Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	4.6MB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Искусство

5-7 sinf o’quvchilarini to’garak mashg’ulotlarida “Tog’ manzarasi” mavzusuda kompozitsiya ishlashga o’rgatish metodikasi

ilmiylik asosida bo’lishi zarur. Buning uchun o’qituvchi o’z fanini, san’at
nazariyasini yaxshi bilmog’i lozim. Shuningdek, zaruriy metodik adabiyotlarni
ko’proq o’qishi va boshqa o’quv fanlari bilan sistemali bog’lanishi darkor.
Ma’lumki, tasviriy san’at insonni mehnatga, tafakkur qilishga, ijodga,
go’zallikni his qilishga chorlaydi. Kuzatishlar va ilmiy tadqiqotlar, tasviriy san’at
yoshlarga faqat ilm-tafakkur, go’zal estetik ideallarni beribgina qolmay, insonning
eng muhim jihatlarini, ya’ni kuzatish, ko’rish, idrok qilish hamda
tafakkurtasavvurlarini rivojlantiradigan va asosiy vosita ekanligini isbotlamoqda.
O’quvchilar tasviriy san’at mashg’ulotlarida xilma-xil narsalar bilan
tanishib, uning katta-kichikligi, shakli, undagi xunuk va chiroyli elementlarni
aniqlaydilar, narsalar shaklini idrok etadilar, rang va tuslarni o’rganadilar. Narsa
shaklini idrok etish bilan birga, uni tahlil qilib, ong faoliyati asosida naturani
tasvirga aylantirib, uni qog’ozga joylashtirish mo’ljallanadi. Shundan so’ng natura
tasviri daftar yuzasiga tushiriladi.
Lekin bu jarayon juda murakkab bo’lib, uni sog’lom, rivojlangan bolagina
uddasidan chiqa oladi. Bu jarayonda bolaning fikri chalg’isa, shakl aniq chiqmaydi,
rang topilmaydi. Shu boisdan bu faoliyatni faqat sog’lom, ya’ni fiziologik va
psixologik jihatdan to’la rivojlangan bolagina amalga oshira oladi.
Tasviriy san’at mashg’ulotlarida bolaning ko’rish a’zolari takomillashib
boradi. Chunki har bir mashg’ulotda narsalarni e’tibor bilan kuzatish va ularni
idrok etish o’rgatilib, bolaning diqqat-e’tiborini bir nuqtaga qaratish malakasi ham
beriladi. Shuningdek, tasviriy san’at mashg’uloti o’quvchilarni e’tiborli, zehn bilan
faoliyat ko’rsatishga barcha his-tuyg’ularini jamlagan holda, o’zida bo’lgan nazariy
va amaliy bilimlarni ishga solishga o’rgatadi. Binobarin, tasviriy san’at darslari
o’quvchilarning har tomonlama rivojlanishida asosiy omillardan biri bo’lib qoladi.

1.2. O’zbekistonda tasviriy san’atni o’qitilishi.
O’zb е k xalqi o’zining qadimgi tasviriy, amaliy, m е ’morchilik san’atlari va
madaniyati bilan faxrlansa arziydi. Chunki, O’zb е kiston xududida eramizdan avval
ham tasviriy san’atning rangtasvir, haykaltoroshlik turlari va m е ’morchilik
nihoyatda rivojlangan bo’lib, ularning namunalari Varaxsha, Afrosiob, Xalchayon,
Tuproq qal’a, Bolalik t е pa, Ayrtom, Dalvarzin t е pa, Fayoz t е pa, Qo’yqirilgan

Tasviriy san’at o’qitish metodikasi aniq maqsadlarini va uning fan sifatida
bilim berish hamda tarbiyaviy ahamiyatlarini aniqlash;
O’qitishning mazmuni va tuzilishini aniqlash;
O’quvchilarning mustahkam bilim, ko’nikma va malakalarini ta’minlovchi
o’qitishning eng samarali uslub, vosita va shakllarini ishlab chiqish;
O’quvchilarning bilim olish jarayonini tadqiq qilish.
Yuqorida zikr etilgan maqsad va vazifalarni hal qilishda o’qitishning zamonaviy
interaktiv metodlari va axborot texnologiyalaridan o’z o’rnida unumli foydalanish
ijobiy natija berishi bilan ahamiyatlidir.
«Tasviriy san’at o’qitish metodikasi» fanini o’qitishda ko’rgazmali qurollar,
modellar va boshqa bir qancha zamonaviy texnologiyalardan foydalaniladi. Dars
jarayonida o’quvchilar faolligini oshirish uchun mashg’ulotlarda savol-javob,
diskussiya, suhbat va didaktik o’yinlar hamda interaktiv texnologiyalar, ijodiy
faoliyatini rivojlantirish, tabaqalashtirib o’qitish, kredit texnologiya va kompyuter
texnologiyalaridan foydalanish nazarda tutiladi.
O’zimning yozgan Bitiruv ishim orqali, o’quvchi yoshlarga bilim va
ko’nikmalar berishda unimli foydalandim deb o’ylayman va albatta maqsadimga
erishaman.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O’zb е kiston R е spublikasining Konstitutsiyasi.-T., 1992.
2. O’zb е kiston R е spublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni. -T., 1997.
3. O’zb е kiston R е spublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. T., 1997.
4. O’zb е kiston R е spublikasining Davlat ta’lim standarti, T.2003.

yondashishi, ya’ni mutaxassis-o’qituvchi materialni o’z sharoitiga moslashtirib,
shunga mos ish rejasini tuzib olishi mumkin.
Tasviriy san’at darsliklari
Ma’lumki, 70-yillargacha o’zbek maktablari uchun tasviriy san’at darsliklari
bo’lmagan. O’zbekistonga RSFSR maktablari uchun tayyorlangan ayrim tasviriy
san’at o’quv qo’llanmalarigina kelib turardi. RSFSR maktablari uchun ham tasviriy
san’at darsliklari 60- yillardan boshlab yaratila boshlandi.
O’zbekistonda darslik yaratishga ancha kech kirishildi. 1970-yildan boshlab,
O’zbekistonda tasviriy san’at bo’yicha dastlabki «sinov» darsliklari yaratila
boshlandi. R.Hasanov va A.Jilsovalar tomonidan 1970- yili 1- sinflar uchun,
1974yili 2-sinflar uchun 1976- yili 3-sinflar uchun «Tasviriy san’at» darsliklari
chop etildi. 1977- yilda R.Hasanov, B.Oripov, A.Isoxo’jayevlar tomonidan 4- sinf
uchun «Tasviriy san’at» darsligi yaratildi. Bu darsliklar bir necha bor qayta chop
etildi.
Darsliklar tasviriy san’at darslari samaradorligini oshirishda yaxshi natijalar beradi.
Mazkur darsliklar qoraqalpoq tilida ham nashr etildi. Darslik dastur asosida
sistemali bilim berishni o’z oldiga vazifa qilib qo’ygan. Bu darsliklardan
o’quvchining o’zi ham mustaqil foydalana olishi mumkin.
Darslik yozishning imkoniyati bo’lmagan hollarda uning o’rniga o’quv
qo’llanmalar ham yaratiladi.
Bulardan tashqari, O’zbekiston maktablari uchun R.Hasanov va
H.Egamovlarning l-II-III va IV sinflar uchun bir qator o’quv qo’llanmalari ham
chop etildi.
Metodik qo’llanmalarda tasviriy san’atning o’qitilishidagi eng muhim
muammolar va masalalar turli nuqtayi nazardan tahlil etib beriladi. O’quvchilar
bilimini baholash, tasviriy san’atning 45 minutlik dars mashg’ulotlarini tashkil
etish, o’tkazish, ularni sistemali takomillashtirib borish asosida dars va
mashg’ulotlarni o’tkazish, ularda o’quvchilarga berilayotgan bilim va
malakalarining samaradorligiga erishishning eng zamonaviy uslublari, mohiyati va
mazmuni ish tajribalari ilmiy tadqiqotlar asosida izohlab beriladi.
Bundan tashqari, metodik qo’llanmalarda tasviriy san’at darslari uchun
o’quvdidaktik sharoitning yaratilishi, tasviriy san’at ta’limining pedagogik holati,
o’quvchilar diqqatining psixologik asosi, o’quvchilar bilimini aniqlashning baho

Azamat Ataboev “ Moviy tog’lar tomon yo’l ” 2006 y
Azamat Ataboev “ Tandir ” 2006 y

5-7 sinf o’quvchilarini to’garak mashg’ulotlarida
“Tog’ manzarasi” mavzusuda kompozitsiya
ishlashga o’rgatish metodikasi
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………... 3

I-BOB . TASVIRIY SAN’ATNINIG O’QUVCHILAR TA’LIM- 8
TARBIYASIDAGI ROLI VA O’RNI ……………………………
1.1. Maktab tasviriy san’atining dastur va darsliklari.…………………..…. 8-13
1.2. O’zbekistonda tasviriy san’atni o ’ qitilishi..………………………….... 13-17
1.3. T а sviriy s а n’ а tning rivojl а nish t а rixi.……………….....................…… 18-21
II-BOB . 5-7 SINF O’QUVCHILARINI TO’GARAK 22-24
MASHG’ULOTLARIDA «TOG’ MANZARASI» MAVZUSIDA
KOMPOZITSIYA ISHLASHGA O’RGATISH METODIKASI ....
2.1. Tabiat manzarasini tasvirlash qoidalari.………………………………. 23-26
2.2. Talabalarning san’atshunoslik madaniyatini rivojlatirish.……………... 26-51
2.3. Manzara janrida ijod qilgan O’zbek xalq rassomlari ijodigan lavhalar. 51-56
Umumiy xulosa ……………………………………………………….. 57-58

Foydalanilgan adabiyotlar ro’ yxati ………………………………… 59

Yoshl а rg а r а sm chizishni o’rg а tish, n а tur а ni kuz а tish, t а hlil etish, а trof t а bi а td а gi
voqe а v а hodis а l а rni kuz а tish orq а li em а s, b а lki oldind а n ishl а b chiqilg а n
а ndoz а l а rd а olib borilg а n.
Misrlikl а rd а n f а rqli o’l а rog’ q а dimgi Yunon r а ssoml а ri t а sviriy
s а n’ а tni o’qitish bor а sid а t а ’lim t а rbiyag а o’zg а ch а yondoshib, uni tubd а n
boyitdil а r. Ul а r yosh r а ssoml а rni ko’prog’ t а bi а tni o’rg а nishg а v а uning а jr а lm а s
bo’l а kl а rid а n biri bo’lg а n inson go’z а lligini yuks а k d а r а j а d а t а svirl а shg а
ch а qirg а nl а r. P а r а ssiy, Evpomp, P а mfil, А pelles v а ,boshq а r а ssoml а r o’zl а rining
n а z а riy а s а rl а rid а dunyod а gi b а rch а n а rs а v а buyuml а r simmetrik, g а rmonik h а md а
m а tem а tik jih а td а n o’lch а ml а rg а eg а ek а nligi h а qid а yoz а dil а r. Juml а d а n,
er а mizd а n а vv а lgi 432-yild а yash а b ijod etg а n h а yk а lt а rosh Poliklet od а m t а n а
bo’l а kl а rining bir - birig а nisb а tl а ri h а qid а yozib, uning isboti sif а tid а «Dorifor»
m а ’bud а sini yar а tg а n. Keyinch а lik r а sm chizishni o’rg а n а yotg а n yoshl а rg а Poliklet
yar а tg а n h а yk а ll а rd а n birini o’zig а q а r а b t а svirl а sh m а jburiy r а vishd а t а ’lim
tizimig а kiritilg а nini ko’r а miz.
А k а -uk а Dyupyuil а rning t а ’kidl а shich а , o’simlikl а rd а n t а shkil etilg а n n а qsh
bo’l а kl а ri t а bi а tning b а rch а eng mur а kk а b sh а kll а rini o’zid а muj а ss а ml а shtirg а n.
T а svirl а sh uchun buyum v а n а rs а l а rni (qo’yilm а l а rni) o’quvchil а r
ped а gogsiz o’zl а ri xoxl а g а n t а rzd а t а shkil et а rdil а r. V а zif а l а r es а а niq m а qs а dg а
q а r а tilm а sd а n engil-elpi b а j а ril а r edi.

