Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	108.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Октябрь 2025
Расширение	docx
Категория	История

1920-1930-yillarda O'zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti

yaxshilash, yuqumli kasalliklarning oldini olish va tibbiy xizmatlarni
ommalashtirishga qaratilgan edi.
1920-yilda O‘zbekistonda Sog‘liqni saqlash xalq komissarligi tashkil etildi.
Bu muassasa sog‘liqni saqlash tizimini modernizatsiya qilish, aholining sanitariya
madaniyatini oshirish, yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish va tibbiy xizmatni
ommalashtirish vazifalarini bajardi.
1925-yilga kelib, tumanlar kesimida poliklinikalar, ambulatoriyalar va
feldsher-akusher punktlari ochila boshladi. Ayniqsa, vabo, bezgak, sil, teri
kasalliklari va bolalar orasida keng tarqalgan yuqumli kasalliklar bo‘yicha maxsus
dispanserlar faoliyat yurita boshladi. Davolash va epidemiyalarga qarshi kurashish
uchun sayyor otryadlar tuzildi, bakteriologik laboratoriyalar ishga tushirildi.
Sog‘liqni saqlash sohasida profilaktika tushunchasi asosiy yo‘nalishga
aylantirildi. Har yili ommaviy emlash kampaniyalari o‘tkazildi. Bolalar bog‘chalari
va maktablarda tibbiy ko‘riklar joriy etildi. 1930-yillarda esa sanitariya-ma’rifat
ishlari keng ko‘lamda olib borildi. Bu orqali aholining sanitariya madaniyatini
oshirish va kasalliklarning oldini olishga erishildi.
Tibbiyot xodimlarini tayyorlash uchun maxsus o‘quv yurtlari – feldsherlik
maktablari, tibbiyot texnikumlari va tibbiyot institutlari tashkil etildi. 1930-yilda
Toshkent tibbiyot instituti ochilishi bilan O‘zbekistonda ilk tibbiy oliy ta’lim
muassasasi faoliyat boshladi. 1931-yilda tibbiyot fakulteti mustaqil tibbiyot
institutiga aylantirildi. 1932-yilga kelib, institutda 177 ta o‘qituvchi, shundan 25 ta
professor, 26 ta dotsent, 104 assistent 1099 ta talabaga tahsil berar edi.
1920–1930-yillarda O‘zbekistonda sog‘liqni saqlash tizimining shakllanishi
va rivojlanishi aholining sog‘lig‘ini yaxshilash, yuqumli kasalliklarning oldini
olish va tibbiy xizmatlarni ommalashtirishga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlar
bilan tavsiflanadi. Bu davrda tashkil etilgan sog‘liqni saqlash muassasalari va
tibbiyot ta’limi tizimi keyingi yillarda ham rivojlanishda davom etdi.
Ayollar salomatligi va onalik-homiladorlikni himoya qilish masalalari ham
sog‘liqni saqlash siyosatining muhim yo‘nalishiga aylandi. Har bir yirik shaharda
akusherlik punktlari va tug‘ruqxona muassasalari tashkil etildi. Tug‘ruqni
16

KIRISH
1920–1930-yillar O‘zbekiston tarixida tub burilishlarga boy, murakkab va
ko‘p qirrali davr bo‘lib, bu yillarda mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayoti keskin
o‘zgarishlarga yuz tutdi. Bu davr avvalo sobiq Rossiya imperiyasi o‘rnida
shakllangan Sovet Ittifoqi tarkibiga O‘zbekistonning kiritilishi, yangi siyosiy
tuzum — sovet hokimiyatining o‘rnatilishi, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda radikal
islohotlar amalga oshirilishi bilan tavsiflanadi. Mustamlaka tizimidan chiqib,
nisbatan yangi mustaqil respublika maqomini olgan O‘zbekiston SSR, o‘z
tarixining ilk bosqichida ijtimoiy barqarorlikka erishish, iqtisodiyotni qayta qurish
va xalq farovonligini ta’minlashdek yirik vazifalarni amalga oshirish yo‘lida
harakat qildi. Bu jarayon esa o‘z navbatida keng ko‘lamli islohotlarni, ijtimoiy
qatlamlarning o‘zgarishini, shuningdek, yangi mafkuraviy tizimning joriy etilishini
talab qildi.
Bugungi kunda ham biz bu davr saboqlaridan foydalanib, tarixiy haqiqatni
tiklash, mustaqillik mafkurasini mustahkamlash yo‘lida izlanishlar olib boramiz.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bu borada shunday deydi: “Biz o‘z tariximizni
bilmasak, kechamizni, bugunimizni va ertamizni anglay olmaymiz. Tarix – bu
saboq, ibrat va kelajak sari yo‘ldir” 1
. Shu nuqtai nazardan qaraganda, 1920–1930-
yillarda yuz bergan ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni o‘rganish nafaqat ilmiy, balki
ijtimoiy-ma’naviy ahamiyatga ham egadir.
Mazkur davrda sodir bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarni to‘liq tushunish
uchun avvalo tarixiy voqealarning ketma-ketligini, sovet hokimiyatining o‘zbek
jamiyatiga qanday ta’sir ko‘rsatganini, shuningdek, sovet iqtisodiy siyosatining
mahalliy xususiyatlarga qanday moslashtirilganini tahlil qilish zarur. Chunki 1920-
yillar boshida O‘zbekistonning iqtisodiy holati inqirozli darajada bo‘lib, Birinchi
jahon urushi, 1917-yilgi inqilob va fuqarolar urushi natijasida hududda sanoat va
qishloq xo‘jaligi sezilarli darajada tanazzulga uchragan edi. Bu tanazzuldan chiqish
uchun Sovet hukumati yangi iqtisodiy siyosat (NEP) orqali bozordagi muvozanatni
tiklashga urindi. Shu orqali xususiy mulkchilikka cheklangan darajada ruxsat
1
Mirziyoyev, Shavkat. Yangi O‘zbekiston strategiyasi . Tashkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2020, 25 b.
3

kuchayib bordi. Masalan, 1927–1928-yilgi xo jalik yilida O zbekistondanʻ ʻ
Markazga jo natilgan tovarlarning umumiy qiymatining 77,8 foizini paxta
ʻ
mahsulotlari tashkil qilgan. Bunga qo shimcha ravishda, Sovet Ittifoqi ichida
ʻ
o zbek paxtasining xarid narxi jahon bozoridagi baholarga nisbatan ancha past
ʻ
belgilangan edi.
Sovet hokimiyatining 1920-yillardagi qishloqda olib borgan nisbatan mo tadil
ʻ
siyosatidan foydalangan holda, yer-suv islohotidan naf topib, o z xo jaliklarini
ʻ ʻ
tiklab olgan o zbek dehqonlari o rta holga aylanib ulgurgan edi. Afsuski, bu ijobiy
ʻ ʻ
tendensiya uzoqqa cho zilmadi. 1930-yillarga kelib hukmron partiya tomonidan
ʻ
ommaviy kollektivlashtirish siyosati boshlangach, bu tabaqaning hayoti butkul
o zgardi. Kollektivlashtirish jarayoni qishloq aholisining butun turmush tarzini
ʻ
ag dar-to ntar qilib yubordi.
ʻ ʻ
Yoppasiga kollektivlashtirish: VKP(b)ning XV syezdi (1927) tomonidan
belgilangan kollektivlashtirish siyosatini amalga oshirish butun mamlakatda,
jumladan O zbekistonda ham ustuvor vazifaga aylandi. Totalitar tuzum bu
ʻ
siyosatni kuch ishlatish, zo ravonlik, ma’muriy-buyruqbozlik vositalari orqali
ʻ
tatbiq eta boshladi. Markaz ko rsatmalarini bajarishni sharaf deb bilgan mahalliy
ʻ
rahbarlar dehqonlarni tezlik bilan kolxozlarga jalb qilishga urinib, "jon
kuydirishdi".
1929-yilning ikkinchi yarmi va 1930-yil boshlaridan boshlab, mavjud
realliklar hisobga olinmasdan, omonat kolxozlar tuzish avj oldi. Masalan, 1930-yil
17-fevralda O zbekiston Kompartiyasi va hukumati tomonidan qabul qilingan
ʻ
"Kollektivlashtirish va quloq xo jaliklarini tugatish to g risida"gi qarorga muvofiq,
ʻ ʻ ʻ
17 ta tuman bo yicha yoppasiga jamoalashtirish vazifasi belgilandi
ʻ 11
.
Ko plab hududlarda “quloqlarni tugatish” shiori ostida o rtahol, hatto
ʻ ʻ
kambag al dehqon xo jaliklariga ham bosim o tkazildi. Agar 1929-yil oktyabr
ʻ ʻ ʻ
oyiga qadar dehqon xo jaliklarining atigi 3,4 foizi kolxozlarga qo shilgan bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
1930-yil martiga kelib bu ko rsatkich 47 foizga yetdi. 1931-yil oxiriga kelib esa
ʻ
kolxozlashtirilgan dehqon xo jaliklari soni 68,2 foizni tashkil etdi.
ʻ
11
S.Pardaev. "Jamoalashtirish siyosatining ijtimoiy oqibatlari." O zbekiston tarixi
ʻ , vol. 3, 2006, 20–27 b.
22

Sanoat ishlab chiqarishining 90 foizi qishloq xo jaligi xom ashyosini qaytaʻ
ishlashga yo naltirilgan edi.
ʻ
Garchi bu davr og ir iqtisodiy va ijtimoiy muammolar bilan to la bo lsa-da,
ʻ ʻ ʻ
besh yillik rejalarda xalqqa asossiz va amalda bajarilishi qiyin bo lgan vazifalar
ʻ
yuklatilgan bo lsa-da, O zbekiston xalqi o zining kuch-qudrati, idroki va mehnatga
ʻ ʻ ʻ
sadoqatini namoyon etdi.
Birinchi besh yillik (1928–1932-yillar) mobaynida O zbekistonda 289 ta
ʻ
sanoat korxonasi qurilib ishga tushirildi, 79 ta korxona esa qayta tashkil etildi.
Sanoatning ishlab chiqarish fondlari uch barobar oshdi. Neft qazib olish 2,5
barobarga, metall sanoati mahsulotlari ishlab chiqarish 6 barobarga, sement ishlab
chiqarish esa 3,5 barobarga ortdi.
Ikkinchi besh yillikda (1933–1937-yillar) 189 ta sanoat korxonasi va elektr
stansiyalari qurildi. Urushdan oldingi uchinchi besh yillik (1938–1941) sanoat
rivojlanishida yangi bosqich bo ldi. Urush boshlanishi arafasida 134 ta yangi
ʻ
sanoat korxonasi ishga tushirildi. Shu tariqa, urushgacha bo lgan besh yilliklar
ʻ
davomida sanoatning xalq xo jaligidagi ulushi 1928-yildagi 43 foizdan 1940-yilda
ʻ
70 foizga yetdi. Bu davrga kelib sanoat salohiyati 1445 ta yirik va o rta sanoat
ʻ
korxonasini o z ichiga olgan edi.
ʻ
1925–1940-yillar oralig ida qurilib ishga tushirilgan sanoat korxonalariga
ʻ
quyidagilar kiradi: Bo zsuv GESi, Samarqand, Buxoro, Qo qon, Termiz, Asaka
ʻ ʻ
shaharlaridagi issiqlik elektrostansiyalari, Toshkent, Samarqand va Buxorodagi
to qimachilik fabrikalari, Toshkent qishloq xo jaligi mashinasozlik zavodi,
ʻ ʻ
Farg ona konservalash zavodi, Quvasoydagi sement va ohak zavodlari,
ʻ
Toshkentdagi “O rtoq” tamaki fabrikasi, shuningdek, ko plab paxta tozalash, sut-
ʻ ʻ
yog tayyorlash va sovun ishlab chiqarish korxonalari.
ʻ
Sanoatlashtirish natijasida Respublikada ishchilar sinfining soni keskin ortdi.
1937-yilga kelib sanoat ishchilarining umumiy soni 181 ming kishiga yetdi.
Biroq, sanoatlashtirish siyosatini amalga oshirish chog ida jiddiy xatoliklarga
ʻ
yo l qo yildi. Birinchidan, ixtisoslashtirish bahonasida respublikamizda asosan
ʻ ʻ
paxtachilikni rivojlantirish bilan bog liq bo lgan sanoat tarmoqlari hamda yengil
ʻ ʻ
28

