6-siniflarda gimnastikaning sog’lomlashtirisuvchi va rivojlantiruvchi turlari bo’yicha dars mashg’ulotlarini tashkil qilish usulari O‘quv qo‘llanma - Jismoniy tarbiya - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	104.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	28 Mart 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Baxtiyor Raimov

Ro'yxatga olish sanasi 28 Mart 2024

1 Sotish

6-siniflarda gimnastikaning sog’lomlashtirisuvchi va rivojlantiruvchi turlari bo’yicha dars mashg’ulotlarini tashkil qilish usulari O‘quv qo‘llanma

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
MAKTABGACHA VA MAKTAB TA’LIMI VAZIRLIGI
6- SINIFL A RD A GIMNASTIKANING
SOG’LOMLASHTIRISUVCHI VA RIVOJLANTIRUVCHI
TURLARI BO’YICHA DARS MASHG’ULOTLARINI TASHKIL
QILISH USUL A RI

O‘quv qo‘llanma

Navoiy viloyati Nurota tumani 32-maktab jismoniy tarbiya
o‘qituvchisi Bo’riyev Rifat ning ish tajribasidan
Nurota - 2024
1

Tuzuvchi: Bo’riyev Rifat . Nurota t umanidagi
32-umumta’lim maktabining jismoniy tarbiya
o‘qituvchisi
Taqrizchi: Qahhorov Nurali. Metod birlashma rahbari.
Ushbu o‘quv qo‘llanmadan umumta'lim maktablarida jismoniy tarbiya
ta’lim sifatini oshirishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ish faoliyatida
foyadalanishlari uchun tavsiya etiladi. O‘quv qo‘llanma jismoniy tarbiya Darsda
o’quvchilarni ruhiy xarakat va irodaviy fazilatlarini (tezkorlik, chaqqonlik, kuch va
egiluvchanlik malakalarini) rivojlantirishda gimnastika darsining qiziqarli va
mazmunli o’tkazish orqali o’quvchilar qalbidan joy olishni o’rgatiladi. didaktik
o‘yinlar gimnastika o‘quvchilar faolligini oshiruvchi metodlar xususida namunalar
berilgan. Tavsiyadan jismoniy tarbiya o‘qituvchilari darj jarayonlarini samarali tashkil
etishlarida foydalanishlari mumkin.

Kirish
2

Yosh avlodni jismoniy tarbiyasi ta’lim tarbiya tizimining tarkibiy qismini tashkil
qilib, o’quvchilarni har tomonlama jismoniy va ruhiy fazilatlarini tarbiyalash asosiy
O’zbekiston Respublikasida gimnastika sport turini rivojlantirish, hamda ularni
hayotga, mehnatga va vatan mudofasiga tayyorlash, o’zida ma’naviy boylikni,
ahloqiy poklikni va jismoniy kamolotlikni mujassamlashtirgan, yangi kishini
shakllantirish kabi olijanob gimnastlarni yetishtirishda hizmat qiladi.
G imnastika ko’p muammolarini hal qiluvchi ko’pqirrali vositadir. Shuning uchun
ham yosh o’sib kelayotgan o’g’il va qizlarni hali suyagi qotmasdan oldin ularni
yoshligidan boshlab ularga har hil mashqlarni berib har tomomnlama
shug’ullantirish orqali, jismoniy fazilatlarni rivojlantiriladi.
To’g’ri qomatlarini shakllantirishda, sog’liqlarini mustahkamlashda irodaviy
fazilatlarni tarbiyalshda har hil yo’nalishdagi harakatlarni mohirona yengil ijro
etishga o’rgatish kabi vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilishda xizmat qiladi.
Jismonan sog’lom, aqlan barkamol avlodni tarbiyalash jismoniy tarbiya va
sport bilan muntazam shug’ullanish asosida samarali amalga oshirilishi mumkin.
To’g’ri, barcha o’quv muassasalari kabi, umumiy o’rta maktablarda ham jismoniy
tarbiya bo’yicha yangi davlat ta’lim standartlari, o’quv dasturlari, rejalari va boshqa
me’yoriy xujjatlar o’qituvchi murabbiylar xizmatida faoliyat ko’rsatmoqda.
Yosh avlodni har tomonlama shakllantirish, uni barkamol inson etib
tarbiyalash jamiyatimiz oldida turgan dolzarb masalalardan biridir. Bugungi
yoshlarni ertangi kun kelajagini barpo etadigan, yurtning rivojlanishiga va ravnaq
topishiga o‘z hissasini qo‘sha oladigan va keyingi avlodga yetkaza oladigan voris
qilib tarbiyalash lozim. Buyuk O‘zbekistonimizning istiqboli ko‘p jihatdan
o‘qituvchiga, uning salohiyatiga, yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash ishiga
bo‘lgan munosabatiga bog‘liq. Chunki o‘qituvchining kasbiy madaniyati, pedagogik
mahorati tufayli o‘quvchi fan asoslarini puxta egallaydi. Ma’naviy jihatdan
rivojlanadi. Insoniyat erishgan boy qadriyatlarga suyangan holda kamol topadi.
Hozirgi zamon fan va texnika taraqqiyotining rivojlanishi o‘qituvchidan ijodkor
bo‘lishni fanning muhim muammolari yuzasidan erkin fikr yurita olishni, yangi
3

pedagogik texnologiyalar asosida mashg‘ulotlar olib borishni talab qiladi.Shaxsiy
izlanishlar olib borish o‘qituvchining pedagogik mahoratini takomillashtirishning
muhim omili bo‘lib hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 2020-yil 23
avgust kuni xalq ta’limi tizimini rivojlantirish, pedagoglarning malakasi va
jamiyatdagi nufuzini oshirish, yosh avlod ma’naviyatini yuksaltirish masalalariga
bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi.
Davlatimiz rahbari prezidentlik faoliyatining dastlabki kunlaridan boshlab
yurtimizda innovatsion va kreativ fikrlaydigan, zamonaviy kadrlar tayyorlash,
yoshlarni vatanparvarlik ruhida, yuksak ma’naviyat egalari etib tarbiyalash, shu
maqsadda ta’lim tizimini takomillashtirish masalalariga alohida e’tibor qaratib
kelmoqda.
Prezidentimiz yig‘ilishda maktab ta’limi tizimini isloh qilish bo‘yicha
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar, bu borada oldimizda turgan dolzarb
vazifalar haqida fikr yuritar ekan, ulug‘ ma’rifatparvar bobomiz Mahmudxo‘ja
Behbudiyning «Dunyo imoratlari ichida eng ulug‘i maktabdir» degan fikrini alohida
ta’kidlab, bu masalaning mohiyati va ahamiyatiga atroflicha to‘xtalib o‘tdi.
Haqiqatan ham, jahondagi rivojlangan davlatlar tarixiga nazar tashlaydigan
bo‘lsak, ularda jamiyat hayotini o‘zgartirishga qaratilgan islohotlar avvalo ta’lim
tizimidan, bog‘cha, maktab, tarbiya masalasidan boshlanganini ko‘ramiz. Chunki
maktabni o‘zgartirmasdan turib, odamni, jamiyatni o‘zgartirib bo‘lmaydi. Ta’lim va
tarbiyaning asosi, poydevori bu – maktab. Maktabni maktab qiladigan kuch esa
o‘qituvchilardir.
Didaktik o‘yinlarning asosiy turlari: intellektual (aqliy) va harakatli hamda
aralash o‘yinlardan iborat. Bular o‘quvchilarda aqliy, jismoniy, axloqiy, ma`naviy,
ma`rifiy, psixologik, estetik, badiiy, tadbirkorlik, bunyodkorlik, mehnat, kasbiy
ko‘nikmalarni rivojlanishiga yordam beradi.
Didaktik o‘yinlar nazariy, amaliy, jismoniy, rolli, ishchanlik va boshqa
yo‘nalishdagi turlarga ajratiladi. Ular o‘quvchilarda tahlil qilish, mantiqiy fikrlash,
4

