• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 78.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 06 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

4-sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi

3Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida ta’lim tizimini modernizatsiya qilish, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, ijodkorlik va faolligini oshirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan. Mamlakatimizda “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida boshlang‘ich ta’lim mazmuni tubdan yangilanmoqda 1 . Ayniqsa, boshlang‘ich bosqichda o‘quvchilarning bilish jarayonini faollashtirish, ularda o‘quv fanlariga nisbatan barqaror qiziqishni shakllantirish eng muhim masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Shu jarayonda sinfdan tashqari mashg‘ulotlar o‘quvchilarning ijodkorligini, mustaqil fikrlashini, jamoada ishlash ko‘nikmasini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Sinfdan tashqari ishlar orqali o‘quvchi darsda olgan nazariy bilimlarini amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladi, fanga nisbatan qiziqishi ortadi, shuningdek, o‘quv motivatsiyasi kuchayadi. Bu jarayon o‘quvchilarning shaxsiy sifatlarini, mas’uliyatni his etish va mustaqil qaror qabul qilish qobiliyatini shakllantiradi. 4-sinflarda sinfdan tashqari mashg‘ulotlar ayniqsa ahamiyatli, chunki bu bosqichda bolalar yuqori sinflarga o‘tish arafasida bo‘lib, ularda o‘quv jarayoniga ongli munosabat, mas’uliyat va o‘zini boshqarish ko‘nikmalari shakllanadi. Mazkur mavzuning dolzarbligi shundaki, sinfdan tashqari faoliyatni to‘g‘ri tashkil etish nafaqat o‘quvchilarning fanga qiziqishini oshiradi, balki ularning ijtimoiy faolligini ham kuchaytiradi. O‘quvchilar bu jarayon orqali jamoaviylik, hamkorlik, raqobatbardoshlik kabi fazilatlarni egallaydi. Shu sababli 4-sinflarda sinfdan tashqari ishlarni metodik asosda tashkil etish masalasi hozirgi kunda ta’lim tizimida dolzarb ilmiy-amaliy yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev. “Mamlakatni qudratli, millatni buyuk qiladigan kuch bu – ilm-fan, ta’lim va tarbiyadir.” – Daryo.uz , 2023 yil 9 dekabr. https://daryo.uz/2023/12/09/mamlakatni-qudratli-millatni-buyuk-qiladigan-kuch-bu-ilm-fan- talim-va-tarbiyadir-shavkat-mirziyoyev 4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Boshlang‘ich ta’limda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish masalalari tarixan ko‘plab pedagog olimlarning diqqat markazida bo‘lgan. Bu borada xalq pedagogikasi, o‘yin orqali o‘qitish, qiziqarli mashg‘ulotlar va interfaol metodlarga oid ilmiy qarashlar shakllangan. Xususan, A. Avloniy o‘zining “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida tarbiyaning darsdan tashqari faoliyat bilan uzviy bog‘liqligini asoslab bergan. Shuningdek, A. Qodirov, Sh. Yusupov, N. Sayidahmedova, M. Ochilov kabi pedagog-olimlar boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirishda darsdan tashqari mashg‘ulotlarning ahamiyatini yoritganlar. So‘nggi yillarda o‘qitish jarayoniga innovatsion yondashuvlar kiritilmoqda. Xalq ta’limi vazirligi, Respublika ta’lim markazi va pedagogika institutlari tomonidan sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha metodik qo‘llanmalar ishlab chiqilgan. Xorijiy tajribada ham boshlang‘ich sinflarda o‘yin asosidagi ta’lim, loyihaviy faoliyat, guruhli o‘qitish usullari keng qo‘llanilmoqda. Aynan 4-sinf o‘quvchilari uchun sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etishning metodik modeli, ularning yosh xususiyatlariga mos mashg‘ulot shakllari hali yetarlicha ilmiy jihatdan tizimlashtirilmagan.Mavjud tadqiqotlar umumiy yondashuvlarni yoritgan bo‘lsa-da, har bir sinf kesimida, ayniqsa 4-sinflar uchun maxsus metodik tavsiyalar kam ishlab chiqilgan. Shu bois ushbu mavzuni chuqur o‘rganish, tahlil qilish va amaliy takliflar berish zarur bo‘lib, bu masalaning dolzarbligini yanada oshiradi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u boshlang‘ich ta’limda sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etishning pedagogik, psixologik va metodik asoslarini tahlil etadi hamda bu jarayonni samarali amalga oshirishga oid nazariy yondashuvlarni umumlashtiradi. Sinfdan tashqari ishlar — ta’limning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, u o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, 16fanlari o‘rtasidagi aloqani sezadi. Bu esa uning o‘qishga bo‘lgan motivatsiyasini oshiradi. Natijada, ijodiy metodlar yordamida o‘tkazilgan sinfdan tashqari mashg‘ulotlar o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, raqamlar bilan o‘ynay olish, muammoni hal etish va eng muhimi — ijodiy yondashuvni shakllantiradi. 4-sinf o‘quvchisi uchun bunday metodlar nafaqat o‘quv jarayonining bir qismi, balki hayotiy tafakkur maktabidir. Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda interfaol metodlar Bugungi ta’lim tizimida interfaol metodlar o‘quv jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Interfaol metodlar deganda o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasida faol muloqotga asoslangan, o‘quvchini jarayon markaziga qo‘yuvchi ta’lim yondashuvi tushuniladi. Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda bu metodlar ayniqsa samarali bo‘lib, ular o‘quvchilarni mustaqil fikrlash, izlanish va o‘z bilimlarini amalda qo‘llashga o‘rgatadi. Interfaol metodlar orqali o‘quvchilar o‘zaro fikr almashadilar, mantiqiy xulosa chiqaradilar, jamoada ishlash, qaror qabul qilish va o‘z fikrini himoya qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Ayniqsa, 4-sinf o‘quvchilari uchun bunday faol metodlar ta’limga qiziqishni kuchaytiradi. Masalan, 4-“A” sinfda 25 nafar o‘quvchi bilan “Matematik topqirlar musobaqasi” o‘tkazilganda “Aqliy hujum” metodidan foydalanish orqali 10 daqiqa ichida 40 ga yaqin g‘oya ilgari surilgan. Shulardan 12 tasi o‘quvchilar tomonidan mustaqil yechimga aylantirilgan. Bu holat interfaol metodlarning samaradorligini yaqqol ko‘rsatadi. 1. “Aqliy hujum” metodi Bu metod muammoni hal etishda o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini rag‘batlantiradi. O‘qituvchi savol yoki masala qo‘yadi, o‘quvchilar esa cheklanmagan fikrlar bildiradilar. Masalan, “Agar sinfimizda 12 o‘quvchi bo‘lsa va har biri 2 ta daftar olib kelsa, jami nechta daftar bo‘ladi?” kabi savol beriladi. O‘quvchilar turli yo‘llar bilan yechim topishga harakat qiladilar. 27“Bumerang” metodlari asosida masalalar berilgan. 