1920–1930-yillarda O‘zbekistonda sovet hokimiyati tomonidan amalga
oshirilgan ta’lim, sog‘liqni saqlash va madaniyat sohasidagi islohotlar ijtimoiy
tuzumni tubdan o‘zgartirdi. Sovet mafkurasi asosida shakllantirilgan yangi tizim
savodsizlikka barham berishga, tibbiy xizmatni ommalashtirishga va madaniy
hayotni sotsialistik g‘oyalarga muvofiq qayta qurishga qaratilgan edi. Ushbu
davrda yuz bergan o‘zgarishlar jamiyatda yangi ijtimoiy qatlamlarning
shakllanishiga, ayollar va yoshlarning faol ishtirokiga, ilmiy-intellektual muhitning
rivojlanishiga asos soldi. Shu bilan birga, bu islohotlar ko‘plab an’anaviy
qadriyatlar bilan ziddiyatli tarzda kechgani sababli, tarixiy jarayonlar har doim
ham silliq bo‘lmaganini ta’kidlash lozim.
18

15. R.Bektemirov. Qatag onlar va ularning oqibatlariʻ . Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2012.
16. R.H. Murtazoyeva, A.A. Odilov, A.A. Ermetov, K.D. Soipova. O‘zbekiston
tarixi. «DONISHMAND ZIYOSI» TOSHKENT – 2020.
17. R.Shamsuddinov, H.Mo‘minov. O‘zbekiston tarixi. ≪ SHARQ ≫ nashriyot-
matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. T oshkent – 201 3.
18. R.Shamsutdinov, H.Mo‘minov. O‘zbekiston tarixi. «Sharq» nashriyot-
matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent – 201 3.
19. R.Shamsutdinov, H.Mo‘minov. O‘zbekiston tarixi. «Sharq» nashriyot-
matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent – 201 3.
20. R.Shamsutdinov, H.Mo‘minov. O‘zbekiston tarixi. «Sharq» nashriyot-
matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent – 201 3.
21. S.Gafurov. "Qishloq xo jaligidagi kollektivlashtirish jarayonlari."
ʻ Fan va
turmush , vol. 2, 2015,
22. S.Pardaev. "Jamoalashtirish siyosatining ijtimoiy oqibatlari." O zbekiston
ʻ
tarixi , vol. 3, 2006.
23. S.Pardaev. "Jamoalashtirish siyosatining ijtimoiy oqibatlari." O zbekiston
ʻ
tarixi , vol. 3, 2006.
24. S.Toshpulatova. O zbekiston qishloq xo jaligi taraqqiyotida davlat
ʻ ʻ
siyosatining roli (1917–1941) . Toshkent: Fan, 2016.
25. Sh. Q. Alimov, E.Q.Arifjanov, A.V.Narbekov, N.S.Rasulova, Q.B.Qodirov
O‘zbekiston tarixi (o‘quv qo‘llanma). Toshkent 2024.
26. Sh.Azizxo jayev.
ʻ Sovet siyosati va O zbekiston qishloqlari ʻ . Toshkent:
Sharq, 2010.
27. T . Islomov . " Quloqlashtirish – sinfiy kurashmi yoki qatliom ?" Tarixiy xotira ,
no. 1, 2019.
28. X.Ganieva. Sovet mustamlakachiligi va O zbekiston dehqonlari
ʻ . Toshkent:
Adabiyot, 2007.
36

O zbekiston SSR tashkil topganidan so ng irrigatsiya ishlari yanadaʻ ʻ
jadallashdi. Urushgacha bo lgan yillarda Darg om, Norpoy, Sovoy, Dalvarzin,
ʻ ʻ
Log on kabi yirik suv inshootlari barpo etildi. Shuningdek, Dalvarzin, Sovoy,
ʻ
Uchqo rg on, Mirzacho l, Chirchiq–Ohangaron vodiylarida, Zarafshon daryosi
ʻ ʻ ʻ
havzasida, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida irrigatsiya tizimlari ancha
yaxshilandi. 1929–1933-yillarda bu sohaga 234,9 million rubl mablag
ʻ
yo naltirildi
ʻ 13
.
1939-yilda O zbekiston KP(b) Markaziy Qo mitasi va respublika hukumati
ʻ ʻ
xashar yo li bilan Katta Farg ona kanalini qurish haqida qaror qabul qildi. Shu
ʻ ʻ
yilning 1-avgustidan 160 ming kolxozchi kanal qurilishiga jalb qilindi. Uzunligi
270 kilometr bo lgan mazkur kanal asosan qo l mehnati bilan 45 kun ichida qurib
ʻ ʻ
bitkazildi. Katta Farg ona kanali Farg ona vodiysining asosiy sug orish manbai
ʻ ʻ ʻ
bo lib, 60 ming gektar cho l yerlar o zlashtirildi, 500 ming gektar yer esa suv bilan
ʻ ʻ ʻ
ta’minlandi.
Bundan tashqari, Ikkinchi jahon urushidan avvalgi yillarda Shimoliy va
Janubiy Farg ona kanallari, Toshkent kanali, Kampirrovot suv to g oni,
ʻ ʻ ʻ
Qoraqalpog istonda Qizketgan kanali, sig imi 1 million kub metr bo lgan
ʻ ʻ ʻ
Kattaqo rg on suv ombori va boshqa ko plab suv inshootlari barpo etildi. Natijada,
ʻ ʻ ʻ
1937–1940-yillarda sug oriladigan yerlar maydoni qo shimcha 200 ming gektarga
ʻ ʻ
oshdi 14
.
Xulosa qilib aytganda, sovet hokimiyati qishloqda kollektivlashtirish
siyosatini amalga oshirish jarayonida qishloq aholisiga nisbatan qanday zug um
ʻ
o tkazmasin va ularni qanchalik og ir sinovlarga duchor etmasin, xalqning irodasi
ʻ ʻ
sinmadi. O zbek xalqi fidoyilik bilan mehnat qilishda davom etdi, texnik
ʻ
taraqqiyot va irrigatsiya ishlari orqali mamlakat qishloq xo jaligini yangi
ʻ
bosqichga olib chiqishda faol qatnashdi.
13
J.Qahhorov. Sovet davlati va O zbekiston dehqonlari: 1929–1933
ʻ . Toshkent: Fan, 2008. 68 b.
14
R.Shamsutdinov, H.Mo’minov. O'zbekiston tarixi. «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh
tahririyati. Toshkent – 201 3. 442-460 b.
26

XULOSA
1920–1930-yillar O‘zbekiston tarixida tub o‘zgarishlar davri bo‘lib, bu
yillarda siyosiy hokimiyatning sovetlar qo‘liga o‘tishi bilan birga ijtimoiy va
iqtisodiy hayotda ham yangi tartiblar joriy etildi. Bu davrning asosiy xususiyatlari
– sovetlashtirish siyosati, iqtisodiy modernizatsiya, jamoalashtirish
(kollektivlashtirish), ta’lim, sog‘liqni saqlash va madaniyat sohalarida keng
ko‘lamli islohotlar, ayollar mavqeining o‘zgarishi hamda milliy o‘zlikni
shakllantirish bilan bog‘liq jarayonlardir.
Iqtisodiy sohada 1920-yillar oxiridan boshlab, xususan 1929-yildan boshlab
jamoalashtirish siyosati keng miqyosda amalga oshirildi. Buning natijasida mayda
va o‘rta yer egalari, xususan dehqonlar yerlaridan mahrum qilinib, ularning
xo‘jaliklari kolxoz va sovxozlarga birlashtirildi. Bu jarayon ko‘plab qarshiliklarga
sabab bo‘ldi, ayrim hollarda ocharchilik va ijtimoiy beqarorlikni keltirib chiqardi.
Ammo sovet hukumati bu siyosatni “sinfsiz jamiyat” qurish va ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish yo‘li deb targ‘ib qildi. Shu bilan birga, sanoat sohasida
ham rivojlanish kuzatildi. Toshkent, Farg‘ona, Samarqand kabi yirik shaharlarda
sanoat korxonalari, ustaxonalar va temir yo‘l infratuzilmalari barpo etildi. Bu
ishlab chiqarishning markazlashuvi, ishchilarning ijtimoiy qatlam sifatida
shakllanishi hamda shaharlashuv jarayonining kuchayishiga olib keldi.
Ijtimoiy hayotda esa eng muhim o‘zgarishlardan biri savodsizlikka qarshi
kurash edi. 1920-yillardan boshlab savodxonlikni oshirish maqsadida ko‘plab
boshlang‘ich maktablar ochildi, ko‘chma o‘qituvchilar brigadalari tashkil etildi.
Ayniqsa, ayollar ta’limiga alohida e’tibor qaratildi – ular uchun kechki maktablar,
qisqa muddatli kurslar ochildi. Bu esa ayollarni ijtimoiy hayotga jalb qilish,
ularning iqtisodiy va siyosiy faolligini oshirishga xizmat qildi. 1930-yillarda
umumiy majburiy boshlang‘ich ta’lim joriy etilishi bilan ta’lim ommaviy tus oldi.
O‘zbek tilining lotin alifbosiga o‘tilishi, yangi o‘quv adabiyotlar yaratilishi ham bu
davrning muhim madaniy voqealaridan biri bo‘ldi.
Sog‘liqni saqlash tizimida ham keskin burilishlar amalga oshirildi. 1920-yilda
tashkil etilgan Sog‘liqni saqlash xalq komissarligi zamonaviy tibbiyot tizimini
33

II.2. Sanoatlashtirish jarayoni va yangi ishlab chiqarish tarmoqlarining
shakllanishi
1920-yillar davomida iqtisodiyotda xususiy sektor deyarli butunlay tugatildi.
Sanoat, transport, qishloq xo jaligi va boshqa tarmoqlardagi ko plab ishlabʻ ʻ
chiqarish vositalari davlat yoki kolxoz-kooperativ mulkiga aylantirildi. Natijada
davlat xalq xo jaligini o z xohishicha boshqarish imkoniyatiga ega bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Ma’muriyatchilik va buyruqbozlik iqtisodiyotni boshqarishning asosiy uslubiga
aylantirildi.
Bolsheviklar yetakchisi Sho ro Rossiyasini sanoati rivojlangan ilg or
ʻ ʻ
mamlakatlar qatoriga olib chiqishni o z oldiga asosiy vazifa qilib qo ydi. Biroq
ʻ ʻ
O zbekiston kabi mustamlaka hududlarga nisbatan bu siyosat Markazning
ʻ
manfaatlari asosida, boshqa maqsadlarda olib borildi. 1925-yil dekabrida
VKP(b)ning XIV s’yezdi “sotsialistik industrlashtirish” siyosatini jadallashtirishni
e’lon qildi. Stalin boshchiligidagi tarafdorlar bu jarayonni tezlashtirish maqsadida
qishloq xo jaligi hisobidan sanoatga mablag ajratishni ilgari surdilar. Ularning
ʻ ʻ
muxoliflari esa sanoatlashtirishga qarshi bo lmagan holda, uni aholi turmush
ʻ
darajasini yaxshilash, qishloq xo jaligini asta-sekin va ixtiyoriy asosda
ʻ
kooperatsiyalash bilan birga olib borishni taklif qildilar. Ammo bu yo l rad etildi.
ʻ
Natijada, sanoatlashtirishning subyektiv qarorlar asosida olib borilgan
stalincha usuli butun mamlakatda, jumladan, O zbekistonda ham asosiy
ʻ
yo nalishga aylandi. Respublikada esa bu siyosatning salbiy oqibatlari, o ziga xos
ʻ ʻ
iqtisodiy sharoit tufayli, yanada keskinroq ko rinish oldi. Eng muhimi —
ʻ
O zbekistonning SSSR xalq xo jaligidagi o rni va roli markaziy hokimiyat
ʻ ʻ ʻ
tomonidan qat’iy belgilab berildi 15
.
Shu bilan birga, O zbekiston uchun sanoat qurilishini tez sur’atlarda amalga
ʻ
oshirish nihoyatda muhim edi. Chunki 1920–1930-yillar oralig ida Respublika
ʻ
iqtisodiyoti agrar tusda bo lib qolayotgan edi. 1927-yilda O zbekiston xalq
ʻ ʻ
xo jaligida qishloq xo jaligi 61,6 foizni, sanoat esa 38,4 foizni tashkil qilgan.
ʻ ʻ
15
B.Rakhimov. XX asr O zbekistonida siyosiy repressiyalar
ʻ . Toshkent: Sharq, 2001. 93 b.
27