tadqiq qilish, hisoblash, o‘lchash, yasash, sinash, kuzatish, solishtirish, xulosa
chiqarish, mustaqil qaror qabul qilish, guruh yoki jamoa tarkibida ishlash, nutq
o‘stirish, til o‘rgatish, yangi bilimlar olish faoliyatlarini rivojlantiradi.
Didaktik o‘yin turlarini tanlashda, quyidagi mezonlarga rioya qilish yaxshi
natijalar beradi:
- ishtirokchilarning tarkibi bo‘yicha, ya`ni o‘g‘il bolalar, qiz bolalar yoki aralash
guruhlar uchun o‘yinlar;
- ishtirokchilarning soni bo‘yicha- yakka, juftlikda, kichik guruh, katta guruh,
sinf jamoasi, sinflararo va ommaviy tazdagi o‘yinlar;
- o‘yin jarayoni bo‘yicha- fikrlash, o‘ylash, topag‘onlik, harakatlar asoslangan,
musobaqa va boshqalarga yo‘naltirilgan;
- vaqt me`yori bo‘yicha - dars, mashg‘ulot vaqtining reja bo‘yicha ajratilgan
qismi, o‘yin maqsadiga erishguncha, g‘oliblar aniqlanguncha davom etadigan o‘yinlar.
Bolalarda ijobiy xulq motivlarini shakllantirish bo‘yicha «Bola aziz, odobi undan
aziz» mavzusida ertak, matal, afsona, doston, maqollar asosida multimedia
mahsulotlarini tayyorlash.
Bugungi zamonaviy jamiyatda inson faoliyatining eng keng sohalaridan biri - bu
ta’lim hisoblanadi. Oxirgi yillarda ta’limning ijtimoiy roli ortib, dunyoning aksariyat
davlatlarida ta’limning barcha turlariga bo‘lgan munosabat o‘zgardi. Ta’lim ijtimoiy
va iqtisodiy taraqqiyotning bosh, yetakchi omili sifatida qaralmoqda. Bunday
e’tiborning sababi, zamonaviy jamiyatning eng muhim qadriyati va asosiy kapitali - bu
yangi bilimlarni izlash, egallash va nostandart qarorlar qabul qilishga qodir bo‘lgan
inson hisoblanadi. Shunday ekan, hozirgi davrda ta’lim shaxs va jamiyatni
rivojlantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-sentabrdagi “Xalq ta’limini boshqarish
tizimini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” gi PF-5538
5

sonli Farmoni, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-
apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5712-conli farmonida belgilangan ustuvor
vazifalar aynan yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish borasida islohatlarni amalga
oshirishni nazarda tutadi. Xulosa qilib aytganda o‘quvchi shaxsini rivojlantirishda
o‘qituvchining ahamiyati va ta’siri beqiyos. Chunki o‘qituvchi o‘quvchi bilimlarini,
tafakkurini o‘stiradi, ijodiy qobilyatlarini shakllantirishning asosiy vositasi bo‘lib
qoladi.
4K .kollaboratsiya, kommunikatsiya, kritik v a kreativ fikrlash ko‘nikmalarining izohi,
ularning domenlari va xususiyatlari .
Bugungi kunda mamlakatimiz ta’lim-tarbiya tizimida Prezidentimiz Shavkat
Mirziyoyevning “Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan, ta’lim-tarbiya tizimidan
boshlanadi” - degan g‘oyalari asosida keng ko‘lamli islohotlar va yangi taraqqiyot
davriga monand ta’limni modernizatsiyalash ishlari amalga oshirilayotganligini
ko‘rsatmoqda. O‘quvchilarda XXI asr ko‘nikmalarini rivojlantirish 4K yondashuvi
bilan yo‘naltirildi. Ushbu metodologiya o‘quvchilarning axborotni tanqidiy baholash,
o‘z fikri va mulohazalarini shakllantirish ko‘nikmalarini rivojlantirishni o‘z ichiga
oladi. O‘quvchilar muammolarga tahliliy nuqtayi nazardan yondashishni o‘rganadi va
mantiqiy fikrlash asosida o‘z nuqtayi nazarini shakllantiradi. Yangi innovatsion
yondashuvni O‘zbekiston maktablarida joriy etishdan oldin xorijiy tajribalar ham
o‘rganildi. Singapur, Xitoy, Angliya, Finlandiya, Estoniya kabi ta’limi ilg‘or
mamlakatlar o‘quvchilarda 4K tamoyilini o‘z ichiga olgan XXI asr ko‘nikmalarini
rivojlantirishga asosiy e’tibor qaratadi. PISA, PIRLS kabi xalqaro reytinglarda yuqori
o‘rinlarni egallagan davlatlar ta’limida o‘quvchilarda "4K"ni o‘z ichiga olgan
muloqot, tadqiqot, yaratuvchanlik kabi ko‘nikmalarga alohida urg‘u berilgan va
shuning uchun ham ular xalqaro reytinglarda katta natijalarga erishishyapti. XXI
asrning 4 K belgisi haqida eshitganmisiz? Ular nima ekanligini bilasizmi?
Kommunikatsiya, kollaboratsiya, kritika va kreativlik - bular to‘rtta K toifasi
(Communication, collaboration, critical thinking and creativity) hisoblanib, bugungi
6

kunda muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalardir. Bu ko‘nikmalar
o‘quvchilar uchun juda muhim bo‘lib, ularga muammolarni hal etish, birgalikda
ishlash va yechim topish imkoniyatini beradi. Farzandingizning maktabda, qolaversa,
kelajakda muvaffaqiyatga erishishi uchun ularda ushbu ko‘nikmalarni rivojlantirish
o‘ta muhimdir. Xo‘sh, to‘rtta K nima va biz ularni o‘quvchilarga qanday o‘rgatishimiz
mumkin?
1. Kommunikatsiya (communication): savol yordamida g‘oya hamda fikr
almashish. Bolalarga kommunikatsiya, ya’ni muloqot turli shaklda bo‘lishi
mumkinligini o‘rgatish muhim hisoblanadi. Muloqot davomida faqatgina og‘zaki
suhbat emas, balki qo‘l imo-ishoralari va yuz ifodasi kabi belgilar ham ahamiyatga
ega. Hozirda raqamli texnologiyalar asrida yashayotgan ekanmiz, bolalarga raqamli
makonga mas’uliyat bilan yondashishni o‘rgatish zamon talabidir.
2. Kollaboratsiya (collaboration): umumiy maqsadga erishish uchun birgalikda
ishlash. Hayotda muvaffaqiyatga erishish insonlardan birgalikda ishlashni talab qiladi.
Bolalar ham kichik yoshidan o‘z muammolarini hal qilishni o‘rganishi kerak. Kichik
yoshdagi bolalar boshqalarning nuqtai nazarini tushunishi biroz murakkablikni yuzaga
keltiradi. Bu ko‘nikmalarni rivojlantirish ko‘p vaqt va mahorat talab etadi.
3. Kritika (Critical thinking): muammolarga nisbatan yangicha yondashuv.
Kritika, ya’ni tanqidiy fikrlashning bir qismi bu muammolarni hal qilish, aqlni
charxlaydigan jumboqlarni yechish va "nima uchun?" deb savol berishdan iborat.
Birgina tugmani bosish orqali ma’lumot olish mumkin bo‘lgan bugungi kunda
ma’lumotlarning ishonchli yoki ishonchli emasligini aniqlay olish zarur.
4. Kreativlik (creativity): muammolarni hal qilishda yangicha yondashuvlarni
sinab ko‘rish. O‘quvchilarda san’atga qiziqish bo‘lsa, ko‘proq ijodkorlik haqida
o‘ylaydi. Ijodkorlik noodatiy fikrlashni anglatadi va bu barcha sohada uchraydi. Yangi
narsalarni sinab ko‘rishga undash orqali bolalarda ijodkorlikni rivojlantirish mumkin.
U mumiy o’rta ta’lim maktablarida gimnastika darsini o’tishida o’quvchilarida
jismoniy sifatlarning rivojlanishi va 5-6 sinf o’quvchilarida gimnastika darsiga
7

moslashtirilgan noan’anaviy mashqlar yordamida o’tkazish samaradorligini
o’rganishdan iborat.
Jismoniy tarbiya darslarida gimnastika darsini o’tishida o’quvchilarida
jismoniy sifatlarning rivojlanishi va 5-sinf o’quvchilarida gimnastika darsiga
moslashtirilgan noan’anaviy mashqlar yordamida o’tkazish samaradorligini o’rganish
lozim.
Maktab o’qtuvchisining shaxs, komil inson bo’lib shakllanishida, rivojlanishida
jismoniy tarbiya alohida ahamiyat kasb etishi shubhasiz. Xalq jismoniy tarbiyasi esa
insoniyat rivojining ilk bosqichlaridayoq bola va o’smirlarning shakllanishida asosiy
vositalaridan biri bo’lgan. Shu bois bugungi o’zligimizga qaytgan davrimizda
xalqning milliy qadriyatlariga asoslangan jismoniy tarbiya alohida ahamiyat kasb
etmoqda.
Gimnastika darsini o’tishida o’quvchilarida jismoniy sifatlarning rivojlanishi va 5-
sinf o’quvchilarida gimnastika darsiga moslashtirilgan noan’anaviy mashqlar
yordamida o’tkazildi.
Umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quv dasturida gimnastika majburiy fan sifatida
Gimnastika o’zining tom ma’nodagi mohiyati va mazmuni bilan o’ta
“demokratik” xususiyatga ega sport turlariga mansubdir.
Alohida ta’kidlash joizki, gimnastika inson sog’ligi, uning jismoniy va
psixofunksional imkoniyatlarini shakllantiruvchi eng samarali va universal vosita
sifatida nafaqat professional hamda ommaviy sport musobaqalari dasturiga
kiritilgan, balki o’quvchi yoshlarda shu sport turining nazariy mohiyatini chuqur
tushunish zarurligi tufayli uning ta’lim muassasalari o’quv rejasidan majburiy fan
sifatida joy olib, azaldan faoliyat ko’rsatib kelmoqda.
Gimnastika, voleybol, basketbol, futbol, yengil atletika, suzish sport turlari
umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quv rejalariga jismoniy tarbiya fanlari sifatida
kiritilib, ulardan dars sifatida foydalanilgan.
8