45 daqiqa davomida o‘quvchilarning o‘zaro muloqoti, fikrlash faolligi, yechim topish tezligi o‘rganilgan. Natijada: 1-guruh 95% to‘g‘ri javob topgan, 2-guruh 88%, 3-guruh 84%, 4-guruh 80% ko‘rsatkichni qayd etgan. Bu tahlil shuni ko‘rsatadiki, to‘g‘ri tanlangan interfaol metodlar sinfdan tashqari ishlarning samaradorligini 30–40% gacha oshiradi. Sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirish To‘rtinchi sinfda sinfdan tashqari ishlar o‘quv rejasiga muvofiq ravishda tuziladi. Har oy uchun bir yoki ikki marta to‘garak mashg‘ulotlari, oyda kamida bir marta fan viktorinalari, chorak yakunida esa umumlashtiruvchi tadbirlar o‘tkazish tavsiya etiladi. Quyidagi jadvalda namunaviy reja keltirilgan: Oy Tadbir nomi Shakli Maqsadi Sentyabr “Men bilmoqchiman!” viktorinasi Musobaqa Fanga qiziqishni oshirish Oktyabr “Matematika olamida sayohat” O‘yin mashg‘ulot Bilimni mustahkamlash Noyabr “Aql charxi” Interfaol o‘yin Mantiqiy fikrlashni rivojlantirish Dekabr “Eng topqir o‘quvchi” Tanlov Mustaqil fikrlashni baholash Yanvar “Matematik ertaklar” Ijodiy loyiha Ijodkorlikni oshirish Fevral “Tushunchalar dunyosi” Klaster usuli Tizimli tafakkurni rivojlantirish Mart “Oila byudjeti” Amaliy mashg‘ulot Hayotiy bilimlarni qo‘llash Aprel “Sonlar dunyosida” Musobaqa Bilimlarni sinovdan 20Boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodlari ta’lim jarayonining uzviy qismi bo‘lib, o‘quvchilarning har tomonlama rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Har bir metod o‘ziga xos yondashuvni talab qiladi va ularni to‘g‘ri qo‘llash o‘qituvchining metodik mahoratiga bog‘liq. To‘g‘ri tanlangan metodlar orqali darsdan tashqari faoliyat o‘quvchilar uchun nafaqat bilim manbai, balki ijod, muloqot, ijtimoiy faollik va shaxsiy rivojlanish maktabiga aylanadi. Shu sababli, har bir boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirishda metodlarning o‘zaro uyg‘unligini ta’minlashi lozim. 111-jadval. Boshlang‘ich sinflarda darsdan tashqari ishlarning asosiy turlari, maqsadi va natijalari № Faoliyat turi Maqsadi O‘tkazilish shakli Kutilgan natija 1 Fan to‘garaklari O‘quvchilarning fanga qiziqishini oshirish Haftalik yoki oylik mashg‘ulotlar Fanga muhabbat va chuqur bilim 2 Musobaqalar va viktorinalar Mantiqiy fikrlash va tezkorlikni rivojlantirish Jamoaviy raqobat asosida Faollik, mantiqiy tafakkur, ishonch 3 Ekskursiyalar va sayohatlar Hayot bilan bog‘liq bilimlarni oshirish Amaliy kuzatish va tahlil asosida Amaliy fikrlash, kuzatuvchanlik 4 Ijodiy kechalar O‘quvchilarda ijodkorlikni rivojlantirish Sahnali chiqish, taqdimot, sahna Nutq madaniyati, ijodiy fikrlash 5 Fan haftaliklari Umumiy o‘quv faoliyatini faollashtirish Haftalik mavzuli tadbirlar Tashabbus, jamoaviylik, fanlarga hurmat O‘qituvchi sinfdan tashqari matematik ishlarni rejalashtirishda quyidagi tamoyillarga amal qilishi kerak: tizimlilik, izchillik, bolalarning yosh va qiziqish xususiyatlarini inobatga olish, rag‘batlantirish va natijani baholash. Shuningdek, faoliyat jarayonida raqobat elementlarini kiritish, jamoaviy ishlashni rag‘batlantirish o‘quvchilarning motivatsiyasini oshiradi. 10Matematika to‘garaklari — bu shakl o‘quvchilarning fanga bo‘lgan chuqur qiziqishini rivojlantirishga qaratilgan. To‘garaklarda darslarda o‘rganilmagan, ammo amaliy hayotda uchraydigan masalalar, mantiqiy topshiriqlar, boshqotirmalar, arifmetik o‘yinlar yechiladi. Masalan, “Qiziqarli matematika” nomli to‘garakda o‘quvchilar turli mantiqiy jumboqlarni yechish orqali tafakkurini rivojlantiradi. Matematika haftaliklari — bu tadbirlar o‘quvchilarni musobaqalashuv ruhida o‘qitishga xizmat qiladi. Haftalik davomida sinflararo musobaqalar, viktorinalar, devoriy gazetalar tanlovi, ijodiy chiqishlar o‘tkaziladi. Bu orqali o‘quvchilarda fanga nisbatan ijobiy motivatsiya shakllanadi. Matematik viktorinalar — o‘quvchilarning bilimi va chaqqonligini sinovdan o‘tkazuvchi intellektual o‘yinlardir. Bu turdagi tadbirlarda tez fikrlash, tahlil qilish va mantiqiy yechim topish malakalari rivojlanadi. Masalan, “Kim topqir?”, “Bir sonni top”, “Matematik marafon” kabi o‘yinlar bu yo‘nalishda keng qo‘llanadi. Matematik sayohatlar — o‘quvchilarni tabiat qo‘yniga, ishlab chiqarish joylariga, maktab atrofidagi muhitga olib chiqish orqali amaliy masalalar yechishga o‘rgatadi. Masalan, “Bozor narxlari bilan tanishish” yoki “Tabiatdagi shakllar” mavzusidagi sayohatlar orqali matematika hayot bilan bog‘lanadi. Matematik kechalar — sahnalashtirilgan, ijodiy elementlarga boy tadbirlardir. Ular o‘quvchilarni ijodkorlikka, nutq madaniyatiga va fanga muhabbatga undaydi. Masalan, “Matematika – raqamlar olami” nomli kecha orqali bolalar o‘z bilimlarini namoyish etish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Matematikadan sinfdan tashqari ishlar o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos tarzda tashkil etilishi lozim. 4-sinf o‘quvchilari uchun mantiqiy masalalar, amaliy o‘yinlar, raqamli boshqotirmalar, LEGO yoki raqamli konstruktorlar asosidagi topshiriqlar ayniqsa samarali hisoblanadi. Bu nafaqat bilimni mustahkamlaydi, balki o‘quvchilarning mustaqil izlanish va ijodiy fikrlash qobiliyatini kuchaytiradi. 121.2. Boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodlari Boshlang‘ich ta’lim bosqichida sinfdan tashqari ishlarni samarali tashkil etish o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat, tashkilotchilik qobiliyati va zamonaviy metodlardan foydalanishni talab etadi. Chunki darsdan tashqari faoliyat – bu o‘quvchilarning o‘z qobiliyatlarini namoyon etishlari, mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv va jamoada ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishning eng samarali vositalaridan biridir 3 . Sinfdan tashqari ishlar metodik jihatdan to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganda, o‘quvchilar o‘qish jarayonida olgan bilimlarini mustahkamlaydi, yangi bilimlarni amaliyotda qo‘llashni o‘rganadi hamda fanga nisbatan barqaror qiziqish hosil qiladi. Shu bois, metodlarni tanlashda o‘qituvchi o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, psixologik rivojlanish darajasi, fanga bo‘lgan munosabatini hisobga olishi lozim. Pedagogika fanida sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodlari odatda uch yo‘nalishda ko‘rib chiqiladi: ta’limiy, tarbiyaviy va ijodiy metodlar. Ushbu metodlarning barchasi o‘zaro bog‘liq bo‘lib, o‘quvchilarni har tomonlama rivojlantirishga xizmat qiladi. 1. Ta’limiy metodlar Ta’limiy metodlar o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini chuqurlashtirishga yo‘naltiriladi. Bu metodlar asosan o‘quv predmetlari bilan bog‘liq sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda qo‘llaniladi. Masalan, matematika bo‘yicha “Qiziqarli masalalar tanlovi”, “Matematik viktorina”, “Topishmoqlar kechasi” kabi tadbirlar o‘quvchilarda mantiqiy tafakkur va hisoblash ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Ta’limiy metodlarga shuningdek, amaliy mashg‘ulotlar, tajriba o‘tkazish, loyihaviy faoliyat, guruhli o‘yinlar kiradi. Ular orqali o‘quvchilar bilimni faqat eslab qolmay, balki uni amalda qo‘llashni o‘rganadi. 3 Ergasheva M. R. Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirish. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti, 2020. 