Kollektivlashtirish jarayonidagi shoshma-shosharlik, joylardagi real shart-
sharoitlar bilan hisoblashmaslik, milliy hududlarning o ziga xos xususiyatlari,ʻ
aholining milliy an’analari, urf-odatlari, diniy e’tiqodi va madaniy-ma’naviy
saviyasi e’tiborga olinmasligi, oxir-oqibatda yanada og ir va ayanchli oqibatlarga
ʻ
olib keldi. Ko plab qishloq tumanlarida hokimiyat vakillarining zo ravonligi va
ʻ ʻ
o zboshimchaligiga nisbatan aholi norozilik bildirgan va majburan turli harakatlar
ʻ
uyushtirishga majbur bo lgan. 1929–1930-yillarda dehqonlarning sovet tuzumiga
ʻ
nisbatan ommaviy norozilik harakatlarida, faqat Qashqadaryo okrugidan 14 ming
nafar kishi ishtirok etgan. Ma’lumotlarga ko ra, bu davrda respublika bo yicha 240
ʻ ʻ
martadan ortiq ommaviy norozilik harakatlari sodir bo lgan.
ʻ
Eng achinarlisi shundaki, ko plab oddiy dehqon xo jaliklari, arzimagan
ʻ ʻ
bahonalar bilan yoki jamoa xo jaligiga qo shilish istagini bildirmagani uchun bor
ʻ ʻ
mulkidan mahrum qilinib, uy-joyi, mol-mulki musodara etilgan va "quloq" sifatida
ro yxatga olingan. Bunday adolatsizlikka qarshi chiqib, uni hal qiladigan mard
ʻ
odamlar topilmagan. Odamlar o zlarini asrash, bu balo-qazolardan qutulish
ʻ
choralarini izlashga majbur bo lganlar.
ʻ
Quloqlashtirish siyosati . Statistik ma’lumotlarga ko ra, jamoalashtirish
ʻ
boshlanishida O zbekistonda shartli ravishda "quloq" xo jaligi toifasiga kiritilishi
ʻ ʻ
mumkin bo lgan xo jaliklar umumiy dehqon xo jaliklarining bor-yo g i 5 foizidan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kamini tashkil etgan. Ammo ommaviy jamoalashtirish boshlanganidan so ng, 15
ʻ
foizdan ortiq xo jaliklar "quloqlashtirish" siyosatiga uchradi. Aslida esa ular o rta
ʻ ʻ
hol dehqon xo jaliklari edi. Faqatgina 1930-yilning o zida respublikada "boy" va
ʻ ʻ
"quloq" toifasiga kiritilgan 2 648 ta o rta dehqon xo jaligi tugatilgan. 1931-yil
ʻ ʻ
avgustiga kelib, yana qo shimcha 3 828 ta "quloq xo jaligi" tugatildi.
ʻ ʻ
O zining oziq-ovqatini ta’minlay oladigan, bozorga tovar g alla yetkazib bera
ʻ ʻ
oladigan minglab dehqon xo jaliklari bor-budidan ayrilib, haqsiz-huquqsiz tarzda
ʻ
oilalari bilan birga uzoq mintaqalarga – Sibir, Ukraina, Qozog iston yoki yangi
ʻ
o zlashtirilayotgan cho l, to qayzor, qamishzor yerlarga surgun qilindilar. Shu
ʻ ʻ ʻ
bilan birga, dehqon xo jaliklarini majburiy tarzda "quloq" deb e’lon qilish, surgun
ʻ
qilish ishlari keng miqyosda olib borildi. Faqatgina O zbekistondan Ukraina, Sibir
ʻ
23

ushbu davrni tarixiy jihatdan chuqur o‘rganish va baholash bugungi kunda ham
dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Ishning maqsadi — Kurs ishining asosiy maqsadi — 1920–1930-yillarda
O‘zbekistonda yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tarixiy manbalar asosida
tahlil qilish, sovet siyosatining mahalliy jamiyatga ta’sirini yoritish hamda bu
islohotlarning ijobiy va salbiy jihatlarini ochib berishdan iborat.
Vazifalari: — Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi jarayonini o‘rganish;
— Kollektivlashtirish va sanoatlashtirish siyosatining oqibatlarini tahlil qilish;
— Ta’lim, sog‘liqni saqlash va madaniyatdagi o‘zgarishlarni baholash;
— Aholining turmush tarzidagi ijtimoiy siljishlarni ko‘rsatish.
Tadqiqot obyekti: 1920–1930-yillar oralig‘idagi O‘zbekiston jamiyatidagi
bo‘lgan o‘zgarishlar tashkil etadi.
Tadqiqot predmeti: Mazkur davrda amalga oshirilgan ijtimoiy va iqtisodiy
islohotlar, ularning mazmuni va jamiyatga ta’siri.
Kurs ishining tuzilishi: kurs ushi ikki bob, kirish, asosiy qism, xulosa va
adbiyotlar ro‘yxatidan iborat.
6

keldi. Shu bilan birga, sanoatni rivojlantirish maqsadida respublikaning turli
hududlarida yangi zavodlar, korxonalar qurildi, temir yo‘l va transport
infratuzilmasi kengaytirildi. Bularning barchasi Sovet Ittifoqining umumiy
rejalashtirilgan iqtisodiyoti doirasida amalga oshirildi va mahalliy ehtiyojlardan
ko‘ra, markazning buyruqlariga asoslangan edi.
Ushbu davrning o‘ziga xos jihatlaridan yana biri shundaki, iqtisodiy islohotlar
siyosiy repressiyalar, mafkuraviy nazorat va erkin fikrga qarshi kurash bilan
parallel ravishda olib borildi. Ayniqsa, 1930-yillarda yuz bergan “xalq
dushmanlari”ga qarshi repressiyalar, milliy ziyolilar va diniy ulamolarning quvg‘in
qilinishi, ularning sudsiz jazolanishi ijtimoiy hayotda keskin bosim muhitini
yaratdi. Bu holat xalq ongida qo‘rquv, ishonchsizlik va sovet tizimiga nisbatan
ichki norozilikning chuqurlashishiga olib keldi. Shu bilan birga, bu davrda
kommunistik mafkura ta’sirida tarixiy merosga nisbatan tanqidiy yondashuv
kuchaydi, ko‘plab tarixiy obidalar vayron qilindi, diniy muassasalar yopildi.
Xulosa qilib aytganda, 1920–1930-yillar O‘zbekiston uchun yangi siyosiy,
iqtisodiy va ijtimoiy tuzumga moslashish davri bo‘ldi. Sovet hokimiyatining bu
davrdagi siyosati jamiyatda ma’lum darajada modernizatsiya jarayonlarini boshlab
bergan bo‘lsa-da, bu o‘zgarishlar ko‘pincha majburlov va repressiyalar asosida olib
borilgani uchun ko‘plab salbiy oqibatlarga ham sabab bo‘ldi. Shunday bo‘lsa-da,
aynan ushbu davrda O‘zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy hayotida yuz bergan
o‘zgarishlar keyingi tarixiy bosqichlarga zamin yaratdi. Ana shu jarayonlarni
chuqur tahlil qilish, bu davr voqealaridan saboq olish bugungi kunda ham katta
ahamiyatga ega.
Mavzuning dolzarbligi — 1920–1930-yillar O‘zbekiston tarixida ijtimoiy va
iqtisodiy sohalarda tub burilishlar yuz bergan, yangi siyosiy tizim — sovet
hokimiyatining shakllanishi va uning mahalliy jamiyatga ta’siri bilan ajralib turadi.
Mazkur davrda amalga oshirilgan kollektivlashtirish, sanoatlashtirish, ayollar
erkinligini ta’minlash, savodsizlikni tugatish kabi siyosatlar o‘zbek xalqining
turmush tarzini tubdan o‘zgartirdi. Bu o‘zgarishlar nafaqat iqtisodiy taraqqiyotga,
balki madaniy va ma’naviy hayotga ham chuqur ta’sir ko‘rsatdi. Aynan shu sababli
5

qilish, ular uchun alohida o‘quv kurslarini tashkil etish va ayollar o‘rtasida
savodxonlik kampaniyalarini o‘tkazishdek keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi.
Ayniqsa, "Hujum" kampaniyasi doirasida ayollarni maktab ta’limiga jalb etish faol
tarzda targ‘ib qilindi. Bu kampaniyalar ayollar orasida savodxonlik darajasini
oshirdi, ijtimoiy faollikni kuchaytirdi va yangi avlod ayollarini yetishtirdi.
Ta’lim tizimidagi bu o‘zgarishlar, shubhasiz, o‘zbek jamiyatining ijtimoiy
tarkibida chuqur iz qoldirdi. Dastlab diniy asosga qurilgan ta’lim tizimi butunlay
yangilandi, yangi ideologik yondashuv asosida tashkil etildi. Savodli avlodni
shakllantirish, kadrlar tayyorlash, ilm-fan taraqqiyotiga zamin yaratish jarayonlari
keyingi yillarda ham davom etdi va bu jarayonlar O‘zbekistonning ijtimoiy-
madaniy taraqqiyotiga asos bo‘ldi. Garchi bu jarayonlar mafkuraviy nazorat ostida
olib borilgan bo‘lsa-da, savodxonlikning ommalashuvi, dunyoviy fanlarning keng
targ‘ib qilinishi, o‘qituvchilar zaminining shakllanishi milliy uyg‘onish yo‘lidagi
muhim qadamlar bo‘ldi.
Yakunda aytish joizki, 1920–1930-yillar davomida O‘zbekistonda ta’lim
tizimida amalga oshirilgan islohotlar jamiyat taraqqiyotining asosi sifatida
namoyon bo‘ldi. Bu islohotlar nafaqat yangi avlodni tarbiyalashga, balki ilm-fan,
madaniyat va ishlab chiqarishning boshqa sohalariga ham salmoqli ta’sir ko‘rsatdi.
Shuningdek, ta’lim orqali jamiyatda ijtimoiy tenglik, sinfiy ong va mafkuraviy
uyg‘unlik kabi tushunchalar mustahkamlandi. Mazkur davr o‘zbek ta’lim tarixida
inqilobiy burilish davri sifatida tarixda o‘z o‘rnini egalladi 7
.
Sovet hokimiyati o‘zining boshidan sog‘liqni saqlash sohasini ijtimoiy
taraqqiyotning ajralmas qismi sifatida qaradi. 1920-yillarda sog‘liqni saqlash tizimi
butunlay qayta tashkil qilindi. Dastlab, mavjud diniy asosda faoliyat ko‘rsatgan
tabobat va shifokorlik an’analari bekor qilinib, markazlashgan dunyoviy tibbiy
xizmat tizimi yo‘lga qo‘yildi.
Sovet hokimiyati o‘rnatilishi bilan O‘zbekistonda sog‘liqni saqlash tizimini
tubdan isloh qilish jarayoni boshlandi. Bu islohotlar aholining sog‘lig‘ini
7
Q. Usmonov, M. Sodiqov, S. Burxonova. O’zbekiston tarixi. Toshkent . ≪ Iqtisod-Moliya ≫ . 2006 . 279-315.
15

