A.Avloniy asarlarida ta’lim tarbiya masalasining yoritilishi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	58.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

A.Avloniy asarlarida ta’lim tarbiya masalasining yoritilishi

Sotib olish

MAVZU: A.AVLONIY ASARLARIDA TA’LIM TARBIYA
MASALASINING YORITILISHI
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I.BOB. A.AVLONIY IJODI………………………………………………………
5
1. 1. Avloniyning “madaniyat to‘lqinlari” maqolasi ………………………….
……..5
1.2. E.Tofflerning “uchinchi to’lqin” asarini qiyosiy taxlil etish … ………….
…….11
II.BOB. ASOSIY
QISM ……………………………………………………….....15
2.1. Axloqiy tarbiyalashda Abdulla Avloniy pedagogik
merosining imkoniyatlari ………………………………………………… …….... . 15
2.2. Avloniy asarlarida ta’limiy-axloqiy va tarbiyaviy qarashlar …………… .. … 24
XULOSA… ……………………………………………………………………....38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………….… . 39

KI RISH
Kurs ishining dolzarbligi: O‘zbek pedagogikasi tarixida yangi usul
maktabi tarafdorlari harakati, ularning boy pedagogik merosi muhim ahamiyatga
ega bo‘lib, bunda, shubhasiz, Abdulla Avloniyning pedagogik asarlari o‘ziga xos
o‘ringa ega.
Uning “Turkiy guliston yoxud axloq”, “Adabiyot”, “Birinchi muallim”,
“Ikkinchi muallim”, “Uchinchi muallim”, “Hisob”, “Tarixi anbiyo”, “Maktab
jug‘rofiyasi” kabi darslik-lari; “Pinak”, “Advokatlik osonmi?”, “Biz va siz” kabi
dramalari Turkiston o‘lkasi xalqlari o‘rtasida ma’lum va mashhur bo‘lgan.
Avloniyning yuqorida ta’kidlab o‘tilgan darsliklarining ba’zilari bir necha marta
nashr qilingan bo‘lsa, ba’zilari qo‘lyozma holicha qolib ketgan 1
.
Abdulla Avloniy darsliklaridagi badiiy matnlar talabalarga ta’lim berish
bilan birga tarbiya, asosan, axloqiy tarbiya berishda muhim ahamiyatga ega.
Axloqqa Avloniy quyidagicha ta’rif beradi: “Insonlarni yaxshilikka chaqirguvchi,
yomonlikdan qaytarguvchi bir ilmdur. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon
xulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladurgan kitobni axloq
deyilur».
Abdulla Avloniy har bir axloqiy kategoriyani tahlil va talqin qilar ekan,
bevosita o‘z davri muammolari bilan bog‘laydi, shuning uchun ham asarda davr
nafasi ufurib turadi. Mustamlaka Turkistonning fojiali ahvoli, erksizligi, chor
hukumatining o‘lkada olib borayotgan dahshatli iqtisodiy siyosati asar qatlariga
mohirona singdirib yuborilgan: “Ovrupoliklar o‘zimizdan olgan besh tiyinlik
paxtamizni keltirib, o‘zimizga yigirma besh tiyinga soturlar. Ammo biz
turkistonliklar dumba sotub, chandir chaynaymiz, qaymoq berib, sut oshaymiz,
non o‘rniga kesak tishlaymiz. So‘zning qisqasi hozirgi zamonga muvofiq kishi
bo‘lmak uchun ilm va ma’rifat ila barobar iqtisod, insof, tuganmas say’, bitmas
g‘ayrat lozimdur”.
1
Hamroyev Sh.E. (2021). Boshlang‘ich sinflarda jadidlar merosidan foydalanish. Monografiya. Qarshi: “Fan va
ta’lim”, – B. 216.
3

Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Asarda muallifning o‘zbekcha
so‘zlarni nihoyatda nafis his qilishi ko‘zga yaqqol tashlanadi. A.Avloniy “Turkiy
guliston yoxud axloq” asarini zamondoshlari — muallimlarning taklif va
istaklarini nazarda tutgan holda, garchi og‘ir bo‘lsa-da, Shayx Sa’diy uslubida
yozmoqni muqaddas deb bildi. Sa’diyning “Guliston” asariga chuqurroq razm
solsak, hayotdagi salbiy voqea-hodisalarni, yaramas xulqli kishilarni fosh etishda
g‘azab-nafrat, kuchli hajv bilan ifodalashdan ko‘ra yengil kulgi, mutoyiba,
kinoyadan ustalik bilan foydalanganligining guvohi bo‘lamiz.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, ikkita bob, har bobda ikkitadan rejalar,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar.
4

I.BOB. A.AVLONIY IJODI
1. 1. Avloniyning “madaniyat to‘lqinlari” maqolasi
Abdulla Avloniy. madaniyat to‘lqunlari
Har kimga ma’lumdirki, dengizlarning to‘lqunlari bir tarafdan ikinchi
tarafg‘a ko‘chub yuriydir.
Bu kun bir tarafda to‘lqun bo‘lsa, ertasi ikinchi tarafda boshlanub, avvalgi
shovullab, qichqirub, shodligindanmi yoki boshqa bir sababdanmi bir necha sajin
yuqoriga sakrashub turgon yerlari sukut va sokit bo‘lub qoladir. Shunga o‘xshash
Bani bashar (Odam bolalari) orasida ham madaniyat to‘lqunlari quvishub va
surishub yuriydir. Bir asr ichinda taraqqiy va madaniyat dunyosinda g‘o‘ta urub,
suzishub yurgan bir qavmni ko‘rasanki, ikinchi asrda tanazzul dunyosiga yuzlanub,
vahshiylik olamining eng og‘ir nuqtasiga borub yetadur. Buning sababi ijtihod va
g‘ayratning ozayuvi, ittifoq, insof va adolatning yo‘qoluvi, xalqning ilmu
ma’rifatdan uzoqlashub, buzuq ishlarga mayl va rag‘batlari ortuvidir.
Har bir millat maishat tarafindan taraqqiyga yuz qo‘ymasa, ma’naviy
tarafdan, ya’ni ma’rifat tarafidan ham taraqqiy qilolmas, bir kishining o‘z
maishatiga yetarlik molu ashyosi bo‘lmasa va bularning sababiga harakat qilmasa,
moddiy va ma’naviy ishlarni qilmoqdan ojiz qolur. Va bunday ochu yalang‘och
o‘z avqotini o‘tkaraolmayturgan bir xalqga ma’rifat, madaniyat, ulum va funundan
dars vermak munosib bir ish o‘lmasa kerak, chunki faqir xalqlarning kecha-kunduz
fikri-zikri non topmak va bola-chaqasining qornini to‘yg‘uzmakdir. Taajjubki,
mamlakatimizning yerlari, o‘simlik tuprog‘i barakatlik bo‘lib turub, yerli xalq och
va yalang‘och, boyqush kabi vayronalarda umr o‘tkaradirlar 2
.
Qariya [1] va qishloq odamlarini bir tarafga qo‘yub turib, shahardagi
madaniylarimizga ko‘z solsak, madaniyat to‘lqunlari bizlarni kemalarimiz ila qayu
yerga olib ketub turg‘onlig‘i ochiq ma’lum bo‘ladir. Xalqimizning yuzdan to‘rtini
boyga, ikisini ulamoga, uchini eshonga, beshini dehqonga chiqarsak, qolgan 86 si
ko‘mirchi, temirchi, yamoqchi, fanarchi va qorovulchilik kabi eng past xidmatlarda
2
Hamroyev Sh.E. (2021). Boshlang‘ich sinflarda jadidlar merosidan foydalanish. Monografiya. Qarshi: “Fan va
ta’lim”, – B. 216.
5