1.3.2.- Rasm. Gipsli а ntik d а vr bosh n а mun а si. 1.3.3- Rasm Bol а portreti

O’.Tansiqboev .“Yangi Angren”. 1962 yil.
O’.Tansiqboev. “ Tog’ yo’li ”. 1962 yil.

umumiy shakli, ko’rinishi, o’ziga xos belgilarini ko’rsata olish kerak. Har bir
daraxtni o’z turiga o’xshashligini chizib ko’rsatish uchun qalam bilan ishlash
malakasiga ega bo’lish lozim. Bunda chiziqlar yo’nalishlari, barglar xarakteri va
umumiy hajm ko’rsatib berilishi lozim.
Agarda shoxlari pastga osilib turgan bo’lsa, unda chiziqlar yuqoridan pastga
yo’nalgan bo’lishi kerak. O’tlar pastdan yuqoriga o’sadi, shunga ko’ra tasvirlashda
shtrixlar ham vertikal yo’nalishda bo’ladi.
MANZARALI KOMPOZITSIYA
O’rmon yoki daraxtzordan manzarali joy tanlanadi, o’rmon, daraxtzor ichiga
kirib boruvchi yo’lakcha bo’lsa, manzara yanada mazmunli bo’ladi. Shaharda
xiyobonlarni ham tanlash mumkin. Joy tanlab olingandan keyin kompozitsiya
mazmuniga ega bo’lgan kuzatish nuqtasini topish lozim. Kunning qaysi payti yoki
qanday ob-havo sharoitida bu ko’rinishni chizish yaxshi ekanini oldindan aniqlab
olish kerak. Buning uchun tasvirlashga tanlangan manzarani bir necha marta turli
sharoitlarda kuzatish kerak bo’ladi. Shunda eng qiziqarli manzarani tanlab olish
imkoniyati yuzaga keladi. Ana shunday yondashish bilan haqiqiy ijodiy ishlashni
o’rganish mumkin.
Eng yaxshi joyni tanlab olish uchun turli nuqtalardan bir necha xomaki
eskizlar chiziladi. Shu bilan birga, suratning qanday bo’lishini, manzara, yer va
osmonning qanday joylashishini ham o’ylab olish kerak. Bular manzaraning
kompozitsiya jihatidan mazmunli chiqishida muhim ahamiyatga ega.
Surat chizish paytida xiyobonning, daraxtlarning bir tomoni yorug’, ikkinchi
tomoni soyadaligi biron mazmunga ega bo’ladi. Agarda manzara ko’rinishi
qiziqarli bo’lsa, rasmni har qanday yorug’likda chizish mumkin.
Xiyobon, daraxtlarni chizishda ularning asosiy chizig’i va baland uchlari
chizig’ini belgilab olish kerak. Har bir daraxtni, butalar joylarini belgilab, ularning
nisbati, hajmi, holatini hisobga olib, asosiy shaklini chizib olish kerak. Daraxtlarni
tasvirlayotganda alohida barglarini, oldingi ko’rinishdagi o’tlarni alohida-alohida
chizib ko’rsatish shart emas. Umumiy rang, tusni ilg’ab olishga intilish, ularni
boshqa ko’rinishlar bilan taqqoslab borish lozim.
Daraxtlarni chizishda ularning yoshi va turiga qarab o’ziga xos xususiyatlari,
farqini ko’rsatib berish lozim. Daraxtlar va yerning osmonga nisbatan rang-tusini

5. Surtma, Tasvirlanayotgan suratda shakli, rangi, o’lchami bo’yicha ikkita bir
xil surtma bo’lmaydi. Surtma shaklini belgiiab, buyumning fakturasini ko’rsatishga
qaratiiadi.
6. Bo’yoqlarni bir-biriga monand birikmasi. Bo’yoqlar bir-biri bilan musiqadagi
akkord kabi hamohangli va turli kompozitsiyalarida takrorlanmas bo’lishi kerak.
7. Shtrix. Tuslovchi: parallel; kesishtiruvchi: xomaki — aylana — parchalangan,
yaxlit — uzilib-uzilib, qalin, ingichka.
8. Soya va yorug’. Buyumda 5 ta soya-yorug’ qismlari: yorug’, yarim soya,
soya, refleks, shu’la. Shaxsiy va tushuvchi soyalari.
9. Perspektiva. Chiziqli (frontal, burchakli); havoyi (rangli, tusli).
10. Odani va hayvonlarning nisbatlari va anatomiyasi.
11. Kiyimlar bukilishlarining paydo bo’lish qonuniyatiari.
12. Kompozitsiya tuzish qonun-qoidalari.
13. Bo’yoq surtish texnologiyasi. Har bir hoiatda o’ziga xos bo’yoqni surish
uslubi mavjud, ayniqsa, moybo’yoq bilan ishiashda: quyuq qilib, lessirovka, chala
qurigan mo’yqalam bilan, turli ish qurollar bilan, qatlamni ketma-ketlik
surtishining o’ziga xosligi (masalan, suv bilan ko’katlarni tasvirlash uchun turli
texnologiya-dan foydalanish kerak bo’ladi).
14. Tasvirlanayotgan sahnaning ifodalilik darajasi. Mahoratli rassom sahna,
voqea, davrni eng xarakterli joyini ko’rsata oladi, o’rta miyona esa nimani ko’rsa
shuni chizadi. O’ziga qarab chizish bilan badiiy kompozitsiya — asari bir xil emas.
Ma’lum darajada qisqa vaqt ichida mahoratli bo’lish uchun yuqorida
keltirilgan komponentlar bo’yicha o’zining va boshqa ishlarni tahlil qilishni
o’rganishi lozim. Kompozitsiyalarni mezonlar asosida tahlil etish jarayonida
barcha mavjud bilim "va ko’nikmalardagi bo’lgan kamchiliklarini yaxlit ko’rish
mumkin, agarda ular bo’lsa. Masalan, odatdagidek, ishni baholashini olsak:
«..umuman yomon emas, faqat mana bu yerida ozgina kuchavtirish lozim, bu
yerida esa nimadir etishmaydi», bunday noaniq mezonlar (uslub)da yuz yil
o’qitmasin ma’lum darajadagi ma’lumotga ega bo’lmasligi mumkin. Ta’limda aniq
yo’nalish mavjud bo’lgan taqdirda yuksak tempda (sur’at) taraqqiy etishi mumkin.
O’quvchilar uchun aniq yo’nalish asosida xatoliklari nimada, ular qanchalik jiddiy
va uni qanday qilib tuzatish mumkin ekanligi butunlay aniq bo’ladi.

2.2. Talabalarning san’atshunoslik madaniyatini rivojlatirish.
Umumiy o’rta ta’lim maktab va kasb-hunar kolleji o’quvchilarini badiiy
ta’iim muammolari uzviy ravishda san’at fakultetida pedagogik kadrlarni
tayyoiiash bilan bog’liqdir. Bo’lajak tasviriy san’at o’qituvchilarini tayyorlash
jarayonida talabalarning san’atshunoslik madaniyatini rivojlantirishiga alohida
e’tibor qaratiiadi. Talabalarni san’atshunoslik madaniyatini rivojlanganligi tasviriy
san’at atamalarini 2
va tushunchalarini ma’lum darajada o’zlashtirishi, o’ziga xos
xususiyatli atamalarni lug’aviy boyligi bilan ta’riflanadi va ulardan foydalanishi
hamda ma’lum darajada san’at-shunoslikka oid fikrlashlarining shakllanishi bilan
belgilanadi. Shu boisdan san’at fakulteti talabalarini san’atshunoslik madaniyatini
rivojlantirish, badiiy ta’limning til asoslarini o’rganish, maktabda tasviriy san’at
darslarida atamalar va tushunchalarni o’rgatishning metodlarini o’zlashtirish uchun
ta’lim jarayoniga quyidagi ‘ma’lumotlarni tayyorlash maqsadga muvofiqdir.
O’qituvchilar dars jarayonida asarlarini tahlil qilishda turli xil tasviriy san’at
atamalardan bevosita foydalanadilar. Ayrim o’qituvchilar esa rus tilidagi «peredniy
plan», «sredniy plan», «dalniy plan» kabi atamalarni birinchi plan, ikkinchi plan,
uchinchi plan deyishadi. Bu so’zlar ma’noni to’la yoritib bermaydi. «Plan» o’zbek
tilida «reja» degan ma’noni bildiradi. Agarda to’g’ridan-to’g’ri tarjima qilib
ishlatilsa - birinchi reja, ikkinchi reja, uchinchi reja deyiladi. Shuning uchun
tasviriy san’at asarlarini tahlil qilishda o’quvchilarga tushunarli bo’lishi uchun
atamalarni mazmuniga mos tarjima qilish maqsadga muvofiqdir. Tajribali tasviriy
san’at o’qituvchilari bu atamalarni — «oldingi ko’rinish», «o’rtangi ko’rinish»,
«uzoqdagi ko’rinish» deb qo’llashadi.
«Tabiat ko’rinishi», «manzara» (peyzaj) atamalar bir-biriga yaqin tushuncha,
ammo ikkalasi ham ikkita ma’noli atama. Tabiat ko’rinishi — biz ko’rish va sezgi
qobiliyatimiz orqali qabul qiladigan real voqealik bo’lsa, manzara — shu
ko’rinishning badiiy tasviri.
Tasviriy san’atni o’rganish jarayonida talabalar ayrim qiyinchiliklarga duch
keladi. Bular quyidagi sabablar bilan bog’liqdir:
— milliy maktablar tasviriy san’at darsliklari bilan to’liq ta’minlanmagan;
2 S. Abdirasilov. Tasviriy san'at atamalari. T.: TDPU, 2003.

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi : “ Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak
intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo’lib, dunyo miqyosida o’z
tengdoshlariga hech qaysi sohada bo’sh kelmaydigan insonlar bo’lib kamol
topishi, baxtli bo’lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va
imkoniyatlarini safarbar etamiz 1
”.
Prezidentimiz SH.M.Mirziyoyevning olib borayotgan siyosatining bosh
omilidir. Bugungi kunda milliy ma’naviyatimiz rivojini tasviriy san’at
namunalarisiz tasavvur etib bo’lmaydi. O’zbekiston zamonaviy rangtasvir
san’atining asosiy tamoyillari uslublarning keng ko’lamliligi hamda yuqori va
chuqur ijrochilik mahorati, obrazlar mazmundorligini saqlagan holda, an’analardan
tortib, zamonaviy uslublar yo’lidagi izlanishlargacha namoyon bo’ladi.
Borliqni kuzatar ekanmiz, bizni qurshab turgan olam turli-tuman ranglardan
iborat ekanligini ko’rib hayratga tushamiz. «Bu ranglarda qanchalik ma’no
yotadi?» - deb o’yga tolasan. Ajdodlarimiz tabiatning shu sirli olamiga hayratga
tushib, asrlar davomida uni o’rganib kelishgan.
Har bir rang bir olam ma’noni anglatadi. «Nima uchun tabiat yashil rangda
yaratilgan? Buning sababi nimada? Agar tabiat qizil yoki sariq rangli bo’lsa,
qanday ma’noni anglatgan bo’lar edi? Qaysi ranglar inson kayfiyatini ko’taradi?
Qay biri salbiy yoki ijobiy ta’sir ko’rsatadi? Inson yoki hayvonlarning ranglari
orqali ular salomatligini aniqlasa bo’ladimi?».
Asrlar davomida ajdodlarimiz, fan arboblari muayyan darajada ilmiy-
tadqiqot ishlarini, tajribalarni o’tkazib kelishmoqda. Hozirda, hatto ba’zi
rivojlangan mamlakatlarda maxsus rang institutlari va ilmiy laboratoriyalar bu
borada samarali faoliyat ko’rsatib kelishmoqda. Bu o’rinda Yaponiyaning Tokio
shahridagi dunyoga mashhur rang institutini ta’kidlash mumkin.
Yirik olimlar tomonidan rang tufayli ramziy ma’noda «so’zlashish», ranglar
vositasida insonlarni davolash, tarbiyalash, ranglar jilg’asi orqali falsafiy fikr
yuritish, rang orqali insonlarning ichki dunyosini anglash, shuningdek, ranglarning
qishloq xo’jaligi unumdorligini oshirishda, iqtisodda va boshqa masalalarni ijobiy
hal etishdagi mavqeyi haqida tadqiqotlar olib borilmoqda.