va Shimoliy Kavkazga 3 871 ta "quloq oilasi" surgun qilindi. 1933-yilda esa
surgun etilgan bunday xo jaliklar soni 5 500 taga yetdi.ʻ
Minglab qishloq oilalari bu xavf-xatarning yaqinlashayotganini oldindan
sezib, o z kindik qonlari to kilgan muqaddas yurtlarini tark etishga majbur
ʻ ʻ
bo ldilar. Ular uzoq yurtlarda musofirlikda hayot kechirib, Vatan sog inchi bilan
ʻ ʻ
yashadilar. Faqat O zbekiston milliy mustaqillikka erishgachgina ularning orzu-
ʻ
armonlari ro yobga chiqib, Vatan tuprog iga qaytish baxtiga musharraf bo ldilar.
ʻ ʻ ʻ
Kollektivlashtirish jarayoni ma’muriy tazyiq, zo ravonlik, iqtisodiy bosimlar
ʻ
va boshqa repressiv usullar orqali amalga oshirildi. 1932-yil oxiriga kelib,
O zbekistonda jamoalashtirilgan xo jaliklar barcha dehqon xo jaliklarining 81,7
ʻ ʻ ʻ
foizini tashkil etgan bo lsa, bu ko rsatkich 1937-yilda 95 foizga, 1939-yilda esa
ʻ ʻ
99,2 foizga yetdi. 800 ming dehqon xo jaliklari negizida 9 734 ta kolxoz va 94 ta
ʻ
sovxoz tashkil etilgan edi. Bu jarayon keyingi yillarda ham davom ettirildi 12
.
Ommaviy kollektivlashtirish natijasida O zbekiston bo yicha 60 mingdan
ʻ ʻ
ortiq kishi "quloqlikka mansublik" aybi bilan qatag on qilindi. Shunday qilib,
ʻ
1930-yillar davomida O zbekistonda zo ravonlik yo li bilan "qishloq xo jaligini
ʻ ʻ ʻ ʻ
kollektivlashtirish" va "quloqlarni sinf sifatida tugatish" siyosati qat’iy amalga
oshirildi.
Bularning barchasi "SSSRning paxta mustaqilligini ta’minlash" siyosati bilan
bog liq bo lib, ushbu yuk asosan O zbekiston xalqining zimmasiga yuklatilgan edi.
ʻ ʻ ʻ
1935-yilda O zbekistonda 1 million tonna paxta tayyorlangan bo lsa, bu
ʻ ʻ
ko rsatkich 1939-yilda 1,5 million tonnani, 1941-yilda esa 1 million 656,2 ming
ʻ
tonnani tashkil etdi. Bu esa Butunittifoq bo yicha tayyorlangan paxtaning 60
ʻ
foizidan ko prog ini tashkil qilgan. 1930-yillar davomida respublika qishloq
ʻ ʻ
xo jaligida paxtachilik mutlaq ustuvorlikka ega bo lib bordi. Masalan, 1933-yilda
ʻ ʻ
paxta mahsuloti qishloq xo jaligi mahsulotlari umumiy hajmining 81,5 foizini
ʻ
tashkil qilgan bo lsa, 1937-yilga kelib bu ko rsatkich 93,4 foizga yetgan edi.
ʻ ʻ
Texnik ta’minot. O zbekistonda dehqon xo jaliklarini ommaviy tarzda
ʻ ʻ
jamoalashtirish jarayonlari bevosita yangi xo jaliklar uchun moddiy-texnik baza
ʻ
12
A.Pulatov. Kollektivlashtirish siyosatining ijtimoiy-iqtisodiy asoratlari . Toshkent: O qituvchi, 2004. 56 b.
ʻ
24

berildi va iqtisodiy erkinlik elementlari tiklandi. Bu siyosat dastlabki yillarda
ijobiy samara bergan bo‘lsa-da, 1930-yillarga kelib bu yo‘l keskin radikal
kollektivlashtirish va sanoatlashtirish siyosati bilan almashtirildi.
Ijtimoiy hayot sohasida ham tub o‘zgarishlar amalga oshirildi. Avvalo, sovet
hokimiyatining asosiy maqsadlaridan biri yangi jamiyatni shakllantirish,
savodsizlikni tugatish, ayollarni jamoat hayotiga faol jalb etish va diniy-ma’naviy
merosni yo‘qotish orqali yangi sovet insonini tarbiyalash edi. Bu maqsadga
erishish uchun keng ko‘lamli ma’rifiy kampaniyalar boshlab yuborildi. Maktab va
oliy o‘quv yurtlarining soni ko‘paydi, ilm-fan rivojlanishiga e’tibor kuchaydi.
Ayniqsa, ayollarning jamiyatdagi o‘rni keskin o‘zgardi: ularning siyosat, maorif,
sog‘liqni saqlash sohalarida faol qatnashishi uchun imkoniyatlar yaratildi. Ammo
bu jarayonlar bir tomondan ijtimoiy rivojlanishga turtki bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi
tomondan majburiyatsiz, erkin ijtimoiy islohotlar emas, balki mafkuraviy bosim
ostida amalga oshirilgani uchun ko‘plab muammolarni ham yuzaga keltirdi.
Siyosiy jihatdan olganda, 1924-yilda sobiq Turkiston ASSRning tugatilishi va
O‘zbekiston SSRning tashkil etilishi respublikaning tarixiy, madaniy va siyosiy
hayotida yangi bosqichni boshlab berdi. Bu davrda milliy kadrlarni tayyorlash,
respublika ichki boshqaruv tizimini mustahkamlash, sovet tuzumining barcha
darajalariga mahalliy aholini jalb etish asosiy vazifalardan biri bo‘ldi. Shu bilan
birga, respublika aholisining ijtimoiy tarkibida ham sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi.
Xususan, ishchilar sinfining shakllanishi, kolxozchilar qatlamining yaratilishi va
ziyolilar guruhining paydo bo‘lishi bu davrga xos jarayonlar edi. Bu sinflarning
shakllanishi esa sovet mafkurasi asosida amalga oshirildi va jamiyatdagi barcha
ijtimoiy munosabatlar yangi tartibga bo‘ysundirildi.
Iqtisodiy hayotda eng keskin burilish 1928-yildan boshlangan majburiy
kollektivlashtirish siyosati bilan yuz berdi. Yakka tartibda dehqonchilik qilayotgan
aholi davlat tomonidan yaratilgan kolxoz va sovxozlarga birlashtirildi. Bu esa
nafaqat dehqonlarning mulkini yo‘qotishiga, balki ocharchilik, norozilik va
ko‘chishlarga ham olib keldi. Ayniqsa, boy va o‘rta hol dehqonlar – kulaklar sinf
sifatida yo‘q qilindi, bu esa qishloq xo‘jaligida katta iqtisodiy tanazzulga olib
4

fevraldan boshlab avj olgan quloq xo jaliklarini tugatish kompaniyasi davridaʻ
qonunlar qo pol ravishda buzilib, inson huquqlari toptaldi. Natijada, Farg ona,
ʻ ʻ
Bog dod, Chust kabi tumanlarda jamoalashtirishga qarshi dehqonlar isyon
ʻ
ko tardilar, bu harakatlar zo rlik bilan bostirildi. Quloq xo jaliklari ro yxatini
ʻ ʻ ʻ ʻ
tuzishda yakka qishloq xo jaligi solig ini to laydigan, o ziga to q dehqon
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
xo jaliklari asos qilib olindi. Bu ro yxat asosan moliya organlari tomonidan
ʻ ʻ
tuzilardi. Quloqlar ro yxatini muttasil kengaytirib borish hisobiga nafaqat o rta hol,
ʻ ʻ
balki kambag allar ham yoppasiga kollektivlashtirish davri qatag onlik
ʻ ʻ
siyosatining girdobiga tortildilar. Faqat 1930 yilning o zida respublikada «boy»
ʻ
yoki «quloq» xo jaliklar toifasiga kiritilgan 2648 ta o rtacha xo jalik tugatildi.
ʻ ʻ ʻ
1931 yilning avgustiga kelib yana 3828 ta «quloq xo jaliklari» tugatildi,
ʻ
respublikadan tashqariga - Ukrainaga, Sibir va Shimoliy Kavkazga 3871 «quloq
oilasi» surgun qilindi. 1933 yilda surgun qilingan «quloq» xo jaliklari soni 5500
ʻ
taga yetdi. 1932 yil oxirlariga kelib barcha dehqon xo jaliklarining 81,7%, 1937
ʻ
yilda 95%, 1939 yilda esa 99,2% i jamoalashtirilgan edi.
Jamoalashtirishning ajralmas bo g ini bo lgan davlat xo jaliklarini, MTS
ʻ ʻ ʻ ʻ
(Mashinatraktor stansiyasi) va sovxoz shaklidagi agrokorxonalarni tashkil qilishga
ham jiddiy e’tibor berildi. Yoppasiga jamoalashtirish Respublikamiz qishloq
xo jaligida paxta yakka hokimligining kuchayishiga sharoit yaratib berdi. 1929-
ʻ
1932 yillarda g o za ekiladigan yer maydonlari 550 ming gektardan 928 ming
ʻ ʻ
gektarga kengaytirildi, yalpi paxta hosili esa 652 ming tonnadan 750 ming tonnaga
yetkazildi. 1932 yili Respublika Sobiq Ittifoq bo yicha paxta hosilining 60 foizini
ʻ
berdi. Mana shu paytdan boshlab xorijdan paxta olib kelish to xtatildi.
ʻ
Yuqorida ta’kidlanganidek, yoppasiga jamoalashtirish va quloq xo jaliklarini
ʻ
tugatish siyosati o zining xunuk oqibatlarini qoldirdi: Ma’lumki, Chorizm
ʻ
hukmronligi davrida butun O rta Osiyo xom ashyo bazasiga aylangan edi.
ʻ
Jamoalashtirish natijasida Respublikamiz qaytadan, balki kuchaytirilgan forma-da
xom ashyo omborxonasiga aylantirildi. Odamlarda ishonchsizlik kayfiyati
uyg otdi, ko plab odamlar boshqa joylarga qochishga majbur bo ldilar, chorvalarni
ʻ ʻ ʻ
ko p miqdorda suyib yubordilar, bu esa chorva tuyog ining keskin kamayishiga
ʻ ʻ
30

maktablar faoliyatini yo‘lga qo‘yish muhim bosqich bo‘ldi. Rasmiy manbalarga
ko‘ra, 1924–1926-yillar mobaynida O‘zbekistonda 3 mingdan ortiq yangi
maktablar tashkil etildi. Bu maktablar orqali keng xalq ommasini savodxon qilish,
yoshlarga yangi dunyoqarashni singdirish va sovet mafkurasini tarqatish maqsad
qilingan edi. O‘quv dasturlarida endilikda Qur’on va diniy ilmlar emas, balki
marksizm-leninizm asoslari, sotsialistik iqtisodiyot, Sovet davlat tuzumi, mehnat
tarbiyasi va tabiatshunoslik fanlariga urg‘u berildi.
Mazkur islohotlar jarayonida o‘qituvchilar yetishmovchiligi muammosi
keskin sezildi. Bu ehtiyojni qondirish uchun qisqa muddatli pedagogik kurslar,
ko‘chma o‘qituvchilar brigadalari tashkil qilindi. Ular nafaqat shaharlarda, balki
chekka qishloq joylarda ham faoliyat olib borib, aholini savodli qilish, bolalarni
maktabga jalb etish borasida muhim ishlarni amalga oshirdilar. Bu davrda
pedagogika bilim yurtlari va texnikumlar faoliyati yo‘lga qo‘yildi, ayniqsa,
Toshkentda ochilgan Turkiston Davlat Universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy
universiteti) katta tarixiy ahamiyatga ega bo‘ldi. Ushbu oliygoh respublikadagi ilk
ilmiy-pedagogik markaz sifatida shakllandi va zamonaviy o‘qituvchilar, ilmiy
kadrlar tayyorlashda muhim rol o‘ynadi.
Ta’lim tizimidagi yutuqlardan biri – 1930-yillarda joriy qilingan
umummajburiy boshlang‘ich ta’lim tizimi bo‘ldi. Bu qaror barcha 8–10 yoshli
bolalarni maktabga jalb qilishni qonuniy jihatdan majburiy qildi. Bu esa nafaqat
maktab o‘quvchilarining sonini keskin oshirdi, balki ta’limni ijtimoiy hayotning
ajralmas qismiga aylantirdi. Mazkur siyosat natijasida 1930-yillarda O‘zbekistonda
boshlang‘ich savodxonlik darajasi sezilarli darajada oshdi. Raqamlarga qaraganda,
1917-yilda aholining atigi 2-3 foizi savodli bo‘lgan bo‘lsa, 1939-yillarga kelib bu
ko‘rsatkich 70 foizdan oshgan.
Alohida e’tiborga molik jihatlardan biri – ayollar ta’limiga qaratilgan e’tibor
bo‘ldi. Avvalgi davrda ayollar asosan uy-ro‘zg‘or ishlari bilan shug‘ullangan va
ijtimoiy hayotda ularning o‘rni cheklangan edi. Biroq Sovet hokimiyati ushbu
holatni o‘zgartirish, ayollarni jamiyatga jalb etish, ularni teng huquqli fuqarolar
sifatida tarbiyalash tarafdori bo‘ldi. Bu maqsad yo‘lida ayollarni maktabga jalb
14