turub, kunlik avqotlarini zo‘rg‘a o‘tkazadilar. Bularning orasida oyda, yilda bir
martoba go‘sht, yog‘ ko‘rmay umr o‘tkaradurg‘onlari, butun yilni(ng) birgina
kiyim ila o‘tkaradurg‘onlari, hifzi sihhat qaysi, madaniyatni na ekanini tushunmay-
dirganlari ko‘bdir. Bularga oni tushundirmak, yerdan turub, yulduzlarga qo‘l
so‘zmak ila barobardir.
Bu taraqqiy zamoni va madaniyat asri, bilmam, bizni na yerga olib borajak,
ibrat ko‘zi ila Eski shahrimizning musulmon dahalariga nazar solgan kishi har
mahallada yuzdan to‘qson xonalarni(ng) buzilgan, yorilgan, vayrona va inqiroz
dunyosiga yuzlangan bir holda ko‘radir. Go‘yo bu xonalarning devorlari, tomlari
lisoni hol ila bizni ilmsizlik, tarbiyasizlik, to‘y deb minglarcha aqchalarni behuda
isrof qilmak, to‘ylarda jomafurushlik qilmak vayrona va xarobazorlikg‘a soldi,
deyurlar. Emdi, vayrona sohiblarini faqir va xorlikda yashagan, bola-chaqalarini
qo‘l kuchi ila to‘ydiradirgon, to‘y degan yerda muqaddas Vatanini sotub, sarf
qilmoqdan tortinmaydirgan «hoziram huzuram» deb istiqbolini o‘ylamagan va
bolalarining saodatini tushunmagan bir qavmdan qanday taraqqiy, madaniyat va
ma’rifat kutmak kerak? Och-yalang‘och, kulfat, mehnat va zahmat balolari orasida
o‘ralib qolgan bir qavmga: «Madaniyatga kiringiz, maktab solingiz, o‘qungiz,
taraqqiy qilingiz» kabi so‘zlarning foydasi o‘lmadig‘i oftobdan ham ravshandir. Bu
faqirlikning eng qo‘rqunch to‘lqunlari orasida ezilgan xalqimizni to‘y marazidan
qutqarurga tirishmak va iloj istamak lozimdir.
Buning davosi va chorasi uchun hech bir tabibga muhtoj o‘lmasdan, balki
bir oz orqa-o‘ngg‘a qaramak, hamyonning og‘zini mahkam qilmak, iqtisodni rioya
qilmak, isrofdan saqlanmak lozimdir. Ajabo. Bu isrof to‘lqunlari bizlarni na yerga
olub boradir?.. «Dard ustiga chipqon» degandek, kundan-kun bid’at ustiga bid’at
ortmakda. Ulamo, fuzalo va eshonlarimiz zikr va tasbeh o‘rniga «to‘y ustiga
to‘ylar bo‘lsun» so‘zini virdi zabon qilmaqda. Ag‘niyo va sarvatdorlarimiz to‘y
poygasi qilub, bir-birlarining bor-yo‘qlariga qaramasdan, faqir va
kambag‘allarimiz uylarini, bog‘larini, otlarini, to‘nlarini sotub to‘yga sarf
qilmaqdadurlar. Bir tarafdan, madaniyat to‘lqunlari shoshirmoqda, ikinchi tarafdan
faqirlik va miskinlik ko‘paymakda, yana bid’at ustiga bid’at ortmakdadir. Mundan
6

besh-olti yil muqaddam eng sarvatli kishilarimiz uch kundan ortiq osh ham
yigirma-o‘ttizdan ortiq chopon bermas edilar. Hozir bu tarafdan ko‘b taraqqiy
qilib, olti-etti kun osh va yuzlab chopon bermakdadirlar. Avvalda bir yarim — iki
so‘mlik chopon beradigan kishilarga, hozir 20—25 so‘mlik zarrinlar, baxmallar
berurga boshladilar. Mana shul tariqada biz keyinga qarab taraqqiy qilmakdamiz,
bilmam, bizim bu isrof va bid’atlarimiz qachon yo‘q bo‘lib ketar?!.
Hama poyon ba bolo metariqad,
Man az bolo ba poyon metariqam.
Muhtaram o‘quvchilarga ibrat uchun madaniyatning koni, manbai va
chiqg‘on yeri o‘lan Osiyo qit’asidagi Arabiston yarim otosini go‘starajagam.
Oltinchi asrda dini mubiyn Islom ila barobar madaniyat dengizlari harakat qildi.
Va bu qit’ada yashamish arablar o‘zlari borgan mamlakat va qit’alarga madaniyat
suvlarini ham surub bordilar. Oradan bir asr o‘tar-o‘tmas madaniyat to‘lqunlari
Osiyodan ko‘chub, Ovrupo qit’asini bosdi. Ovrupolilar hozirgi yigirmanchi
asrgacha madaniyat to‘lqunlari ichra yashadilar va bu cholishqon ovrupolilar
madaniyat to‘lqunlaridan qo‘rqmadilar, qochmadilar, harakat qildilar, asbob va
mashinalar hozirladilar. Va bu madaniyat to‘lqunlarini o‘zlarig‘a asiru musaxxar
qilub oldilar. 15 nchi asrda madaniyat suvlarini surib, Amriqo qit’asig‘a olib
bordilar. Amriqoning yerli vahshiy xalqlari «eshiklaridan oqg‘on suvning qadrini
bilmadilar», madaniyatga kirishmadilar, qabul qilmadilar. Ota-bobolaridan qolg‘on
odatlarini tashlamadilar, o‘zlaricha vahshatda avratlarini yaproqlar ila o‘rtub,
boshlarig‘a tovus patlarini sanchub, yalang‘och goh daraxtlar ustida, goh kafalarda,
goh yerto‘lalarda do‘mbira va chirmandalarni cholub, yashay berdilar, madaniyat
orqalaridan quvdi, qochdilar. Na yerga borsalar, madaniyat ham bordi, qochib
qutulolmadilar, oxirida madaniyat g‘alaba qilib, inqiroz dunyosig‘a kuzatub
yubordi. Mana shu jumladan, yarim-yorti vahshatda yashash O‘rta Osiyoga,
Turkistonimizg‘a Rusiya hukumati ila barobar madaniyat suvlari kelub kirdi. Hozir
yarim asrdurki madaniyat bizni orqamizdan quviyur. Biz qirdan-qirg‘a qochurmiz,
qarshimizda maishat mashaqqatlari chiqub hujum qilur, o‘ngimizdan bilimsizlik va
jaholat kelub, jonlarimizni siqur, so‘ngimizdan musriflik, faqirlik va bid’atlar
7