Gimnastika darsining tarkibiy tuzilishi, mohiyati va mazmuni.
Jismoniy tarbiya va sport millat genofondini shakllantirish va barkamol
avlodni tarbiyalashda kafolatli omil sifatida borgan sari o’quvchilarning kundalik
turmush tarziga singib bormoqda.
Jismoniy tarbiya darsining asosiy maqsadi “jismoniy madaniyat” va uning tarkibiy
yo’nalishlari (jismoniy tarbiya, sport, jismoniy va funksional tayyorgarlik, jismoniy
sifatlar va hokazo) haqida dastlabki bilim berish, hayotiy zarur harakat malakalari va
ko’nikmalarni shakllantirish, asosiy jismoniy sifatlarini tarbiyalashdan iborat.
O’z salomatligi va jismoniy qudratini mustahkamlash o’quvchilarning nafaqat
shaxsiy ishi,balki bu mas’uliyat ularning jamiyat oldidagi burchi ekanligini ongiga
singdirish o’qituvchi tomonidan hal etiladigan muhim masalalardan biri bo’lishi
lozim.
Jismoniy tarbiya darsining vazifalari yuqorida qayd etilgan maqsadlardan kelib
chiqqan holda sog’liqni mustahkamlash, umumiy va maxsus jismoniy sifatlarni
rivojlantirish, muayyan sport turi (gimnastika) ga xos harakat malakalari texnikasiga
o’rgatish hamda sport intizomini shakllantirish, raqibini hurmat qilish hissiyotini
uyg’otish, iroda, diqqat va sezgirlik kabi xislatlarni tarbiyalashdan iborat.
Darsning tuzilishi va mazmuni. Gimnastika bo’yicha o’tkaziladigan jismoniy
tarbiya darsi, shu jumladan gimnastika darsi 3 qismdan tashkil topadi.
1 qism – tayyorlov 10-12 daqiqaga teng bo’lib, o’z ichiga sinfni tashkil etish
(saflanish, navbatchi o’quvchini o’qituvchiga davomat haqida axborot berishi, dars
vazifalari bilan tanishtirish), saf mashqlari, umumiy va maxsus mashqlarni kiritadi.
Darsni tayyorlov qismida beriladigan mashqlar shu darsni maqsad vazifalarini
yechishga qaratilgan bo’lishi lozim. Tayyorlov mashqlari tana muvozanatini saqlash,
qaddi-qomatni shakllantirish, kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va
egiluvchanlik sifatlarini tarbiyalashga mo’ljallanadi.
Darsning tayyorlov qismi o’quvchilar organizmini “qizitish” va uni funksional
jihatdan shu darsning asosiy qismiga tayyorlashdan iborat. Darsning ushbu qismini
9

o’tkazish shiddati dastlab sekin-asta oshirilib, shu qismni o’rtasidan yana
sekinlashtirilishi kerak.
Asosiy qism 30-35 daqiqa davom etadi. Mazkur qismda darsni asosiy maqsad
va vazifalari yechiladi. Texnik-taktik malakalar o’zlashtiriladi. Buning uchun
o’rganiladigan o’yin malakalariga oid taqlid va to’p bilan bajariladigan mashqlar
qo’llaniladi.
Malakalarga o’rgatish va ularni shakllantirish yakka tartibda yoki kichik
guruhlar va barcha o’quvchilar ishtirokida amalga oshiriladi. Bu qismda o’rgatish
jarayoni sekin shiddatda, takomillashtirish jarayoni esa katta tezlikda kechishi lozim.
Yakuniy qism 3-5 daqiqa davom etadi. Bu qismning maqsadi o’ta sekin
shiddatda ijro etiladigan mushaklarni bo’shashtiruvchi va taranglashtiruvchi
mashqlar hamda milliy harakatlio’yinlar yordamida charchoqni bartaraf etish,
organizmning funksiyalari va ish qobiliyatini tiklashga qaratiladi.
Dars davomida jismoniy siftlarni tarbiyalash, harakat (texnik-taktik)
malakalari texnikasiga o’rgatish va ularni takomillashtirish turli pedagogik uslublar
quyidagilardan iborat:
- Tushuntirish:
- Ko’rsatish (namoyish etish):
- Muayyan malakani qismlarga bo’lib o’rgatish:
- Malakani to’liq holda sekin va katta tezlkda o’rgatish:
- Qaytarish:
- O’yin uslubi:
- Musobaqa uslubi va hokazo.
O’rgatish jarayonida, bundan tashqari, rag’batlantirish va jazolash, ishontirish
kabi usullar ham o’rin oladi.
Har bir uslubni qo’llashda o’ziga xos vositalar (mashqlar)dan foydalaniladi.
Gimnastika bo’yicha o’tkaziladigan jismoniy tarbiya darsi yakunida, aksariyat
hollarda,o’quv o’yini o’tkaziladi. Bunday o’yinlarni o’tkazish davomida o’yin
10

qoidalarini o’zlashtirishga va hakamlik qilish sirlarini o’rgatishga alohida e’tibor
qaratiladi.
O’rgatish va takomillashtirish jarayonida beriladigan vazifa, shu jumladan
qo’llaniladigan mashqlar “oddiydan murakkabga”, “o’tilganidan o’tilmaganiga” va
“engilidan og’iriga” kabi didaktik tamoyillarga rioya qilish shart.
Dars jarayonini rejalashtirish, unga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazish tartibi.
Darsning sifati va samaradorligi nafaqat o’qituvchining mahorati hamda
tajribasiga bog’liq, balki uni muayyan darsga qanday tayyorgarlik ko’rishiga ham
bog’liqdir.
Darsga tayyorgarlik ko’rish quyidagi tadbirlarni amalga oshirishdan iborat:
-dars jarayonini loyihalash:
-darsni samarali va sifatli o’tkazish modelini ishlab chiqish:
-darsning foydali zichligini ta’minlash imkoniyatlarini aniqlash:
-o’quvchilar tarkibidan yordamchilar tayinlash:
-tayyorlangan va tasdiqlangan dars bayonnomasini ko’rib chiqish, agar zaruriyat
bo’lsa, o’zgartirish kiritish (dars bayonnomasi ilova qilingan):
-O’quvchilar tomonidan bilim, malaka va ko’nikmalarni o’zlashtirish darajasini
aniqlash (baholash) mezonlarini ko’rib chiqish:
-Dars o’tkazish joyi, foydalaniladigan asbob, anjom va uskunalar tayyorligini
ko’zdan kechirish:
-Darsdan so’ng navbatdagi dars qanday fandan ekanligini aniqlash;
-O’qituvchining o’z tashqi qiyofasi va sport kiyimiga e’tibor berishi:
-Muayyan darsda ishtirok etadigan sinf o’quvchilarining jismoniy va funksional
imkoniyatlarini e’tiborga olish.
Bundan tashqari o’qituvchi quyidagi rejalashtiruv hujjatlari bilan qurollangan
bo’lishi shart:
-Ta’lim standarti va klassifikatori:
-O’quv dasturi bo’limlari bo’yicha yillik o’quv soatlarining taqsimlanish rejasi:
-Sinflar, choraklar va darslar bo’yicha yillik reja-jadvali:
11