shakli, rangi, o’lchovlari, fazoviy joylashuvi, harakat go’zalligini ko’zatadilar
hamda ularni o’z xotiralarida saqlab qolishga harakat qiladilar. Kuzatuvchanlikni
moxiyati shundaki, bunda bolalar narsa va hodisalar haqida keng va chuqur
tasavo’rga ega o’rgandilar.
Tasviriy san’at darslarining eng muhim vazifalaridan biri tasviriy, amaliy va
me’morchilik san’atlari asarlarini o’qishga o’rgatishdir. Tasviriy san’at asarlari
ertaq hikoya, doston, roman kabi Ma’lum bir mazmunni aks etiradi. Biroq uni kitob
o’qigandek o’qib bo’lmaydi. Tasviriy san’at asarlarini o’ziga xos tili bor. Ularni
bilgan kishilargina o’qiy oladilar. Xususan rassomlar chiziqlar, ranglar, o’lchovlar,
kompozitsiya, proporsiya, ritm, simmetriya shakl kabi ifodaliliq vositalari
yoyordamida asar mazmunini ochib beradilar. Bu borada shuni alohida qayd qilish
lozimki, san’at asarlari, ayniqsa, tarixiy, turmush janrlaridagi asarlar, ayrim xalq va
mamlakatlar haqida tula-tukis va keng hamrovli Ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.
Bularni o’qiy olgan shaxslargina asarlarda ilgari surilgan g’oyalarni, tasvirlangan
mazmunni chuqur idrok eta oladilar. Shuningdek ular asarning badiiy qiymatini
aniqlay oladilar. Shu bilan bir qatorda asardaki go’zalliq ko’tarinkiliq, qahramonlik
kabi sifatlardan mamnunlik va zavqlanish hosil qiladilar.
Shuni yaxshi bilish lozimki, badiiy madaniyat asarlaridan hisoblangan
tasviriy san’at, bu bolalarning kungil ochuvchi o’quv predmeti emas, balki
bolalarga ijodkorliqni, tafakko’rni badiiy-estetik didni, fahm-farosatni o’stiruvchi,
shunningdek kuzatuvchanlik va hayotni bilishga o’rgatuvchi o’quv predmetidir.
Tasviriy san’at ijodiy ishlar jarayonida o’z vazifalarini bajara borib bolalarga qalb
ko’tarinkiligini olib keladi, ularing badiiy ehtiyojlarini qondirish imkonini beradi.

1.3. T а sviriy s а n’ а tning rivojl а nish t а rixi.
Ibtidoiy d а vr od а ml а ri qoya v а toshl а rg а ko’mir bil а n turli t а svirl а rni
tushirib, so’ngr а ul а r ustid а n o’tkir toshni yurg’izib chiqq а nl а r, keyin es а
t а svirl а rni pushti r а ng bil а n bo’yag а nl а r, shuni t а ’kidl а sh lozimki, а ks а riyat
t а svirl а r а fson а viy v а turli m а rosiml а r а sosid а ishl а ng а n (ritu а l) sur а tl а r bo’lib,
insonl а rning o’sh а d а vrd а gi dunyo q а r а shl а rining d а stl а bki ko’rinishl а rini o’zid а
muj а ss а ml а shtirg а n.
Keyinch а lik shul а r а sosid а yozish p а ydo bo’l а boshl а di v а rivojl а n а bordi.
А vv а lig а piktogr а fik (t а sviriy). so’ngr а ideogr а fik, ya’ni h а r bir belgi so’z

Bitiruv ishi kirish, ikki bob, umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Ishning birinchi va ikkinchi boblarida mavzuni to’lig’ligicha ochib b е rishga
harakat qilgan bo’lib, tadqiqot usullaridan foydalanib, qimmatli ma’lumotlar
b е rilgan.
Xulosa qismida mavzudan k е lib chiqqan holda uslubiy tavsiyalarini ifodalab
b е rgan. Shodiyeva Sadoqat Boboqulovnaning bilimga chanqoq izlanuvchan
ekanligi, bitiruv ishida namoyon bo’lib turibdi. K е lgusida zamon talablaridagi
mutaxassis bo’lib yoshlar tarbiyasida faol ishtirok etuvchi mutaxasis bo’lishiga
ishonaman.
Bu talabamiz bitiruv ishini mustaqil ravishda yozganligi bilan ajralib turibdi.
Mavzularning dolzarbligi bugungi kun maktab o’quvchilari uchun muhim
hisoblanadi. Uning muallifi Shodiyeva Sadoqat Boboqulovnaning – Tasviriy
san’at va muhandislik grafikasi ta’limy yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini
olishga loyiqdir.

“Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi” kafedra
o’qituvchisi: __________________ S.T.Sa’diyev
Navoiy davlat pedagogika instituti
Pedagogika fakulteti “Tasviriy san’at va
muhandislik grafikasi” ta’lim yo’nalishi
bitiruvchi IV-kurs talabasi Shodiyeva Sadoqat
Boboqulovnaning “5-7 sinf o’quvchilarini
to’garak mashg’ulotlarida «tog’ manzarasi»
mavzusida kompozitsiya ishlashga o’rgatish
metodikasi” mavzusidagi bitiruv ishiga

T A Q R I Z
Ushbu yozilgan bitiruv ishining kirish qismida tasviriy san’at fanining
ahamiyati haqida hukumatimiz tomonidan olib borilayotgan ta’lim sohasidagi
qororlari va kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Davlat ta’lim standartlarida tasviriy
san’at fani oldiga qo’yilgan asosiy vazifalarini, tasviriy san’at fanining fan va
texnika taraqqiyoti davridagi ahamiyati haqida ma’lumotlar yozilgan.
Mavzuning tahliliy qismida bugungi kunda umumta’lim maktablarda tasviriy
san’at fanini o’qitish, o’rgatish, u fanni rivojlantirish yo’lga qo’yilmoqda. “5-7 sinf

m а ’nosini а ngl а tuvchi, und а n keyin es а h а rfl а rd а n ibor а t yozuvl а r p а ydo bo’l а
boshl а di.
Od а ml а r t а svirl а sh bor а sid а gi d а stl а bki m а l а k а l а rni t а bi а tni bevosit а
kuz а tish v а ung а t а qlid qilish yo’li orq а li eg а ll а g а nl а r. T а svirl а shg а o’rg а tish
p а leolit d а vrid а h а m rivojl а nm а g а n edi. F а q а tgin а keyinch а lik neolit d а vrig а kelib
dehqonchilik v а hun а rm а ndchilikning boshl а ng’ich bosqichid а insonning me’n а t
qilishi n а tij а sid а gin а s а n’ а tg а bo’lg а n qiziqish uyqon а bordi.
Eng а vv а lo, sopol idishl а rg а turli n а qsh v а t а svirl а r tushirish p а ydo bo’l а
boshl а di. SHu а lpozd а t а svirl а r ishl а shning d а stl а bki metodl а ri h а m yuz а g а keldi.
endi hun а rm а nd o’z shogirdining t а svirl а rini q а nd а y ishl а shini kuz а tib ung а
yo’lyo’rig’l а r ko’rs а t а rdi, chunki shogirdning ustoz ko’rs а tm а l а rig а rioya qilishi
keyinch а lik shu hun а rning d а vom ettishid а muhim o’rin eg а ll а g а n.
SHund а y qilib t а svir b а j а rishni o’rg а tishning d а stl а bki usull а ri p а ydo bo’ldi.
Lekin ushbu metodl а r а niq ishl а b chiqilg а n, yo’l-yo’rig’l а r v а t а moyill а rg а
а sosl а nm а g а n edi. T а sviriy s а n’ а tg а o’rg а tish h а md а m а kt а bl а r t а shkil etish а nch а
keyin boshl а ndi.
T а sviriy s а n’ а tg а o’rg а tish metodl а ri to’g’risid а g а p borg а nd а а vv а lo,
q а dimgi Misrning yuks а k rivojl а ng а n m а d а niyatini misol qilib ko’rs а tish mumkin.
T а rixiy m а nb а l а rd а yozilishich а q а dimgi Misr
m а kt а bl а rid а turli f а nl а r q а tori r а sm chizish h а m keng
o’rg а tilg а n. M а kt а bni tug а tg а n o’spirin xon а ichki
ko’rinishini t а svirl а y olishi, k а tt а m а ydonning chizm а sini
chizib, uning o’lch а ml а rini qo’ya bilishi, suv inshootl а ri
t а svirini chiz а bilishi sh а rt bo’lg а n. T а sviriy s а n’ а t
metodl а rini m а kt а bl а rd а o’rg а tilishini biz q а dimgi
misrlikl а r f а oliyatid а ko’rishimiz mumkin.
O’qitish r а ssom ped а gogl а r tomonid а n а niq ishl а b
chiqilg а n v а t а sdiql а ng а n metod h а md а qonunl а r а sosid а
olib boril а rdi. SHuni t а ’kidl а sh lozimki, misrlikl а r r а sm
chizish v а uning n а z а riy qonunl а rig а а sos solg а nl а r.
O’sh а d а vr m а kt а bl а rid а yoshl а rg а t а ’lim berishning а niq
ishl а b chiqilg а n did а ktik t а moyill а ri bo’lm а g а n.

O’.Tansiqboev “ Balandlikdagi yaylov ” 1953 yil.
O’.Tansiqboev “ Kolxoz manzarasi ” 1958 yil.
O’.Tansiqboev. “ Oloy vodiysi ”. 1972-1973 yil.

Didaktik prinsiplar asoschisi Y.O.Komenskiy: «Xudo aqldan butunlay
mahrum qilmagan yoshlarning barchasi ta’lim oladi. Insonni aqlli, dono, zakovatli,
yaxshi fazilatli, yuksak ma’naviyatli qilib tayyorlashga yordam beradigan barcha
narsalar yoshlarga o’rgatiladi. O’qitiladigan narsalar mavhum emas, balki haqiqiy,
to’g’ri obyektiv, ilmiy bo’lishi kerak», – deb ko’rsatgan edi. 1

Tasviriy san’atning barcha darslarini ilmiylik prinsipi asosida olib borish
imkoniyati dasturda to’la ta’minlangan.
Ilmiylik prinsipi - o’quvchilarga rasmi chiziladigan natura, obyekt, mavzu,
voqea-hodisalarni tahlil qilish davomida o’qituvchi tomonidan o’quvchiga
berilayotgan har bir ma’lumot ilmiy, fan ma’lumotlari asosida bo’lishi lozimligini
taqazo etadi. Buning uchun o’qituvchining o’zi tahlil qilayotgan narsa, obyekt yoki
san’at asari haqida ilmiy ma’lumotlarga ega bo’lishi lozim. Shundagina
o’qituvchining suhbati ishonchli, to’g’ri, ilmiy bo’lishi ta’minlanadi.
Masalan, «Kuzgi mevalar naturmorti» mavzusida rasm chiziladigan
mashg’ulotda o’qituvchi naturmort uchun tanlanadigan olma, anor, tarelka, pichoq
kabi predmetlarning har birini tahlil qiladi. Bu tahlilda olma yoki anor haqida
botanika fani ma’lumotlari asosida suhbat o’tkaziladi. Unda olmani o’qituvchilarga
ko’rsatib, uning shakli, tuzilishi, rangi, odamlar uchun zarurligi haqida fan
ma’lumotlari asosida gapiradi. Pichoq va tarelka tahlili mehnat fani ma’lumotlari
asosida olib borilishi lozim. Bu o’qituvchiga dars samaradorligini oshirishga imkon
bersa, o’quvchilar uchun esa darsni qiziqarli, jonli bo’lishini ta’minlaydi.
Dars mashg’ulotlarida ko’plab san’at asarlari tahlil qilinadi. Unda ham tahlil
qilinadigan san’at asarlarini o’rganish zarur ma’lumotlarning ilmiyligini
ta’minlashi zarur.
Masalan, K.P.Bryulovning (5- sinfda) «Pompeyning so’nggi kuni asari»
tahlilida o’qituvchi, eng avvalo, K.P.Bryulovning biografik ijodini yaxshi bilishi,
so’ngra Italiya (qadimgi Rim) ning eramiz boshlaridagi san’ati va madaniyatini,
Pompeya shahri hamda Vezuviy vulqoni haqida aniq ma’lumotlarga ega bo’lishi
kerak.
Agar o’qituvchi shunday Umiy ma’lumotlarga ega bo’lsagina, bu dars
qiziqarli va samarali bo’ladi. Umuman, tasviriy san’atning har bir mashg’uloti
1 Y. O. Komenskiy. Buyuk didaktika. T.,.

aniqlab, ob-havo holati va yorug’lik tusini ko’rsatish kerak. Shundan keyin oldinda
va uzoqda turgan daraxtlar rang-tusining farqi, uzoqlashib borgan daraxtlar va
yo’llarning xiralashib borishi ko’rsatiladi. Yerga tushuvchi soyalar, quyosh
nurlarining tovlanishi ham chiziladi. Turli daraxtlarning ranglardagi farqi
ko’rsatiladi. Manzarada ham har qanday tasvirda bo’lgani kabi narsalarning asosiy
va ikkinchi darajali bo’laklari bo’ladi. Ana shu asosiy – birinchi va ikkinchi
darajali narsalarga ko’proq e’tibor berish kerak.
2.1.2-rasm. O’.Tansiqboyev “Kolxoz manzarasi” 1958 yil.