chiqub yo‘limizni to‘sur. Dangasalik, yalqovlik, ishsizlik ustimizdan bosub
bo‘g‘mak istar.
Ajabo! Bizlar hamon bu eskincha romka orasidan chiqub qochmak
istamaymiz. Bir oz tushunmak va o‘ylamak lozimki, bu romka orasindan chiqub
qochmak va qutulmak mumkinmi? Yo‘qmi? Bizim fikrimizcha, qochmoqning
imkoni yo‘q, kutulmaku xalos bo‘lmakning faqat birgina chorasi bordurki,
madaniyatni qabul qilmak va madaniyatga kirishmakdir. Lekin kirishganda ham
madaniyatning haqiqatini bilmak va haqiqiy madaniyatga kirishmak lozimdir.
Ba’zi yoshlarimizga o‘xshash usti yaltiragan, ichi qaltiragan bo‘lub, boshlariga
Yevrupo qalpog‘ini kiyub «Madaniyat!», «Madaniyat!» deb og‘izlarini
ko‘purturub, oz-moz musulmoncha, chala-yarim ruscha so‘ylashub kulgu bo‘lib
yurmak madaniyat bo‘lmay, masxarabozlikning bir shu’basidur. Agarda tabiatning
jilovini nafsimiz qo‘lig‘a bersak, ul bizlarni na yerga olub bormasun? Chiroylik va
chikka bel qizlari ila o‘ynashmakni, resturan va fivaxonalarga borub, qimor
o‘ynamak va ichkulik qilub, tong otquzmakni, bir oz qizishgandan so‘ng odobdan
tashqari madaniyatga yarashmagan so‘zlarni aytishmakni, hatto urushmakni, jabr
va zulm qilmoqni xohlaydir. Lekin madaniyat qonunida (ustofida) munday fano va
buzuq ishlar bo‘lmasa kerak. Madaniy bo‘lmak va madaniyatga kirmak uchun
unday yomon sifatlardan saqlanmak va hazar qilmak ila barobar haqiqiy madaniyat
ilmi, maishiy va axloqiy ishlar ila uch qismg‘a bo‘linadir. Agar millat bolalari bu
xislatni mukammal suratda o‘zlariga darbar olsalar, mana shul vaqtda biz
«madaniyatni qabul qilduk, madaniy bo‘lduk» deb lof ursak, maqtansak kulgi
bo‘lmaymiz.
Yoshlarimizdan madaniyatga loyiq ravishda o‘qub, diniy va madaniy
kishilar hozirlansa, tarbiya va ta’limg‘a mohir olim va olima, adib va adibalarimiz
yetushsa, maktab va madrasalarimiz muntazam va tartiblik bo‘lsa, ziroat, sanoat va
tijorat ishlariga mohir kishilar yetushub, zamonag‘a muvofiq ravishda ish yuritilsa,
tartiblik «Dorul-yatim» — yetimxonalar, «Dorul-ojizin» — kambag‘alxonalar,
kutubxonalar va qiroatxonalar ochilsa, shirkat (tovarishistvo)lar barpo qilinsa,
yuqorida dedigimiz kabi, xalqimiz orasida zamonag‘a loyiq ulum va funundan
8

boxabar ulamolarimiz ko‘paysa, och va yalang‘och kishilarimizning maishatlarini
tuzatmak uchun harakat qilinsa, o‘qutilsa, axloq va odob o‘rgatilsa, shul vaqtda
eskincha orasidan chiqub, haqiqiy madaniyat bo‘stonig‘a yuzlang‘on hamda
madaniyat to‘lqunlaridan qutulub, sohili salomatg‘a chiqg‘on bo‘lur eduk. Sohili
salomatg‘a chiquvimizga zamon musoid verurmi, vermasmi bilmaymiz.
Ilm ila olam musaxxar bo‘ldi, biz johil hanuz,
Xobi g‘aflat boshimizg‘a yetsa ham g‘ofil hanuz,
Ochmayin ibrat ko‘zin biz uyqug‘a moyil hanuz,
Ilmi hikmatlarg‘a bizlar bo‘lmaduk qobil hanuz
she’rini virdi zabon qilmakdan boshqa choramiz yo‘q.
XX asrning oxirgi choragida insoniyat o z taraqqiyotining yangiʻ
pog onasiga ko tarildi. Inson ongi, dunyoqarashi, ma naviyati, madaniyati,
ʻ ʻ ʼ
turmush tarzi yuksaldi. Olimlar endi bu o zgarishlarning qudrati va ko lamini
ʻ ʻ
ifodalab bera oladigan munosib so z qidirishga tushdilar. Ba zilar “kosmos asri”,
ʻ ʼ
ba zilar “elektron davr”, ba zilar “global qishloq” deb tilga ola boshlashdi. J. F.
ʼ ʼ
Liotara bu davrni “postzamonaviy jamiyat”, D. Gabor – “etuk jamiyat”, T.
Kompanella va T. Mor – “ideal jamiyat” deb nomlayapti. Zbignev Bjezinskiy esa
“biz “texnotron davr” arafasida turibmiz”, deya izohlasa, Daniel Bell
“postindustrial jamiyat”ning kirib kelayotganini yozadi. Elvin Toffler
superindustrial jamiyatga qadam qo yayotganimizni qalamga oladi
ʻ 3
.
Biz esa hozircha bu yangi jamiyatni “axboriy jamiyat” deb atayapmiz. Zero,
mamlakatimizning birinchi prezidenti Islom Karimov BMT Bosh
Assambleyasining 48-sessiyasi (1993 yil 28 sentyabr, Nyu-York)dagi ma ruzasida
ʼ
(Asarlar, 2-jild) aytgan edi: “Haqiqatdan ham, insoniyatning ertangi kuni qanday
bo lar ekan? U yangi davrga qay xolatda kirib boradi? U o tmishning og ir
ʻ ʻ ʻ
merosini bartaraf eta oladimi? O zaro hadiksirash, ishonchsizlik, hukm o tkazish
ʻ ʻ
hollari yo q bo lib ketganda u davlatlararo munosabatlarda ro y-rostlik va
ʻ ʻ ʻ
samimiylikning shunday darajasiga erishadimi? Millatlar hamjamiyatining kelajagi
mana shu savollarga beriladigan javoblarga bog liq”. Mamlakatimizning birinchi
ʻ
3
Hamroyev Sh.E., Karimov B.P., Muhammadiyev Sh.M. (2021). Jadidlarning darsliklaridagi badiiy matnlar
asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini axloqiy tarbiyalash. Monografiya. Qarshi: “Fan va ta’lim”. – B. 186.
9