-Choraklar bo’yicha o’quv materiallarini taqsimlanish jadvali:
-Dars mavzulari aks ettirilgan chorak ish rejasi:
-Dars bayonnomasi :
-Sinf jurnali.
Darsni yuqori saviyada o’tkazish, dars davomida o’quvchilar faolligini ta’minlash,
beriladigan vazifa, ko’rsatma va mashqlar ijrosiga ularni ongli yondoshishlariga
erishish, jismoniy tarbiya darsiga mehr va hurmat uyg’otish o’qituvchining nafaqat
kasbiy mahoratiga,balki uning shaxsi va insoniy fazilatlariga ham bevosita
bog’liqdir.
Gimnastika mashqlarini boshlang’ich sinfdan boshlab o’rgatish metodikasi
yo’llari
Gimnastika mashg’ulotlari dars shaklida o’tkaziladi ya’ni o’quvchilarni hayotiy
zarur xarakat ko’nikma va malakalarini o’rgatishdan boshlanadi.
Darsda o’quvchilarni ruhiy xarakat va irodaviy fazilatlarini (tezkorlik, chaqqonlik,
kuch va egiluvchanlik malakalarini) rivojlantirishda gimnastika darsining qiziqarli va
mazmunli o’tkazish orqali o’quvchilar qalbidan joy olishni o’rgatiladi.
Buning uchun yuqori malakaga ega bo’lgan va darsni o’tishda ko’pdan-ko’p
vositalariga va o’tish mahoratiga ega bo’lmoq zarur. Chuqurlashtirilgan sinflarni 2-
sinfdan boshlab ma’lum ular uchun tuzilgan alohida dasturi bo’yicha darslarni
o’tkaziladi. Gimnastika mashg’uloti mazmunini belgilovchi asosiy manba ularning
yoshiga qarab tuzilgan davlat dasturidir.
Biroq mashg’ulot o’tkazishda bitta umumiy dasturda nazarga olish mumkin
bo’lmagan sharoitlar uni uslubiy jixatdan yoritib berishni va ba’zi hollarda ayrim
to’ldirish kiritishlarni talab etadi.
Gimnastika bilan shug’ullanuvchi kuch va egiluvchanlik kabi jismoniy sifatlardan
tashqari o’z xarakatlarini o’z yo’nalishi, amplitudasi, vaqti, mushak kuchlanishlari
darajasiga ko’ra tabaqalashtira olish, ya’ni o’z xarakatlarini boshqara olishga
erishadi. YOshlarga gimnastika mashqlarini o’rgatishda ularning yoshiga qarab
12

yordamchi mashqlarni berish bajarayotgan mashqlarni qoidalariga e’tibor berish xato
qilishiga yo’l qo’ymaslik, xato qilganda murabbiy o’zi ko’rsatib tushuntirib berishi
lozim. U yuqoridagi bolalarnin kamchiligi va yutug’ini ularning ota-onalarini yig’ib
bolalarini yutug’uni va kamchiliklarini murabbiy beradi, shundagina
chuqurlashtirilgan sinfdagi bolalarni natijasi o’rgatilish sifati rivojlanib boradi.
O’quv mashg’ulotlarini tashkil qilish.
Chuqurlashtirilgan sinflarni sharoiti bor maktabda ochilishini faqat BO’SM ni
direktori o’z murabbiylari bilan kelishgan holda, bolalarni ota-onalari yordamida
tashkil qilinadi.
Bu sinflarda o’tkaziladigan mashg’ulotlar asosan BO’SM lar davlat standarti
asosida yoshlarni yoshiga qarab bosqichma-bosqichga ya’ni 2-sinfdan to 9-sinfgacha
bo’lgan o’qish vaqtiga mo’ljallab tuzilgan bo’lib alohida dasturi bo’yicha o’rgatib
boriladi.
Chuqurlashtirilgan sinflarda 30 o’quvchidan kam bo’lmasligi 15 tasi o’g’il 15 tasi
qizlar bo’lishi kerak. O’g’illar va qizlarni dasturidagi mashg’ulotlari xar xil bo’lishi
sababli, sinfda 2 ta o’qituvchi o’rgatishi kerak ya’ni bir xaftada 3 marta 2 soatdan
dars o’tilishini tavsiya qilamiz. Bu darsni 3 soatiga BO’SM javob bersa 3 soatini
maktab hisobidan to’lanishiga javob beradi. CHunki yosh o’sib kelayotgan
gimnastlarning tayyorlashda asosan ularga xoreografiya murabbiysi va musiqa
rahbari orqali dars o’tkaziladi.
Chuqurlashitirlgan sinflar bilan bir xaftada 6 soat asosiy gimnastika
mashg’ulotlarini o’tishdan tashqari qo’shimcha ya’ni 2 soat xoreografiya va musiqa
orqli murabbiylrni o’tishi kerak bo’ladi, xullas bir xaftada 8 soat dars o’tkaziladi.
Chuqurlashtirilgan sinfdagi o’quvchilarni tumandagi BO’SM larni rahbarlari orqali
sport formasini tashkil qilib borishlari kerak.
Shug’ullanuvchi bolalarni 1 yilda 2 marta o’zlarining tumanidagi poliklinikasidan
sog’liqlari to’g’risida tekshiruvidan o’tkazishi, ularning shahsiy kartochkasini
bo’lishini tashkil qilish kerak.
13

Bolalarni ota-onalari bilan ham shartnoma tuzishlari albbata kerak. CHunki ko’p
ota-onalar o’z bolalarini mashg’ulotga yubormasligi, o’zlariga kerakli narsalarni olib
bermasligi, kundlik ularni istemol qiladigan ovqatlarini kaloriyasi pastligiga e’tibor
bermasdan bolalarini maktabga yuborishi natijasida, bolalarni sog’lig’i susayib
boradi, sababi bolalar jismoniy mashqlarni bajarish vaqtida bolani kuch quvvati
bo’shashib mashqni yaxshi bajara olmaydi. Chunki uning istemol qilayotgan
ovqatini kaloriyasini kam bo’lishi natijasida, bolalarda kuch quvvati yetmasdan
charchab qolishimashqni bajarishda yiqilishi, qiynalishi oqibatida shkaslanishlar
kelib chiqadi.
Shu chuqurlashtirilgan sinfda o’tkaziladigan mashqlar, asosan maxsuslashgan
sinflarni yoshlariga qarab davlat dasturini nizomi asosida bosqichma-bosqich
mo’ljallanib tuzilgan. Bu tuzilgan mashqlar birinchi bosqichda mashqlar osoni
berilgan bo’lsa, keyingi 2 yildagi bosqichdagi mashqlari murakkablanib borishni
hisobga olinib 2 sinfdan 9 sinfgacha belgilangan.
1.4. Gimnastikachilarning jismoniy tayyorgarligi
Gimnastikachilarning jismoniy tayyorgarligi, musobaqa natijalari va alohida
jismoniy sifatlarni rivojlanish darajasiga qarab belgilanadi. Gimnastikachining
jismoniy holati, uning jismoniy sifati bo’yicha aniqlanadi. Sport nazariyasi bo’yicha
asosan jismoniy sifatlar bosh guruhga bo’linadi: kuch, tezlik, egiluvchanlik,
chaqqonlik va chidamlilik. Bu sifatlarni yuqori darajada rivojlantirish har bir
gimnastikachi uchun juda muhimdir. U o’z navbatida gimnastikachilarni texnik
tayyorgarlik bo’yicha yuqori ko’rsatkichlarga erishishga, o’zaro bog’liq va
ko’makdoshdir.
Gimnastikachilarni texnik takomillashtirishni asosiy poydevori, bu jismoniy
tayyorgarlik bo’lib hisoblanadi. SHuning uchun umumiy jismoniy tayyorgarlik
mashg’ulotlarda katta o’rin tutadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT) maxsus
jismoniy tayyorgarlikni (MJT) asosi bo’lib xizmat qiladi, u o’z navbatida texnik
tayyorgarlik bo’yicha vazifalarni hal etishga ko’maklashadi.
14

