo‘lgan pedagogik masalalarni aniq belgilab olish muhim ahamiyat kasb etadi. Gapni o‘zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo‘laklar esa bosh bo‘laklarni aniqlovchilik va to‘ldiruvchilik vazifasini bajaradi. Ko‘rinadiki, boshlang‘ich sinflarda sintaksisni o‘rgatishdan asosiy maqsad bolalarning yosh xususiyatini hisobga olgan holda og‘zaki va yozma nutqini, tafakkurini o‘stirish hisoblanadi. O‘quvchilarda gapni to‘g‘ri tuza olish, ulardan nutq jarayonida to‘g‘ri foydalana olish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev. Videoselektor mavzusi: “Yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish va ularning bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etish bo‘yicha ilgari surilgan 5 ta muhim tashabbus”. Toshkent, 2019-yil 19- mart 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev. “Ta’lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4884 sonli Qaror. Toshkent shahri, 06.11.2020. 3. Ona tili va o‘qish savodxonligi 1-qism [Matn]: 1-sinf uchun darslik / I. Azimova [va boshq.]. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 104 b. 4. Ona tili va o‘qish savodxonligi 2-qism [Matn]: 1-sinf uchun darslik / I. Azimova [va boshq.]. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 104 b. 5. Ona tili va o‘qish savodxonligi. 1-qism [Matn]: darslik 2-sinf uchun / K. Mavlonova [va boshq.]. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 120b. 6. Ona tili va o‘qish savodxonligi. 2-qism [Matn]: darslik 2-sinf uchun / K. Mavlonova [va boshq.]. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 120b. 7. Ona tili va o‘qish savodxonligi. 1-qism [Matn]: 3-sinfi uchun darslik / K. Mavlonova [va boshq.]. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2022. – 144b. 8. Ona tili va o‘qish savodxonligi. 2-qism [Matn]: 3-sinfi uchun darslik / K. Mavlonova [va boshq.]. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2022. – 144 b. 9. Ona tili [Matn]: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 4- sinfi uchun darslik/R. Ikromova va boshqalar. – Qayta ishlangan va to‘ldirilgan 9-nashri.– T: „O‘qituvchi“ NMIU, 2020.–160b 10. Ona tili va o‘qish savodxonligi [Matn]: 1-sinf o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma / I. Azimova [va boshq.]. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 128 b. 11. Ona tili va o‘qish savodxonligi [Matn]: 2-sinf o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma / I. Azimova [va boshq.]. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 128 b. 12. Ona tili va o‘qish savodxonligi [Matn]: 3-sinf o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma / I. Azimova [va boshq.]. – Toshkent: Respublika ta’lim markazi, 2021. – 128 b. Internet tarmoqlari: 1. www.ziyonet.uz ; 2. www.hozirorg.uz ; 3. www.fayllar.uz ; 4. www.tdpu.uz ; 5. www.pedagog.uz ; 6. www.qalampir.uz .

1-sinfda “Gap” mavzusini o’rganish metodikasi

Sotib olish