prezidenti bildirgan bu fikrlar bugun biz qalamga olayotgan mavzu mohiyatini ham
ochib beradi. Zero, keyingi davrlarda hayot va inson turmushi tarzida keskin
o zgarishlar yuz berdi. Sivilizatsiyaning birlamchi asosi bo lib kelgan qishloqʻ ʻ
xo jaligi ko pgina mamlakatlarda o z hukmron mavqeini yo qotdi. Bugun
ʻ ʻ ʻ ʻ
dunyodagi o ndan ortiqrok mamlakatda mehnatga layoqatli aholining atigi 15 foizi
ʻ
mazkur tarmoqlarda band. Dunyo taraqqiyoti tarixida insoniyat birinchi marta,
ta bir joiz bo lsa o z yelkasidan qishloq xo jaligi bo yinturug ini uloqtirib tashladi,
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qo l mehnatining mashaqqatidan halos bo ldi. Jahonda xizmat ko rsatish
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiyoti paydo bo ldi. Rivojlangan mamlakatlar (Shvetsiya, Buyuk Britaniya,
ʻ
Belgiya, Kanada, Niderlandiya va hakozo) bu yo lga tezkor qadam qo yishdi.
ʻ ʻ
Aniqroq aytganda, qishloq xo jaligi insoniyat tarixida o n ming yil hukmronlik
ʻ ʻ
qildi, ikki-uch asrcha industrial hukmronlikni boshdan kechirdi. Endi esa yangi
sivilizatsiya – axboriy jamiyat ostonasida turibdi.
10

1.2. E.Tofflerning “uchinchi to’lqin” asarini qiyosiy taxlil etish.
Amerikalik olim Elvin Toffler o zining “Uchinchi to lqin” asarida insoniyatʻ ʻ
tarixda ikki tamaddun bilan yuzlashganini, ya ni o zgarishlarning ikki ulkan
ʼ ʻ
to lqinini boshidan kechirganligini aytadi. O zgarishlarning birinchi to lqini –
ʻ ʻ ʻ
qishloq xo jaligi inqilobi bo ldi. U ming yil umr ko rdi. Ikkinchi to lqin – sanoat
ʻ ʻ ʻ ʻ
sivilizatsiyasi bo lib, atigi uch yuz yil hukmronlik qildi.
ʻ Elvin Tofflerning bashorat
qilishicha, kelajakda texnikaviy taraqqiyot yanada kuchayadi va oqibatda
superindustrial jamiyat shakllanadi. Insoniyat boshidan yana bir o zgarishlar
ʻ
to foni, uchinchi to lqin – (yangi sivilizatsiya) superindustrial jamiyatni
ʻ ʻ
kechirishini ham aytadi u.
Bugunga kelib, tarix yanada ildam tezlanishlar shohidi bo lmokda. Toffler
ʻ
“Uchinchi to lqin” asarida birinchi to lqin davrini miloddan avval taxminan 8 ming
ʻ ʻ
yil muqaddam boshlangan va u yer yuzida taxminan milodiy 1650–1750
yillargacha yakka hukmronlik qilgan hodisa sifatida ko rib chiqadi. XVII-XVIII
ʻ
asrlarga kelib esa uning harakatchanligi susayganligini va ikkinchi to lqin borgan
ʻ
sari qudrat kasb eta boshlaganligini aytadi. “Aynan shu ikkinchi to lqin hosilasi
ʻ
bo lmish industrial sivilizatsiya sayyoramizda ustuvor mavqeni egallay bordi va
ʻ
oxirida u o z rivojining eng yuqori cho qqisiga ko tarildi” – deydi olim va
ʻ ʻ ʻ
burilishning tarixan bu so nggi nuqtasi Qo shma Shtatlarda taxminan 1955 yildan
ʻ ʻ
boshlangan davrga to g ri kelishini yozadi. Toffler uchinchi to lqinni avval
ʻ ʻ ʻ
Qo shma Shtatlarda yuz berganini, o sha o n yillikda birinchi marta “ok
ʻ ʻ ʻ
yoqaliklar” soni (ya ni xizmat ko rsatish sohasi xodimlari) “ko k yoqaliklar” (qora
ʼ ʻ ʻ
mehnat bilan shug ullanuvchilar) sonidan ortib ketganligini ham aytadi.
ʻ
Keyinchalik bu to lqin har xil muddatlarda boshqa mamlakatlarga (jumladan,
ʻ
Buyuk Britaniya, Fransiya, Shvetsiya, Germaniya va Yaponiyaga) ham yetib bordi.
Hozirgi kunda yuksak texnologiyalarga ega bo lgan hamma mamlakatlar
ʻ
uchinchi to lqin bilan ikkinchi to lqin o rtasidagi ixtiloflarga duch kelishyati.
ʻ ʻ ʻ
Ya ni, bugungi kunda juda kam davlatlar axboriy jamiyat tuzumiga o tdi. Kurrai
ʼ ʻ
zaminning boshka bir qismlarida esa sanoatlashtirish hamon davom etmoqda.
Avvallari qishloq xo jaligi bilan ustuvor ravishda shug ullanib kelgan bir qancha
ʻ ʻ
11