19tafakkurini, jamoada ishlash madaniyatini va ijtimoiy ko‘nikmalarini shakllantirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. O‘qituvchi sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda quyidagi metodik bosqichlarga amal qiladi: Rejalashtirish – mashg‘ulot mavzusi, shakli, ishtirokchilar soni, vaqt va joy belgilanadi; Tayyorlov – materiallar, topshiriqlar va zarur jihozlar tayyorlanadi; Tashkil etish – tadbir o‘tkaziladi, o‘quvchilarning faolligi ta’minlanadi; Baholash va tahlil – natijalar o‘rganilib, keyingi faoliyat rejalashtiriladi. O‘qituvchi uchun eng muhim jihat – o‘quvchilarning ishtirokini rag‘batlantirish, ularni mustaqil faoliyatga jalb etishdir. Jadval: Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda metodlarning taqqoslamasi Metod turi Maqsadi Qo‘llaniladigan shakllar Kutilgan natijalar Ta’limiy metodlar Bilim va ko‘nikmalarni mustahkamlash Viktorina, tanlov, test, loyiha Mantiqiy tafakkur va amaliy ko‘nikmalar rivojlanadi Tarbiyaviy metodlar Axloqiy, vatanparvarlik, jamoaviylikni shakllantirish Suhbat, uchrashuv, sahna ko‘rinishi, ekskursiya Ma’naviy-axloqiy tarbiya va ijtimoiy faollik kuchayadi Ijodiy metodlar Mustaqil fikrlash va yaratuvchanlikni rivojlantirish Loyiha, ertak yozish, rasm chizish, teatr Ijodkorlik, tashabbuskorlik, yangilikka intilish ortadi Interfaol metodlar Faol o‘rganish va hamkorlikni shakllantirish Aqliy hujum, klaster, insert, rol o‘ynash Fikr almashish, tahlil qilish, o‘zini erkin ifodalash 31Amaliy misollar orqali ulush va qism tushunchasini hayotiy vaziyatlar bilan bog‘lash. Darsning jihozlari: Raqamli taxta (interfaol slaydlar: “Ulush va qism”) Karton doiralar (pizza, shokolad, olma) Rangli bo‘lakli kartochkalar (1/2, 1/3, 1/4, 3/5 va h.k.) “Matematik domino” o‘yini uchun kartalar Baholash jadvallari va “Men bilaman!” kartochkalari Darsning borishi I. Tashkiliy qism (5 daqiqa) Salomlashish, davomadni aniqlash. Sinfda quvnoq muhit yaratish uchun “Tabassum aylantir” o‘yini. Dars shiori: “Butun dunyo – bo‘laklardan iborat, har bir bo‘lak esa o‘z ulushiga ega!” Motivatsiya: O‘qituvchi savol beradi: “Agar bizda 1 ta olma bo‘lsa, uni 4 kishiga teng taqsimlasak, har biri qancha oladi?” O‘quvchilar: “Olmaning 1/4 qismi”. “Agar butun tortni 8 bo‘lakka bo‘lib, 3 bo‘lagini olsak, bizda nechta ulush bo‘ladi?” Javob: “3/8 qism”. Shundan so‘ng, dars mavzusi e’lon qilinadi: Bugun biz “Ulush va qism” haqida bilib olamiz. II. O‘tgan mavzuni takrorlash (5 daqiqa) Metod: “Aqliy hujum” Savollar: 12 ni 3 ga bo‘lsak, nechta chiqadi? 20 ni 5 ga bo‘lganda nechta chiqadi? 35 Xulosa Men ushbu kurs ishini bajarish davomida 4-sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishning nazariy asoslari, metodik jihatlari va amaliy ahamiyatini chuqur o‘rganib chiqdim. O‘tkazilgan tahlillar shuni ko‘rsatdiki, boshlang‘ich ta’lim bosqichida sinfdan tashqari faoliyat o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini, ijodkorligini va bilimga bo‘lgan qiziqishini oshirishda muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, 4-sinf o‘quvchilari uchun sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni to‘g‘ri tashkil etish ularning keyingi bosqichdagi ta’lim motivatsiyasini shakllantiradi. Men o‘rgangan metodlar — “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Rol o‘ynash”, “Insert”, “Matematik o‘yinlar” kabi interfaol usullar o‘quvchilarni darsdan tashqari jarayonga faol jalb etishda eng samarali yo‘llardan biri ekanligiga amin bo‘ldim. Ayniqsa, fan to‘garaklari, viktorinalar, musobaqalar va ijodiy loyihalar orqali o‘quvchilarning tafakkuri, diqqat markazida bo‘lishi, jamoada ishlash ko‘nikmasi shakllanadi. Amaliy mashg‘ulotlar davomida men o‘quvchilarning o‘z bilimlarini mustahkamlashi, yangi g‘oyalarni ilgari surishi va o‘rganilgan bilimlarni hayot bilan bog‘lashga bo‘lgan qiziqishini oshganini kuzatdim. Sinfdan tashqari ishlarning samaradorligi o‘qituvchining puxta tayyorgarligi, darsdan tashqari mashg‘ulotlarning mazmunli tashkil etilishi va bolalarning yosh xususiyatlariga mos metodlardan foydalanish bilan bevosita bog‘liqdir. Men uchun bu mavzuni o‘rganish jarayoni nafaqat nazariy bilim, balki amaliy tajriba manbai ham bo‘ldi. Ayniqsa, matematika fanida o‘tkazilgan “Matematik duel”, “O‘ylab top”, “Zanjirli hisob” kabi o‘yinlar orqali o‘quvchilarning mantiqiy tafakkuri va hisoblash tezligi sezilarli darajada rivojlandi. Shu orqali men sinfdan tashqari ishlar nafaqat qo‘shimcha ta’lim shakli, balki bolalarda bilimga muhabbat uyg‘otuvchi, ularni hayotiy faoliyatga tayyorlovchi vosita ekanligini angladim. 21II bob. To‘rtinchi sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi 2.1.To‘rtinchi sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish Bugungi kunda ta’lim tizimining asosiy maqsadi o‘quvchini mustaqil fikrlaydigan, bilimni amalda qo‘llay oladigan, ijtimoiy faol shaxs sifatida tarbiyalashdan iborat. Shu nuqtai nazardan, sinfdan tashqari ishlar boshlang‘ich ta’lim tizimida o‘ta muhim pedagogik vosita sanaladi. Ular dars jarayonini to‘ldiradi, o‘quvchining individual qobiliyatini namoyon etish, bilimini chuqurlashtirish, tafakkurini kengaytirish va ijodiy faoliyatini rivojlantirish imkonini beradi. To‘rtinchi sinf — boshlang‘ich ta’lim bosqichining yakuniy davri bo‘lib, bu davrda o‘quvchilarning mustaqil ishlash, o‘z fikrini asoslab aytish, jamoa bilan ishlash ko‘nikmalari shakllanadi. Shu sababli sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, qiziqishlari va psixologik tayyorgarligi inobatga olinishi zarur. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-noyabrdagi “Ta’lim- tarbiya tizimini takomillashtirish orqali yosh avlodning intellektual salohiyatini yuksaltirish to‘g‘risida”gi PQ–4884-son qarorida aytilishicha: “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarni erkin fikrlash, ijodiy yondashuv, mantiqiy tafakkur va ijtimoiy faollikka yo‘naltiruvchi tashabbuskorlik muhitini yaratish zarur.” Bu fikr sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda asosiy metodik yo‘nalish bo‘lib xizmat qiladi. Sinfdan tashqari ishlarning maqsadi va vazifalari To‘rtinchi sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishning bosh maqsadi — o‘quvchilarda mustaqil bilim olish, ijodiy fikrlash, jamoada ishlash, ijtimoiy faollik va axloqiy qadriyatlarni shakllantirishdir. Bunda asosiy vazifalar quyidagilardan iborat: 132. Tarbiyaviy metodlar Tarbiyaviy metodlar sinfdan tashqari ishlarning tarbiyaviy maqsadini amalga oshirishda qo‘llaniladi. Bular jumlasiga munozara, suhbat, uchrashuv, rolli o‘yin, ekskursiya va ijodiy kechalar kiradi. Bu turdagi metodlar orqali o‘quvchilarda jamoada ishlash, axloqiy qadriyatlarni anglash, vatanga sadoqat va mas’uliyat hissi shakllantiriladi. Masalan, “Vatanparvarlik kuni”ga bag‘ishlangan tadbirlar yoki “Ona tili haftaligi” davomida o‘tkazilgan sahna ko‘rinishlari o‘quvchilarning nafaqat bilimini, balki ruhiy-ma’naviy olamini boyitadi. Ijodiy metodlar boshlang‘ich ta’limda, xususan, 4-sinflarda o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, mantiqiy tafakkur va ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishda alohida o‘rin tutadi. Ushbu metodlar orqali bola o‘rganayotgan