MJT mashqlari harakat tuzilishiga, texnik bajarilishiga va organizmni ishlash
tartibiga mos bo’lishi lozim. Har tomonlama jismoniy tayyorgarlikka ega bo’lmagan
gimnastikachilar, gimnastika ko’pkurashida mashqlar texnikasini egallashlari va
takomillashtirishlari mumkin emas, chunki bu mashq gimnastikachidan kuch talab
etsa, boshqasi-egiluvchanlikni, uchinchisi-chaqqonlikni, to’rtinchisi-bir vaqtda uchta
sifatni talab etishi mumkin. Butun mashqlar majmuasini boshqarish uchun
gimnastikachilardan yuqori ko’rsatilgan sifatlardan tashqari yana chidamlilikni
rivojlantirish talab etiladi.
Gimnastika asboblaridagi mashqlarni bajarish bilan jismoniy sifatlarni to’liq
rivojlantirish mumkin emas, shuning uchun asosiy mashg’ulotlar vaqtida MJTni
rivojlantirishga vaqt ajratish va alohida mashg’ulotlarni bajarish xususiyatidan kelib
chiqqan holda, gimnastikachilarga kuch tayyorgarligini rivojlantirishga kerakli vosita
va uslublarni taklif etiladi.
Gimnastikada va boshqa sport turlarida sportchining qobiliyati, uni ko’rsatgan
natijasiga qarab butunligicha belgilanadi. Gimnastikachining jismoniy tayyorgarligi
asosiy tartibi bo’lib, tezkor-kuch sifatlari va og’irlikka nisbatan mushak kuchlari
hisoblanadi. Ular chaqqonlikni, maxsus chidamlilikni, faol egiluvchanlikni va
tezkorlikni yaratishga ko’maklashadi.
Kuchni rivojlantirish. Kuch-bu qobiliyat, mushak kuchlanishi hisobiga tashqaridan
bo’lgan har xil qarshiliklarni zabt etishdir. Kuchni rivojlantirishni ikki xil uslubi
mavjud: mashqlarni qarshilik bilan bajarish uslubi va elektrostimulyator uslubi.
Mushaklarda kuch paydo bo’lishi mumkin:
1. O’z uzunligini o’zgartirmasdan (turg’un-statik) izometrik (rejim) tartibda;
2. Uzunligini qisqartirish bilan (og’irlikni yengib o’tish-meometriya tartibi);
3. Uzunligini oshirish bilan (qarshilik plometriya tartibi);
4. Aralash (taranglatishni oshirib, mushak uzunligini qisqartirish).
Mushak ishlarini uchta turi: kuchlanish (sekin, harakatda, sekin-sekin harakat).
Qarshilik bilan bajarishdagi mashqlar yordamida mashg’ulotlarda kuch oshirish
uslubiyati.
15

1.Qarama-qarshi mushaklarni birgalikda taranglatish mashqlar;
2.Harakat mashqlarini qo’shimcha qarshilik bilan;
3.Kuch bilan harakatlar va turg’un holatlar.
Kuchni rivojlantirish uslubi.
1.Qo’lni bukish va yozish uchun mashqlar;
2.Gavdani bukish va yozish uchun mashqlar:
3.Sonni bukish va yozish uchun mashqlar;
4.Oyoqni bukish va yozish uchun mashqlar.
Mashqlarni bajarish mumkin:
1.Engillashtirilgan sharoitda;
2.Engillashtirilgan sharoitda, og’irlik bilan;
3.Oddiy sharoitda;
4.Oddiy sharoitda, og’irlik bilan.
Egiluvchanlikni rivojlantirish.
Egiluvchanlik aktiv (o’z mushaklarining kuchi hisobiga erishiladigan) va passiv
(tashqi kuch ta’sirida erishilgan) egiluvchanlikka bo’linadi.
Egiluvchanlik mushaklar va bo’g’in paylarining cho’ziluvchanligiga bog’liq
bo’ladi. Egiluvchanlik darajasi tashqi ta’sirga ham bog’liq bo’ladi: harorat
ko’tarilganda egiluvchanlik ortadi. Egiluvchanlikka salbiy ta’sir qiluvchi omillarning
oldini olish uchun badan qizdirish orqali ijobiy holatga erishish mumkin. CHarchash
ta’sirida ham egiluvchanlik sezilarli darajada o’zgaradi, bunda aktiv egiluvchanlik
sustlashadi, passiv egiluvchanlik esa ortadi.
Gimnastika mashqlarini o’zlashtirishda egiluvchanlikning yetarli emasligi ma’lum
bo’ladi. Egiluvchanlikni bolalik va o’smirlik davridan rivojlantirgan ma’qul, chunki
katta yoshdagi kishining egiluvchanligini oshirish juda murkkab bo’ladi yoki
erishilganda ham ko’p mashq qilish talab etiladi.
Egiluvchanlikni rivojlantirish uslublari.
16

Egiluvchanlik mashqlarini bajarishdan oldin bir nechta tanish bo’lgan va
qizdiruvchi mashqlarni takrorlash zarur. Egiluvchanlik mashqlaridan so’ng
mushaklarni mustahkamlaydigan va bo’shashtiradigan mashqlar bajarish lozim.
Har qanday mashq ham kuchni va egiluvchanlikni rivojlantirish uchun to’g’ri
kelavermaydi. Masalan: yarim cho’qqayib o’tirish mashqi to’rt boshli mushak
qisqarishiga ta’sir qilib, kuchini oshirsa, to’liq cho’qqayib o’tirish esa shu
mushakning egiluvchanligini oshiradi, ya’ni cho’zadi.
Egiluvchanlik mashqlarini sekin me’yorda uzoq vaqt bajarilsa yaxshi samara
beradi. Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun turli usullar qo’llaniladi:
1. Cho’zilish samarasini oshiruvchi prujinasimon harakatlarni takrorlash. Masalan:
takroriy oldinga engashish.
2. Harakatlarni imkoni boricha katta ko’lamda bajarish. Masalan, oldinga va orqaga
oxirigacha engashish.
3. Tana biror bir qismining harakati inersiyasidan foydalanish. Masalan, harakat
qo’llashni har gal oshirib, oyoqlarni oldinga va yon tomonga siltash.
4. Qo’shimcha tashqi tayanchdan foydalanish; gimnastika devorining poyasidan
ushlab, tana bir qismini ikkinchisiga tortib yaqinlashtirish.
5. Sherikning faol yordamidan foydalanish.
Chaqqonlikni rivojlantirish.
Chaqqonlikni o’lchovi hisolanadi:
1.Harakat aniqligi (koordinatsiya) bo’yicha murakkab topshiriqlar;
2.Uning aniq bajarilishi;
3.Bajarish vaqti.
Yangi harakat faoliyatini tez egallash, boshqa harakat faoliyatini bajarishga
tayyorligi orqali chaqqonlikni aniqlash mumkin. Bundan tashqari, chaqqonlik
ko’rsatkichlaridan biri talablar sharoitini o’zgarishidan qat’iy nazar harakat
faoliyatini bajarishga tez moslasha olish qobiliyati hisoblanadi.
Chaqqonlikni rivojlantirish uslublari.
17

Ko’pgina sport turlari singari gimnastikada chaqqonlikni kuch, egiluvchanlik,
tezkorlik bo’yicha ko’rsatgan natijalar orqali aniqlanadi, bu uni tabiiy asosidir.
Chaqqonlikni rivojlantirishda bosh uslubiy yo’nalish bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
1.Oddiy harakatlarni fazoda takomillashtirish;
2.Harakat apparatining turli qismlarini birgalikda harakatlanishini rivojlantirish;
3.Tibbiy harakat qismlarini takomillashtirish;
4.Harakatning bilim va ko’nikmalari zahirasini kengaytirish;
5.O’zlashtirilgan harakat ko’nikmalardan turli holatda foydalanishni shakllantirish.
Chaqqonlikni rivojlantirish bo’yicha nazorat o’rnatish.
Xususiyati bo’yicha mutaxassisligiga yaqin bo’lgan harakat faoliyatini nazorat
topshiriqlari asosida qo’llash bilan chaqqonlik rivoji darajasini aniqlash maqsadga
muvofiqdir. SHuning uchun oldindan mukammal, yaxshi o’rganilgan yoki oddiy
harakatlardan tuzilgan, mashqlar majmuasini qo’llash qulay. Misol uchun: oldinga
o’mboloq oshish bilan burilib, asosiy yo’nalishga yonlama harakatlanish – yonga
o’mboloq oshish bilan burilish, orqalab-orqaga o’mboloq oshish bilan asosiy
yo’nalishga qarab qolish-sakrab 360  ga burilish va topshiriq bo’yicha ko’rsatilgan
nuqtaga qo’nish.
Chidamlilikni rivojlantirish.
Chidamlilik-bu biror faoliyatni uzoq vaqt davomida samarasini pasaytirmasdan
bajara olish qobiliyatidir. Ayrim vaqtlarda chidamlilikni charchashga qarshi tura
oladigan qobiliyat deb yuritish mumkin. Gimnastikachilarda chidamlilikni uchta
turga bo’lish mumkin: umumiy, kuch va maxsus.
Kuch chidamliligi, maxsus chidamlilikni asosi bo’lib, uning shakllanishi har bir
kuch sifati bilan bog’liq bo’lib, maxsus chidamlilik asosini tashkil etadi.
Chidamlilikni rivojlantirish uslublari.
Chidamlilikni rivojlantirishn asosiy vositalari o’rta va sekin tezlikda, uzoq davom
etadigan ishdir. Mashg’ulotning asosiy vazifalaridan biri, bu chidamlilikni
18