2.1.3-rasm . Shishkin “Tog’”.
2.1.4-rasm . O’.Tansiqboyev. “ Tog’larda bahor ” 1961 yil.

OCHIQ HAVODAGI MANZARA
Ochiq havodagi manzarani ishlash uchun biror kenglikdagi turli
ko’rinishlarga ega bo’lgan joyni tanlash lozim. Bu joy baland-pastliklarga ega va
gorizontdan balandlikda bo’lishi mumkin. Ishni boshlashda manzarani alohida
bo’laklarining kattaligi bir-biri bilan taqqoslanadi (24-rasm). Manzaraning asosiy
xosliklariga e’tibor beriladi, joyning tekisliklari va yer yuzining tuzilishi diqqat
bilan o’rganib olinadi. Yerda katta-katta balandliklar, do’ngliklar va shu kabilar
mavjud. Chiziqli perspektiva qoidalariga asosan, notekis joylardagi masofa
qisqargan holda ko’rinadi. Ufq chizig’iga qanchalik yaqin bo’lsa, qisqarishlar
shunchalik kuchli bo’ladi.
Ochiq havodagi manzarani chizishdan
avval, biron obyektning oldingi ko’rinishdagi
telegraf ustuni, daraxt yoki bino tanlanib,
balandligi ixtiyoriy chizib olinib, unga nisbatan
taqqoslab chizish davom ettiriladi. Tabiat
ko’rinishidagi ustunning bo’lakli nisbatlari
rasmdagi ustunda belgilanib, manzaraning
chizilishi kerak bo’lgan qismlari shu asosda
aniqlab olinadi. Masalan, olis ko’rinishdagi
yaylov ustundan orqa tomonda bo’lib, uni ikki
qismga ajratib turibdi, deylik. Agarda yaylov
ustunni ikkiga bo’lib turgan bo’lsa, unda suratda

II-BOB. 5-7 SINF O’QUVCHILARINI TO’GARAK MASHG’ULOTLARIDA
«TOG’ MANZARASI» MAVZUSIDA KOMPOZITSIYA ISHLASHGA
O’RGATISH METODIKASI.
O’quvchilarning tasviriy san’atga bo’lgan qiziqishini oshirishda, dars va
mashg’ulotlarda o’quvchilarning faolligini va ijodkorligini ko’tarishda sinfdan va
maktabdan tashqari ishlar alohida ahamiyatga ega bo’lgan vositadir.
Tasviriy san’at bo’yicha sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning 40 dan
ortiq turi mavjud.
Ulardan eng asosiylari:
1. To’garaklar.
2. Konsultatsiyalar (qo’shimcha darslar)
3. Suhbat, leksiya, ma’ruzalar.
4. Sayohat, yurishlar.
5. Ko’rgazma va tanlov (konkurs)lar.
6. Badiiy – san’at kechalari.
7. Matbuot ishlari.
8. Stend, albom, individual ko’rgazmalar.
9. Kinofilm, teleko’rsatuvlarni ko’rish.
10. Rassomlar ijodi bo’yicha konferensiya, uchrashuv, yubiley
tantanalarini o’tkazish kabilar.
To’garaklar. Maktab sharoitidan kelib chiqib, «rasm chizish» (yosh
rassom), «grafika», «naqqoshlik», «kulolchilik», «san’at tarixini o’rganish»,
«yog’och, ganch o’ymakorligi», «haykaltaroshlik» kabi to’garaklar tashkil etiladi.
To’garakka rasm chizishga qiziquvchi o’quvchilar jalb etiladi. 10-12 o’quvchidan
iborat guruhlar tashkil etilib, haftada 2-3 mashg’ulot rejalashtiriladi. Mashg’ulotlar
2-3 soatgacha davom etadi.

— hozirgi kunda maktab o’quvchilari dars jarayonida atamalar mazmunini
chuqur anglamaydi;
— tasviriy san’atni o’rgatish bo’yicha metodik qo’llanma va tavsiyalar juda
ham kam;
— pedagogika bilim yurtlarida, oliy o’quv yurtlarining o’quv jarayonida
atamalardan unumli foydalanilmaydi;
— rassom-pedagog mutaxassislarni tayyorlaydigan institut va bilim yurtlari
o’qituvchilarining har bid o’z holicha atamalar tuzi-shadi. Bu esa betartiblikka va
noaniqlikka olib boradi.
O’zbek tiliga o’girilgan tasviriy san’at atamalarining har xilligiga quyidagi
sabablarni keltirish mumkin:
1. Mutaxassis tarjimon bo’lmaganligi atamalarni shakl va mazmunini
buzilishiga olib keladi.
2 Hozirgi tasviriy san’atning o’zbek tilidagi terminologiyasida bir so’zga bir
necha nomlar qo’llaniladi.
3. Atamalarning har xil bo’lishlik sababi tasviriy san’atning o’zbek tilidagi
izohli lug’atini bo’lmasligiga bevosita bog’liqdir.
Tasviriy san’atning o’zbek tilidagi terminologiyasini tartibga keltirish va
izoh berish borasida o’zbek tilining o’ziga xos xususiyatlari bilan
terminologiyasining umumiy jarayonlaridan quyidagilarni qo’llash zarur:
1. Rus tiliga tarjimasiz o’tkazilgan baynalmilal atamalarni o’zbek tiliga
ham tarjimasiz o’tkazish zarur. Masalan, akvarel, assimetriya, vitraj, galereya,
gravyura, mozaika, ofort, panno, pastel, simmetriya, statuya, faktura. fon, estamp,
eksterer, etyud va boshqalar.
2. Ba’zan rus tilidagi atamaga loyiq bo’lgan atama topilmasa, shu atamani
tarjima qilmasdan o’z nomida qoldirilsa o’rinlidir. Masalan, vizirovanie
(chamalash), pah’tra, zarisovka, ottenok, mazok (surtma), naturshik, axromatik,
applikatsiya, janr, illustratsiya, xolst (mato) va boshqalar.
3. O’zbek tilidagi tasviriy san’at atamalarini tuzishda o’zbek tilining ichki
imkoniyatlaridan to’liq foydalanish zarurdir. Ba’zan rus tilidagi bir so’zlik iborani
o’zbek tilidagi bir so’z bilan ma’nosini yetkazib berish qiyindir. Shuning uchun

1.3.6. Rasm. Inson qom а tini
1.3.4. Rasm. Inson
qomаti. 1.3.5. Rasm.
Gipsli tors libossiz аkаdemik tаsvirlаsh
nаmunаsi
SHudаn so’ng, Tаllinn, Kiev, Tibilisi shаhаrlаridа bаdiiy institut tаshkil
etildi. 1955-yili Nizomiy nomidаgi TDPI qoshidа hаm Bаdiiy — grаfikа fаkulteti
tаshkil etilib, turli yillаrdа iqtidorli rаssom-pedаgoglаr — O’zbekiston xаlq
rаssomlаri M. Nаbiev, N. Qo’ziboev, аkаdemiklаr R. CHoriev, O’zbekistondа
xizmаt ko’rsаtgаn sаn’аt аrboblаri А. Boymаtov, M. Sаidov, dotsentlаr K. Eminov,
Yu. Elizаrov, T. Ogаnesov, N. Ten, H. Аbdurаxmonov vа ko’plаb yirik
mutаxаssislаr fаoliyat ko’rsаtаdilаr.
SHuni аlohidа tа’kidlаsh lozimki, qаysi dаvrdа bo’lishidаn qаtiy nаzаr
tаsviriy sаn’аtning rivojlаngаn eng yirik cho’qqisi, uni ilmiy аsoslаngаn,
mukаmmаl ishlаb chiqilgаn metodlаridа hаmdа nаzаriy bilimlаr bilаn аmаliy
fаoliyatining uyg’unlаshgаn dаvridа o’z аksini topgаn.
Qаlаmtаsvirgа oid nаzаriy bilimlаr nixoyatdа zаrur. Qаlаmtаsvir chizish
qonun-qoidаlаr, undаgi iborаlаr, turli аshyolаr bilаn ishlаsh texnologiyasi, inson vа
hаyvonlаrning plаstik аnаtomiyasi, yorug’ vа soyalаr, ulаrning buyum vа
nаrsаlаrdаgi ko’rinishlаri: dаrаxt vа shox-shаbаlаrning tuzilish xususiyatlаri
kаbilаrni o’qituvchi mutаxаssis o’quvchigа metodik bosqichlаrdаn foydаlаngаn
holdа to’g’ri tаsvirlаshni o’rgаtishi vа ilmiy jihаtdаn аtroflichа tushuntirа olishi
kerаk.

Bezakli amaliy san’atga oid atamalar: assimetriya, afisha, glazur, gobelen,
bezakli san’at, bezatuvchi, rassomchi, sahna bezagi, naqsh, ganchkorlik, yog’och
o’ymakorlik, simvol (nishona), faktura, eskiz, eksteryer, interyer, transporant,
trafaret, simmetriya, keramika, fayans, kashtachilik.
Kompozitsiyaga oid atamalar: garmoniya, kontrast, kontur, nusha, xomaki
rasm, o’lcham, format, proporsiya (nisbat), simvol, simmetriya, joylashtirish, ritm,
perspektiva, chiziq, nuqta, dog’, ufq, old ko’rinishi, o’rta ko’rinishi, olis ko’rinishi,
ko’rish markazi, dinamik kompozitsiya, stilistik kompozitsiya.
San’at tarixiga oid atamalar: antik san’ati, qadimgi dunyo san’ati, arkada,
vandalizm, uyg’onish san’ati, rus san’ati, o’zbek tasviriy san’ati, bezakli amaliy
san’ati, badiiy san’at, kapitel, klassik, statuya, sfinks, freska, qarama-qarshi tuslar.
Yorug’ — soya va ranglarga oid atamalar: rangtasvirlik, yorug’lik, soya,
tus, yaltiroq, dog’, shaxsiy soya, tushuvchi soya, yarim soya, tus munosabati,
ranglar nisbati, ranglar to’yinganligi, rang-lar ochligi, kontrast (qarama-qarshi),
kolorit...
Tasvirlash vositalariga oid atamalar: trafaret, akvarel, mo’yqalam, siqma
bo’yoq, akvarel bo’yoq, moybo’yoq, xolst, plakat pero-si, tush, gnash, pastel,
flomaster, format, vatman, stek, mastixin, etyudnik, palitra va hokazo.
O’quv mashg’ulotlarga oid atamalar: narsaning o’ziga qarab rasm chizish,
mavzu asosida rasm ishlash, bezakli rasm ishlash, haykaltaroshlik, badiiy
qurishyasash, kompozitsiya, rangtasvir, rang-shunoslik, tasviriy san’at haqida
suhbat, borliq va san’atni idrok qilish, san’atshunoslik asbslari, qalamtasvir, san’at
tarixi.
Tasviriy san’at turlari va janrlariga oid atamalar: rangtasvir, grafika,
haykaltaroshlik, bezakli amaliy san’at, me’morchilik, ani-malistik janr, manzara,
naturmort, maishiy janr, batal janri, tari-xiyjanr, mifologik janr.
Rassomchilarga oid atamalar: animalistik, akvarelchi, batalist, grafik,
rangtasvirchi, bezakchi, marinist, ganchkor, naqqosh, portretchi, haykaltaroshchi,
sahna bezovchi, san’atshunos, dizayner, kulolchi, modelyer.
Bunday tartibda atamalarni jamlash o’quvchilarni tushunishiga yengillik
tug’diradi. Ayrim bir atamalar bir bog’liqlikda qo’llaniladi, ayrimlari esa barcha
turlarida foydalaniladi. Masalan, kompozitsiyaga oid: «kompozitsiya»,

Abdumajid Akbarov “Tog’larda bahor” 2005 y
Abdumajid Akbarov. “ Qoyalar ”. 2003 y.