fan bo‘yicha nafaqat tayyor bilimni o‘zlashtiradi, balki uni o‘z hayotiy tajribasi bilan bog‘laydi, yangi g‘oyalar yaratish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘quvchi endi faqat bilim oluvchi emas, balki bilim yaratuvchi, fikrlovchi va ijod qiluvchi subyekt sifatida faol ishtirok etadi. Ijodiy metodlarning eng muhim jihati – o‘quvchining ichki qiziqishini uyg‘otishdir. Masalan, 4-sinf matematika darsidan tashqari mashg‘ulotda o‘qituvchi o‘quvchilarga “Matematik ertak yozamiz” nomli ijodiy topshiriq beradi. Har bir o‘quvchi raqamlar va sonlar yordamida ertak to‘qiydi. Masalan, “Bir kuni 7 raqami 3 bilan uchrashibdi. Ular 10 bo‘lishni orzu qilibdi. Ammo ularni 0 raqami ajratmoqchi bo‘libdi...” kabi ertaklar o‘quvchilarning fantaziyasi, nutqi va matematik tafakkurini rivojlantiradi. Bunday ijodiy mashg‘ulotlarda o‘quvchilar nafaqat so‘z bilan, balki matematik ifodalar bilan fikrlashni ham o‘rganadilar. Masalan, har bir ertak yakunida o‘qituvchi o‘quvchilarga “Agar 7 va 3 qo‘shilsa, qanday natija chiqadi?”, “10 ni hosil qilish uchun yana qanday son juftliklarini topish mumkin?” kabi savollar beradi. Bu orqali o‘quvchilar matematika va badiiy tafakkurni uyg‘unlashtirishni o‘rganadilar. 36Men o‘zimning pedagogik qarashlarimda shunga ishonch hosil qildimki, agar o‘qituvchi sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni mazmunli, interfaol va o‘quvchilarga yoqimli tarzda tashkil etsa, ularning intellektual va ma’naviy rivojlanishida katta ijobiy natijalarga erishish mumkin. Shu sababli, 4-sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasini chuqur o‘rganish va amaliyotda qo‘llash har bir boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining kasbiy mahoratini oshiradi. Xulosa qilib aytganda, men bu kurs ishi orqali o‘zimning kelajakdagi o‘qituvchilik faoliyatim uchun zarur bo‘lgan tajriba va metodik bilimlarga ega bo‘ldim. Sinfdan tashqari ishlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish orqali o‘quvchilarning har tomonlama kamol topishiga, ularning ijodiy va ijtimoiy faolligini oshirishga xizmat qiluvchi muhim pedagogik yo‘nalish sifatida qarash kerak, degan xulosaga keldim. 3813) Radjabova Sh. X. Boshlang‘ich ta’limda interaktiv metodlar. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2020. 14) To‘laganova L. R. O‘quvchilarda ijodkorlikni rivojlantirishda sinfdan tashqari ishlarning o‘rni. – Jizzax: JizzDU nashriyoti, 2021. 15) Kasimov A. A. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida darsdan tashqari mashg‘ulotlar. – Toshkent: “Ilm ziyo” nashriyoti, 2024. Foydalanilgan internet manbalar www.ziyonet.uz www.pedagog.uz https://uzedu.uz https://president.uz https://kitob.uz https://eduportal.uz https://school-edu.uz 22O‘quvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishini rivojlantirish. Olingan bilimlarni mustahkamlash va amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirish. Jamoaviy faoliyat va muloqot madaniyatini tarbiyalash. Mustaqil izlanish va fikr yuritish qobiliyatini oshirish. O‘quvchilarning iqtidorini aniqlash va qo‘llab-quvvatlash. Sinfdan tashqari ishlarning turlari To‘rtinchi sinf o‘quvchilari uchun sinfdan tashqari ishlar ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismidir. Bu ishlar o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini, amaliy ko‘nikmalarini, ijodkorlik qobiliyatini rivojlantiradi. Ayniqsa, matematikaga oid sinfdan tashqari mashg‘ulotlar o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini kengaytirish, raqamlar bilan ishlash malakasini mustahkamlashda alohida ahamiyatga ega. Sinfdan tashqari ishlarning asosiy yo‘nalishlari quyidagilar hisoblanadi: 1. Fan to‘garaklari To‘garaklar sinfdan tashqari ishlarning eng samarali shakllaridan biridir. Masalan, “Matematika olami” to‘garagida o‘quvchilar raqamlar, geometrik shakllar va mantiqiy masalalar bilan ishlaydilar. Har bir mashg‘ulotda 5–10 ta turli murakkablikdagi masalalar yechiladi. Masalan: 234 + 567 = ? 900 – 345 = ? Uchburchakning asosiy tomonlari 5 sm, 6 sm va 7 sm bo‘lsa, uning perimetri nechaga teng? Javob: P = 5 + 6 + 7 = 18 sm. Bu kabi misollar orqali o‘quvchilar nafaqat hisob-kitobni mustahkamlaydilar, balki masala yechish jarayonida mantiqiy izchillikka o‘rganadilar. 29Bilimni eslab qolish 57 88 To‘rtinchi sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish — o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini, ijodiy salohiyatini va jamoaviy faoliyatini rivojlantiruvchi muhim pedagogik jarayondir. Bu jarayon o‘quvchi shaxsining har tomonlama shakllanishiga, ta’lim motivatsiyasining kuchayishiga, ijtimoiy ko‘nikmalarining mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Sinfdan tashqari ishlarni interfaol metodlar asosida, o‘quvchilarning yosh psixologiyasiga mos, qiziqarli shakllarda tashkil etish — zamonaviy ta’lim jarayonining eng samarali yo‘nalishlaridan biridir. 2.2. To‘rtinchi sinfda “Ulush va qism” mavzusida dars ishlanma 7I bob. Boshlang‘ich sinflarda darslardan tashqari ishlarni tashkil etish ahamiyati 1.1. Boshlang‘ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish turlari Boshlang‘ich ta’lim bosqichi o‘quvchilarning shaxs sifatida shakllanishida, ularning bilimga, mehnatga, ijodkorlikka va jamiyat hayotiga bo‘lgan munosabatini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, darsdan tashqari ishlar bu jarayonda o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, qiziqish, irodaviy sifatlar va jamoaviy mas’uliyatini rivojlantirishning eng samarali vositalaridan biri sifatida e’tirof etiladi. Darsdan tashqari ishlar o‘quvchi shaxsini har tomonlama tarbiyalash, ularning bilim doirasini kengaytirish, fanlarga bo‘lgan muhabbatni kuchaytirish, shuningdek, bo‘sh vaqtlarini mazmunli o‘tkazishga xizmat qiladi. Darsdan tashqari faoliyatning ahamiyatini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev ham alohida ta’kidlab o‘tgan: “Maktab ta’limida bolalarimizni nafaqat dars bilan, balki ularning ijodiy salohiyatini ochuvchi mashg‘ulotlar bilan ham band etish zarur. Chunki har bir bola o‘z iste’dodi bilan jamiyat uchun foyda keltira oladi” (Sh. Mirziyoyev, 2022). Ushbu fikrlar ta’lim tizimida sinfdan tashqari ishlarning o‘rni naqadar muhim ekanini ko‘rsatadi 2 . Darsdan tashqari mashg‘ulotlar o‘quvchilarning faolligini oshirish bilan birga, ularni darsda olgan bilimlarini amaliyotda qo‘llashga o‘rgatadi. Bu faoliyat turli shakllarda – to‘garaklar, musobaqalar, viktorinalar, ekskursiyalar, ijodiy uchrashuvlar, fan haftaliklari va loyihalar tarzida tashkil etiladi. Ularning har biri o‘quvchilarni yangi bilim olishga, izlanishga, hamkorlikda ishlashga undaydi. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun o‘yin asosidagi darsdan tashqari ishlar o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi, chunki o‘yinlar ularning psixologik xususiyatlariga mos keladi va o‘rganish jarayonini tabiiylashtiradi. 