rivojlantirishga yo’naltirishdir, yuklanishni aniqlash quyidagi beshta turkum asosida
belgilanadi:
1.Chaqqon harakatlanish (doimiy);
2.Davom etish:
3.Dam olishni oraliq o’lchovi;
4.Dam olish xususiyati;
5.Qaytarish soni.
Gimnastikachilarni maxsus chidamliligini rivojlantirishda, quyidagi mashqlarni
qo’llash maqsadga muvofiqdir: 1.Batutda uzoq vaqt davomida sakrash; 2.Akrobatik
mashqlar; 3.Erkin mashqlar; 4.ko’pkurash turlarida bajariladigan maxsus mashqlar
majmuasi.
Chidamlilikni rivojlantirish bo’yicha nazorat o’rnatish.
Turga qarab chidamlilikni nazorat qilish vositasi har xil bo’ladi. Maxsus
chidamlilik darajasini aniqlash uchun dastakli otda o’tirgan holatdan, oyoqlar
holatini almashtirish yoki ikki oyoqda aylanma harakatlarni maksimal sonda
bajarish. Kuch-chidamlilikni kuch bilan bajariladigan mashqlarni qaytarish soni
bilan aniqlash mumkin.
Gimnastikachilarning umumiy va maxsus tayyorgarligi ta’rifi.
Gimnastikachilarning jismoniy tayyorgarligi-gimnastika ko’pkurashi mashqlarini
muvaffaqiyatli o’zlashtirib olishga qaratilgan jismoniy sifatlarni tarbiyalash
jarayonidir.
Jismoniy tayyorgarlikning maqsadi-o’ziga xos sport faoliyati ichki imkoniyatlarni
amalga oshirish qobiliyatlarini tarbiyalash uchun shart sharoit yaratishdan iborat.
Bu maqsad odam organizmining ma’lum bir xususiyatlariga: kuch, tezkorlik,
egiluvchanlik, chaqqonlik va chidamliligiga ta’sir qilish orqali amalga oshiriladi, bu
fazilatlar sport nazariyasida jismoniy sifatlar deb yuritiladi.
19

Jismoniy tayyorgarlik ham bu fazilatlarni ma’lum darajagacha tarbiyalashga
qaratilgan bo’lib, gimnastikachining har tomonlama va maxsus jismoniy
rivojlantirish jarayonidir.
Jismoniy tayyorgarlik umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikka bo’linadi.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik (UJT)–gimnastikachining harakat faoliyatini
ta’minlaydigan organizmning barcha a’zolari va tizimlariga keng ta’sir etishni
nazarda tutadi. SHuning uchun ham umumiy jismoniy tayyorgarlikda ko’proq tanaga
kengroq ta’sir ko’rsatadigan vositalar qo’llaniladi. CHunonchi, krosslar, bir tekis va
o’zgaruvchan suratdagi uzoq vaqt yugurishlar yordamida gimnastikachilarning
chidamliligi rivojlanadi, yugurish texnikasi takomillashadi, mushaklarning
egiluvchanligi yaxshilanadi, nafas va yurak qon-tomir tizimlari takomillashadi,
natijada esa ularning sog’lig’i mustahkamlanadi. Undan tashqari bu mashqlar
yordamida gimnastikachilarning irodaviy sifatlari tarbiyalanadi.
Sport o’yinlaridan (basketbol, futbol) foydalanilganda gimnastikachiga yanada
ko’proq omillar ta’sir etadi, yuqorida qayd etilgan fazilatlar (tezlik, chaqqonlik,
harakat uyg’unligi) kabi fazoda o’zini his qilish va chamalash xususiyatlari
yaxshilanadi, harakat aniqligi oshadi va hokazo.
Har tomonlama jismoniy tarbiyalash hal qilishda gimnastika xos shuning bilan
birga boshqa sport turlarining umumtayyorgarlik mashqlariga katta ahamiyat
beriladi. Bular yurish va yugurish, sakrash va uloqtirish, amortizator va og’irliklar
(gantellar, toshlar, shtanga) bilan bajariladigan va qomat buzilishdagi nuqsonlarni
tuzatuvchi bir xil mashqlardir. UJT mashqlarining faol dam olish vositasi sifatida
ham ahamiyati kattadir.
Bu vositalar gimnastikachini boshlang’ich tayyorgarlik davrida, bo’lajak ko’p yillik
shug’ullanish uchun asos yaratiladigan davrda ayniqsa muhim ahamiyatga ega.
Bu davr asosan maxsus gimnastik yuklamalar bir tomonlama ta’siri uchun o’ta zaif
va organizmi muttasil rivojlanib borayotgan yosh gimnastikachilarning kontingentini
qamrab oladi. Gimnastikachilarning UJT dasturiy-yuklamalar asosini «Alpomish va
Barchinoy» majmuasi tashkil etadi.
20

Gimnastika ko’pkurashi barcha turlarining mashqlarini muvaffaqiyatli egallashni
ta’minlovchi gimnastikachining maxsus jismoniy tayyorgarlig i (MJT) organizm
tizimlari va organlari sifatlarini qo’llab quvvatlash va yuqori darajada rivojlanishiga
qaratilgan bo’lishi kerak.
Buning uchun gimnastikachi ma’lum bir mushak guruhini egiluvchanligi va
kuchini, umurtqa pog’onasining, yelka va tos-son bo’g’imlarining harakatlanishini,
maxsus sakrovchanlikni, harakatdagi aniqlik va muvofiqlikni rivojlanishi, dinamik
va statik kuchga bo’lgan chidamlilikni oshirishi, maxsus ish qobiliyatini oshirishi
zarur.
Maxsus jismoniy tayyorgarlikning asosiy vositalarni avvalo, gimnastika
ko’pkurashi musobaqa mashqlari, shu bilan birga sifatlarni va gimnastikachilarning
o’quv hamda mashg’ulot jarayonini tobora o’sib borishini ta’minlovchi maxsus-
tayyorlov mashqlari tashkil etadi.
Bu ayrim mushak yoki mushak guruhlari xuddi shunday yoki o’xshash tarzda
xizmat qiladigan mashqning dinamik va kinematik tuzilishiga ko’ra musobaqa bilan
o’xshashlikdir.
Gimnastikachining «ortig’i bilan faoliyat qobiliyati» to’plashni ko’zda tutuvchi
jismoniy sifatlarini rivojlanish uslubiyatini bitta umumiy xususiyat bilan belgilash
zarur, ya’ni gimnastikachining oldida turgan minimal harakat vazifalarini yechish
uchun kerak bo’lgan sifat va imkoniyatlarning bunday rivojlanishi ancha ortadi. Bu
gimnastikachining harakat faoliyatidagi yuqori darajali ishonchlilikni ta’minlaydi.
Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi birligi
Hozirgi kunda, qachonki sportchining jismoniy va ma’naviy sifatlarini
rivojlanishiga, bilimlarini doimiy oshirishga qaratilgan ko’pyoqlama tarbiya jarayoni
bo’lib tuzilgandagina, sport mashg’ulotining pedagogik to’liq natija bera olishi isbot
talab qilmaydi. Sport mashg’ulotining bunday yo’nalishi jismoniy tarbiyaning
umumiy asosiga mos keladi va barcha faoliyat shaxsning garmonik rivojlantirishga
qaratilgan bo’lib, sport yakka maqsad emas, balki kishi qobiliyatini har tomonlama
rivojlantirishi, ijodiy va ongli faoliyatga tayyorlash vositasidir.
21

Sport mashg’uloti ikkita uzviy yo’nalishni birlashtiradi: umumiy va maxsus
tayyorgarlik. Umumiy tayyorgarlik jismoniy faoliyat jarayonidagi a’zolar, tizim va
ish qobiliyatlarni rivojlanishi asosida sport ixtisosligiga imkon beruvchi dastlabki
shart sharoitlarni yaratadi va kengaytiradi, shu bilan birga uni turli harakatdagi
mohirlik va malakaning o’zaro ta’siri rivojlanishi bilan boyitadi.
Maxsus tayyorgarlik muayyan sport turi uchun o’ziga xos sifat va imkoniyatlarning
rivojlanishini ta’minlaydi, shu bilan birga uning uchun xarakterli bo’lgan texnika va
taktika bilan qurollantiradi.
Umumiy tayyorgarlikni ham, maxsus tayyorgarlikni ham shikastsiz bajarish,
xizmat yuzasidan mashg’ulot jarayonidan chiqish, birini boshqasi bilan almashtirish
mumkin emas.
Sportchining umumiy va maxsus tayyorgarligi o’rtasida yaqin bog’liqlik mavjud,
shuning uchun ular o’rtasini cheklab bo’lmaydi.
Ba’zi mutaxassislar sport mashg’ulotining bu tomonlarini umuman ayirmaslikni
taklif qiladi.
Bizning nazarimizda, umumiy va maxsus tayyorgarlik o’zining alohida vazifalari,
vositalari, uslubi va shu bilan birga o’zining mashg’ulot jarayonidagi tutgan o’rni
bilan farq qiladi.
Maxsus tayyorgarlik sport ixtisosligining omili hisoblanadi, umumiy tayyorgarlik
esa-sportchining u yoki boshqa tomonlama rivojlanish o’rtasidagi turli tuman
bog’liqlik orqali ixtisoslik jarayoniga ta’sir etuvchi omillardir.
Sportchining umumiy tayyorgarligida xuddi alohida jismoniy mashqlarda ham
ijobiy, ham salbiy ta’sir bo’lgani kabi, ixtisoslikning xususiyatlari ham aks etishi
lozim, shuning uchun umumiy tayyorgarlik turli sport turlari uchun bir xilda bo’lishi
mumkin emas.
Sport bilan shug’ullanishning ko’p yillik jarayonida umumiy va maxsus
tayyorgarlik doimo sport mashg’ulotining tarkibiy qismini tashkil qilishi zarur.
Ko’pgina mualliflar sportchining mahorati oshishga mos ravishda UJTga
ajratiladigan vaqt va mashqlar miqdorini kamaytirib borish zarurligini ta’kidlaydilar.
22