– o’rganilayotgan tasviriy san’ati asarlaridagi badiiy-est е tik ob’ е ktlar
chuqur tahlil qilinganda;
– ilg’or t е xnologiyalar, samarali m е todlardan foydalanib, yoshlarning
ijtimoiy-shaxsiy motivatsiyasi emotsional-est е tik omil sifatida o’rganilganda;
– maktabda “tasviriy san’at” darslarida o’quvchilarning badiiy
qadriyatlarga bo’lgan qiziqishlari faollashtirilganda va zamonaviy nazariy-
m е todologik qoidalarga amal qilinganda;
– “Tasviriy san’at” o’quv fani dasturini zamonaviy ravishda
takomillashtirish va o’zb е k xalq tasviriy san’atiga o’quvchilarning qiziqish
m е zonlari aniq b е lgilab olinganda.
Malakaviy bitiruv ishining vazifalari:
– Oliy o’quv yurtlari, kasb-hunar kollejlari, akademik hamda nafis san’at
litseylarida qalamtasvir mashg’ulotlarini o’qitishda talaba-o’quvchilar uchun
yеngil usullardan foydalanib dars berish orqali bilim, malaka ko’nikmalarini
shakllantirish va rivojlantirishni.
–tasviriy san’at mashg’ulotlarida pedagogik inovatsion t е xnologiya
usullaridan foydalangan holda natijali bilim b е rish.
Malakaviy bitiruv ishining ilmiy yangiligi:
–qalam tasvir ishlash usullari kompozitsiyasini, yaxshi o’zlashtirishlari
uchun ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan m е todlari ishlab chiqildi;
– Oliy o’quv yurtlari, kasb-hunar kollejlari, akademik hamda nafis san’at
litseylarida o’qitiladigan qalam tasvir mashg’ulotlarining imkoniyatlari aniqlandi
va tahlil etildi;
– “Tasviriy san’at” faninng qalam tasvir darslarida kompozitsiya ustida
ishlash, unda chizma tasvir ishlash metodlarini o’rgatishning p е dagogik asoslari,
sharoitlari, omillari va sabablari aniqlandi;
Himoyaga olib chiqiladigan g’oyalar:
1. R е spublikamiz maktablarida qalam tasvir o’qitilayotgan “tasviriy
san’at” darslarini zamonaviy loyihalash jamiyatning ta’lim tizimi oldiga
qo’yayotgan ijtimoiy buyurtmasi ekanligi.
2. O’rganilayotgan muammoga mos “Tasviriy san’at” o’quv fani
dasturining p е dagogik-tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash.
3. “Tasviry san’at” o’quv fani dasturini modifikatsiyalashtirish.

mezonlari, mahalliy va chet ellarni tasviriy san’at materiallaridan foydalanish
mezoni, tarbiyaviy ishlarning mohiyati, mazmuni, maktabda tasviriy san’atdan
beriladigan bilim va malakalarning didaktik talablari kabi o’quv-tarbiya tizimining
eng dolzarb muammolari ilmiy jihatdan tahlil qilib beriladi.
Xullas, bugungi kundada maktab tasviriy san’atining o’qitilishi,
mashg’ulotlarning takomillashtirib borilishi va darslar samaradorligiga
erishishning qator metodik asoslari ishlab chiqilgan bo’lib, ular asosida maktab
tasviriy san’at o’qituvchilari o’zlarining tasviriy san’at darslari samaradorligini
oshirish imkoniyatlariga egadirlar.
Maktabda tasviriy san’atni o’qitish didaktikasi.
Didaktika haqida umumiy ma’lumot
Didaktika (yunoncha – o’rgatuvchi, ta’lim beruvchi demak) pedagogika-
ning ta’lim va tarbiya nazariyasiga oid sohasidir.
Hozirgi zamon pedagogikasida didaktikaga ta’lim va tarbiya berish
nazariyasi bilan shug’ullanadigan alohida soha sifatida qaraladi. Ta’lim mazmunini
aniqlash hamda o’qitishning eng samarador usul va yo’llarini topish didaktikaning
asosiy vazifasidir.
Didaktika – o’qituvchida ma’lum qonun va qoidalar asosida ishlashni talab
qiladi. Didaktika – o’qituvchining mashg’ulot olib borishiga yordam beradi, uni
nazorat qiladi. Shu boisdan didaktika – sinf, sinf doskasi, parta, darslik, o’quv
qurollari, tarqatma materiallar, ko’rgazmalar va boshqa texnik qurollarni doimiy,
sifatli, talab darajasida bo’lishini taqozo etadi. Shuningdek, u o’quv jarayonining
ilmiy asosda bo’lishini ham nazorat qiladi.
Didaktika o’z xususiyatiga ko’ra dars berish yoki o’quv-tarbiya ishining
qonuniy chegarasidir. O’qituvchi undan chiqib ham ketolmaydi, e’tibordan ham
qoldirmaydi.
Didaktika juda qadimdan shakllangan bo’lsa-da, XVII asrga kelib, buyuk
chex pedagogi Y.O.Komenskiy (1592-1670) pedagogika fani tarixida yaratilgan
didaktik prinsiplarni to’plab, uni bir butun sistemaga soldi. Bu prinsiplarning
maktab faoliyatida qo’llanishiga oid qonun-qoidalarni ishlab chiqdi va butun bir
didaktika sistemasini yaratdi.

«joylashtirish», simmetriya, ritm, proporsiya hokazolar juda tez-tez qo’llaniladigan
atamalar.
Dars jarayonida yangi iboralarni tushuntirish bilan bir qatorda yangi
atamalarni rasm daftariga yozdirib borish maqsadlidir. Ta’lim berish jarayonidagi
bunday foydali ishning natijasida o’quvchilarda so’z boyligi rivojlanib tasviriy
san’atning qisqacha izohli iboralari yig’iladi. Bu esa hozirgi o’quvchilarga juda
ham foydali. Sababi tajriba shuni ko’rsatadiki rasmni ko’ngildagiday chizadigan
o’quvchilar ko’plab atamalarni izohini bilishmaydi. Masalan, reproduksiya,
illustratsiya kabi atamalarni farqini ajrata olmaydi. Shu borada o’z fikrlarini
tushuntirishga so’z boyligi etishmaydi. Bular, ayniqsa, tasviriy san’atning badiiy
asarlari bilan tanishtiradigan suhbat darslarida tez-tez uchrab turadi.
O’quvchilarni so’z boyligini kengashtirish, milliy g’oyaviy dunyoqarashini
shakllantirish, tasviriy san’at iboralarini o’zlashtirish masalalarini yechishda izohli
atamalarning foydasi juda kattadir. Lekin hozirgi kunda umumta’lim maktablar
uchun tasviriy san’atning izohli lug’ati yo’q va yaratilmagan. Bu kabi masalalarni
hal qilish mutaxassislar oldida turgan juda muhim vazifalardan biridir.

2.3. Manzara janrida ijod qilgan O’zbek xalq rassomlari ijodigan lavhalar.
O’.Tansiqboev “ Tog’da bahor ”

«Yosh qalamkash», «San’atshunoslik» kabi san’atga oid mavzularda bo’lishi
mumkin.
Rassomlar ijodi bo’yicha konferensiyalar. O’quvchilarning tasviriy
san’atga bo’lgan qiziqishini oshirishda, sinfdan tashqari tadbirlardan yana biri
atoqli rassomlarning ijodi, faoliyatiga bag’ishlangan konferensiyalar o’tkazishdir.
Shuningdek, tasviriy san’at bo’yicha ijodkor o’quvchilarning shaxsiy albomlari,
ularga atab stendlar, individual ko’rgazmalar tashkil etiladi. Shuningdek,
kinofilmlar va teleko’rsatuvlarni jamoa bo’lib ko’rish yuqori samara beradi.
Ammo sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etish ham maktabda
tasviriy san’at kabinetining tashkil etilishi bilan amalga oshiriladi.
Mamlakatimizda tasviriy san’at bo’yicha sinfdan va maktabdan tashqari
ishlarni tashkil etish va o’tkazish bo’yicha katta tajriba to’plangan.
Shu boisdan tasviriy san’at bo’yicha darsdan tashqari o’tkaziladigan
tarbiyaviy tadbirlarning dars va mashg’ulotlar samaradorligini oshirishdagi roli,
o’rni va ahamiyatiga katta e’tibor beriladi.
2.1. TABIAT MANZARASINI TASVIRLASH QOIDALARI.
Manzarani bo’yoqlar yordamida chizishdan avval qalam yordamida uning
alohida qismlarini chizish o’rganib olinadi. Tasvirning mazmunli va ifodali
bo’lishida manzara elementlari: daraxtlar, bulutlar, tog’lar, joyning tuzilishi,
shakllari katta ahamiyatga ega. Shuning uchun manzara chizishda tabiatni
sinchiklab o’rganib chiqish talab qilinadi. Daraxtlarning har bir turi o’z tuzilishiga
ega. Daraxtlar barglar tuzilishi va kattaligi bilan farq qiladi. Ularning shoxlari
perpendikular yoki gorizontal o’sishi mumkin. Misol uchun olma daraxti. Bir xil
yoshdagi daraxtlar hammasi bir xil ko’rinishda, katta daraxtlarning shoxlari esa
qalin, turlicha o’sgan bo’ladi.
Daraxtlarning har bir ko’rinishi bir-biridan farq qilishi bilan birga, rangi ham
boshqacha bo’ladi. Qarag’ay, archa, terak, chinor kabi daraxtlarni taqqoslab, tashqi
ko’rinishining qanchalik farq qilishini tuzilishi va siluetidan bilib olish mumkin
(23rasm).

Har bir daraxtning xususiyatlarini o’rganib olish uchun asl nusxasidan ko’plab

Konstantin Bogoduxov “ O’rik gullamoqda ” 1980 y.
Anorqo’l Boybekov “ Aziz bahor ” 2006 y.

O’.Tansiqboev. “ Tog’larda bahor ” 1961 yil.
O’.Tansiqboev. “ Tog’da mart ”

2.1.1-rasm . Daraxtlarning siluetli tuzilish tasviri.
suratlar chizishga to’g’ri keladi. Bunday o’ziga xos xususiyatlar daraxtlarni
tasvirlashning zarur shartlaridan biridir.
Manzarani chizishda chiziqli va havo perspektivasi qoidalari haqidagi
bilimlarni aniq bilish talab etiladi. Bu ikki perspektiva turi manzarani tasvirlashda
bir-birini to’ldiradi. Birgina chiziqli perspektivasi rasmda to’g’ri tasvirni bera
olmaydi. Har bir narsa uzoqlashgan sari kichrayibgina qolmay, ko’rinishi,
chiziqlari, yorug’ligi, rangi xiralashib ko’rinmay boradi. Daraxtlar bizga qanchalik
yaqin bo’lsa, ular shunchalik aniq va ravshan ko’rinadi. Yaqindagi daraxtlar
barglarining tuzilishini ham ko’ramiz. Uzoqlashganda aniq ko’rinmaydi, belgilari
sezilmaydi. Shuning uchun ham bizga yaqin bo’lgan narsalarning aniq
tuzilishlarini izchillik bilan chizamiz. Havo perspektivasi, narsalarning fazoviy
o’zgarishlari hisobga olinmay bajarilgan rasmlar tekis, yassi bo’lib chiqadi.
Manzarani maromida tasvirlab berish ham katta ahamiyatga ega. Manzara
kunduzi, ertalab va kechqurun o’ziga xos ko’rinishga ega bo’ladi. Agarda manzara
ertalab yoki kechqurun chizilsa va ular bir-biri bilan taqqoslashtirilsa, farqi yaqqol
seziladi. Ertalab atrof go’yoki tutun bilan qoplangandek bo’ladi. Demak, ertalabki
manzarani chizganda ort tomondagi ko’rinish biroz xiralashtirib tasvirlanadi.
Oldinda joylashgan predmetlar tuzilishini biroz aniqroq qilib chizish kerak.
Kechqurun esa aksincha, osmon tusida ko’pincha narsalarning tuzilishi aniqroq
ko’rinadi. Havo bulut bo’lgan paytda yer, undagi narsalar xiraroq, qoraroq
ko’rinadi.

egallashda, ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda va dunyoqarashini tarkib
toptirishda o’qituvchilarning qo’llagan ish usullari tushuniladi.
Amaliy metodika esa ta’lim va tarbiyaning rivojlanish jarayonini o’rganadi.
Pedagogik mahorat, ko’nikmalarni o’rganish va uni egallashga qaratilgan ma’lum
iste’dod, qobiliyatlar va ishtiyoqlar (moyilliklar) mavjud bo’lishini talab etadi,
chunki tasviriy san’at pedagogikaning mashaqqatli va murakkab hamda
mas’uliyatli sohasidir.
O’qitish san’ati amaliy mashg’ulotlar mobaynida, uzoq ijodiy mehnat orqali
egallanadi.
Demak, tasviriy san’at o’qitish metodikasi pedagogika ilmining ta’lim va
tarbiyaning maqsad va vazifalariga tayangan holda samarali o’quv jarayonini
tashkil etuvchi, shakl va yo’llarini tadqiq etuvchi sohasidir.