Sog‘liqni saqlash tizimi ham sovet davrida butkul yangicha yo‘nalishda
shakllandi. Ilgari mavjud bo‘lgan xususiy tabobat, xalq tabobati o‘rniga
markazlashgan davlat tibbiyot tizimi barpo etildi. 1920–1930-yillarda
poliklinikalar, shifoxonalar, tibbiy texnikumlar tashkil etildi. Vaksinalash,
sanitariya-targ‘ibot ishlari orqali turli epidemiyalarni kamaytirish choralari
ko‘rildi. Bu esa aholining salomatlik darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Biroq sovet islohotlari doimo kuch ishlatish, mafkuraviy nazorat bilan birga
olib borilgan. Masalan, diniy tashkilotlar faoliyati to‘xtatildi, masjidlar yopildi,
imomlar ta’qib qilindi. Bu esa diniy erkinlikni keskin cheklab, jamiyatda ma’naviy
inqirozga olib keldi. Shuningdek, milliy ziyolilar – jadidlar sinfiy kurash shiori
ostida qatag‘on qilindi. Ular sovet mafkurasiga muvofiq kelmaydigan g‘oyalarni
targ‘ib qilganlikda ayblanib, ko‘chirilgan yoki yo‘q qilingan. 1930-yillarda
boshlangan katta repressiyalar O‘zbekistondagi siyosiy va ijtimoiy elitani butunlay
yo‘qotdi 5
.
Yuqoridagi islohotlar jamiyatning ijtimoiy tuzilmasini tubdan o‘zgartirdi.
Sinfiy tabaqalashuv o‘rniga, sovetcha “mehnatkashlar jamiyati” konsepsiyasi ilgari
surildi. Yangi ijtimoiy guruhlar – ishchilar, kolxozchilar, partiyaviy rahbarlar
paydo bo‘ldi. Har bir fuqaroning davlat oldidagi burchi va roli aniq belgilandi. Shu
orqali sovet hokimiyati jamiyat ustidan to‘liq nazorat o‘rnatdi.
Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi O‘zbekistonda ijtimoiy hayotda keskin
burilishlarga olib keldi. Bu islohotlar qisqa vaqt ichida savodsizlikni kamaytirish,
ayollar mavqeini oshirish, sog‘liqni saqlash tizimini takomillashtirish kabi muhim
ijobiy natijalarga erishdi. Biroq bu jarayonlar ko‘pincha kuch ishlatish, mafkuraviy
zo‘ravonlik va milliy qadriyatlarni bostirish bilan birga kechgan. Shunday ekan, bu
davr tarixini o‘rganishda ijobiy va salbiy jihatlarni birgalikda tahlil qilish ilmiy
yondashuvning muhim mezoni hisoblanadi.
5
Q. USMONOV, M. SODIQOV . O’zbekiston tarixi. (1917—1991-yillar). ≪ SHARQ ≫ nashriyot-matbaa
aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent – 2010. 72-123 b.
12

joriy etish, yuqumli kasalliklar bilan kurashish, aholini emlash va sanitariya-
ma’rifat ishlarini rivojlantirish yo‘lida katta ishlar olib bordi. Tumanlarda
ambulatoriyalar, feldsher-akusher punktlari va maxsus dispanserlar faoliyati yo‘lga
qo‘yildi. 1930-yilda esa Toshkent tibbiyot institutining ochilishi bilan
O‘zbekistonda oliy tibbiy ta’limning poydevori yaratildi.
Madaniy hayotda sovet mafkurasining chuqur ta’siri sezilarli bo‘ldi. Ilgari
diniy e’tiqod asosida shakllangan madaniy me’yorlar o‘rnini marksistik-dunyoviy
qadriyatlar egallay boshladi. Masalan, teatrlarda yangi dramaturgiyalar, kinofilmlar
va agitbrigadalar orqali sovet g‘oyalari targ‘ib qilindi. Mahalliy yozuvchilar,
rassomlar va musiqachilar yangi mafkuraga mos asarlar yaratishga undaldi. Bu
davrda milliy uyg‘onish bilan sovetlashtirish siyosati o‘rtasida murakkab
muvozanat mavjud edi. Bir tomondan, o‘zbek milliy elitasining yangi avlodi –
yozuvchilar, ziyolilar, pedagoglar shakllandi, ikkinchi tomondan, 1937–1938-
yillardagi repressiyalar natijasida ko‘plab ziyolilar qatag‘on qilindi, bu esa ijtimoiy
rivojlanishga katta zarar yetkazdi.
Aholining kundalik turmushi ham bu davrda jiddiy o‘zgarishlarga uchradi.
Sovet hokimiyati tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar
natijasida shaharlarda kommunal turar joylar, umumiy hammomlar, jamoat
transporti va ijtimoiy xizmatlar tarmog‘i shakllandi. Biroq qishloqlarda bu
xizmatlar sekin rivojlandi. Ayniqsa, kollektivlashtirish jarayonidagi iqtisodiy
inqirozlar va iqlim sharoitlari ayrim hududlarda ocharchilikka olib keldi.
Xulosa qilib aytganda, 1920–1930-yillar O‘zbekiston tarixida yangi siyosiy
va ijtimoiy tuzumga o‘tish, ishlab chiqarish va ta’lim, sog‘liqni saqlash tizimlarini
qayta tashkil etish, ayollarni jamiyatga jalb qilish hamda milliy madaniyatni qayta
shakllantirish bosqichi bo‘ldi. Bu davr og‘ir sinovlarga boy bo‘lsa-da, hozirgi
zamonaviy O‘zbekiston jamiyatining ko‘plab institutlari ana shu yillarda
shakllangan asoslarda rivoj topdi.
34

avvalo, aholi ongini o‘zgartirish, diniy an’analarni cheklash, ma’rifiy islohotlarni
amalga oshirish davlat siyosatining markazida turdi.
1920-yillarda O‘zbekiston hududida sovet hokimiyatining o‘rnatilishi bilan
ta’lim va ijtimoiy hayot sohalarida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Bu
islohotlar ichida, ayniqsa, ta’lim tizimining tubdan o‘zgarishi va ayollar
mavqeining o‘zgarishi muhim tarixiy bosqichlardan biri hisoblanadi. Sovet davlati
o‘z mafkurasini keng ommaga singdirish uchun eng avvalo ta’lim tizimini isloh
qilishni maqsad qilib qo‘ydi.
1920-yillarning boshlarida savodsizlik darajasi O‘zbekiston hududida
nihoyatda yuqori bo‘lgan. Sovet hokimiyati savodsizlikka qarshi keskin kurash
olib borishga kirishdi. Bu harakat “Likbez” – ya’ni “likvidatsiya bezgramotnosti”
(“savodsizlikni tugatish”) nomi bilan yuritildi. Ushbu dastur orqali millionlab
fuqarolarni o‘qitish, ularga yozish va o‘qish ko‘nikmalarini berish asosiy vazifaga
aylandi. Dastlab eski maktablar modernizatsiya qilindi, yangi turdagi maktablar
ochildi, qisqa muddatli o‘quv kurslari tashkil qilindi. Madrasalarda diniy asosda
olib borilgan ta’lim tizimi asta-sekin dunyoviy, sovet mafkurasiga asoslangan
ta’lim shakliga o‘zgartirildi. Ta’lim dasturlariga marksizm-leninizm g‘oyalari,
tarixiy materializm, proletar xalqparvarlik kabi tushunchalar kiritildi. Shu bilan
birga, texnikumlar va oliy o‘quv yurtlari ochilib, zamonaviy fan va texnikaga
asoslangan kadrlar tayyorlash jarayoni boshlab yuborildi. Bu o‘quv yurtlari sovet
mafkurasiga sodiq, zamonaviy bilimlarga ega bo‘lgan mutaxassislarni
yetishtirishni maqsad qilgan edi.
Ta’limdagi islohotlar bilan bir qatorda ijtimoiy sohada ham katta o‘zgarishlar
sodir bo‘ldi. Xususan, ayollar masalasi sovet siyosatining markaziy
yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Sovet hokimiyati O‘zbekistonda patriarxal jamiyat
tuzumini o‘zgartirishni va ayollarni ijtimoiy-siyosiy hayotga jalb etishni o‘z oldiga
maqsad qilib qo‘ydi. Ayollar ilgari diniy va ijtimoiy jihatdan faqat uyda o‘tiruvchi,
“parda ostida” yashovchi mavjudot sifatida qaralgan bo‘lsa, sovet hokimiyati
ularni jamoatchilik faoliyatiga, ishlab chiqarishga, ta’lim-tarbiyaga keng jalb
etishga intildi.
10

bo lib xizmat qilgan mashina-traktor stansiyalarini (MTS) tashkil etish bilan uzviyʻ
bog liq holda olib borildi. Respublikada dastlabki MTS 1929-yilda Andijon
ʻ
viloyatining Asaka tumanida tashkil etildi va u yangi tuzilgan jamoa xo jaliklariga
ʻ
texnik yordam ko rsatdi. Vaqt o tishi bilan MTSlar soni ortib bordi. 1931-yilga
ʻ ʻ
kelib respublikaning 48 ta qishloq tumanida MTSlar faoliyat ko rsata boshladi.
ʻ
Ular aholi dala yumushlarini mexanizatsiyalashda muhim rol o ynadi. Yirik
ʻ
dehqon xo jaliklariga foydasi katta bo lgan MTSlar soni yildan-yilga ortib bordi:
ʻ ʻ
1937-yilda ularning soni 163 taga, 1941-yilga kelib esa 189 taga yetdi.
Garchi MTSlar yirik jamoa yerlarini ishlab berish, qo l mehnatini
ʻ
yengillashtirish, texnikani qishloqqa olib kirish, qishloq mehnatkashlarini texnika
ilmidan xabardor qilish va ularning bilim darajasini oshirishda muhim rol o ynagan
ʻ
bo lsa-da, bu holat jamoa xo jaliklarining davlatga tobeligini kuchaytirdi. Sababi,
ʻ ʻ
ishlab chiqarish vositalari MTSlar orqali davlat qo lida to planib bordi. MTSlar
ʻ ʻ
jamoa xo jaliklari yerlarini natural to lov evaziga ishlab berar, ushbu to lov
ʻ ʻ ʻ
miqdori esa yuqoridan — davlat organlari tomonidan belgilanardi.
Irrigatsiya va melioratsiya ishlari. Sovet hukumati O zbekistonda qishloq
ʻ
xo jaligi, ayniqsa, paxtachilik tarmog ining tezkor rivojlanishidan manfaatdor
ʻ ʻ
bo lganligi sababli irrigatsiya va melioratsiya tizimini takomillashtirishga alohida
ʻ
e’tibor qaratdi. 1922-yildayoq irrigatsiya tizimini qayta tiklash va
rivojlantirishning asosiy vazifalari belgilanib, respublika miqyosida muhim
tashkiliy ishlar amalga oshirildi. Xususan, O zbekiston hukumati tarkibida Suv
ʻ
xo jaligi va Qishloq xo jaligi Xalq Komissarligi hamda uning huzurida Suv
ʻ ʻ
xo jaligi bosh boshqarmasi tuzildi. Joylarda viloyat, tuman va uchastka suv
ʻ
qo mitalari tashkil etilib, ularga davlat tomonidan zarur yordam ko rsatildi.
ʻ ʻ
1922-yilda irrigatsiya ishlariga 6 million oltin rubl miqdorida mablag
ʻ
ajratilib, sug oriladigan yerlar maydonini ikki yil ichida 2 million desyatinaga
ʻ
yetkazish maqsad qilib qo yildi. Natijada, yangi kanallar va ariqlar qurildi, ko plab
ʻ ʻ
yangi yerlar o zlashtirildi. 1924-yilga kelib sug oriladigan yerlar maydoni 2,4
ʻ ʻ
million desyatinaga, paxta ekiladigan maydon esa 500 ming desyatinaga yetdi.
25

MUDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………...….3
I. BOB. 1920–1930-yillarda O‘zbekistonda ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlar …7
I.1. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi va ijtimoiy tuzumdagi islohotlar …....7
I.2. Ta’lim, sog‘liqni saqlash va madaniyat sohalarida amalga oshirilgan
o‘zgarishlar ……………………………………………………………..….13
II. BOB. 1920–1930-yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar va ularning
oqibatlari …………………………………………………………………...……19
II.1. Agrar islohotlar, kollektivlashtirish siyosati va dehqonchilikda yuzaga kelgan
muammolar …………………………………………………...……19
II.2. Sanoatlashtirish jarayoni va yangi ishlab chiqarish tarmoqlarining shakllanishi
……………………………………………………………...…27
Xulosa ……………………………………………………………………………33
Adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………………….…… 35