Sportchining mahorati oshib borishi bilan organizm imkoniyatlari ham ko’proq talab
etiladi, demak bu g’oya ham to’g’ri emasdir. Albatta, UJT me’yori kamayib borishi
kerak, lekin u MJT ajratilgan vaqtini kamaytirilishi hisobiga emas balki, maxsus
jismoniy tayyorgarlik ishining vaqtining oshirilishi hisobiga amalga oshirilishi kerak.
Shunday qilib, har tomonlama tayyorlash prinsipiga muvofiq gimnastikachilarning
jismoniy tayyorgarligi umumiy va maxsus tayyorlashning uzviy birligi asosida
tashkil qilinadi. Gimnastikachilarning umumiy va mxsus tayyorgarligining birligi
umumtayyorgarlik, maxsus tayyorgarlik va musobaqa mashqlarining o’zgaruvchan
nisbatini taqozo etadi.
Orqaga umbaloq oshish texnikasi.
1. Oyoqlar tor kerilgan xolatdan tayanib cho’qqayish, yelkalar sal oldinda,
g’ujanak hosil qilish;
2. Boshni oldinga engashtirib, orqaga dumalashni bajarish;
3-4 Qo’llar kafti yelkalar ortidayerga qo’yiladi boshdan to’ntarilish;
5. Tayanib cho’qqayish;
Orqaga umbaloq oshishni o’zlashtirishda o’quvchi nimani bilishi shart?
1. CHo’qqayib tayanishda yelkalarni oldinga engashtirish.
2. Orqaga dumalash paytida g’ujanakni bukib, bo’yin matga tegib qo’llar yelkalar
ortida tiralguncha, shaklini ushlab turishi kerak.
3. Oyoqlar matga qo’yilguncha qo’llarni uzatish kerak.
Nimani bilish kerak? Tez orqaga g’ujanak bo’li sh , dumalashni va qo’llar bilan yelkalar
orqasiga tayanishni.
O’quv topshiriqni turlari
(1-mashg’ulot)
23

Bilm ma’lumot
kadrlari
(nima qilish kerak?) Bajarish kadrlari
(Qanday bajarish) Nazorat kadrlari
(Nazorat mashqlari
test)
1-seriya jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun mashqlar, ular
orqaga umbaloq oshishni o’zlashtirishda kerak.
1. Engashish va aylanma
xarakatlar Oldinga va orqaga maksimal
darajada bajarish, sherikni
to’sig’i bilan.
2. Kaftni aylantirish
Barmoqlarni jipslashtirish.
3. Qo’llarni bukish va
uzatish, oyoqlar gimnastika
devorini 2-3 rey-kasida
yoki gimnastika o’rindig’ida. Bajarish vaqtida
gavda to’g’ri Bir suratda 2-3 marta
bajarish.
2-seriya . Dastlabki va oxirgi xolatlarga yo’naltirilgan.
1. Tayanib cho’qqayish
Oyoqlar kaft oralig’ida
qo’yilgan, tana og’irligi
qo’llarga tushadi. A.t. tez va to’g’ri D.x. ga
turish
3-seriya. Orqaga umbaloq oshishni texnika asoslarini o’zlashtirish
uchun yo’naltirilgan mashqlar.
1. /ujanak bo’lib orqaga
dumalash. D.Xdan g’ujanak bo’lib
orqaga dumalab D.x. ga
qaytish CHo’qqayib tayanish
xolatidan g’ujanak bo’lib
orqaga dumalash va
dumalab cho’qqayib
tayanish.
24

4-seriya O’z xarakatlarini fazosi, vaqtda, mushak xarakatlarini baholash va
boshqarishni bilish uchun o’naltirilgan mashqlar.
1. SHuning o’zi 3-
seriya 3-seriyadagi mashqlar,
o’rgatilib va tez tempda zich
g’ujanak bo’lib A.t. Tayanib cho’qqayish
va orqaga mumkin qadar
tez dumalash. Tayanib
cho’qqayishga qaytish.
5-seriya . Yordamchi va o’zlashtirilayotgan mashqni ayrim qismlarini o’zlashtirishga
yo’naltirilgan mashqlar.
1. yelkalar oqasida qo’llarga
tayanish Devorga tiralib turib,
qo’llarni bosh orqasida
devorga tirab turish. SHuning
o’zi, chalqancha yotgan holda.
2. Orqaga dumalab
qo’llarga tayanish
Tayanib o’tirish holatidan,
oyoqlar sal kerilgan holatda,
g’ujanak bo’ib orqaga
dumalash va yelkalar ortida
qo’llarga tayanish, D.x. ga
qaytish. SHuning o’zi, tayanib
cho’qqayishdan.
3. Qiyalikdan orqaga
umbaloq oshish. Gimnastika ko’prigiga
o’tirishdan (ko’prikka mat
qo’yilgan) orqaga umbaloq
oshishni bajarish.
4. SHuning o’zi odatdagi
sharoitda O’tirgan holatdan yordam
bilan orqaga umbaloq oshish
(yordam berish vaqtida yonda
turish kerak va yelkadan bir
qo’lda ko’tarish kerak) tayanib
cho’qqayish holatiga. A.T. CHo’qqayib
tayanish. Orqaga umbaloq
oshish va A.t.
6-seriya . O’zlashtirayotgan mashqni yaxlit bajarish uchun yo’naltirilgan mashqlar.
1. To’xtabqto’xtab orqaga
ikki marta umbaloq oshish. CHo’qqayib tayanish
holatidan orqaga umbaloq
oshish, to’xtash 2-s,
25

cho’qqayib tayanish va orqaga
umbaloq oshish.
2. Orqaga ikki marta
umbaloq oshish. CHo’qqayib tayanish hola-
tidan orqaga ikki marta
umbaloq oshish, tizzalar
kerilgan, birinchi baja-rishda
to’xtash kerak emas. Tez suratda orqaga ikki
marta umbaloq oshish va
tik turish, joyda tik turish
2-3 s.
Bir oyoqni siltab ikkinchi oyoqda depsinib qo’llarda tik turish.
Bajarish texnikasi. Qo’llar yuqoriga ko’tarilgan holatdan keng qadam qo’yib gavda
oldinga engashtirish. Polga yelka, qo’llar bilan tiralib, barmoqlar ochilgan (1-2 rasmlar)
kengligida. Bir oyoqni siltab, ikkinchi oyoq bilan depsinib, qo’llarda tik turishga chiqish
(3-4 rasmlar), oyoqlarni juftlash. Qo’llarda tik turishda gavda maksimal cho’ziladi,
muvozanat saqlanib gavda to’g’ri ushlanadi (5-rasm).
1 2 3 4

Qo’llarda tik turishni o’zlashtirishda shug’ullanuvchi nimani bilishi kerak?
1. Elka kengligida qo’llarni tirab, barmoqlar ochilishi kerak.
2. Gavda cho’zilib, to’g’ri turishini kuzatish.
Qo’llarga, kallaga tayanib tik turish.
O’quv topshiriqlarning turlari
Bilm ma’lumot
kadrlari
(nima qilish kerak?) Bajarish kadrlari
(Qanday bajarish) Nazorat kadrlari
(Nazorat mashqlari
test)
1-seriya
1. Qo’llarni ko’tarish
Qo’llarni ko’tarib yelkalar
ko’tarilsin, kerishilmasin,
shuning o’zi, kaftlar yuqoriga
oyoqlar uchiga turish.
2. yelkalarni ko’tarish va
tushirish qo’llarni ko’tarib, yelkalarni
yuqoriga ko’tarish va pastga
tushirish, shuning o’zi
to’ldirma to’p bilan yoki
shtangani grifi bilan.
26