2 Kasimov A. A. “Boshlang‘ich sinf o‘quchilarida darsdan va sinfdan tashqari mashg‘ulotlar o‘tkazishning nazariy asoslari.” Ta’lim va innovatsiya jurnali, 2024. 26mustaqil fikr yuritish, tahlil qilish, raqamlar bilan ishlashda tajriba orttiradi. Shu bois, sinfdan tashqari ishlarni rejalashtirishda o‘qituvchi har bir faoliyatni yosh xususiyatlariga mos ravishda, ijodiy va interfaol usullar asosida tashkil etishi zarur. Har bir yo‘nalish o‘quvchilarning dunyoqarashi, muloqot, ijodkorlik va hamkorlik ko‘nikmalarini shakllantirishda katta ahamiyat kasb etadi. Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish bosqichlari Sinfdan tashqari ishlar quyidagi uch bosqichda amalga oshiriladi: Tayyorlov bosqichi – mavzuni tanlash, maqsadni aniqlash, o‘quvchilarning qiziqishini o‘rganish. Asosiy bosqich – mashg‘ulotni o‘tkazish, interfaol metodlardan foydalanish (masalan, “Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Klaster”). Tahlil va yakun bosqichi – natijalarni baholash, muhokama qilish, o‘quvchilarning faoliyatini tahlil etish. Quyidagi jadvalda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishning samarador bosqichlari keltirilgan: Bosqich nomi Amalga oshiriladigan ishlar Kutilgan natijalar Tayyorlov Reja tuzish, material tanlash, guruhlarga bo‘lish O‘quvchilar faol ishtirok etishga tayyor bo‘ladi Asosiy Mashg‘ulot o‘tkazish, metodlardan foydalanish Bilim va ko‘nikmalar kengayadi, muloqot faollashadi Yakuniy Tahlil, xulosa, baholash O‘quvchilar o‘z faoliyatini tahlil qilishni o‘rganadi Amaliy misollar Toshkent viloyatidagi 12-maktabda 4-“B” sinf o‘quvchilari bilan o‘tkazilgan “Matematik sarguzasht” nomli sinfdan tashqari mashg‘ulotda 26 nafar o‘quvchi 4 ta guruhga bo‘lingan. Har bir guruhga “Klaster” va 24Bir kunlik xarajat: 10 000 + 8 000 + 12 000 = 30 000 so‘m. 30 kunga: 30 000 × 30 = 900 000 so‘m. loyiha orqali o‘quvchilar iqtisodiy tafakkur, hisoblash, byudjet tuzish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. Boshqa ijodiy loyihalar ham amalga oshiriladi: “Mening orzu maktabim” – geometrik shakllar asosida maket tayyorlash; “Tabiatni asraymiz” – atrof-muhitni himoya qilishga bag‘ishlangan plakatlar tayyorlash. 4. O‘yin texnologiyalari asosidagi mashg‘ulotlar O‘yin metodlari orqali o‘qituvchi o‘quvchilarni faol ishtirok etishga undaydi. “Zanjirli savol”, “Top va javob ber” o‘yinlari darsdan tashqari mashg‘ulotlarda keng qo‘llaniladi. Misol: O‘qituvchi: “2 × 3 nechaga teng?” O‘quvchi: “6. Endi siz ayting, 6 + 7 nechaga teng?” Keyingi o‘quvchi: “13.” Bunday zanjirli mashqlar matematik fikrlashni rivojlantiradi va o‘quvchilarni tez javob berishga o‘rgatadi. O‘yinlar orqali o‘quvchilar raqamlar bilan o‘ynab o‘rganadilar, bu esa ularning matematikaga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. 5. Tadbirlar va ekskursiyalar O‘quvchilarning dunyoqarashini kengaytirish uchun sinfdan tashqari tadbirlar va ekskursiyalar tashkil etiladi. Masalan, ishlab chiqarish korxonasiga sayohat chog‘ida o‘quvchilarga o‘lchov birliklari (metr, kilogramm, soat) haqida amaliy misollar keltiriladi. Kutubxona yoki muzeyga tashrif paytida o‘quvchilar “Sonlar tarixi” yoki “Buyuk matematiklar” haqida ma’lumotlar yig‘adilar. 6. Ijtimoiy aksiyalar va xayriya tadbirlari 14Ijodiy metodlarning yana bir samarali shakli — loyiha ishlaridir. Masalan, “Maktabda matematik burchak tashkil etamiz” loyihasi doirasida o‘quvchilar kichik guruhlarga bo‘linadi. Birinchi guruh 10 ta geometrik shakl chizib ularning nomlarini yozadi; ikkinchi guruh “100 gacha bo‘lgan juft sonlar jadvali” tayyorlaydi; uchinchi guruh esa “Matematik topishmoqlar devori”ni bezatadi. Natijada o‘quvchilar sonlar, shakllar va masalalar bilan amaliy ishlashni, hamkorlikda natijaga erishishni o‘rganadilar. Modellashtirish usuli ham ijodiy metodlarning muhim turlaridan biridir. Masalan, “Geometrik shaharcha” loyihasida har bir o‘quvchi turli geometrik shakllardan (uchburchak, to‘rtburchak, aylana) foydalangan holda shahar maketini yasaydi. Bunda ular o‘lchov, perimetr, yuzani hisoblash amallarini qo‘llaydi. Masalan, bitta kvadrat shaklidagi “uy”ning perimetri 4 × 5 = 20 sm, uning yuzasi esa 5 × 5 = 25 sm² bo‘ladi. Shunday qilib, ijodiy faoliyat orqali matematika amaliy ko‘nikmaga aylanadi. Ijodiy metodlar o‘quvchilarning texnik fikrlashini ham rivojlantiradi. 4- sinfda “O‘yinchoq yasash uchun chizma tayyorlash” mashg‘ulotida o‘quvchilar uzunligi 12 sm, eni 8 sm bo‘lgan kartondan quti yasash loyihasini chizadilar. Ular o‘lchov vositalari bilan ishlaydi, 12 × 8 = 96 sm² yuzani hisoblaydi va chizmani to‘g‘ri kesish orqali amalda bajaradi. Bu jarayon o‘quvchilarda aniqlik, mas’uliyat va ijodkorlikni kuchaytiradi. Ijodiy metodlarni qo‘llashda o‘qituvchi turli matematik musobaqalarni ham tashkil etishi mumkin. Masalan, “Matematik topqirlar” nomli musobaqada har bir jamoa 10 ta mantiqiy masalani 15 daqiqa ichida yechadi. To‘g‘ri javob uchun 2 ball beriladi. Yakunida 20 ball to‘plagan jamoa g‘olib bo‘ladi. Bu o‘yin o‘quvchilarda tez fikrlash, raqamlar bilan ishlash va jamoada harakat qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Ijodiy metodlar o‘quvchilarning tasavvur va his-tuyg‘ularini uyg‘otuvchi teatr mashg‘ulotlari bilan ham boyitilishi mumkin. Masalan, “Sonlar sarguzashti” nomli sahna ko‘rinishida 1 dan 10 gacha bo‘lgan sonlar rollarini 30 DARS ISHLANMA Fan: Matematika Sinf: 4-sinf Mavzu: Ulush va qism Dars turi: Yangi bilim berish, mustahkamlash va amaliy qo‘llash O‘tgan mavzu: Sonni qismga bo‘lish Metodlar : “Aqliy hujum”, “Top va joylashtir”, “Juftlikda ishlash”, “Insert”, “Matematik domino”, amaliy mashq, suhbat. Jihozlar: Rangli kartochkalar, doira (pizza) modellar, bo‘lakli shakllar, interfaol taxta, matematik plakatlar, o‘yin savollari. Dars shakli: Aralash (nazariy va amaliy) Dars davomiyligi: 45 daqiqa Darsning maqsadi Ta’limiy maqsad: O‘quvchilarga ulush va qism tushunchalarini o‘rgatish. Ulushni ifodalashda kasr shaklidan foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish. Berilgan butunning nechta teng qismdan iboratligini aniqlashni o‘rgatish. Ulushni miqdor bilan ifodalashni o‘rganish (masalan, butunning 1/4 qismi, 3/5 qismi kabi). Tarbiyaviy maqsad: O‘quvchilarni diqqatli, aniq fikrlaydigan, jamoaviy ishlashga o‘rgatish. O‘z fikrini asosli aytish va hamkorlikda qaror qabul qilish ko‘nikmalarini shakllantirish. Adolat, mehnatsevarlik va tenglik kabi qadriyatlarni mustahkamlash. Rivojlantiruvchi maqsad: Mantiqiy tafakkur, kuzatuvchanlik va muammoli vaziyatlarni tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirish. 