I.2. Ta’lim, sog‘liqni saqlash va madaniyat sohalarida amalga
oshirilgan o‘zgarishlar
1917-yilgi Oktyabr inqilobi va undan so‘ng Rossiya imperiyasining
parchalanishi natijasida tashkil topgan sovet davlati o‘zining ijtimoiy, siyosiy va
madaniy hayotida yangi tizim yaratishga kirishdi. Bu tizimda aholining saviyasini
ko‘tarish, sog‘liqni saqlash xizmatlarini ommalashtirish va madaniy hayotni
tubdan isloh qilish eng ustuvor vazifalardan biri bo‘ldi. O‘zbekiston hududida
1920–1930-yillar oralig‘ida amalga oshirilgan bu islohotlar keyingi o‘n yilliklar
uchun muhim poydevor bo‘lib xizmat qildi.
1920-yillarda sovet hokimiyati eng avvalo ta’lim tizimini tubdan isloh
qilishga kirishdi. Chunki sovet mafkurasini aholiga singdirishning asosiy vositasi
sifatida ommaviy savodxonlik va dunyoviy ta’lim tizimi qaralardi. Bu yillarda
O‘zbekiston aholisi orasida savodsizlik darajasi nihoyatda yuqori edi. Statistik
ma’lumotlarga ko‘ra, 1920-yilda aholining 95 foizdan ortig‘i savodsiz bo‘lgan.
O‘zbekiston hududida Sovet hokimiyati o‘rnatilishi bilan barcha sohalarda,
xususan, ta’lim tizimida ham tub burilishlar yuz berdi. Bu o‘zgarishlar markaziy
Sovet hokimiyatining marksistik–leninchilik mafkurasiga tayangan holda yangicha
jamiyat qurish rejalariga asoslangan edi. Sovet tuzumining ilk yillarida
madrasalarga asoslangan diniy ta’lim tizimi eskilik va reaktsionlik namunasi
sifatida tanqid qilinib, uning o‘rniga dunyoviy, marksistik g‘oyalarni singdiruvchi
yangi ta’lim muassasalari tashkil etildi. Bu jarayon butunlay yangi ta’lim
paradigmasini shakllantirdi va o‘z davri uchun inqilobiy ahamiyat kasb etdi 6
.
1920-yillarda boshlangan islohotlar natijasida dastlab xalq ta’limi
komissarliklari tuzildi va ular yangi o‘quv muassasalarini ochish, o‘qituvchilar
tayyorlash, darsliklar va o‘quv dasturlarini ishlab chiqish bilan shug‘ullandi.
Ayniqsa, bolalar uchun boshlang‘ich (nachalnaya shkola), yetti yillik va o‘rta
6
R.Shamsuddinov, H.Mo’minov. O’zbekiston tarixi. ≪ SHARQ ≫ nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh
tahririyati. T oshkent – 201 3. 442-490 b.
13

1927-yilda boshlangan “Hujum” kampaniyasi bu siyosatning eng yaqqol
namunasi bo‘ldi. “Hujum” deb atalgan bu kampaniya doirasida ayollarning
pardasini yechish, ularni erkin hayotga olib chiqish, maktab va ishlab chiqarish
jarayonlariga qo‘shish ishlari davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Ayollar
maktablarga, kasb-hunar ta’limi muassasalariga qatnashga undaldi, fabrikalarda
ishlashga jalb qilindi, siyosiy tashkilotlarda faoliyat olib borishlariga imkon
yaratildi. Bu esa o‘z navbatida erkaklar va katta avlod orasida qarshiliklarga sabab
bo‘ldi. Ko‘plab mahalliy kishilar sovet siyosatini milliy qadriyatlar va diniy
e’tiqodlarga qarshi deb hisoblab, bu harakatlarga norozilik bildirishdi. Ayrim
joylarda “Hujum” kampaniyasi ayollar va ularning oilalari uchun fojiaviy oqibatlar
keltirib chiqardi. Ayollar zo‘ravonlikka, ayrim hollarda esa o‘limga duchor
bo‘ldilar 4
.
Shunga qaramay, bu islohotlar o‘z samarasini berdi. Ayollarning huquqiy
maqomi oshirildi. Ular ilk bor siyosiy huquqlarga ega bo‘ldilar – saylash va
saylanish huquqi, jamiyatda erkin harakatlanish imkoniyatiga ega bo‘ldilar.
Ayollar komsomol, partiya, kasaba uyushmalari kabi siyosiy va jamoaviy
tashkilotlarga a’zo bo‘lishdi, rahbarlik lavozimlariga ko‘tarila boshladilar. Ayollar
orasida o‘qituvchi, shifokor, muhandis, jurnalist, fan arbobi va boshqa sohalarda
faoliyat yurituvchilar soni ortdi.
Umuman olganda, 1920-yillarda sovet hokimiyatining ta’lim va ijtimoiy
sohadagi islohotlari O‘zbekiston tarixida yangi davrni boshlab berdi. Bu davrda
sovet mafkurasining kuchli ta’siri ostida diniy asosdagi jamiyatdan dunyoviy
asosga o‘tish, zamonaviy bilimlar asosida kadrlar tayyorlash va ijtimoiy tenglik
g‘oyasini tatbiq qilish bo‘yicha jiddiy urinishlar amalga oshirildi. Ayniqsa, ayollar
mavqeining ijobiy tomonga o‘zgarishi va ular uchun teng huquqli sharoitlar
yaratilgani bu davrning muhim yutuqlari sifatida baholanishi mumkin. Biroq bu
o‘zgarishlar ko‘plab mahalliy qadriyatlar bilan to‘qnash kelgani bois, tarixiy va
ijtimoiy jihatdan murakkab jarayonlar bilan kechganini ta’kidlash joiz.
4
R.H. Murtazoyeva, A.A. Odilov, A.A. Ermetov, K.D. Soipova. O’zbekiston tarixi. «DONISHMAND ZIYOSI»
TOSHKENT – 2020. 486-451 b.
11

I. BOB. 1920–1930-yillarda O‘zbekistonda ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlar
I.1. Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi va ijtimoiy tuzumdagi islohotlar
1917-yilgi Oktyabr inqilobi Rossiya imperiyasining siyosiy va ijtimoiy
tizimini tubdan o‘zgartirgan tarixiy voqea bo‘ldi. Bu inqilob natijasida imperatorlik
tuzumi barham topdi va bolsheviklar rahbarligidagi sovet hokimiyati Rossiyaning
sobiq mustamlaka hududlarida o‘z hukmronligini o‘rnatishga kirishdi. Shu
jumladan, O‘rta Osiyo – ayniqsa, Turkiston o‘lkasi – ham bu o‘zgarishlar
girdobiga tortildi. Sovetlar bu hududni o‘z mafkura va siyosiy modeli asosida
qayta tashkil etishga intildilar. Ammo bu jarayon silliq kechmagan, balki
murakkab va ziddiyatli bosqichlardan iborat bo‘lgan.
1917-yilning fevralida Rossiyada monarxiya ag‘darilgach, vaqtinchalik
hukumat tashkil etildi. Bu oraliq davrda Turkiston o‘lkasida ham siyosiy faollik
kuchaydi. Ayniqsa, mahalliy milliy kuchlar – jadidlar, usmonchilar, diniy ulamolar
– siyosiy hayotda faol ishtirok eta boshladilar. 1917-yilning noyabr oyida
Qo‘qonda musulmonlar vakillari tomonidan Turkiston muxtoriyati (Qo‘qon
muxtoriyati) e’lon qilindi. Bu muxtoriyat xalq vakillarining irodasiga tayangan
holda, Turkistonning o‘z mustaqil siyosiy yo‘lini belgilash istagini ifoda etgan edi.
Ammo bu mustaqil harakat bolsheviklar tomonidan bosqinchilik sifatida
baholanib, 1918-yil fevralida muxtoriyat kuch bilan bostirildi, Qo‘qon shahri
otishmalarda vayron qilindi, yuzlab begunoh odamlar halok bo‘ldi. Bu hodisa
sovet hokimiyatining mahalliy tashabbuslarga qanday munosabatda bo‘lganligini
yaqqol ko‘rsatdi 2
.
1918-yilning aprel oyida esa Sovet Rossiyasi tomonidan Turkiston Avtonom
Sovet Sotsialistik Respublikasi (TASSR) tashkil etildi. Bu tuzilma nomigagina
avtonom bo‘lib, aslida Moskvadagi markaziy sovet hukumati bu yerda barcha
muhim siyosiy va iqtisodiy qarorlarni qabul qilgan. TASSRning tashkil etilishi
bilan sobiq Turkiston general-gubernatorligi hududida sovet hokimiyati rasman
joriy etila boshladi. Biroq, bu hokimiyatning mahalliy xalqqa begonaligi, uning
2
H,Sodiqov, N.Jo’rayev. O’zbekiston tarixi. (Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida). ≪ SHARQ ≫
nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati . T oshkent – 2011 . 458 b.
7

olib keldi. Ma’naviy va ahloqiy qadriyatlar toptaldi. Minglab kishilar qatag onʻ
qilindi, yohud Ukraina va Sibirga surgun qilindi. Jamoalashtirish asrlar davomida
shakllanib kelgan odamlardagi yerga bo lgan egalik hissini yo qotib, begonalik
ʻ ʻ
xislatlarini vujudga kelishiga olib keldi. Umuman qishloq xo jaligini rivojlantirish
ʻ
o rniga, oxir-oqibat uni tanazzulga olib keldi.
ʻ
20-30 yillarda O zbekiston-da «madaniy inqilob» siyosati «shaklan milliy va
ʻ
mazmunan sosialistik» madaniyatni rivojlantirish qobig iga o rab amalga oshirildi.
ʻ ʻ
Ma’lumki, O zbekiston xalqi boy madaniy merosga ega bo lib, u asrlar mobaynida
ʻ ʻ
sayqal topib kelgan. Sho ro mustamlakachilari Chorizm siyosatini davom ettirib,
ʻ
O zbekiston xalqining boy madaniyatiga hujum uyushtirdilar, chunki ular
ʻ
xalqimizning ma’naviy, madaniy, tarixiy merosini yo q qilmasalar, O zbekistonni
ʻ ʻ
o z asoratlarida uzoq saqlab qololmasliklarini yaxshi tushunishardi.
ʻ
«Xoh o tmishda, xoh bugun bo lsin, boshqa millat, davlatni o ziga qaram
ʻ ʻ ʻ
qilish niyatida harakat qilgan, qilayotgan kuchlar doimo bir siyosatni yuritganlar,
yuritadilar: ya’ni qaram xalqning ma’naviy, madaniy, tarixiy merosini yo q qilish,
ʻ
undan judo etish».
«Shaklan milliy va mazmunan sosialistik» madaniyat uchun kurash dasturi
xuddi ana shu mudhish vazifani bajarishga xizmat qildi, bu g oyani ijrochilari
ʻ
«madaniy inqilob» yasab, o zlaricha bir zumda xalqimizning boy merosini yo qqa
ʻ ʻ
chiqardilar, O zbekiston xalqini yoppasiga savodsiz deb e’lon qildilar. 1925 yilda
ʻ
O zbekistonda 97 ta vaqf maktablari va 1,5 mingdan ortiq eski «Qadim» va
ʻ
«Jadid» maktablari faoliyat ko rsatmoqda edi. Ammo 1928 yilga kelib, Sho ro
ʻ ʻ
hukumati O zbekistonda eski milliy maktablar faoliyatini batamom ta’qiqlab
ʻ
qo ydi.
ʻ
Sho ro hukumati respublikada milliy ta’lim va tarbiya tizimi ildiziga ikki
ʻ
marta halokatli zarba berdi. Birinchisi, 1929 yil 1 dekabrda arab alifbosiga
asoslangan eski O zbek yozuvining lotinlashtirilgan alfavit asosidagi O zbek
ʻ ʻ
yozuvi bilan almashtirilganligi bo lsa, ikkinchisi, 1940 yil 8 mayda «O zbek
ʻ ʻ
31