mamlakatlar endilikda jon-jahdlari bilan po lat quyish zavodlari, avtomobil,ʻ
to kimachilik va oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlaydigan korxonalar,
ʻ
shuningdek temir yo llar qurmoqda. Tofflar ikkinchi to lqin deb atagan mazkur
ʻ ʻ
sivilizatsiya hali o z kuchini uzil-kesil yo qotib bo lgani yo q. Biroq, axboriy
ʻ ʻ ʻ ʻ
jamiyat kirib kela boshladi. Ayniqsa, internetning tobora ommaviylashishi uning
kirib kelishini tezlashtirmoqda. Qay bir davlat bu jamiyat tuzumiga qanchalik
chuqur kirib borgan bo lsa, demak, uning shunchalik rivojlanganlik belgisini
ʻ
bildiradi. Lekin, shu o rinda yana bir masala olimlarni o ylantirib turibdi. Turli
ʻ ʻ
mamlakatlar axboriy jamiyatga turli davrda o tadi, ya ni, biri – oldinroq, biri –
ʻ ʼ
keyinroq. Afsus, bunday tafovvut salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Chunki,
axboriy jamiyatga oldinroq o tgan davlat o zidan qoloqroq davlat ustidan
ʻ ʻ
hukmronlik qilish harakatiga tusha boshlaydi. Bu esa o z-o zidan ularda mafkura
ʻ ʻ
va madaniyatlarning integratsiyalashuviga, ba zi milliy mafkura va madaniyatning
ʼ
yo qolishiga ham sabab bo ladi.
ʻ ʻ
So nggi yillarda siyosatshunoslar tomonidan xalqaro miqyosdagi mavjud
ʻ
mojarolar va ziddiyatlar mohiyatini aniqlash borasida muayyan ilmiy kuzatishlar
olib borilmoqda. Ularda katta qiziqish uyg otgan Amerika siyosatshunosi Samuel
ʻ
Xantingtonning “Madaniyatlar to qnashuvi” nomli asari bo ldi. Asarda ziddiyatlar
ʻ ʻ
endilikda davlatlararo emas, madaniyatlar o rtasida kechishi haqida fikr yuritiladi.
ʻ
Olim kelajakda dunyodagi vaziyat yettita yoki sakkizta madaniyatlarga bog liq
ʻ
bo lib qoladi, deya bashorat qiladi va g arbiy madaniyat, konfutsion, yapon, islom,
ʻ ʻ
hindi, slavyan, Lotin Amerikasi hamda ehtimol tarzda Afrika madaniyatlarini
sanab o tadi. Muallif o z qarashlarida konflikt(ziddiyat)lar rivojini, ularning o zaro
ʻ ʻ ʻ
qarama-qarshilik xususiyatlari mohiyatini metodologik (uslubiy) jihatdan
asoslashga ham urinadi. Albatta, olimning ba zi tahliliy fikrlari bilan qo shilib
ʼ ʻ
bo lmaydi. U islomni g arb uchun katta tahdid soluvchi yirik madaniyat sifatida
ʻ ʻ
qaraydi va bu tahdidlarni madaniyatlarga qarshi turish yo li bilan bartaraf etishni
ʻ
taklif etadi.
Shuning uchun, bizningcha, S. Xantingtonning bu fikrlari unchalik ham
to g ri emas. Chunki, ziddiyatlar negiziga chuqurrok qaraydigan bo lsak, mavjud
ʻ ʻ ʻ
12

muammolar madaniyat xilma-xilligiga emas, balki, inson zotining xalqaro
miqyosda gegemon(hukmron)lik qilish kayfiyati bilan bog liq. Muammolar esaʻ
ayrim millatlarda boshqa millatlar ustidan ustuvor bo lish, zo ravonlik qilish
ʻ ʻ
tuyg usi bilan shakllanadi. Bunday kayfiyatdagi millatda, shubhasiz militar ruh
ʻ
kuchayadi. Militar mafkura so ngra siyosatga aylanadi. Germaniya, Yaponiya,
ʻ
Rossiya xalqi tarixidan ma lumki, militar siyosat nafaqat boshka xalqlar uchun,
ʼ
balki shu g oyani mafkuraga aylantirgan xalqning o zi uchun ham halokatlidir.
ʻ ʻ
Bugungi kunda axborot davri mafkurasi haqida turlicha qarash va
nazariyalar bor. Ba zi olimlar axboriy jamiyatda dunyo bo yicha yaxlit universal
ʼ ʻ
mafkura bo ladi desa, boshqalari dunyo bo yicha bir nechta dinlarga bog liq
ʻ ʻ ʻ
mafkuralar vujudga keladi, deb bashorat qilmoqdalar. Yana ba zilari – dunyoda
ʼ
ko pgina milliy mafkuralar bo ladi deyishsa, ba zilari umuman mafkura bo lmaydi,
ʻ ʻ ʼ ʻ
deb ham taxmin qilishmoqda. Dunyo bo yicha yagona mafkura bo lishi –
ʻ ʻ
zamonaviy axborot texnologiyalari hukmronligi va turli xalqlarning turmush tarzi
bir xilda bo lishi bilan izohlanadi.
ʻ
Elvin Toffler yangi jamiyatga xos bo lgan oltita xususiyat (prinsip)ni
ʻ
ko rsatib o tadi. Ularning barchasi bir-biri bilan bog liq bo lib, hayotning barcha
ʻ ʻ ʻ ʻ
jabhalarida aks etadi: standartlashtirish; ixtisoslashish; sinxronlashtirish;
konsentratsiya; kattalashtirish; markazlashish.
Lekin bu jarayonlarni Toffler salbiy baholaydi. Uning fikricha, uchinchi
to lqin odamlari ana shu prinsiplarga qarshi kurashadi. Chunki, bu prinsiplar bir-
ʻ
birini kuchaytirgan holda muqarrar tarzda byurokratiyaning o sishiga olib boradi
ʻ
va ular eng yirik, eng bag ritosh, eng qudratli byurokratik tashkilotlarni vujudga
ʻ
keltiradi.
Toffler bashorat qilgan jarayon kurtaklarini bugungi kunda xam ko rish
ʻ
mumkin. Masalan, hozirgi sivilizatsiya – sanoat davri mahsuli. Sanoat esa bu
texnika degani. Axboriy jamiyat ham aynan sanoat tufayli vujudga kelgan. Sanoat
bora-bora axboriy jamiyatni takozo etdi. Demak, ko rinib turibdiki, ular bir-biri
ʻ
bilan chambarchas bog liq.
ʻ
13