15o‘quvchilar o‘ynaydi. Har bir son o‘zining “shaxsiyati”ni ifodalaydi: 2 – juftlikni yaxshi ko‘radi, 3 – uchburchak yasaydi, 5 esa “eng muvozanatli son” deb tanilgan bo‘ladi. Bu orqali o‘quvchilar matematik tushunchalarni hayotiy obrazlar orqali o‘zlashtiradilar. Ijodiy metodlar shuningdek, matematik san’at yo‘nalishida ham o‘z ifodasini topadi. Masalan, “Sonlar bilan rasm” mashg‘ulotida o‘quvchilar koordinata tekisligida (x, y) nuqtalarini belgilangandan so‘ng, ularni to‘g‘ri chiziqlar bilan tutashtiradi va natijada geometrik rasm hosil bo‘ladi. Masalan, A(2;2), B(2;6), C(6;6), D(6;2) nuqtalarni tutashtirsak, kvadrat hosil bo‘ladi. Shu tarzda ular matematika va tasviriy san’atni uyg‘unlashtirgan holda o‘rganadilar. Quyidagi jadvalda ijodiy metodlar asosida o‘tkaziladigan ba’zi mashg‘ulotlar misol tariqasida keltirilgan: Mashg‘ulot nomi Ijodiy yo‘nalish Matematik mazmuni Kutilgan natija “Matematik ertak yozamiz” Badiiy fikrlash Qo‘shish va ayirish amallari (7 + 3 = 10) Fantaziya va nutq rivojlanadi “Geometrik shaharcha” Modellashtirish Yuzasi, perimetri, shakllar Amaliy tafakkur kuchayadi “Sonlar sarguzashti” Teatr mashg‘uloti Natural sonlar, tartiblash Muloqot va jamoaviylik “Matematik topqirlar” Musobaqa Masalalar yechish, tez fikrlash Faollik va raqobat hissi “Sonlar bilan rasm” San’at va texnika uyg‘unligi Koordinata tekisligida nuqtalarni chizish Ijodiy tafakkur rivojlanadi Ijodiy metodlarning afzalligi shundaki, ular fanlararo bog‘liqlikni ta’minlaydi. O‘quvchi matematika, texnologiya, tasviriy san’at va ona tili 28 o‘tkazish May “Yilning eng faol o‘quvchisi” Yakuniy tadbir Rag‘batlantirish O‘qituvchining roli Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda o‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki tashkilotchi, yo‘naltiruvchi va motivator sifatida faol ishtirok etadi. U mashg‘ulot mavzusini tanlaydi, metodlarni belgilaydi, o‘quvchilarning psixologik holatini inobatga oladi, baholash mezonlarini ishlab chiqadi. Har bir o‘quvchining imkoniyatidan kelib chiqib individual yondashuvni qo‘llash muhimdir. Masalan, matematikada qiyinlik qilayotgan o‘quvchilar uchun “ko‘makchi juftlik” usuli samarali natija beradi. Tajribada ko‘rsatilgandek, bunday yondashuv natijasida o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi 20–25% ga oshgan. Ota-onalar bilan hamkorlik To‘rtinchi sinf o‘quvchilari uchun sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda ota-onalarning ishtiroki ham katta ahamiyatga ega. “Ota-onalar kuni”, “Birgalikda o‘qiymiz”, “Farzandim bilan o‘rganaman” kabi tadbirlar orqali oilaviy muloqot mustahkamlanadi, bolalarning o‘qishga ijobiy munosabati kuchayadi. Natijaviy tahlil 2024–2025 o‘quv yilida o‘tkazilgan monitoring ma’lumotlariga ko‘ra, 4- sinflarda sinfdan tashqari ishlar samaradorligi quyidagicha baholangan: Ko‘rinib turibdiki, interfaol va tizimli yondashuv asosida tashkil etilgan sinfdan tashqari ishlar o‘quvchilarning faolligini deyarli ikki baravar oshiradi. Ko‘rsatkich An’anaviy sinflar (%) Interfaol sinflar (%) O‘quvchilar faolligi 62 89 Mustaqil fikrlash 48 82 Ijodiy yondashuv 45 85 18Bu metod o‘quvchilarda tezkor fikrlash, diqqatni jamlash va muloqot madaniyatini oshiradi. Tajribada 4-sinfda “Bumerang” metodi qo‘llanilganda o‘quvchilar savollarga to‘g‘ri javob berish ko‘rsatkichi 78% ni tashkil etgan. 5. “Rol o‘ynash” metodi Bu metodda o‘quvchilar turli rollarga kirishib, sahnalashtirish orqali bilim oladilar. Masalan, “Bozor savdosi” mavzusida o‘quvchilar “sotuvchi” va “xaridor” rollarida turib, sonlarni qo‘shish-ayirish amallarini qo‘llaydilar. Bu jarayonda o‘quvchilar amaliy hisoblash ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Sahnalashtirish orqali o‘quvchilarning muloqot, nutq va ijtimoiy faollik darajasi oshadi. 2024-yil Toshkent shahridagi 37-maktabda o‘tkazilgan tajriba darslarida “Rol o‘ynash” metodidan foydalanganda o‘quvchilarning ishtiroki 45% dan 82% gacha oshgani aniqlangan. Jadval: Interfaol metodlarning ta’sir samaradorligi № Metod nomi O‘quvchilarning faollik darajasi (%) Bilimni eslab qolish ko‘rsatkichi (%) Mustaqil fikrlash o‘sishi (%) 1 “Aqliy hujum” 85 70 40 2 “Klaster” 78 75 35 3 “Insert” 82 80 45 4 “Bumerang” 88 83 50 5 “Rol o‘ynash” 90 87 55 Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, interfaol metodlardan foydalanish o‘quvchilarning faolligini o‘rtacha 82–90% gacha oshiradi, bu esa an’anaviy darslarga nisbatan ikki baravar yuqori natijadir. Sinfdan tashqari ishlarni interfaol metodlar asosida tashkil etish boshlang‘ich ta’limda eng muhim yondashuvlardan biridir. Bu metodlar yordamida o‘quvchilar nafaqat bilim oladilar, balki uni hayotiy vaziyatlarda qo‘llashni o‘rganadilar. 4-sinf o‘quvchilari uchun esa interfaol yondashuvlar ularning shaxsiy faolligini, 6mustaqil fikrlashini, ijodkorligini va fanga qiziqishini rivojlantirish yo‘llarini aniqlashdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Boshlang‘ich ta’limda sinfdan tashqari ishlarning mohiyati va ahamiyatini tahlil qilish;  4-sinflarda o‘quvchilar faoliyatini rivojlantirishda sinfdan tashqari ishlarning o‘rnini aniqlash;  Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda qo‘llaniladigan metod va usullarni o‘rganish;  “Ulush va qism” mavzusida sinfdan tashqari dars ishlanmasi namunasi orqali amaliy yondashuvni asoslash;  O‘quvchilarning bilish faolligini oshirishga xizmat qiluvchi interfaol metodlardan samarali foydalanish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining metodlari  Pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish;  Kuzatish va suhbat usuli;  Tajriba-sinov ishlari o‘tkazish;  Taqqoslash va umumlashtirish;  Statistik va grafik tahlil usullari.  Ushbu metodlar yordamida 4-sinfda sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etish jarayonining samaradorligi baholandi. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 33IV. Mustahkamlash (10 daqiqa) Metod: “Matematik domino” va “Top va joylashtir” 1-mashq: Doirani 4 bo‘lakka bo‘ling. 2 bo‘lakni bo‘yang. Savol: Butunning nechanchi qismi bo‘yalgan? Javob: 2/4 yoki 1/2.✅ 2-mashq: 12 ta konfet bor. Bolalar ularni teng bo‘lishdi. 3 bola olgan bo‘lak nechta konfetdan iborat bo‘ladi? 12 : 3 = 4 ta. ✅ 3-mashq (raqamli interfaol topshiriq): Ekranda ko‘rsatilgan: 15 ning 1/3 qismi = ? 20 ning 2/5 qismi = ? Javoblar: 5 va 8. ✅ “Top va javob ber” o‘yini: O‘qituvchi to‘pni o‘quvchiga tashlaydi va so‘raydi: ½ bu nechta qism? ¾ nimani bildiradi? 10 ning 1/5 qismi nechaga teng? Javob: 2. V. Mustaqil ish (7 daqiqa) Kartochkalar: 16 ning ¼ qismi = ? 18 ning 1/3 qismi = ? 20 ning 2/5 qismi = ? 