Malakaviy bitiruv ishining maqsadi –
Men o’z malakaviy bitiruv ishimda, 5-7 sinf o’quvchilarini to’garak
mashg’ulotlarida « Т og’ manzarasi» mavzusida kompozitsiya ishlashga o’rgatish
metodikasi haqida, umumiy tushuncha berishni, tasviriy san’at mashg’ulotlarida,
kompozitsiya ishlashga o’rgatish metodikasini bir nechta misollar orqali keltirishni
o’z oldimga maqasad qilib qo’yganman.
Ishning tadqiqot ob’ е kti – maktab o’quvchilari uchun “tasviriy san’at”
darslarida zamonaviy qalam tasvir ishlash mashg’ulotlarini loyihalash.
Ishning tadqiqot pr е dm е ti – umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilarida
tasviriy san’atni shakllantirishda “qalam tasvir” darslarida chizma tasvir ishlash
mashg’ulotlarini loyihalash, o’quvchilarda “tasviriy san’at”ning milliy va jahon
badiiy qadriyatlariga qiziqishlarini rivojlantirish mazmuni, shakli va m е todlari.
Ishining tadqiqot farazi – umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilarida
qalam tasvir san’atini shakillantirishda “tasviriy san’at” darslarida qalam tasvir
ishlash mashg’ulotlarini loyihalash quyidagilarga amal qilinganda samarali
natijalar b е radi:
– “Tasviriy san’at” o’quv dasturi talablaridan k е lib chiqib, san’at, amaliy
san’at, milliy va jahon badiiy qadriyatlari chuqur o’rganilganda;

4. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qitilayotgan “Tasviriy san’at”
darslarini zamonaviy loyihalash tizimi, t е xnologiyasi, innovatsion m е todlari,
optimal vositalari.
5. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’qitilayotgan “Tasviry san’at”
darslarini zamonaviy loyihalash tizimi, mazmuni, jarayoni va t е xnologiyalarini
rivojlantirish samaradorligi.

Malakaviy bitiruv ishimizni yozishda quyidagi:
– analitik tahlil, qiyosiy tahlil – p е dagogik kuzatuv, tajriba-sinov, mat е matik
statistika m е todlaridan unumli foydalana oldik.
Malakaviy bitiruv ishi tuzilishi: kirish, ikki bob, umumiy xulosalar va
tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, jami 56 sahifani
tashkil etadi.

I–BOB. TASVIRIY SAN’ATNINIG O’QUVCHILAR TA’LIM-
TARBIYASIDAGI ROLI VA O’RNI.
1.1. Maktab tasviriy san’atining dastur va darsliklari.
Tasviriy san’at dasturlari.
Dastur – ma’lum bir fanning o’quv materiallarini o’z ichiga olgan, uni
sistemali o’qitishda yordam beradigan metodik va nazariy mavzular va ularning
mazmuni yoritilgan ilmiy qo’llanmadir.
Dasturlar maktablarning boshqaruvchilari va o’quv fanining o’qituvchilari
uchun mo’ljallanadi. Dastur Davlat o’quv rejasidagi o’quv soatlari asosida
o’qitiladigan fanning to’la mazmunini «sistemalilik» asosida o’qitish imkoniyatini
bera oladigan davlat hujjati hisoblanadi.
Dastur o’qitiladigan fan sohasidagi tajribali uslubchi olimlar va
mutaxassislar tomonidan tuziladi.
Respublikamizda mustaqillikka qadar fanlar Rossiya maktablari uchun
tayyorlangan dasturlar asosida o’qitilar edi. Hozirgi kunda mahalliy va milliy
materiallar asosida yangi dasturlar tuzildi, ular asosida o’qitila boshlandi.
1990-yillarda R.Hasanov, B.Oripov, H.Egamov, N.Abdullayev, S.Bulatovlar
tomonidan bir necha variantdagi dasturlar tuzilgan edi. Lekin bu dasturlar bugungi
kun talabiga javob bera olmay qoldi. Har bir dasturga o’qituvchi ijodiy

Lutfullo Abdullaev. “Xumsan qishlog’i”. 1969 y
Vladimir Chub. “Irmoqlar. Yangiobod”. 1988 y.

ikki so’zni chiziq (-) orqali qo’yib yozish shart. Masalan, kontrast - qarama-qarshi,
svetoten — yorug’soya, blik — yaltiroqdog’, byust — gavda - haykal..
4. Atamalarni rus tilidan o’zbek tiliga tarjima qilishda iloji boricha, ichki
shaklini saqlash zarurdir. Masalan, rus tilidagi «ornament» atamasi faqatgina «gul»
ma’nosini bildiradi. O’zbek tilida esa bu ma’no «naqsh» iborasida qo’llanilayapti.
To’g’rirog’i «ornament» atamasi «o’yma naqsh» yoki «naqshli gul» tarzida tarjima
qilinishi mumkin. «Jivopis» atamaning ma’nosi «tirik, jonli» va «yozish»
tushunchalarini bildiradi. Tahlil qilib qarasak jonli yozish bilan rangli tasvirlash
iboralari orasida uzoqlik borligi ma’luin bo’lib turibdi. Shu kabi ikki shaklning
mazmunini qoldirgan holda tarjima qilib «rangtasvir» iborasi qo’llanilmoqda.
5. Atamalar bilan birgalikda tasviriy san’at asarlarini nomlarini ham
to’g’ridanto’g’ri emas, balki mazmuniga ko’ra tarjima qilish zarurdir. Masalan,
relyef — bo’rtma barelyef — past bo’rtma, gorelyef — baland bo’rtma. Yuqorida
qayd qilingan prinsiplarni tasviriy san’atning lug’atini izohlash borasida
qo’llanildi.
Tasviriy san’atning izohli lug’atini tuzishda atamalarni tarjima qilish,
atamalarni tuzishdagi prinsiplarning qator lingvistik tahlillar-ning yordami juda
zarurdir.
O’quvchi-yoshlarning tasviriy san’at savodxonligini o’zlashtirishda san’at
tushunchalarini o’rgatishni o’rni muhim ahamiyatga ega. Tasviriy san’at iboralarini
o’quvchilarga o’rgatish uchun atamalarni spetsifik xususiyatlariga ko’ra bir necha
shakllarga bo’ladi:
Rangtasvirga oid atamalar: akvarel, grizayl, axromatik, blik, (shu’-la),
garmoniya, kontrast, nusha, refleks, panno, palitra, manzara, yorug’soya, tus,
tempera, faktura, kolorit, fon, freska, yorug’, eskiz, ranglavha (etyud), xolst,
monumental, rangtasvir, mozaika, vitraj.
Grafikaga oid atamalar: avtogravyura, kitob grafikasi
; titul, frontispis,
forzas, shtrix, kontur, sharj, ksilografiya, linogravyura, sgraffito, ottisk, rasm,
plakat, siluet, estamp, emblema, ekslibris.
Haykaltoroshlikka oid atamalar: baland bo’rtma, bo’rtma, past bo’rtma,
keramika, monumental haykal, obelisk, byust, yodgorlik, profil, simmetriya,
haykaltaroshlik, haykal, statuya, sfinks.

Y.O. Komenskiy o’zining buyuk xizmatlari bilan maktab, o’quv tarbiya
sistemasini yaratib berdi. U maktab sistemasiga, ta’lim sistemasiga va tarbiya
nazariyasiga asos soldi.
Y.O. Komenskiy – sinf-dars sistemasini yaratib, maktabda o’qitiladigan
umumta’lim xarakteridagi fanlarni ham tanlab berdi. Shu o’rinda umumta’lim
fanlari qatoriga rasm darsini ham kiritdi. Rasm hamma fanlarni o’rgatishga asos
bo’lishini ham aytib o’tdi.
Biz boshqa o’quv fanlari qatori tasviriy san’atni o’qitishda didaktikaning
qanday qonun-qoidalaridan, talablaridan, prinsiplaridan foydalanish zarurligi
haqida gapirganda uning tarbiyaviylik, ilmiylik, sistemalilik, ko’rgazmalilik,
faollik, amaliyot bilan nazariyaning birligi va bog’liqligi kabi o’nlab prinsiplarini
nazarda tutamiz.
O’qitishning tarbiyaviy ahamiyati.
Tasviriy san’at predmeti o’quvchilarda badiiy-axloqiy madaniyatni
shakllantirishga xizmat qiladi. Shunga ko’ra tasviriy san’atning asosiy va bosh
vazifasi eng avvalo o’quvchilarning estetik didlarini o’stirish, mehnatga, ijodga
qiziqtirish, Vatanga, xalqiga e’tiqodli bo’lishga o’rgatish va ularga ijobiy
histuyg’ularni singdirish kabilarni amalga oshirishdan iboratdir. Shu boisdan
tasviriy san’at avvalambor tarbiyaviy xarakterga ega bo’lishi kerak. Maktab
tasviriy san’ati o’quvchilarni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalashda muhim
ahamiyatga egadir.
Tarbiya masalasi tasviriy san’at darslarida natura va obyekt tanlash, ularni
tahlil qilishdan boshlanib, rasm chizish jarayonida davom etadi. Rasmi chiziladigan
narsa, voqea, obekt yoki san’at asarining tahlilida, avvalo, uning tarbiyaviy
tomoniga e’tibor beriladi.
Masalan, darsda oddiy ko’za rasmi chiziladigan bo’lsa, o’qituvchi ko’zaning
nima maqsadida ishlatilishi, uni kim yasagani, o’zbek kulolchiligi, amaliy san’ati,
kulolning mehnati va san’ati haqida, so’ngra uning tuzilishi, rangi xususida
ma’lumot beradi. Darsnrng ana shunday tarzda tashkil etilishi o’quvchilarning
xalqiga, amaliy san’atga mehri ortishiga sabab bo’ladi. Tasviriy san’atga doir har
bir mashg’ulotda bunday jarayon sistemali takrorlanadi.
O’qitishning ilmiylik prinsipi

shaharlarida badiiy studiyalar tashkil etdilar, o’z asarlarining ko’rgazmalarini
o’tkazdilar.
1918 yilda Toshk е ntda badiiy kommuna ochiladi, bir yildan k е yin
Samarqandda Turkiston o’lka badiiy halq maktabi ishga tushadi. 1920 yilda
Andijonda rangtasvir maktabi, Yangi Buxoroda san’at tugaragi tashkil etildi,
musulmonlar uchun tasviriy san’at kurslari ochildi. Bir yildan so’ng r е spublikada
badiiy maktab va studiyalar soni 29 taga е tdi va unda shug’ullanuvchilar soni 500
kishidan oshib k е tdi. 1921 yil kuzida ochilgan badiiy polit е xnikumda 170
o’kuvchidan 150 tasi o’zb е klar edi.
Tasviriy san’at mashg’ulotlarining boshqa fanlarni o’qitishdagi ahamiyati .
Ijodiy tafakkur butunlay yangi g’oyalar va tasavvurlarni vujudga keltiradi,
shaxsda yashiringan qobiliyat va imkoniyatlarni, o’ziga xoslikni ruyobga chiqishga
yordamlashadi. Shuni ham alohida qayd qilish lozimki, bunday sifatlar olimlar
uchungina emas, balki hama sohada ishlovchilar (injenermi, vrachmi, dehqonmi,
nonvoymi v. b) uchun muhimdir.
O’quvchilarning ijodkorligi esa ko’proq bolalarda diqqat va tasavo’rni
o’stirishi bilan bog’lanadi. O’quvchi ayniqsa, boshqa sayoralar, suv osti dunyosi,
afsonaviy hayvonlar (dev, kengtavr, suv parisi, dengiz shoxlari v.b) bilan bog’liq
bo’lgan rasmlar ishlaganda tasavvo’rni kuchli ishga solmasdan turib topshiriqni
samarali hal qilolmaydi. qolaversa har bir ijodiy ishni tasavvursiz va diqqatsiz
yechib bo’lmaydi. Shuningdek bu masala bolalarda his-hayajonni rivojlantirish
bilan bog’liq. Ma’lumki, bolalar nihoyatda hayajonga boy o’rgandilar. Bolalarni
narsalar tasviridagi turfa rang va shakllar, real va afsonaviy obraz va ko’rinishlar,
voqea va hodisalar larzaga soladi, ularni tulqillantiradi.
Tasviriy san’at o’quv predmetining muhim vazifalaridan biri, u bolalarda
kuzatuvchanlikni o’stirish, borliqni ko’ra bilish, qolaversa shu orqali xotirani
rivojlantirish hisoblanadi. Ma’lumki, odamzod tevarak-atrofdan olayotgan axborot-
larning deyarli 90 foizidan ortig’ini ko’z orqali oladi, qolgan 10 foizini qo’loq,
burun, og’iz v.b. a’zolar orqali o’zlashtiradi. Bundan ko’rinib turibdiki, kishilar
faoliyatida ko’z va xotirani rivojlantirish nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. Bu
sifatlar bolalar tomonidan borliqni idrok etish mashg’ulotlarida, Shuningdek
naturadan tasvirlash, san’atshunoslik asoslari mashg’ulotlarida alohida
ahamiyatlidir. Bunday darslarda o’quvchilar narsalar va hodisalarning to’zilishi,