Biz hamma joyda ishlab chiqarishning asosiy prinsiplari mavjudligini ko ribʻ
turibmiz. Industrial jamoalar mutlaqo bir xil millionlab mahsulotlar ishlab
chiqaryati. Bu jarayonni hatto ommaviy axborot vositalarida ham ilg ayapmiz.
ʻ
Ya ni, fabrika millionlab kishilar uchun katta miqdorda bir xil buyum yasab
ʼ
tashlaganiday, ommaviy axborot vositalari ham millionlab odamlarning miyasi
uchun bir qolipdagi axborotlarni keragicha chiqarib yotibdi. Bu kelajakda hatto
axborotlar ham standartlashib boraveradi degani. Boshqacha aytganda, ommaviy
tarzda tayyorlangan, standart axborotlar standart mahsulotlar egizaklariday gap.
Shunday qilib, pirovardida axboriy jamiyat – infosfera maydonga keladi. Bu
– aloqa kanallaridir. Ular yordamida individual va ommaviy ma lumotlar xuddi
ʼ
xom ashyo va tovarlar kabi samarali taqsimlanadi. Natijada infosfera texnosfera va
ijtimoiy sohalar bilan uyg unlashib ketadi. Aslini olganda bu jarayon bugungi
ʻ
kunda allaqachon boshlanib bo lgan ham. Standartlashtirish prinsipi kundalik
ʻ
hayotning barcha sohalariga, xususan ommaviy axborot vositalariga o z muhrini
ʻ
bosib ulgurgan, deyish mumkin. Millionlab odamlar aynan bir xil reklamani
ko radigan, o qiydigan, aynan bir xil yangiliklar va hikoyalarni eshitadigan bo lib
ʻ ʻ ʻ
qoldilar. Bular kelajakda biz axborot jamiyati deb atayotgan jamiyatning ijtimoiy
ongi, mafkurasi, munosabatlari va madaniyatiga ta sir qilmay qolmaydi.
ʼ
14

II.BOB. ASOSIY QISM
2.1. Axloqiy tarbiyalashda Abdulla Avloniy pedagogik merosining
imkoniyatlari
Abdulla Avloniyning fikricha, insonlarga eng muhim, ziyoda sharaf, baland
daraja berguvchi narsa axloq tarbiyasidur. Abdulla Avloniy inson xulqini ikkiga:
yaxshi va yomon xulqlarga bo‘ladi: “Axloq ulamosi insonlarning xulqlarini ikkiga
bo‘lmishlar: agar nafs tarbiyat topib, yaxshi ishlarni odat qilsa, yaxshilikka tavsif
bo‘lub, “yaxshi xulq”; agar tarbiyasiz o‘sub, yomon ishlarni ishlaydurgon bo‘lub
ketsa, yomonlikka tavsif bo‘lub, “yomon xulq” deb atalur”.
Abdulla Avloniydan axloqiy tarbiyaga oid boy pedagogik meros qolgan. Biz
ilmiy- tadqiqot ishimizning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, uning she’r va
hikoya- laridan talabalarni axloqiy tarbiyalash imkoniyatlariga ko‘ra quyidagi
yo‘nalishlarga ajratdik:
– vatan, vatanparvarlik;
– do‘stlik, o‘rtoqlik;
– rostgo‘ylik;
– ustoz, ota-ona va qavm-u qarindoshlarga hurmat;
– ilm-u ma’rifatga da’vat;
– sabr, qanoat;
– saxovat.
Vatan, vatanparvarlik haqidagi she’r va hikoyalar. XX asr boshlarida vatan,
vatanparvarlik haqida ko‘plab badiiy hamda pedagogik asarlar yozildi. Bular
ichida Abdulla Avloniyning vatan, vatanparvarlik haqidagi merosi o‘ziga xos
o‘ringa ega bo‘lib, u hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Abdulla
Avloniyning 1912 yilda nashr qilingan “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida
vatan, vatanparvarlik, o‘z yurtiga sadoqat va sodiqlik haqidagi “Vatanni suymak”
bobida shunday yozadi: “Har bir kishining tug‘ulub o‘skan shahar va mamlakatini
shul kishining vatani deyilur. Har kim tug‘ulgan, o‘sgan yerini jonidan ortiq
suyar…
15

Biz turkistonliklar o‘z vatanimizni jonimizdan ortiq suydigimiz kabi arablar
Arabistonlarini, qumlik, issig‘ cho‘llarini, eskimo‘lar-shimol taraflarini, eng sovuq
qor va muzlik yerlarini boshqa yerlardan ziyoda suyarlar. Agar suymasalar edi,
havosi yaxshi, tiriklik oson yerlarga o‘z vatanlarin tashlab, hijrat qilurlar edi”.
Talabalarni axloqiy tarbiyalashda Abdulla Avloniyning “Bahor”, “Yoz”,
“Kuz”, “Qish” she’rlari; o‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda esa
“Vatan” hamda “Hijron so‘zi” she’rlari, ayniqsa, diqqatga sazovor.
Bizningcha, bunga asosiy sabablar:
– “Vatan” hamda “Hijron so‘zi” she’rlari bevosita ilm oluvchilarga atab
yozilgan;
– bu she’rlar ilm oluvchilarning bilim darajasiga, dunyoqarashiga, yoshi,
ruhiy holatlariga mos keladi;
– she’rlardagi ma’no va mazmun sodda, ravon tilda bayon qilingan;
– bu she’rlarning yozilganiga yuz yilga yaqin vaqt bo‘lsa-da, ular hozirgi
adabiy tilimizga mosligi bilan alohida ajralib turadi.
Abdulla Avloniyning vatan, vatanparvarlik ruhida yozilgan hikoya va
she’rlari XX asr boshlaridagi pedagogik fikrlarni o‘rganishda muhim ahamiyatga
ega bo‘lib, ulardan talabalarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash imkoniyatlari
beqiyosdir.
Talabalarda do‘stlik, o‘rtoqlikni tarbiyalash. “Turkiy guliston yoxud axloq”
asarining bir bobi “Munislik” deb nomlangan. Unda “Munislik deb har kim o‘z
tengi, maslakdoshini topub, ulfat bo‘lmakni aytilur. Dunyoning lazzati sodiq
do‘stlar ila suhbat qilmoqdan iboratdur”,– deb ta’kidlangan. Bu bobda do‘st ikki
xil – sodiq, chin va nodon, yolg‘on bo‘lishi, ularning bir-biridan farqi,
tafovutlarini ko‘rsatib, yolg‘on, nodon do‘stdan uzoqroq yurish, ehtiyot bo‘lish,
chin va sodiq do‘stlar qanday bo‘lishi lozimligi ta’kidlab o‘tilgan. Abdulla
Avloniy “qissadan-hissa” usulidan unumli foydalangan. Bunda Sharq, xususan,
o‘zbek xalq folkloridan, Sharq klassiklarining she’rlaridan va, albatta, Hadisi
Sharif namunalaridan ijodiy ravishda foydalangan. Ba’zi hollarda o‘zi ham she’r
bitgan. “Munislik” bobida quyidagi she’r qissadan-hissa tarzida keltirib o‘tilgan:
16

