Дата регистрации 04 Февраль 2025
3 Продаж8-sinf adabiyot darslarida Alisher Navoiyning ruboiylari va tuyuqlarini oʻrgatish yoʻllari
![6 I BOB.Alisher Navoiy ijodining 8-sinf adabiyot darslaridagi o’rni.
1.1. Alisher Navoiy ruboiylari va tuyuqlari-o’zbek adabiyotining bebaho
durdonalari.
Alisher Navoiy (chig atoycha: ʻ ریشیلع ییاون forscha: ماظن نیدلا یلع ریش ییاون ; 1441-yil
9-fevral — 1501-yil 3-yanvar) — Temuriylar davridagi turkiy xalqlarning shoiri[2],
mutafakkir va davlat arbobi G arbda Chig atoy adabiyotining buyuk vakili deb
ʻ ʻ
qaraladi.
Tarixchi Ali Yazdiy nazariga tushgan, shoir Lutfiy yosh shoir iste dodiga
ʼ
yuqori baho bergan, Kamol Turbatiy e tirofini qozongan. Sayyid Hasan Ardasher,
ʼ
Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan ta lim olgan, Abdurahmon Jomiy bilan ijodiy
ʼ
hamkorlikda bo lgan. Navoiy 1469-yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar
ʻ
sababli Hirotdan yiroqroqda yashagan.
Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga o tirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida
ʻ
yangi bosqich boshlanadi, muhrdorlik (1469-yilda) mansabiga, vazirlik (1472-yilda)
va Astrobod hokimligi (1487-yilda) lavozimiga tayinlanadi. 1480–1500-yillar
mobaynida o z mablag lari hisobidan bir necha madrasa, 40 rabot (safardagi
ʻ ʻ
yo lovchilar to xtab o tish joyi), 17 masjid, 10 xonaqoh, 9 hammom, 9 ko prik, 20 ta
ʻ ʻ ʻ ʻ
hovuz qurdiradi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga „muqarrabi hazrati sultoniy“
(„sulton hazratlarining eng yaqin kishisi“) degan unvonni beradi. Unga ko ra Navoiy
ʻ
davlatning barcha ishlariga aralasha olardi.
Alisher Navoiy tarjimai holi o z davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, Bobur
ʻ
kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan.
Alisher Navoiy 1441-yil 9-fevralda Amir Temurning o gli Shohruh Mirzo
ʻ
shohligi davrida Hirotda tug ildi. Zamondoshlari uning haqida ko pincha
ʻ ʻ
„Nizomiddin Mir Alisher“ deb yozadilar. Nizomiddin — din-diyonat nizomi degani
bo lib, donishmand mansab egalariga beriladigan sifat, „mir“ amir demakdir. Uning
ʻ
otasi G iyosiddin Muhammad (uni G iyosiddin Kichkina ham der edilar) temuriylar
ʻ ʻ
saroyining amaldorlaridan, xonadonning ishonchli kishilaridan edi. Onasi amirzoda
Shayh Abusaid Changning qizi bo lgan, ismi ma lum emas. Alisherning bobosi
ʻ ʼ
Temurning o g li Umarshayx bilan emikdosh (ko kaldosh) bo lgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ](https://docx.uz/documents/accc9096-964b-4e13-b0e0-d924ee6d1acf/page_5.png?v=1)
![28lirik merosi bilan o’ziga xos o‘rin egallaydi. Alisher Navoiyning turkona
ruboiylarining 133 tasi “Xazoyin ul-maoniy”ning birinchi devoni – “G’aroyib
us-sig‘ar”ga, “Badoye` ul-bidoya” debochasiga 8 ta, “Mahbub ul-qulub”ga 12 ta,
“Majolisun- nafois”ga 8 ta, “Vaqfiya”ga 15 ta, “Munshaot”ga 58 ta, “Holoti Pahlavon
Muhammad”ga 1 ta, “Holoti Sayid Hasan Ardasher”ga 2 ta, “Mezonul-avzon”ga 7 ta,
“Muhokamat ulug’atayn”ga 3 ta, “Xamsatul-mutahayyirin”ga 3 ta kiritilgan. Olima
Ma’rifat Rajabova o‘zining “”Nazm ul-javohir” manbalari va badiiyati” nomli
nomzodlik dissertatsiyasida shoirning tarjima asari “Nazm ul-javohir”
(“Nasr ul-laoliy”- “Marvarid hikmatlar” asarining she’riy tarjimasi)da ruboiylar soni
268 ta ekani aytilgan. Demak, Navoiy turkiy tilida 500 ga yaqin ruboiy bitgan.