3. Oldinga egilish.
SHerik bilan kerishib
egilishni bajarish. SHuning
o’zi oyoqlarni kerib (juft) D,H
dan qo’llar bir-birini
yelkalarida.
4. Oldinga tashlanish
A.T. oldinga tashlanishni
bajarish (depsinish oyoqda)
qo’llar pastda, va D.H ga
qaytish
5. Ketma-ket oyoqni orqaga
siltash Gimnastika devorida ketma-
ket oyoqni siltashni bajarish
(reykani to’g’ri qo’llar bilan
ushlab, gavdani engashtirib.) oyoqni bukmasdan
mashqni 3-4 marta ketma-
ket bajarish.
2-seriya
1. Oldinga tashlanib
qo’llarga tayanish A.T. dan tashlanishni bajarish
(oyoqda depsinish) va
tayanishga to’g’ri qo’llarni
qo’yish. Siltanish oyoq to’g’ri
orqada. Mashqni 3-4 marta
navbatma-navbat bajarish.
3-4 seriyalar
1. Bir oyoqda depsinib
ikkinchida siltanib oyoqlarni
almashtirish A.T. dan oldinga tashlanib
qo’llarga tayanish, og’irlikni
qo’llarga yuklash, bir oyoqda
depsinib, ikkinchi oyoqni siltab
oyoqlarni almashtirish
(siltanganda tosni yuqori
ko’tarish kerak). Birinchi xarakatda D.H.
va 2-3 marta mashqni
takrorlash.
5-seriya
1. YOrdam bilan qo’llarda
tik turish Tayanib yotish holatidan
yordamchilar sondan,
boldirdan gavdani qo’llarda tik
turishga to’g’ri gavdani
ko’tarishadi.
2. SHuning o’zi bir oyoqni
siltab, ikkinchi oyoqda
depsinib. Qadamlab qo’llarga tiralish
(siltanish boshlanganda
bajaruvchini sonidan va
boldiridan ushlab yordam
berish), tik turishga chiqish,
27

xatorlarni tuzatish. SHuning
o’zi tik turishda yordam berish.
Devorga tayanib qo’llarda
tik turish Devorga osilgan matga
tayanib qo’llarda tik turish
6-seriya.
1. Qo’llarda tik turish
SHerik bilan bajarish: bir
oyoqda siltab, ikkinchi oyoqda
depsinib qo’llarda tik turish
(sherik tik turish holatga
chiqqanda ushlab turish).
SHuning o’zi mustaqil (tik
turishga chiqish, ushlab turish
ihtiyoriy) Bir oyoqni siltab,
ikkinchi oyoq bilan
depsinib ikki marta ketma-
ket qo’llarda tik turishga
chiqish.
Yonga to’ntarilish.
Bajarish usuli . Yo’nalishga to’g’ri turgan holatda qo’llarni oldinga, yuqoriga
siltab, o’ng oyoqda tashlanish (1). Navbatma-navbat qo’llarga tiralib, o’nga burilib,
qo’llarda tik turishga chiqish, oyoqlar keng kerilgan (2-3) va xarakatni davom etib,
og’irlikni chap qo’lga yuklash, qo’llarda itarilib, oyoqlarni kerib turish, qo’llar yonga
(4-5) O’quv topshiriqning seriyalari
Kerib qo’llarda tik turishni bajarish.
Bilm ma’lumot
kadrlari
(nima qilish kerak?) Bajarish kadrlari
(Qanday bajarish) Nazorat kadrlari
(Nazorat mashqlari
test)
1-seriya
1. YOnga egilish Keng turishda bajarish, asta-
sekin, keng xarakatda, oldinga
engashmasdan
28

2. YOnga tashlanish O’nga tashlanib, gavdani
o’nga engashtirib, chap oyoq
chapga, qo’llar yonga (shuni
o’zi boshqa tomonga)
3. Oyoqlarni ketma-
ket yonga siltash qo’llarni devorga tirab A.T.
dan to’g’ri oyoqlarni aniq
yonga keng darajada bajarish.
2 seriya
1. Oldinga tashlanish CHap oyoqda turib, o’ng
oyoqni siltab, qo’llarni oldinga,
yuqoriga, o’ng oyoqda
tashlanishni bajarish. Tashlanishni tezlik
bilan bajarish
Polga qo’llarni tirab
yonga tashlanish. Tez
tayangan oyoqni uzatib,
bir oyoqda turish Tashlanishda chap
oyoqda depsinib, o’ng
oyoqda turish, chap oyoq
yonga 2-s, chap oyoqni
pastga tushirish.
3-seriya
1. Qo’llarda tik turish Bir oyoqni siltab, ikkinchi
oyoqda depsinib devorga tiralib
turish (yoki sherikni yordami
bilan qo’llarda tik turishda
cho’ziligi kiritilmasdan). Devor yonida mustaqil
qo’llarda tik turish, 2-4 s
turish.
4-seriya
SHuni o’zi 3-seriya Tez siltanib va depsinib tik
turishni bajarish. qo’llarda tik turish
(mustaqil) devor oldida.
5-seriya
1. Oyoqlarni keng
kerib qo’llarda tik
turish. Devorga tiralib qo’llarga tik
turishdan oyoqlarni keng kerib
turishga tushish, kerishmasdan.
2. Oyoqlarni keng
kerib, devorga
tayangan holatdan, yoki
yordam bian yonga
tushish. YOrdam bilan bajarish
(bajaruvchini o’ng qo’li bilan
o’ng yelkasidan va chap qo’l
bilan beldan) oyoqlarni kerib
qo’llarda tik turishdan
oyoqlarni keng kerib turishga
tushish, qo’llar yonga.
3. Qo’llarda tik turib, Chap oyoqda tashlanishni
29

oyoqlar kerilgan,
chapga burilish takror bajarganda, qo’l-larni
bellariga qo’yish, sherik
yoramida qo’llarga turishga
chiqish, oyoqlar kerilgan,
burilish yorda-mini o’ng
oyoqda siltash vaqtida bajarish,
orqada turib oyoqlarni ushlash.
4. Burilib qo’llarda
tik turish va oyoqlarni
kerib turishga tushish,
qo’llar yonga. Sherik bilan bajarish (birinchi
qo’llarda tik turishni va
burilishni bajarish, ikkinchi
yelkadan va beldan ushlab)
5. Yonga to’ntarilish. To’ntarilish belgilarda
kuzatuv bilan bajariladi. To’ntarilishni mustaqil
bajarish
6-seriya
1. Tempni xakkalash Bir vaqtda qo’llarni ko’tarib,
pastda kichik xakkalashni chap
oyoqda bajarish, chap oyoqga
qo’nish, o’ng oyoqni sal bukib
oldinga, shuning o’zi yugurib. YUgurib templi
xakkalash

2. Templi sakrash
bilan yonga to’ntarilish Bir chiziqda templi sakrash
va yonga to’ntarilishni bajarish Templi sakrash va
yonga to’ntarilish.
Xulos a
O’zbekiston yoshlarini salomatligini asrash, jismonan baquvvat, chaqqon, qilib
tarbiyalash hamda ularni hayotga, mehnatga, vatanni himoya qilishga tayyorlash
masalalariga tegishli hujjatlardagi ko’rsatmalarini amalga oshirish uchun jismoniy
tarbiya ishlariga yangicha yondashish, izlanishda bo’lish, butun tashkiliy va amaliy
jismoniy tarbiya tiziminida ishlab chiqilgan.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari
1. Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini mard
va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis
palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. – T.: “O‘zbekiston”, 2016 – 56 b.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi
ma’ruzasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2017.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “O‘zbekistonning
yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” 2020-yil 6-noyabrdagi PF–6108-son Farmoni mohiyati
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “Ta’lim-tarbiya tizimini
yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2020-yil 6-
noyabrda PQ–4884-son qarorida belgilangan ustuvor vazifalar.
4. Mirziyoyev Sh.M. Mustaqillik-ezgu niyatlarimiz, buyuk maqsadlarimiz ro‘yobi
yo‘lida qudrat manbai. Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi
mustaqilligining yigirma to‘qqiz yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi.
“Yangi O‘zbekiston”, 2020-yil, 1-sentabr
5Chereshneva A.YA. Skorostno-silovaya podgotovka gimnastov v e sokoy
kvalifikatsii., Gimnastika., M. F va S., 19 8 8. 13-15 b.
6.A.M.SHlemin “Yun ы y gimnast” M., F va S., 19. 375 b.
31

7.Shlyomin A.M. O’spirin va o’smirlar bilan sport gimnastikasi mashg’ulotlarini
o’tkazish uslubiyati to’g’risida. M., F va S., 1986. 26 b.
32

Sotib olish