1926-yil dekabrida yuqorida qayd etilgan uch viloyatda o tkazilgan yer-suvʻ
islohoti tajribasi umumlashtirilib, uni respublikaning boshqa hududlarida ham
amalga oshirishga qaror qilindi. Islohot avvalo Zarafshon viloyatida boshlanib,
keyinchalik Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm viloyatlarida davom ettirildi.
Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm viloyatlarida 20 gektardan ortiq
sug oriladigan, 45 gektardan ortiq lalmikor va bahorikor yerga ega bo lgan yirik
ʻ ʻ
yer egalari mulklarining ortiqcha qismlari musodara qilindi. 1929-yilda yer-suv
islohoti Qoraqalpog istonda ham amalga oshirildi.
ʻ
Yer-suv islohoti natijasida O zbekistonda jami 4801 ta “pomeshchik” tipidagi
ʻ
yirik xo jalik tugatildi. 13036 nafar tabaqaviy jihatdan badavlat yer egalari ortiqcha
ʻ
yerlaridan mahrum qilindi. Respublika yer fondiga jami 474393 desyatina yer
qo shildi. Qishloq aholisi orasida qishloq xo jalik artellariga birlashish jarayoni
ʻ ʻ
jadallashdi. 1929-yilga kelib bunday artellar soni 1665 taga yetdi, ularga 30 ming
kishi a’zo bo lgan edi.
ʻ
1920-yillarda o tkazilgan yer-suv islohoti davomida badavlat dehqonlarning
ʻ
yerlari, vaqf yerlari va ruhoniylarga tegishli mulklar davlat tasarrufiga o tkazildi.
ʻ
Yerlar bilan birga, ularning ot-ulovlari va asbob-uskunalari ham musodara qilindi.
Umuman olganda, 1925–1929-yillar davomida boylar, yirik savdogarlar va
ruhoniylarga tegishli 45 mingga yaqin xususiy xo jalik tugatildi. Ular tasarrufidagi
ʻ
ortiqcha yerlar qayta taqsimlandi va asosan yersiz yoki kam yerli dehqonlarga
berildi.
Bu islohot natijasida batrak (ya’ni yersiz yoki juda kam yerli) kambag al
ʻ
dehqonlar ulushi 76 foizdan 39 foizgacha kamaydi. Ularning xo jalik holati
ʻ
yaxshilandi va o sib borib, o rtahol dehqonlar qatlamining salmog i 17 foizdan 52
ʻ ʻ ʻ
foizgacha ko tarildi. Shu tariqa, qishloq xo jaligida tovar-g alla yetishtiruvchi
ʻ ʻ ʻ
mayda ishlab chiqaruvchilarning roli ortdi. Islohotlar jarayonida respublikada
kolxozlar — jamoa xo jaliklari tashkil topdi. Biroq bu kolxozlar dastlab iqtisodiy
ʻ
va moliyaviy jihatdan zaif, ishlab chiqarish ko rsatkichlari past edi.
ʻ
1920-yillar oxirlariga kelib respublika qishloq xo jaligi, ayniqsa paxtachilik
ʻ
sohasi Markaziy hukumatga to liq qaram bo lib qoldi. Paxtaning yakkahokimligi
ʻ ʻ
21

kommunistlarning dehqonlar orasidagi tayanchi sifatida shakllanib, yer-suv
islohotini amalga oshirishda partiyaga katta yordam ko rsatdi.ʻ
Turkiston ASSR hududida 1921–1922-yillar davomida yer-suv islohoti ilk
bosqichda yirik yer egalari va boylar mulkiga qarshi kurash shiori ostida olib
borildi. Masalan, Samarqand viloyatida 350 ta yirik yer egasidan 13 ming
desyatinaga yaqin yer tortib olindi. Respublika bo yicha esa boy va o ziga to q
ʻ ʻ ʻ
aholining qo lidan 1,7 million desyatina yer tortib olinib, shundan 117 ming
ʻ
desyatinasi yersiz kambag allarga berildi, qolgan katta qismi esa "Qo shchi"
ʻ ʻ
uyushmalari ixtiyoriga topshirildi. Bu siyosat Sovet hokimiyatining kambag allarni
ʻ
o z tomoniga og dirish yo lidagi harakatlaridan biri edi. O rta hol dehqon
ʻ ʻ ʻ ʻ
xo jaliklari esa saqlab qolindi.
ʻ
1925-yil dekabr oyida O zbekiston SSR Markaziy Ijroiya Qo mitasining
ʻ ʻ
Favqulodda sessiyasida "Yer va suvni milliylashtirish hamda davlat tasarrufiga
olish to g risida"gi dekret qabul qilindi. Unga ko ra quyidagi yerlar musodara
ʻ ʻ ʻ
qilinishi belgilandi:
– Qayerda joylashganidan qat’i nazar, Farg ona viloyatida 40 desyatina,
ʻ
Toshkent va Samarqand viloyatlarida esa 50 desyatina va undan ortiq
sug oriladigan yerga ega bo lgan shaxslarning yerlari, ularning barcha jonli va
ʻ ʻ
jonsiz mol-mulki bilan birga;
– Qishloq va ovullarda yashamaydigan, o zi yoki oila a’zolaridan hech biri
ʻ
yerda ishlamaydigan shaxslarga qarashli yerlar, shu yer bilan birga mol-mulklari;
– Vaqf yerlar hamda xo jayinlari noma’lum bo lgan yerlar.
ʻ ʻ
Islohotning ikkinchi bosqichi qishloqda asosiy kuch bo lgan o rta hol
ʻ ʻ
dehqonlar bilan aloqani mustahkamlash shiori ostida o tkazildi. Farg ona
ʻ ʻ
viloyatida 7 desyatinagacha, Toshkent va Samarqand viloyatlarida esa 10
desyatinagacha yerga ega bo lgan o rta hol dehqonlarning yer-mulki saqlanib
ʻ ʻ
qoldi. Bu orqali ularni Sovet hokimiyatining tayanch kuchiga aylantirish maqsad
qilingan edi 10
.
10
B.Yakubov. Tarixda jamoalashtirish siyosati va uning oqibatlari . Toshkent: O zbekiston, 2020. 46 b.
ʻ
20

II. BOB. 1920–1930-yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar va
ularning oqibatlari
II.1. Agrar islohotlar, kollektivlashtirish siyosati va dehqonchilikda yuzaga
kelgan muammolar
Azaldan sun’iy sug orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati maskaniʻ
hisoblangan hamda aholining mutlaq ko pchiligi qishloq xo jaligida band bo lgan
ʻ ʻ ʻ
Turkiston xalqlari uchun yer-suv va undan foydalanish masalasi nihoyatda muhim
ahamiyat kasb etardi. Chunki o lka aholining katta qismi yersiz edi. Bir parcha
ʻ
yerga muhtoj bo lgan dehqonlar boylar va zamindorlarning mulkida chorakorlik
ʻ
qilib, oila boqib kelardi. Bundan tashqari, ko plab serhosil, unumdor yerlar
ʻ
Rossiyadan ko chirib keltirilgan rus oilalari foydasiga majburan olib berilgan edi.
ʻ
Chorizmning Turkistondagi bu mustamlakachilik siyosati yersiz, batrak
dehqonlarning ahvolini yanada og irlashtirib yuborgan edi. Shu sababli, mahalliy
ʻ
aholi yangi sovet hokimiyatining "Yer dehqonlarga" degan va’dalariga umid
bog lab, yer to g risidagi dastlabki dekretning amalga oshishini intiqlik bilan kutib
ʻ ʻ ʻ
kelayotgandi.
Sovet hukumati ko p sonli dehqon aholisini o z tomoniga og dirish
ʻ ʻ ʻ
maqsadida yer to g risidagi dekretni qabul qilgan bo lsa-da, aslida u orqali boshqa
ʻ ʻ ʻ
maqsadni ko zlagan edi. Sovetlarning yer-suv islohoti borasidagi siyosatining
ʻ
asosiy maqsadi xususiy yer-mulklarni musodara qilish, ularni milliylashtirish va
jamoa ixtiyoriga berish orqali yirik sotsialistik xo jaliklarni qaror toptirish edi.
ʻ
Aynan shu maqsadda Turkistonda yer-suv islohoti o tkazila boshlandi.
ʻ
1920-yilda Turkiston Sovetlarining XI syezdi bo lib o tdi va unda o lkada
ʻ ʻ ʻ
yer-suv islohoti masalasi ko rib chiqilib, bu boradagi asosiy vazifalar belgilandi.
ʻ
Jumladan, aholining qo lida bo lgan katta yerlarni musodara qilish, yevropalik
ʻ ʻ
kelgindilar bilan mahalliy aholi o rtasida yer-suv masalasida yuzaga kelgan
ʻ
tengsizlikni bartaraf etish, mehnatkash aholini Sovetlar atrofida birlashtirish lozim
deb topildi. Shu maqsadda qishloq va ovullarda yersiz va kambag al aholini
ʻ
birlashtiruvchi "Qo shchi" uyushmalari tashkil etila boshlandi
ʻ 9
. Bu uyushmalar
9
R.Shamsutdinov, H.Mo’minov. O'zbekiston tarixi. «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh
tahririyati. Toshkent – 201 3. 442-460 b.
19

statsionar sharoitda olib borish, homilador ayollarni dispanser nazoratiga olish
amaliyoti joriy qilindi.
Sovet hokimiyati madaniyatni jamiyatni qayta tarbiyalashning va mafkuraviy
tarqatishning muhim vositasi sifatida ko‘rdi. 1920–1930-yillarda O‘zbekistonda
madaniy hayotni sotsialistik asosda qayta qurish harakatlari olib borildi. Dastlab,
madaniyatning diniy, an’anaviy shakllari tanqid qilinib, ularning o‘rniga “yangi
sotsialistik madaniyat” joriy etildi.
Teatr, adabiyot, musiqa, rassomchilik kabi san’at turlari sovet mafkurasi bilan
uyg‘unlashtirildi. 1929-yilda O‘zbekiston Davlat akademik drama teatri (hozirgi
O‘zbek Milliy akademik drama teatri) faoliyat boshladi. Teatrlarda mehnat
odamlari hayoti, sinfiy kurash, sovet ijtimoiy qadriyatlari targ‘ib qilingan asarlar
sahnalashtirildi.
Adabiyotda ham yangi avlod vakillari – G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid
Olimjon kabi yozuvchilar sotsrealizm yo‘nalishida ijod qila boshladilar. Ular sovet
tuzumini maqtovchi, sinfiy qarashlarni targ‘ib qiluvchi asarlar yaratdilar. Bu
asarlar orqali yangi odam obrazini shakllantirish, sovet mafkurasini
ommalashtirish maqsadi ko‘zlangan edi.
Shuningdek, xalq og‘zaki ijodi namunalarini yozib olish, tahrirlash va ularni
sotsialistik mazmun bilan to‘ldirish ishlari ham yo‘lga qo‘yildi. 1930-yillarda
O‘zbekistonda birinchi kinostudiya – “O‘zbekfilm” tashkil etildi va bu orqali
ommaviy axborot vositalari yordamida keng qatlamlarga mafkuraviy ta’sir
o‘tkazish imkoniyati paydo bo‘ldi.
O‘sha davrda bosmaxonalar soni ortdi, gazeta va jurnallar nashri yo‘lga
qo‘yildi. “Qizil O‘zbekiston”, “Yosh Leninchi”, “Sharq Yulduzi” kabi matbuot
organlari aholining madaniy saviyasini oshirishga xizmat qildi. Shuningdek,
kutubxonalar, muzeylar, madaniyat uylari ochilib, ular orqali aholi o‘rtasida
ma’naviy-ma’rifiy ishlar olib borildi 8
.
8
Q. USMONOV, M. SODIQOV . O’zbekiston tarixi. (1917—1991-yillar). ≪ SHARQ ≫ nashriyot-matbaa
aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. Toshkent – 2010. 72-123 b.
17