1 kg olmaning ½ qismini top. Javoblar: 4, 6, 8, 500 g. ✅ 8Ta’lim jarayonida sinfdan tashqari ishlarni samarali tashkil etish o‘qituvchidan yuqori darajadagi metodik tayyorgarlikni, bolalar psixologiyasi va didaktika qonuniyatlarini bilishni talab qiladi. O‘qituvchi o‘quvchilarning individual xususiyatlarini, qiziqishlarini va ehtiyojlarini hisobga olgan holda mashg‘ulotlarni rejalashtirishi zarur. Darsdan tashqari faoliyatni tashkil etish jarayonida o‘qituvchi shaxsiy namuna, pedagogik mahorat va innovatsion yondashuvni uyg‘unlashtirishi kerak.Bugungi kunda boshlang‘ich ta’lim tizimida sinfdan tashqari ishlarning metodik jihatlarini takomillashtirish, ularni zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan boyitish zarurati ortib bormoqda. Elektron resurslardan, interfaol taqdimotlardan, raqamli o‘yinlardan foydalanish o‘quvchilarni fanga jalb etishda katta imkoniyatlar yaratadi. Shu orqali o‘quvchilar o‘z bilimlarini mustahkamlash bilan birga, texnologik fikrlash, muammolarni yechish va ijodiy yondashuv ko‘nikmalarini shakllantiradi.Darsdan tashqari faoliyatning tarbiyaviy ahamiyati ham beqiyosdir. U o‘quvchilarda vatanparvarlik, mehnatsevarlik, hamjihatlik, insonparvarlik kabi fazilatlarni shakllantirishga yordam beradi. Masalan, “Tabiatni asraylik” mavzusidagi to‘garaklar ekologik madaniyatni oshirsa, “Matematika olamida” klubi o‘quvchilarda mantiqiy tafakkur va raqamli savodxonlikni rivojlantiradi.Boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishning yana bir muhim jihati – u o‘quvchilarning ijtimoiylashuviga xizmat qiladi. Jamoaviy o‘yinlar, musobaqalar, tanlovlar orqali bolalar o‘z tengdoshlari bilan muloqot qilishni, fikr bildirishni, g‘oliblikni qadrlashni va mag‘lubiyatni to‘g‘ri qabul qilishni o‘rganadilar. Shu tariqa, sinfdan tashqari faoliyat ularning shaxsiy rivojlanishida muhim bosqich bo‘lib xizmat qiladi. O‘qituvchining bu jarayondagi roli juda muhim. U faqat tashkiliy ishlarni amalga oshiruvchi emas, balki bolalarni rag‘batlantiruvchi, ularga ishonch beruvchi, ularning iste’dodini yuzaga chiqaruvchi shaxs bo‘lishi kerak. O‘qituvchi har bir o‘quvchining imkoniyatlarini to‘g‘ri baholab, ularga mos faoliyat turlarini tanlasa, sinfdan tashqari ishlar yanada samarali natija 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI “INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE” INSTITUTI “PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDRASI “MATEMATIKA O‘QITISH METODIKASI” fanidan KURS ISHI Mavzu : 4-sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi B ajardi : Biynazova Munisa G uruh : R ahbar : Turabova B.F. Toshkent – 2025 y. 9beradi.Boshlang‘ich ta’limda darsdan tashqari ishlarni tashkil etishning ilmiy asoslari pedagogika, psixologiya va metodika fanlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Chunki bu faoliyat turlari ta’lim-tarbiya jarayonining ajralmas qismi bo‘lib, o‘quvchilarning har tomonlama kamol topishini ta’minlaydi. Shu sababli o‘qituvchilar uchun maxsus metodik qo‘llanmalar, tavsiyalar, amaliy treninglar ishlab chiqilishi zarur. Matematika fani boshlang‘ich ta’lim tizimida o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash, muammoli vaziyatlarni hal etish, tahlil qilish va umumlashtirish qobiliyatlarini shakllantiradi. Shu bois matematikani o‘qitishda sinfdan tashqari ishlarning o‘rni beqiyosdir. Darsdan tashqari mashg‘ulotlar matematikani yanada qiziqarli, hayotga yaqin va o‘quvchilar uchun tushunarli qilish imkonini beradi. Matematikadan sinfdan tashqari ishlar turlicha shakllarda tashkil etilishi mumkin. Ularning asosiy turlari quyidagilardan iborat:Matematika to‘garaklari Matematika haftaliklari Matematik viktorinalar Matematik sayohatlar Matematik kechalar 321 metrni nechta santimetrga bo‘lish mumkin? Butun sonni bo‘lish nima uchun kerak? Javoblar interfaol taxtada birgalikda yoziladi. III. Yangi mavzuni tushuntirish (15 daqiqa) 1. Ulush tushunchasi: Ulush — bu butunning teng qismlaridan biri yoki bir nechtasi. Masalan: Bir doira 4 teng qismga bo‘linsa, 1 qismi butunning 1/4 qismini tashkil etadi. Agar 3 bo‘lak olsak, bu 3/4 qism bo‘ladi. 2. Qism tushunchasi: Qism — bu butundan ajratilgan miqdor. Agar tort 8 bo‘lakdan iborat bo‘lsa, uning 2 bo‘lagini olsak, tortning 2/8 yoki 1/4 qismini olgan bo‘lamiz. 3. Jadval bilan tushuntirish: Butun son Bo‘lak soni Har bir ulush 3 ta ulush 1 doira 2 bo‘lak 1/2 2/2 = 1 1 shokolad 4 bo‘lak 1/4 3/4 1 tort 8 bo‘lak 1/8 5/8 1 metr 10 bo‘lak (dm) 1/10 7/10 4. Misollar bilan mustahkamlash: Agar 1 metr 10 bo‘lakka bo‘linsa, har biri 1/10 metrga teng. 2/5 qism – bu butunning 5 teng qismidan 2 tasi. 12 ta olmaning 1/3 qismini topamiz: 12 : 3 = 4 (ya’ni 4 ta olma). Amaliy topshiriq: O‘qituvchi 8 bo‘lakli “pizza” modelini olib, 3 bo‘lagini ajratadi: “Bu pizza butunning nechanchi qismini tashkil etadi?” O‘quvchilar: “3/8”. 17Bunday metod 4-sinf o‘quvchilari uchun o‘z fikrini erkin aytish, tez fikrlash va jamoaviy fikrlash madaniyatini shakllantiradi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, “Aqliy hujum” metodidan foydalanganda o‘quvchilarning topshiriqni to‘g‘ri bajarish darajasi 35% dan 70% gacha oshgan. 2. “Klaster” metodi “Klaster” (g‘oya to‘ri) — bu o‘quvchilarning mavzuga oid bilimlarini tizimlashtirish, aloqalarni aniqlash va umumlashtirish usuli. Masalan, “Geometrik shakllar” mavzusida o‘quvchilar “Doira”, “Uchburchak”, “To‘rtburchak” so‘zlarini markazga yozib, ularning xossalarini tarmoqlab ko‘rsatadilar. Bu metod o‘quvchilarga mavzular orasidagi bog‘liqlikni anglash, mantiqiy fikrlashni rivojlantirish va tasviriy ifoda orqali eslab qolish imkonini beradi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, “Klaster” usulida ishlagan sinflarda o‘quvchilarning mavzuni qayta aytib berish samaradorligi 25% ga oshgan. 3. “Insert” metodi Bu metod matn bilan ishlashni, axborotni tahlil qilishni o‘rgatadi. O‘quvchi matnni o‘qib, quyidagi belgilar yordamida belgilaydi: “+” – yangi ma’lumot,✅ “–” – avval bilganiga zid, ❌ “?” – tushunarsiz, ❓ “!” – juda muhim. ⭐ Masalan, “Matematik topishmoqlar” matnidan foydalanilganda o‘quvchilar belgilar qo‘yish orqali 15 ta yangi bilimni ajratib olishgan. Bu esa ularning o‘qish jarayonidagi faolligini 60% dan 85% gacha oshirgan. 4. “Bumerang” metodi Bu metod o‘quvchilar o‘rtasida bilim almashishni ta’minlaydi. O‘quvchilar juftliklarda ishlaydilar: biri savol beradi, ikkinchisi javob beradi. Masalan, bir o‘quvchi: “Kasrning surat va maxrajini 2 baravar oshirsak, natija o‘zgaradimi?” deb so‘rasa, ikkinchisi javob beradi. Keyin rollar almashadi. 23To‘garak darslari yakunida kichik loyihalar o‘tkazilishi mumkin, masalan “Matematik ertak” yoki “Matematika shahriga sayohat”. Boshqa fanlarga oid to‘garaklar ham tashkil etiladi: “Til va nutq” – so‘z boyligini kengaytirish uchun; “Tabiat sirlari” – ekologik tarbiya berish maqsadida; “Texnik ijodkorlar” – modellashtirish, o‘lchov birliklari bilan ishlashni o‘rgatadi. 2. Musobaqalar va viktorinalar Bu yo‘nalish o‘quvchilar orasida sog‘lom raqobat muhitini yaratadi. “Eng topqir o‘quvchi”, “Matematik duel”, “O‘ylab top” kabi musobaqalar o‘quvchilarning bilimlarini amalda qo‘llash qobiliyatini oshiradi. Masalan: Viktorina savoli: “Agar bir olma 250 gramm bo‘lsa, 4 ta olmaning og‘irligi nechaga teng?” Javob: 250 × 4 = 1000 gramm = 1 kg. “Matematik duel”da ikki o‘quvchi sahnaga chiqib, 60 soniya ichida kim ko‘proq to‘g‘ri javob beradi, o‘sha g‘olib bo‘ladi. Bu turdagi tadbirlar o‘quvchilarning tez fikrlash, e’tibor, xotira va nutq madaniyatini rivojlantiradi. 3. Ijodiy loyihalar Ijodiy ishlar sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning eng muhim turlaridan biridir. Ular o‘quvchini mustaqil izlanishga, muammoni tahlil qilish va amaliy yechim topishga o‘rgatadi. Masalan, “Oila byudjeti” loyihasida o‘quvchilar oilaviy xarajatlarni hisoblaydi. Misol: Kunlik non 10 000 so‘m, sut 8 000 so‘m, sabzavot 12 000 so‘m. 2Mavzu: 4-sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi MUNDARIJA: Kirish…………………………………………………………………………….. 