Eykim, qilasen jilva-u ishrat chog‘i zeb, Mustahsan emas er kishining qilmog`i zeb,
Gar bo‘lsa ishing kopragi yo ozrog‘i zeb, Zohirdin erur sutuda botindog‘i zeb. “Nazm
ul-javohir” devonidan olingan ushbu ruboiyda shoir birinchi, ikkinchi va uchinchi
misralarda kitobxonga tanbeh berib, to‘rtinchi misrada bevosita yakuniy xulosa
beradi. Dilmurod Quronov bu haqida: “dastlabki ikki misrada ‘oya va maqsad,
keyingi ikki misrada dalil va xulosa o`z aksini topadi. Shundan kelib chiqib hozirgi
adabiyotshunoslikda ruboiyni birinchi misrasi tezis, ikkinchisi antitezis, uchinchisi
moddai ruboiya (yoki xulosa uchun asos bo`ladigan ko‘prik), to’rtinchi misra esa
sintez deyiladi” [B-262] – deydi. Ya’ni ushbu ruboiyning xulosasi: “botiniy husn
zohiriy husndan yaxshiroqdir”. Shoir kitobxonga qalb go‘zalligi hamma narsadan
ustunligini uqtirmoqda. Ushbu g‘oya hozirgi davr muammosiga aylandi desak
mubolag‘a bo‘lmaydi, menimcha. Chunki ko‘pchiligimiz insonning tashqi
ko‘rinishiga, kiyimiga qarab muomala qilamiz, do‘st tanlaymiz. Bundan necha asrlar
avval Hazrat Navoiy buning noto‘g‘ri ekanligini ta`kidlab o`tgan. Gardun gah manga
jafo-u dunluq qildi, Baxtim kibi, har ishta zabunluq qildi, Gah kom sari rahnamunluq
qildi, Alqissa, base buqalamunluq qildi. Ruboiylar qofiyalanishiga ko‘ra 2 ga
bo‘linadi: ruboiyi xosiy va ruboiyi tarona. Ruboiyi xosiy a-a-b-a tarzida, ruboiyi
tarona esa a-a-a-a tarzida qofiyalanadi. Navoiyning o‘zbekcha ruboiylarining 95 foizi,
forsiy ruboiylarining hammasi ruboiyi taronaga to‘g‘ri keladi. “Mahbub ul-qulub”dan
olingan yuqoridagi ruboiy ham ruboiyi taronada yozilgan. Ya’ni to‘rttala misra ham:](https://docx.uz/documents/accc9096-964b-4e13-b0e0-d924ee6d1acf/page_27.png?v=1)
![29“dunluq”, “zabunluq”, “Rahnamunluq”, “Buqalamunluq” – o‘zaro qofiyalangan.
Ushbu ruboiyda “inson Alloh tomonidan yuborilgan har qanday sinovga – hoh
shodlik bo‘lsin, hoh g‘am bo‘lsin sabr bilan chidashi kerakligi” haqidagi g‘oya ilgari
surilgan. Xalqimiz donoligi bo‘lmish “oyning o‘n beshi yorug‘, o‘n beshi qorong‘u”
degan maqolga ham to‘g‘ri keladi. G‘urbatda g‘arib shodmon bo‘lmas emish, El anga
shafiqu mehribon bo‘lmas emish. Oltun qafas ichra gar qizil gul butsa, Bulbulg‘a
tikandek oshyon bo‘lmas emish. Bu ruboiy “G‘aroyib us-sig‘ar”dan olingan bo‘lib,
shoir uni hozirgi Eronning Mashhad shahrida musofirlikda yurgan vaqtlarida
yozganligi aytiladi. Buni ruboiy mazmunidan ham bilish mumkin. Ya’niki,
ruboiyning birinchi va ikkinchi misrasida: “musofirlikda inson xursand bo‘la
olmasligi, o‘zga yurt vakillari begonaga mehribonlik qilmasliklari”, – aytilgan.
Buning dalili sifatida esa: “bulbul qafas oltindan bo‘lsa ham o‘zining tikonli erkin
vataniga alishmasligi” – keltirilgan. Buni dastlabki ikki satrda aytilgan umumiy
fikrning qiyosiy isboti deyish mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Navoiy
ruboiylarining 95 foizi taronai ruboiyda yozilgan. Ushbu ruboiy esa qolgan 5 foiz
tarkibidagi ruboiylardan. Ya’ni, ruboiyi xosiyda yozilgan. O‘lsam yasamang munda
mozorimni mening, Yuklab eliting jismi firog`imni mening, O‘tru chiqarib ahli
diyorimni mening, Ko‘yida qo‘yung tani nizorimni mening. To‘rt tomlik “Alisher
Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati”da: firoq-ayriliq, uzoqlashish, judolik [3-
tom.-B 347], o‘tru-qarshi, muqobil ro‘para , ko‘y-ko‘cha, mahalla, kata yo‘l [2-tom.-
B 148], nizor- ozg‘in, sust, zaif [2-tom.-B 459] tarzida izohlangan. Shundan kelib
chiqqan holda “G‘aroyib us- sig‘ar”dan olingan yuqoridagi ruboiyni quyidagicha
tahlil qilish mumkin: birinchi misrada Navoiy “ o‘lsam mozorimni ya’ni qabrimni
yasamanglar” – demoqda. Buning sababini esa qolgan misralarda tushuntiradi.
Ikkinchi misrada jonidan judolikdagi jismini yuklab eltishlikni; uchinchi va
to‘rtinchi misralarda zaif tanasini ahli diyoriga ya’ni xalqqa ro‘para qilib katta
ko‘chaga qo‘yishlikni aytadi. Bizga ma’lumki, Navoiy o‘z davrining o‘ziga to‘q
amaldorlaridan bo‘lgan. Lekin shuncha boyligi bo‘lsa ham hech nima olib keta
olmasligini xalq ko`rishini istaydi. Bu ruboiyda “Insondan faqatgina yaxshi amallari](https://docx.uz/documents/accc9096-964b-4e13-b0e0-d924ee6d1acf/page_28.png?v=1)
-
Похожие документы
- Alisher Navoiy ijodida naqshbandiylik tartib-qoidalarining poetik ifodasining ahamiyati
- O‘tkir Hoshimov prozasida badiiy detalning polifunksional tabiati
- Yozma nutqda tinish belgilarining qo‘llanish qoidalari (Abdulla Oripov asarlari misolida)
- Shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi qo'shma gaplarning semantik -sintaktik tuzilishi.(G'afur G'ulom asarlarida)
- Qiyosiy sodda gaplarda shakl va mazmun (Erkin Vohidov asarlari misolida)