Yaxshi do‘st aybi yor-u do‘stini,
Ko‘zgudek ro‘baro‘sida so‘zlar.
Yomon o‘rtog‘ tarog‘cha ming til ila,
Orqadan birmalab terib so‘zlar.
Abdulla Avloniy deyarli barcha darsliklarida ilm oluvchilarning do‘stlik,
o‘rtoqlik fazilatlarini o‘stirishga katta e’tibor bergan. Chunonchi, “Birinchi
muallim” darsligidagi “Ittifoq”, “Ikkinchi muallim” darsligidagi “Yolg‘on do‘st”,
“Ayiqning do‘stligi” hikoyatlari bunga yaqqol misol bo‘la oladi. “Turkiy guliston
yoxud axloq” asaridagi “Nifoq” bobida; “Birinchi muallim” darsligidagi
“Yaxshilik erda qolmas”, “Arslon ila Ayiq”, “Xo‘roz ila Bo‘ri”, “Ahmad ila
otasi”, “Ko‘r ila cho‘loq” hikoyalarida ham do‘stlik, o‘rtoqlik haqidagi fikrlar
mavjud.
Rostgo‘ylikni tarbiyalash. O‘zbek xalqi yoshlarda rostgo‘ylikni tarbiyalashga
juda katta e’tibor bilan qaragan. Abdulla Avloniyning pedagogik merosida to‘g‘ri
so‘zlash, rost gapirish haqidagi she’r va hikoyalar anchagina bo‘lib, “Turkiy
guliston yoxud axloq” asaridagi “Haqqoniyat”, “Kizb” boblari, bolalarga atab
yozilgan “Yolg‘onchi cho‘pon” she’ri bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Abdulla
Avloniy haqqoniyatga, to‘g‘ri so‘zlashga quyidagicha ta’rif beradi: “Haqqoniyat
deb ishda to‘g‘rilik, so‘zda rostlikni aytilur. Inson bo‘stoni salomatga, gulzori
saodatga haqqoniyat yo‘li ila chiqar. Insoniyatning ildizi o‘lan rahmdillik,
haqshunoslik, odillik kabi eng yaxshi sifatlarning onasi haqqoniyatdur”.
Avloniyning fikricha, haqqoniyat ikki turga bo‘linadi: ishda haqqoniyat, ishda
to‘g‘rilik hamda so‘zda to‘g‘rilik. Aql egalari, vijdon sohiblari har doim ko‘rgan
va bilganlarini, haqiqatni va to‘g‘risini so‘zlaydilar. Ishda to‘g‘rilik birovning
nafsiga, moliga xiyonat qilmaslikdir. So‘zda to‘g‘rilik har doim rost
so‘zlamoqlikdir. Aqlli, vijdonli inson yuqoridagilarga amal qiladi.
Rostgo‘ylikning teskarisi bu yolg‘onchilikdir. Yolg‘on so‘zni Avloniy kizb
deb
ataydi. Yolg‘onchi kishilarni esa kazzob deb nomlaydi. Oqil va diyonatli
kishilarga yolg‘on so‘zlardan tillarini saqlamoq bilan birga avlodlarini yolg‘onga
17

odat qildirmasdan tarbiya qilmoqlari eng muqaddas insoniy vazifalardan
hisoblanadi.
Xalq og‘zaki ijodi badiiy-pedagogik asarlarga muhim ta’sir ko‘rsata olishini
biz bir qator pedagoglarning ta’limiy-axloqiy asarlarida ko‘rishimiz mumkin.
Chunonchi, Abdulla Avloniyning pedagogik merosi bunga yaqqol misol bo‘la
oladi. Xalq og‘zaki ijodi ta’sirida Abdulla Avloniy bir qator she’rlar yozgan.
Ulardan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini rostgo‘ylik ruhida tarbiyalashda
foydalanish mumkin. “Yolg‘onchi cho‘pon” she’ri shular jumlasidandir.
Sabr, qanoatlilikni tarbiyalash. Abdulla Avloniyning pedagogik merosida
sabr, qanoat haqidagi hikoya va she’rlar ko‘plab uchraydi. Ayniqsa, “Turkiy
guliston yoxud axloq” asaridagi “Sabr” bobi; “Birinchi muallim” darsligidagi
“Taqsim”, “Ochko‘zlik”, “Arslon ila Ayiq” kabi hikoyalar bunga yaqqol misol
bo‘la oladi. Avloniy sabrga ta’rif berib, shunday yozadi: “Sabr deb boshimizga
kelgan balo va qazolarga chidamli bo‘lmakni aytilur. Har bir ishda sabr va
sovuqqonlik ila harakat qilmak lozimdur”. Har bir kishi har bir ishda sabr va
sovuqqonlik bilan harakat qilishi lozim. Har ishda sabr va matonat, qanoat bilan
faoliyat ko‘rsatilsa, o‘sha odam o‘z maqsadiga tinch va rohatda borib etar, uning
farog‘atini ko‘rar. Kishi shoshqaloqlik bilan ish yuritsa, o‘z maqsadiga etishi
g‘oyat mushkuldir. Abdulla Avloniy “Sabr” bobida nafsni tiyish, oziga qanoat
qilish fikrini ilgari suradi.
Abdulla Avloniyning xalqni ilm-u ma’rifatga da’vat qiluvchi ilmli, bilimli
bo‘lishga chaqiruvchi she’r va hikoyalari axloqiy tarbiyaning muhim vositasidir.
“Turkiy guliston yoxud axloq” darsligidagi “Ilm”, “Aqsomi ilm”, “Fatonat”,
“Hifzi lison”, “Jaholat”, “Haqqoniyat” boblarida bu masalaga batafsil to‘xtalib
o‘tadi. Avloniyning fikricha, ilm deb o‘qimak, yozmakni yaxshi bilmak, har bir
kerakli narsalarni o‘rganmakni aytilur. Millat kelajagi, taraqqiysi yoshlarning ilm
va ma’rifatga, hunar va san’atiga bog‘liqdir. Avloniy pedagogik ijodida ilm-u
ma’rifatga da’vat qiluvchi she’rlar muhim o‘rin egallaydi. Shuni alohida ta’kidlab
o‘tish joizki, shoirning “Adabiyot yoxud milliy she’rlar» to‘plamiga kirgan
aksariyat she’rlardan o‘quvchilarni axloqiy tarbiyalash maqsadida foydalanish
18