Yorug’ va soyaning farqi quyoshli va bulutli kunda ham, ertalab va kunduzi
ham, kechqurun va oydin kechada ham ajralib turadi.
Suvdagi akslarni tasvirlash biroz qiyinchilik tug’diradi. Narsaning suvdagi
aksi har doim o’z tusidan to’qroq bo’ladi va narsaning atrofi, chiziqlari, aniqligi
kamayib boradi. Suv yuzasi notinch bo’lsa, aks ettirish yanada murakkablashadi.
Manzarani ifodaviy tasvirlashni o’rganishga tabiat ko’rinishini har kuni chizish
mashqi orqaligina erishish mumkin. Murakkab manzara chizishni boshlashdan
avval uning ma’lum bir qismini chizishni o’rganib olish kerak. Manzara
ko’rinishining oddiy bo’laklari, daraxtning bir shoxi, bir daraxt tanasi, ildiz qismini
chizib o’rganish lozim bo’ladi. Bunda, ayniqsa, alohida daraxtni chizishga e’tibor
qaratish kerak. Osmondagi bulutlarni chizish ham maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Manzara chizish yoki uning biron-bir bo’lagini tasvirlashga oid alohida qoidalar
yo’q. Manzarani tasvirlash ham boshqa narsalarning asl nusxasini chizish kabi
bajariladi.
BARGLI DARAXT
Har qanday obyektning asl ko’rinishini tasvirlash eng yaxshi ko’rinadigan
joyni, ya’ni mazmunga ega bo’lgan joyni tanlashdan boshlanadi.
Daraxtni chizish uning balandligi, kengligi, barglari bilan qoplangan holdagi
umumiy ko’rinishini chizishdan boshlanadi. Shundan keyin daraxtning tanasi
balandligi va qalinligiga nisbatan bargli umumiy hajmi belgilanadi va ular katta
qismlarga ajratib olinadi. Shoxlarning yo’nalishlari va ular orasidagi masofalar
ham belgilanib olinishi kerak. Ishni boshlashda daraxtning nisbatlari(balandligi,
kengligi, tana shoxlarining nisbati)ni to’g’ri belgilash juda muhim. Alohida
shoxlarini chizganda har bir bargli novdani chizib chiqish shart emas. Daraxtning
umumiy hajmi, tuzilishini ko’ra bilish kerak. Daraxtning yerga va osmonga
nisbatan rangtusi, uning umumiy yoritilganligi hisobga olinib, tanasining tusi ham
to’g’ri ko’rsatiladi va asosiy soyalari qo’yib chiqiladi. Uzoq va yaqin joylaridagi
rang tusi muntazam taqqoslanib, iloji boricha daraxtning hajmi – fazoni, bo’shliqni
ko’rsatib berishga harakat qilish lozim.
Tasvirlash jarayonida eng asosiy talab, aynan shu daraxtning o’ziga xosligi,
asosiy qismlarini ko’rsatish va unga ikkinchi darajaliligini bo’ysundirishdir. Aks
holda tasvir mazmunsiz chiqadi. Masalan, tut daraxtini tasvirlaganda uning

O’.Tansiqboev. “ O’zbekistonda mart ”. 1958 yil.
O’.Tansiqboev. “ Tog’ yo’lida ”

Veniamin Akudin. “Chimyon. Kun botish effekti”. 1992 y.
Veniamin Akudin. “Sirdaryo bo’yidagi oqshom”. 1998 y.

Erkin Bozorov. “ Birinchi qor ” 2007 y.
UMUMIY XULOSA
«Tasviriy san’at o’qitish metodikasi» fani dasturi umumta’lim maktablari va
o’rta maxsus, kasb-hunar kollejlarida muhandislik grafikasi tarkibidagi fanlarning
mashg’ulotlarini to’g’ri tashkil qilish, o’quvchilarda shu fan bo’yicha puxta bilim,
ko’nikma va malakalarni shakllantirish uchun eng samarali metodik vositalarni
tanlashda, bo’lajak o’qituvchilarga yordam berish masalalarini qamrab oladi.
Jamiyatdagi zamonaviy texnologiyalar, jumladan, ta’lim sohasida ham
bo’layotgan inqilobiy o’zgarishlar mutaxassislarga yangi funksional talablarni
qo’ya boshladi. Endilikda malakali mutaxassisdan faqatgina o’zining bevosita
xizmat vazifasini yaxshi bajarishgina emas, balki yangi uslublarni topib amaliyotga
kiritish, mustaqil qaror qabul qila bilish va ijodiy ishlay olish kabi ko’nikmalar
talab qilinadi, o’qitish metodlari va yo’llari bo’yicha mustahkam bilimga ega
bo’lishi, o’qitishning tub maqsadini tasavvur qila olishi, unga erishish yo’llari va
vositalarini bilishi lozim. O’quvchilarning bu bilimlarni puxta egallashiga yordam
berish “Tasviriy san’atni o’qitish metodikasi” kursining asosiy vazifalaridan
biridir. Uning oldida pedagogika fani tarmog’i sifatida quyidagi vazifalar turadi:

Alisher Ataboev “ G’ilonda yoz ” 2008 y.

Nodir Boboqulov “ Sayod qishlog’i ” 2008 y.

Nodir Boboqulov “ Suvtushar qishlog’i ” 2008 y.

o’quvchilarini to’garak mashg’ulotlarida «tog’ manzarasi» mavzusida
kompozitsiya ishlashga o’rgatish metodikasi” mavzusini o’qitishning tahliliy
qismi, uning yoritilishi, chizilishi texnalogiyasi haqida ma’lumot berilgan.
Amaliy qismida chizishning har xil metodlari, ularning turlari, mavzuni
ochib berishda ilmiylik, izchillik tamoyili chizishda onglilik va faollik, kuzatish,
taqqoslash bo’yicha uslubiy amaliy mulohazalar yoritilgan.
Shodiyeva Sadoqat Boboqulovnaning “5-7 sinf o’quvchilarini to’garak
mashg’ulotlarida «tog’ manzarasi» mavzusida kompozitsiya ishlashga o’rgatish
metodikasi” mavzusidagi bitiruv ishini men “Yaxshi” deb baholayman.

Taqrizchi Navoiy pedagogika kolleji o’qituvchisi
Z.Abdiyev

Shuhrat Abdurashidov. “Kuzgi Baxmal”. 1978 y.
Abdumajid Akbarov. “ Kirgulida kuz ”. 2005 y.

5. Sh.M.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent
“O’ZBEKISTON” 2016 6 Sayidahm е dov N. Yangi p е dagogik
t е xnologiyalar.- T.: Moliya, 2003.-17b.
7 Rubinsht е yn L. S. Psixologiya lichnosti.-M.: Prosv е sh е ni е ,1991-237 s.
8 Raykov B. Е . Slov е sno’ е formo’ i m е todo’ obuch е niya.-M.:
Znani е ,1997.282 s.
9 Botir Boymetov Qalam tasvir “MUSIQA” nashriyot TOSHKENT-2006
10 B.Z.Azimova, R.Rajabov,S.F.Abdirasulov,Tasviriy san’atga oid
atamalarning izohli lug’ati.Toshkent -1994.
11 S. Abdiraulov Tasviriy san’at atamalari. Toshkent- 2003
12 R.Hasanov. ”Maktabda tasviriy san’at o’qitish metodikasi” Toshkent.-
“Fan”.2004.
13 N.Oydinov. Rassom o’qituvchilar tayyorlash muammolari. Toshkent.-
“O’qituvchi” –“Ziyo Noshir”, 1997.
14 M.Nabiyev. Rang shunoslik. Toshkent “O’qituvchi”, 1995.
15 R.Hasanov, H.Egamov “Tasviriy san’at va badiiy mehnat darslari”
Toshkent “O’QITUVCHI” 1997 y
16 www.nbgf.intal.uz
17 www.edu.uz
18. www.ZiyoNET.uz

Navoiy davlat pedagogika instituti Pedagogika
fakulteti “Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi” ta’lim yo’nalishi
bitiruvchi IV-kurs talabasi
Shodiyeva Sadoqat Boboqulovnaning

“5-7 sinf o’quvchilarini to’garak mashg’ulotlarida «tog’ manzarasi»
mavzusida
kompozitsiya ishlashga o’rgatish metodikasi”
mavzusidagi bitiruv ishiga
ILMIY RAHBARNING
XULOSASI
Talaba Shodiyeva Sadoqat Boboqulovnaning “5-7 sinf o’quvchilarini
to’garak mashg’ulotlarida «tog’ manzarasi» mavzusida kompozitsiya ishlashga
o’rgatish metodikasi” mavzusidagi bitiruv ishi bugungi kunning eng dolzarb
masalalaridan biridir.

Ma’lumki, ta’lim tizimida rangshunos fani o’rgatiladi. Lekin, hozirgi zamon
talabiga javob beradigan darslik o’quv-qo’llanma, elektron versiya va boshqalar
yetarli emas. Rangshunoslik fanining o’qitish metodikasi bo’yicha ilmiy tadqiqot
ishlari deyarli olib borilmagan.
Ajdodlarimizni amaliy san’at turlaridan qoldirgan ma’naviy merosiga
murojaat qilsak, qanday buyum yoki bezak bo’lmasin, ular shakl, rang va hajmga
ega. Masalan, o’sha bezakning rangi inson psixikasiga turlicha ta’sir etadi, bu
ranglar o’ziga xos ramziy ma’noga hamda shifobaxsh xosiyatga ega bo’ladi.
Shunday ekan amaliy san’atning bo’lajak usta - muallimi rangshunoslik fanini
chuqur va atroflicha bilishi zarur.
Milliy raqobatbardosh kadrlar tayyorlash uchun pedagogika universitetlarida
yangi standartlar va o’quv ranglari asosida dasturlar tuzildi. Dasturlar asosida
darsliklar yozilmoqda. Mazkur darslik ham pedagogika universitetlarining «Amaliy
san’at» bakalavr yo’nalishdagi «Rangshunoslik» fani dasturi asosida yozilgan.
Darslik shu yo’nalishdagi talabalar uchun mo’ljallangan.
Har bir mavzu uchun fotosuratlar, chizmalar, amaliy mashqlar, terminlar va
adabiyotlar berilgan. Rangshunoslik fanini yaxshiroq o’rganish maqsadida boshqa
fanlar yordamida tushuntirishga harakat qilindi. Bu fan fizika, kimyo, psixologiya,
falsafa, mantiq, tarix, matematika, fiziologiya, tibbiyot, estetika, etika kabi fanlar
bilan chambarchas bog’langandir. Darslikni yozishda akademiklar V.S.Kuzin va
M.Nabiyev, olim va tajribali metodistlar X.Egamov, B.Azimova,
N.Tursunaliyevlarning yozgan adabiyotlaridan ijodiy foydalanildi.
Metodika ta’lim-tarbiya jarayonida o’qituvchining o’quvchilar bilan ishlash
usullarining mazniun xususiyatlarini qarab chiqadi. Ma’lumki, o’qitish jarayonida
xilma-xil metodlar qo’llaniladi. Bu yerda ta’lim usuli, o’quv materiallarini
joyilashishi (o’quv reja, dastur), ta’lim prinsiplari va o’quv tarbiyaviy ishlarning
umumiy maqsad va vazifalari eng muhim ahamiyatga egadir.
Metodika so’zi, avvalo, ta’lim va tarbiyaning samarali usullarini majmui
ma’nosiga aytiladi.
«Metod» grekcha so’z bo’lib, «tadqiqot yo’li», «bilish usuli» ma’nosini
anglatadi. Pedagogikada o’qitish metodlari deganda, umumiy o’rta maktab, o’rta
maxsus kasb-hunar kolleji o’quvchilarining bilim, malaka va ko’nikmalarni