27-oktyabrida rasman tuzildi va uning tarkibiga Samarqand, Buxoro, Toshkent,
Farg‘ona, Qashqadaryo, Surxondaryo kabi hududlar kiritildi. Bu tarixiy voqea
o‘zbek xalqining etnik jihatdan birlashtirilgan siyosiy hududga ega bo‘lishini
anglatgan bo‘lsa-da, bu mustaqillik emas, balki SSSR tarkibidagi avtonomiya
shaklida namoyon bo‘ldi.
Shu tariqa, 1917–1924-yillar mobaynida O‘zbekiston hududida sovet
hokimiyatining o‘rnatilishi bosqichma-bosqich, zo‘ravonlik, siyosiy
manipulyatsiya va targ‘ibot vositalari orqali amalga oshirildi. Bu davrda
mustamlakachilikdan qutulishga intilgan mahalliy xalq orzulari sovet mafkurasi
tomonidan “qardoshlik”, “sotsializm qurilishi”, “xalq do‘stligi” kabi shiorlar bilan
almashtirildi. Natijada, O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tarkibida
markazga bo‘ysunuvchi avtonom birlikka aylantirildi 3
.
Bu davr O‘zbekiston tarixida keskin siyosiy o‘zgarishlar, milliy
harakatlarning bostirilishi va sovet modelining shakllanishi bilan ajralib turadi. Shu
bois bu davrni tahlil etishda faqat siyosiy jarayonlarni emas, balki milliy o‘zlik,
mafkuraviy zo‘ravonlik va ijtimoiy ongdagi o‘zgarishlar kabi omillarni ham
chuqur o‘rganish lozim.
Sovet hokimiyatining ilk yillari fuqarolar urushi, mahalliy milliy kuchlar –
jadidlar va basmachi harakatiga qarshi kurashlar bilan kechdi. Basmachilik
harakati xalqning sovet tuzumiga nisbatan noroziligini ifodalaydi. Sovet
hokimiyati mahalliy qarshilikni bostirish bilan birga, yangi jamiyat barpo etish
yo‘lida keng ko‘lamli islohotlarni ham amalga oshirdi. Ushbu islohotlar nafaqat
siyosiy va iqtisodiy sohalarda, balki ijtimoiy hayotda ham tub burilishlarga sabab
bo‘ldi.
1920–1930-yillarda Sovet davlatining asosiy maqsadi sotsialistik jamiyat
qurish bo‘lgan. Bu esa shaxs erkinligi o‘rniga jamoatchilik manfaatini ustun
qo‘yish, yagona mafkuraga asoslangan jamiyatni shakllantirishni nazarda tutar edi.
Shu munosabat bilan ijtimoiy tuzumda chuqur o‘zgarishlar boshlangan. Eng
3
O’zbekiston tarixi. O’quv qo’llanma. Mualliflar jamoasi. T oshkent – 201 4. 165-175 b.
9

va oziq-ovqat sanoati korxonalari vujudga keltirildi. Og ir sanoat, mashinasozlikʻ
va boshqa yetakchi tarmoqlarni rivojlantirishga e'tibor berilmadi. Ikkinchidan,
sanoatni kadrlar bilan ta'minlash jarayoni ziddiyatli xususiyatga ega bo ldi. Sanoat
ʻ
korxonalari uchun zarur bo lgan kadrlar asosan Rossiyadan keltirilgan. Ular
ʻ
orasida mahalliy millat vakillari ozchilikni tashkil qilardi. Uchinchidan,
sanoatlashtirish ma'muriy-buyruqbozlik asosida amalga oshirildi. Sanoat
korxonalari qurilish uchun qo shimcha mablag larni izlab topish maqsadida aholi
ʻ ʻ
o rtasida majburiy yo l bilan zayomlar tarqatildi. Sanoat qurilishlariga odamlar
ʻ ʻ
majburiy tarzda yuborildi. 1940 yil 20 iyundagi mehnat intizomini yaxshilashga
qaratilgan farmonga ko ra ishga kechikib kelganlik uchun jinoiy javobgarlik joriy
ʻ
qilindi. Natijada minglab ishchilar va texnik xodimlar turmalarga tashlanib,
mahbuslarga aylantirildi. Xullas, 20-30 yillarda O zbekistonlarda amalga
ʻ
oshirilgan sanoatlashtirish siyosatining bosh maqsadi respublikani istiqbolda
mustaqil taraqqiyot yo lidan borishini ta'minlaydigan iqtisodiy poydevordan
ʻ
mahrum qilish va uni sho rolar xo jalik mexanizmining bir buyruqiga
ʻ ʻ
aylantirishdan iborat edi. Sho rolar tomonidan 20-yillarning oxiri va 30-yillarda
ʻ
amalga oshirilgan va o zining mash'um oqibatlarini qoldirgan tadbirlardan yana
ʻ
biri qishloq xo jaligini jamoalashtirish siyosati edi. Bu masala «Lenincha
ʻ
sotsializm qurish rejasi» ning tarkibiy qismi hisoblanadi. 1921-1922 yillardagi
agrar islohot, 1925-29 yillardagi yer-suv islohotlari sho rolar hukumatini
ʻ
qoniqtirmadi. 1929 yil kuzidan boshlab yoppasiga kollektivlashtirish siyosati
amalga oshirila boshlandi. Ya'ni, kooperativlashtirishning xilma-xil shakllarini
tugatish, mavjud bo lgan bir qancha kooperativ tizimlarini davlatlashtirish yo liga
ʻ ʻ
o tdi. Kooperasiyalarni barcha turlari va sohalari bo yicha rivojlantirish siyosatini
ʻ ʻ
yoppasiga jamoalashtirish yo li bilan almashtirdi. Bu yo l esa ixtiyoriylik
ʻ ʻ
prinsiplari asosida emas, balki «yuqoridan belgilash» yo li bilan amalga oshirildi
ʻ 16
.
O zbekiston Kompartiyasi MQ 1930 yil 17 fevralda «kollektivlashtirish va quloq
ʻ
xo jaliklarini tugatish to g risida» qaror qabul qildi. 1925-29 yillarda yer-suv
ʻ ʻ ʻ
islohoti davridayoq katta yer egalarining aksariyat qismlari tugatilgan edi. 1930 yil
16
N.Sobirov. "Quloqlashtirish va deportatsiya: tarixiy dalillar." Ilm va jamiyat , vol. 1, 2020, 65–72 bb.
29

Adabiyotlar ro‘yxati
1. Mirziyoyev, Shavkat. Yangi O‘zbekiston strategiyasi . Tashkent:
“O‘zbekiston” nashriyoti, 2020.
2. A.Pulatov. Kollektivlashtirish siyosatining ijtimoiy-iqtisodiy asoratlari .
Toshkent: O qituvchi, 2004.ʻ
3. B.Rakhimov. XX asr O zbekistonida siyosiy repressiyalar
ʻ . Toshkent: Sharq,
2001.
4. B.Yakubov. Tarixda jamoalashtirish siyosati va uning oqibatlari . Toshkent:
O zbekiston, 2020.
ʻ
5. D.Usmonova. "Kollektiv xo jaliklar tizimining o zbek jamiyatiga ta’siri."
ʻ ʻ
Ijtimoiy fanlar , vol. 4, 2018.
6. H,Sodiqov, N.Jo‘rayev. O‘zbekiston tarixi. (Turkiston Chorizm
mustamlakachiligi davrida). ≪ SHARQ ≫ nashriyot-matbaa aksiyadorlik
kompaniyasi bosh tahririyati . T oshkent – 2011 .
7. J.Qahhorov. Sovet davlati va O zbekiston dehqonlari: 1929–1933
ʻ . Toshkent:
Fan, 2008.
8. N.Sobirov. "Quloqlashtirish va deportatsiya: tarixiy dalillar." Ilm va jamiyat ,
vol. 1, 2020.
9. N.Zokirova. Milliy ong va sovet mafkurasi to qnashuvi
ʻ . Andijon: Ilm
markazi, 2011.
10. O‘zbekiston tarixi. O‘quv qo‘llanma. Mualliflar jamoasi. T oshkent – 201 4.
11. Q. Usmonov, M. Sodiqov, S. Burxonova. O‘zbekiston tarixi. Toshkent .
≪ Iqtisod-Moliya ≫ . 2006 .
12. Q. USMONOV, M. SODIQOV . O‘zbekiston tarixi. (1917—1991-yillar).
≪ SHARQ ≫ nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati.
T oshkent – 201 0.
13. Q.Abdurahmonov. O zbekiston tarixining dolzarb muammolari
ʻ . Toshkent:
Fan, 2002.
14. R.Aminov. "Jamoalashtirish – fojiaviy davr." Tarix va zamon , no. 4, 2005.
35

yozuvini lotinlashtirilgan alfavitdan rus grafikasi asosidagi yangi alfavitga
ko chirish to g risidagi qonun» bilan amalga oshirildiʻ ʻ ʻ 17
.
Respublikada kommunistik mafkura manfaatiga xizmat qiluvchi xalq maorifi
tarmoqlari muttasil o sib bordi. 1921-1922 o quv yilidayoq respublikada mingdan
ʻ ʻ
ortiq savod maktablari, savodsizlikni tugatish kurslari va tarmoqlari faoliyat
ko rsatdi, ularda 50 ming kishi xat savod chiqardi.
ʻ
Sovet davlatining statistik ma'lumotlariga ko ra, 1924-1925 yillarda
ʻ
O zbekistonda 160 ta sovet tipidagi maktab tashkil etilib, ularda 17,209 o quvchi
ʻ ʻ
ta'lim olgan. 1941 yilga kelib esa maktablar soni 5,504 taga yetib, ularda
o qiyotgan o quvchilar soni 1 million 315 ming kishiga ko paygan. Shu davrda
ʻ ʻ ʻ
respublikada oliy o quv yurtlari tarmog i ham sezilarli darajada kengaygan. 1918
ʻ ʻ
yil 12 mayda Turkiston xalq milliy universiteti ish boshladi. Samarqandda
O zbekiston Davlat universiteti, Buxoro, Farg ona, Namangan, Andijon,
ʻ ʻ
Marg ilon, Toshkent, Nukus, Xiva, Urganch shaharlarida oliy maktablar tashkil
ʻ
etildi. Agar 1932 yilga kelib respublikada 31 ta oliy o quv yurtida 12,200 talaba
ʻ
ta'lim olgan bo lsa, 1941 yilga kelib bu raqam 18,000 talaba bo ldi. Shuningdek,
ʻ ʻ
bu yillar davomida 10 ga yaqin o rta maxsus o quv yurtlari tashkil etilib, ularda 15
ʻ ʻ
mingga yaqin yoshlar turli malakalarga ega bo lishdi.
ʻ
17
D.Usmonova. "Kollektiv xo jaliklar tizimining o zbek jamiyatiga ta’siri."
ʻ ʻ Ijtimoiy fanlar , vol. 4, 2018, 10–15 bb.
32

zo‘ravonlik usullariga asoslanganligi, shuningdek, milliy va dini qadriyatlarni
inkor etgan siyosati xalq noroziligini kuchaytirdi.
Natijada, 1918-yil oxiri – 1920-yillar davomida butun O‘rta Osiyo bo‘ylab
xalq noroziligi kuchaydi va basmachi harakati yuzaga keldi. Bu harakat dastlab
bevosita Qo‘qon muxtoriyatining bostirilishiga javoban boshlangan bo‘lsa-da,
keyinchalik u keng ommaviy qurolli kurashga aylandi. Basmachilar turli
hududlarda sovet garnizonlariga hujum qildilar, kommunist rahbarlarni nishonga
oldilar va sovet siyosatini inkor etdilar. Garchi sovet tarixshunosligida bu harakat
"qarama-qarshi kuchlar", "aksilinqilobchilar", "bosqinchilar" sifatida talqin etilgan
bo‘lsa-da, aslida basmachilik o‘z milliy istiqlol xarakteriga ega bo‘lgan siyosiy-
ijtimoiy harakat edi.
Sovet hokimiyati bu harakatni bostirish uchun Turkiston frontini tashkil etib,
qizil armiyaning katta qismini bu hududga yubordi. Shu bilan birga, "qorqinchilar"
(chast otryadlari) vositasida mahalliy aholiga kuchli bosim o‘tkazildi. Mahalliy
aholining sovet tuzumiga nisbatan ishonchini oshirish maqsadida esa ko‘plab
targ‘ibot ishlari olib borildi, maktablar ochildi, sog‘liqni saqlash tizimi yo‘lga
qo‘yildi. Shu tariqa sovetlar “kuch bilan isloh” siyosatini yuritib, siyosiy tazyiq va
ijtimoiy dasturlarni uyg‘unlashtirishga harakat qildilar.
1920-yilga kelib, O‘rta Osiyo va xususan O‘zbekiston hududining ko‘p qismi
sovetlar nazoratiga o‘tdi. Biroq, bu nazorat formallikdan nariga o‘tmagan bo‘lib,
ko‘plab viloyatlar, xususan Farg‘ona vodiysi, Xorazm va Buxoro hududlarida
basmachilar faoliyati davom etayotgan edi. Aynan shu sharoitda sovet hokimiyati
milliy-hududiy chegaralash yo‘lini tanladi. Bu siyosiy strategiya orqali sovetlar
O‘rta Osiyo xalqlarining milliy tuyg‘ularidan foydalanib, ularni bo‘ysundirish va
umumittifoq mafkuraviy makoniga birlashtirishni maqsad qildi.
1924-yilda Sovet Ittifoqi rahbariyati tomonidan olib borilgan milliy-hududiy
chegaralash natijasida Turkiston SSR, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi va Xorazm
Xalq Sovet Respublikasi tugatildi. Ularning o‘rnida etnik mezonlarga asoslangan
holda O‘zbekiston SSR, Turkmaniston SSR, Qirg‘iz Avtonom viloyati,
Qozog‘iston SSR kabi respublikalar tashkil etildi. O‘zbekiston SSR 1924-yilning
8

Купить