3 I bob. Boshlang‘ich sinflarda darslardan tashqari ishlarni tashkil etish ahamiyati 1.1. Boshlang‘ich sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish turlari……………………………………………………………………………… 7 1.2. Boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodlari…….. 12 II bob. To‘rtinchi sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi 2.1 . To‘rtinchi sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish ………….….……. 21 2.2. To‘rtinchi sinfda “Ulush va qism” mavzusida dars ishlanma……………….. 30 Xulosa…………………………………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………… Kirish 37Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4344-son qarori. “Xalq ta’limi tizimini takomillashtirish strategiyasi to‘g‘risida”. 2019-yil 5-sentabr. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–6108-son farmoni. “Ta’lim sifatini oshirish va innovatsion rivojlanishni jadallashtirish to‘g‘risida”. 2020-yil 29-oktabr. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–3775-son qarori. “Ta’lim sifatini oshirish va o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. 2018-yil 6-iyul. 4) Qorayev S. B., Janbayeva M. S. “Boshlang‘ich sinflarda sinfdan tashqari darslarni tashkil etish metodikasi va ularning ahamiyati.” Boshlang‘ich ta’lim jurnal, 2021. 5) Kasimov A. A. “Boshlang‘ich sinf o‘quchilarida darsdan va sinfdan tashqari mashg‘ulotlar o‘tkazishning nazariy asoslari.” Ta’lim va innovatsiya jurnali, 2024. 6) “Matematikadan sinfdan tashqari mashg‘ulotlar” metodik qo‘llanma, Yangiasr nashriyoti, 2024. Yangi Asr 7) Hakimova M. H. Matematika o‘qitish metodikasi (amaliy mashg‘ulot 1- modul). Buxoro: “Sadriddin Salim” Durdona nashriyoti, 2021. 8) Xudoyberdiyeva N. R. Sinfdan tashqari ishlarning samarali shakllari. – Namangan: NDPU nashriyoti, 2021. 9) Saidova M. J. Boshlang‘ich ta’limda zamonaviy o‘qitish uslublari. – Toshkent: Innovatsiya nashriyoti, 2019. 10) Xolmatova Z. O. Matematika darslarida o‘yin texnologiyalaridan foydalanish. – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2020. 11) Mahmudov M. H., Ne’matova F. B. Boshlang‘ich ta’limni loyihalash: muammo va yechimlar. – Toshkent: “Ta’lim taraqqiyoti” jurnali, 2023. 12) G‘oyipova D. Matematika fanidan sinfdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etish. – Andijon: ADU nashriyoti, 2022. 25“Mehrli qo‘llar”, “Kitob sovg‘a qilaylik”, “Tabiat himoyachilari” kabi aksiyalar o‘quvchilarda ijtimoiy mas’uliyat hissini tarbiyalaydi. Masalan, ekologik aksiya davomida o‘quvchilar daraxt ekadilar va keyinchalik bu daraxtlarning o‘sishini kuzatib, o‘rtacha balandlikni santimetrda o‘lchaydilar. Misol: Daraxt balandligi bahorda 45 sm, kuzda 70 sm bo‘ldi. O‘sish: 70 – 45 = 25 sm. Bu orqali o‘quvchilar nafaqat tabiatni asrashni, balki o‘lchov va farqni topish amaliyotini ham o‘rganadilar. Jadval . To‘rtinchi sinflarda sinfdan tashqari ishlarning turlari va maqsadlari T/r Yo‘nalish nomi Faoliyat mazmuni Kutilayotgan natija 1 Fan to‘garaklari Matematik, til, tabiatshunoslik mashg‘ulotlari Bilimlarni chuqurlashtirish, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish 2 Musobaqalar va viktorinalar Savol-javob, tezkor masalalar Raqobat ruhini va mustaqil fikrlashni shakllantirish 3 Ijodiy loyihalar Amaliy va iqtisodiy hisoblar Hayotiy ko‘nikmalar, mustaqil rejalashtirish 4 O‘yin texnologiyalari Matematik o‘yinlar, zanjirli savollar Tez fikrlash, diqqatni jamlash 5 Ekskursiyalar Kutubxona, zavod, muzey tashrifi Amaliy bilimlarni hayot bilan bog‘lash 6 Ijtimoiy aksiyalar Daraxt ekish, xayriya aksiyalari Ijtimoiy faollik va matematik kuzatuv ko‘nikmalari Sinfdan tashqari ishlarning to‘g‘ri tashkil etilishi to‘rtinchi sinf o‘quvchilarining shaxsiy rivojlanishi, matematik tafakkuri va ijtimoiy faolligini oshiradi. Ular darsda olgan bilimlarini hayotiy misollar orqali mustahkamlaydi, 5ularning darsdagi bilimlarini hayotiy faoliyat bilan uyg‘unlashtirish imkonini beradi. Shu jihatdan, tadqiqotda sinfdan tashqari ishlarning nazariy modelini ishlab chiqish, ularning mazmuni va shakllarini aniqlashtirish, zamonaviy metodlar asosida yondashuvni ishlab chiqish nazariy jihatdan katta ahamiyatga ega. Kurs ishining amaliy ahamiyati esa 4-sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish bo‘yicha ishlab chiqilgan tavsiya va metodik ko‘rsatmalarni amaliyotga joriy etish imkoniyatida namoyon bo‘ladi. Tadqiqot natijalari boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari, metodistlar, ta’lim muassasalarida faoliyat yuritayotgan pedagoglar hamda pedagogika yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalarga o‘quv jarayonida qo‘llash uchun amaliy yordam beradi. Ayniqsa, “Ulush va qism” mavzusidagi darsdan tashqari mashg‘ulot ishlanmasi o‘qituvchilarga aniq metodik namuna sifatida xizmat qiladi. Tadqiqotda ilgari surilgan g‘oyalar ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, o‘quvchilarning mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish, shuningdek, ularning ijtimoiy faolligini oshirishga xizmat qiladi. Kurs ishi natijalari asosida ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar boshlang‘ich ta’limda innovatsion yondashuvlarni keng joriy etish, zamonaviy ta’lim texnologiyalarini qo‘llash va o‘quvchilarning bilimini hayot bilan bog‘lash imkonini yaratadi. Shu tariqa mazkur tadqiqot nazariy jihatdan ta’lim metodikasini boyitadi, amaliy jihatdan esa o‘quv-tarbiyaviy jarayonni yanada samarali tashkil etish imkonini beradi. Kurs ishi mavzusining obyekti — 4-sinf o‘quvchilari bilan olib boriladigan sinfdan tashqari ta’limiy va tarbiyaviy ishlar tizimidir. Kurs ishi mavzusining predmeti — 4-sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishning metodikasi, ya’ni o‘qituvchi faoliyati, mashg‘ulot shakllari, metod va vositalarining o‘quvchilar rivojlanishiga ta’siridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — 4-sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishning samarali metodikasini ishlab chiqish, u orqali o‘quvchilarning 34Baholash “Yulduzcha metodi” asosida: 4 ta to‘g‘ri javob – ⭐⭐⭐⭐ 3 ta to‘g‘ri javob – ⭐⭐⭐ 2 ta to‘g‘ri javob – ⭐⭐ VI. Yakuniy bosqich (3 daqiqa) Bugun biz ulush va qism nima ekanini bildik. Ulush – bu butunning teng qismlaridan biri, qism esa butundan ajratilgan miqdor. Har bir ulush kasr bilan ifodalanadi. Endi biz 1/2, 1/4, 3/5 kabi ifodalarni oson tushuna olamiz. Uyga vazifa: “Ulush va qism” mavzusiga oid 3 ta masala yozing va yeching. Uyda mavjud buyumlardan (non, olma, qalam, daftar) foydalanib, ulushni ko‘rsating. VII. Refleksiya (2 daqiqa) O‘quvchilarga 3 ta kartochka beriladi: – dars menga yoqdi, tushundim. – biroz qiynaldim, lekin o‘rgandim. – hali to‘liq tushunmadim. O‘qituvchi o‘quvchilarning fikrlarini tahlil qiladi.

4-sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi

Купить