qal’a, Ajina t е pa, T е shik qal’a va boshqa bir qator joylardan topilgan. Yana shuni
ham qayd qilish lozimki, bu asarlar eramizdan avvalgi 4-1-asrlarda yaratilgan
bo’lib ularning yoshi 5-6 ming yilga to’g’ri k е ladi. Bu asarlarning badiiyligi
hozirga zamon rassomlari va xaykaltaroshlarining asarlaridan qolishmaydi d е sak
mubolag’a bo’lmaydi. Bundan yuksak badiiy saviyadaga asarlarni usha davrda
to’plangan ilg’or tajriba, tasviriy san’at maktablarisiz yaratish mumkin emas.
Ma’lumki, san’at bir n е cha avlodning ko’p yillar davomida shakllangan an’analari,
ustaning shogirdga o’tkazgan bilimlari asosidagina taraqqiy topadi. Bu esa so’zsiz
umumiy badiiy ta’lim yunalishida bo’lmasa ham, kasbiy badiiy ta’lim shaklida
rivojlanganligadan dalolat b е radi. Ma’lum davrlarda O’zb е kiston xududidagi
san’at taraqqiyotida uzilishlar ruy b е rganligining sabablari, Iskandar Zulqaynar,
mo’g’illar, arab, rus istilollariga borib taqladi. Amir T е mur mustaqil davlat tuzgan
davrda tasviriy san’atning miniatyura turini gullab-yashnagani xam buning yaqqol
dalilidir. Amir T е mur davrida miniatyura va kitob grafikasi shunchalik tez
rivojlandiki, u na faqat Sharq, hattoki
Е vropa mamlakatlari san’atiga xam o’z ta’sirini ko’rsatdi. Natijada, Samarqand,
Buxoro, Xirot miniatyura maktablari bilan bir qatorda Bog’dod, Tabriz, Sh е roz,
Ozarbayjon, Hind, Isfaxon, Turk miniatyura maktablari xam shakllandi va
rivojlandi.
Mazkur miniatyura maktablari rassomchilikdan kasbiy ta’lim yo’nilishida
rivojlangan bo’lsada, l е kin ulardan umumiy ta’lim tizimidagi tasviriy san’atni
o’qitishda b е malol foydalansa bo’ladi. Xususan, umumiy o’rta ta’lim maktablari
uchun tayyorlangan dasturlarda san’atshunoslik asoslari, rangtasvir va kalamtasvir
ishlash, naturaga qarab tasvirlash, borlikni idrok etish bo’limlari mavjud bo’lib,
kasbiy badiiy va umumiy badiiy ta’lim tizimlari o’rtasiga qat’iy ch е gara qo’yib
bo’lmaydi. Tasviriy san’atning nazariy asoslari xisoblangan rang, hajm,
p е rsp е ktiva, kompozitsiya asoslari kabilar, ham kasbiy, xam umumiy ta’lim
tizimida o’rganiladi. Faqat tasviriy san’atni o’qitilishida talaba va bolalarning
yoshlari, idroki, psixologik xususiyatlari, tasviriy malakalari hisobga olinishi
lozim, xolos.

ustun ikkiga bo’linib, gorizontal chiziq o’tkaziladi – bu yaylovning joylashishi
bo’ladi.
2.1.5 -rasm. Daraxtlarning tuzilish Manzara ko’rinishining chap va o’ng tasviri.
tomonida joylashgan obyektlar masofalari aniqlab olinadi. Masalan, ustun
balandligi uzoqda ko’rinayotgan inshoot masofasidan ikki yarim barobar katta
bo’lsa, unda suratda uni ikki yarim marotaba uzoq masofada belgilash kerak.
Manzaraning asosiy qismlari: yer, osmon va uzoq joylari chizilgandan keyin
ularninr umumiy tusi chizladi. Manzaraning katta qismidagi asosiy ranglari
beriladi, oldingi ko’rinishdan boshlab mayda detallari belgilanadi. Yerning
uzoqlashib boruvchi xiralashishi hamda ko’rinishlarning soya-yorug’ farqlari
ko’rsatiladi. Osmondagi bulutlarni tekis oq yoki qora ko’rinishda chizish mumkin
emas. Pastdan qaraganda biz bulutning murakkab shaklini ko’ramiz. Havo
perspektivasi asosida tasvirlash vaqtida ichkariga uzoqlashib borgan sari
narsalarning ko’rinish chiziqlari ingichka bo’lib boradi. Ularning hajmi aniqligi
kamroq seziladi. Eng yaqindagi bilan uzoqdagi obyektlarning tusini solishtirib,
oldingi ko’rinishdagi soyalarni to’q qilib chizamiz.
Kerakli tuzatishlar kiritilib, surat umumlashtiriladi.
TASVIRIY SAN’AT ASARLARINING BADIIY TAHLIL QILISH
Yuqori mahorat bilan bajarilgan badiiy asarlarni (surat) shartii ravishda 14 tarkibiy
qismga ajratib, ularga badiiy tahlil qilish uchun asosiy mezon sifatida tayanish
mumkin. Bular quyidagilar:
1. Qog’ozga joylashtirish — kartinadagi tasvirlanayotgan qism-lari qog’oz
o’lchamida maqsadli o’rnatilishi.
2. Konstruktiv qurilish. Oddiy qurilish: umumlashtirilgan va geo-metrik
shakldan aniq tashqi ko’rinishiga, o’qlar bo’yicha tasvirla-nishi va shu kabi.
3. Tus. Umumiy va mahalliyga ajraladi. Umumiy — bir buyum ikkinchisiga
nisbatan yaxlitlikdagi qanchalik to’q yoki ochligini ko’r-satsa, mahalliyda esa —
buyum qismlarini yoritilganlik darajasidagi farqi belgilanadi.
4. Rang. Buyumning bo’yoq (umumiy) rangi: biron-bir rang doirasidagi rang —
tuslarning xilma xilligi.

O’.Tansiqboev “ Bruchmulla sari yo’l ”. 1973 yil.
O’.Tansiqboev “ Mening qo’shig’im ” 1972 yil.

Azamat Ataboev “ Moviy tog’lar tomon yo’l ” 2006 y.
Alisher Ataboev “ Beshiqtog’ quchoqda ” 2008 y.

Qo’shimcha darslar (konsultatsiyalar). Yaxshi o’zlashtirmaydigan
o’quvchilar uchun umumiy va individual mashg’ulotlar tashkil etiladi.
Konsultatsiyalar kam vaqt ajratilgan mavzular yoki o’quvchilarning talabiga ko’ra,
biror bo’lim, kurs bo’yicha uyushtiriladi. Bunday mashg’ulotlar uchun haftada 1
yoki 2 kun belgilanadi.
Suhbat, leksiya, ma’ruzalar. Bunday mashg’ulotlar taniqli rassom, san’at
ustalari yoki rassom-pedagoglarning ijodiga bag’ishlanib, suhbat, savol-javob,
mushoira, konfrensiya tarzida tashkil etiladi.
Sayohatlar san’at muzeylariga, ko’rgazma zallariga, studiya, rassomlarning
uylariga, oliy o’quv yurtlariga, ochiq muzeylarga, tarixiy obidalarga, tog’ va
bog’larga uyushtiriladi. Sayohat natijalari samarali bo’lishi uchun sayohatdan
qaytgach, insho yozish rejalashtiriladi.
Badiiy – san’at kechalari atoqli rassomlarning tug’ilgan kuni, yubileyi,
biror bir tantanali kunlar munosabati bilan o’tkaziladi. San’at kechalari 2 qismdan
iborat bo’ladi.
1- qismda kechaga bag’ishlanib ma’ruza, muzokara va badiiy chiqishlar
qilinadi.
2- qism – badiiy qism bo’lib, unda viktorina, mushoira, savol-javoblar,
kino, konsert, teatrlashtirilgan, hatto ekranlashtirilgan chiqishlar, kitob savdosi
o’tkaziladi.
Ko’rgazma va tanlovlar atoqli rassomlar yoki ijodkor o’quvchilarning
asarlari bo’yicha uyushtiriladi. Ayniqsa o’quvchilar ishi bo’yicha uyushtiriladigan
ko’rgazma va tanlovlar katta ahamiyatga ega. Uni tashkil etishdan bir oy avval
afisha (e’lon) chiqaziladi. Bu afishada konkurs va ko’rgazmaning ochilishi,
mazmuni, shartlari haqida ma’lumot beriladi. So’ngra tashkiliy qo’mita va hay’at
tuziladi.
Ko’rgazmaning ochilishi va yopilishi tantanali tarzda tashkil etiladi.
Matbuot ishlari. Maktab matbuoti, asosan devoriy gazeta, ba’zi
maktablarda esa radio va videotasvirlardan ham foydalaniladi. Maktabda tasviriy
san’at bo’yicha devoriy gazetalarda odatdagidek, bosh maqola, fanning o’qitilishi,
yumoristik xarakterdagi rubrikalar beriladi. Gazetaning nomi «Nafosat»,
«Rassomchilik»,

Azamat Ataboev “ So’qoq ” 2006 y.
Azamat Ataboev “ Chorvoq ” 2006 y.
Azamat Ataboev “ Beshiqtog’ ohanglari ” 2008 y.

Tasviriy san’at tarixida buyuk naqqosh va musavvir Kamoliddin Behzodga
Xirotlik Mirak naqqosh ustozlik qilgani, unga minatyura rangtasviri sirlarini
o’rgatgani haqida ma’lumotlar bor.
1.7. Rasm . Shuningd е k, ustoz Mirok, naqqoshning Xirot “Nigoristoni”
(San’at akad е miyasi) bo’lganligi va unda Komoliddin B е hzod tarbiya olganligi
ham ma’lum.
Prof е ssor Orif Usmonov o’zining «Kamoliddin B е dzod va uning naqqoshlik
maktabi”, nomli kitobida B е hzod Tabrizda yashagan vaqtda nafis tasviriy san’at
maktabini yaratganini qayd qiladi. U yerda musavvir o’z atrofiga eng istedodli
yoshlarni to’plagani ularga san’atining sir-asrorlarini o’rgattani va Tabrizda Sulton
Mudammad, Mirzo Amir, Oko Mirak, Muzaffar Ali, Sulton Mudammad Nur,
Shomuxammad Nishopuriy, Yusuf Mullo Mir Ali, Rizo Abbosiy, Maxmud
Muzaxxib, Mavlono Yoriy Xasan Bag’dodiy, Abdulla Sh е roziy, Darv е sh
Mudammad, Mir Sayd Ali, Kosim Ali, X е raviy singari unlab ist е ’dodli
musavvirlarni tarbiyalaganligini yozadi. Uning shogirdlari B е hzodning tasviriy
san’at uslubini davom etirganlari ham rasmiy ma’lumotlardan ayon.
O’zb е kistonda hozirgi zamon ta’lim tizimining paydo bo’lishi XX asrning
birinchi choragiga to’g’ri k е ladi. Rossiyada Oktyabr inqilobi so’zsiz uning
mustamlakasi hisbolangan Turkistonga ham katta ta’sir ko’rsatadi. Yangi tuzum
o’zini ko’rsatish maqsadida e’tibordan ch е tda qolgan chorizimning mustamlaka
o’lkalariga e’tibor qaratdi. Shu maqsadda u bir guruh fan va madaniyat vakillarini
Turkistonga yubordi. Shulardan bir guruxi Sankt P е t е rburg va Moskvalik
rassomlar edilar. Ularning bir qismi ijodiy ish bilan shug’ullansalar, ayrimlari
yoshlar badiiy ta’limiga o’z e’tiborlarini qaratdilar. Bu rassomlar Turkiston yirik

Nodir Boboqulov “ Matmon qishlog’i ” 2008 y
Konstantin Bogoduxov “ Ertalab ” 1983 y.

5-7 sinf o’quvchilarini to’garak mashg’ulotlarida “Tog’ manzarasi” mavzusuda kompozitsiya ishlashga o’rgatish metodikasi

Купить