mumkin. Shu sababli biz Abdulla Avloniyning “Adabiyot yoxud milliy she’rlar”
to‘plamiga kirgan ilm-u ma’rifatga da’vat qiluvchi she’rlarini 4
:
– talabalarni axloqiy tarbiyalash imkoniyatlari keng bo‘lgan jihatlar;
– yuqori sinf o‘quvchilarini axloqiy tarbiyalash imkoniyatlari mavjud bo‘lgan
she’rlar;
– boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini axloqiy tarbiyalash imkoniyatlari mavjud
bo‘lgan she’rlarga bo‘ldik.
Talabalarni axloqiy tarbiyalashda Abdulla Avloniyning ilm-u ma’rifatga doir
bir qator she’rlari va hikoyalari mavjud. Ayniqsa, “Maktab”, “Maishatimizdan bir
manzara”, “Istiqboldan orzularim”, “Maktaba targ‘ib”, “Saodat shundadur”,
“Jaholat”; “Ikkinchi muallim” darsligidagi “Maktab”, “Bog‘cha”, “Bolalar
bog‘chasi”, “Maktabga da’vat”, “Ilmsizlik balosi”, “Maktab bolasi”, “Yalqov
shogird tilidan”, “Yalqov” kabi she’rlari diqqatga sazovordir. Bu she’rlarda
talabalarini axloqiy tarbiyalash imkoniyatlari mavjud bo‘lib, bizningcha, bunga
asosiy sabab quyidagilar:
– ular ilm oluvchilarining yoshi, bilim darajasiga mos ravishda sodda, oddiy
tilda yozilgan;
– yoshlarni savodli, bilimli, ilmli qilishga katta ahamiyat berganligi muhim
ahamiyat kasb etganligi bilan alohida diqqatga sazovor;
– ilm-u ma’rifat haqidagi she’r va hikoyalarida xalqimizning urf-odatlari,
an’analari va qadriyatlari alohida e’tiborga olinganligi;
– ilm-u ma’rifatga da’vat qiluvchi islom ahkomlaridan keng
foydalanilganligi;
– o‘zbek xalq pedagogikasiga asoslanilganligi;
– sharq donishmandligining boy pedagogik merosi ta’sirida yozilganligidadir.
Abdulla Avloniy ota-onani e’zoz qilishga undovchi bir qator hikoya va
she’rlar yozib qoldirgan. Ayniqsa, “Turkiy guliston yoxud axloq” asaridagi
“Tarbiyaning zamoni”, “Itoat”; “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” asaridagi “Oila
4
Hamroyev Sh.E. (2021). Boshlang‘ich sinflarda jadidlar merosidan foydalanish. Monografiya. Qarshi: “Fan va
ta’lim”, – B. 216.
19

munozarasi”, “Mardikorlar ashulasi”, “Onasining o‘g‘liga aytgan so‘zlari”,
“O‘g‘lining onasiga aytgan so‘zi”, “Xotuniga aytgan so‘zi”; “Ikkinchi muallim”
darsligidagi “Aqlli bog‘bon”, “Ahmad ila otasi”, “Soqi ila onasi” kabi she’r va
hikoyalari shular jumlasidandir. Ota-onani hurmat qilmoq lozimligi, ularga itoat
qilish insonlarga xos eng yaxshi fazilatlardan hisoblanishi haqida Avloniy “Turkiy
guliston yoxud axloq” asaridagi “Itoat” bobida shunday yozadi: “Itoat” deb
bo‘ysunmakni aytilur... Ota-ona, ustod, muallim kabi o‘zidan ulug‘ kishilarga
bo‘ysunib itoat qilmak eng yaxshi sifatlardandur”.
“Oila munozarasi” she’ri o‘g‘lini ilm-u ma’rifatli, bilimli bo‘lishini xohlovchi
ota hamda o‘g‘lining bilimsiz qolishini xohlovchi johil ona o‘rtasidagi bahs
haqida boradi.
Bundan tashqari, “Mardikorlar ashuvlasi” asarida ota-onani hurmat qilish,
e’zozlash haqida muhim fikrlar bor. Abdulla Avloniyning “Ikkinchi muallim”
darsligida ham bu mavzudagi hikoyalar anchagina bor, ulardan biri ota nasihatiga
amal qilib, boyib ketgan o‘g‘il haqidagi “Aqlli bog‘bon” hikoyasidir.
Saxiylik, saxovatpeshalik xalqimizning qon-qoniga singib ketgan
fazilatlardan biridir. Abdulla Avloniy ham ko‘plab pedagoglar kabi saxiylik
haqida hikoya va she’rlar yozib qoldirgan. Shulardan biri “Ikkinchi muallim”
darsligidagi “Saxiylik” hikoyasidir.
Oliyhimmatlik haqida Abdulla Avloniy “Turkiy guliston yoxud axloq”
asarida shunday yozadi: “Olihimmat deb din va millatga foydali ishlarni mol va
jon ila ishlamakni aytilur.
“Himmat shunday bir olijanob fazilatdurki, insoniyatning koni, yaxshi xulq
sohiblari karim sifatlik, rahm tabiatlik bo‘lur. O‘z jinsining avlodidan har vaqt
yordamini ayamas. Xayr-u saxovatlik ishlardan o‘zini tortmas. Pul va molini
millat yo‘lida sarf etmakdan qizg‘anmas, olihimmat kishi soyasi latif, mevasi laziz
daraxt kabidurki, bu soyaga yaqin bo‘lgan kishilar har vaqt foydalanurlar”, –
Avloniy fikrini davom qildirib, olihimmat insonlarda vijdon mavjuddir degan
g‘oyani ilgari suradi.
20

Saxiylikning qarama-qarshisi baxillikdir. Abdulla Avloniy “Ikkinchi
muallim” asarida “Baxillik” hikoyasini keltirgan. Unda baxil kishining hech
qachon bog‘i ko‘karmas- ligini ta’kidlaydi.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, Abdulla Avloniyning pedagogik asarlari
vositasida talabalarni axloqiy tarbiyalash uchun keng imkoniyatlar mavjud.
Abdulla Avloniy tarbiya xakida. Tarbiya "peadgogika" ya’ni bola
tarbiyasining fani demakdir. Ilmi axlokning asosi tarbiya, uldugindan shul xususda
bir oz suz suylaymiz. Bolaning saodati va salomati uchun yaxshi tarbiya kilmak,
tanini pok tutmak, yosh vaktidan maslakini tuzatmak, yaxshi xulklarni urgatmak,
yomon xulklardan saklab usdirmakdir.
Tarbiya kilguvchilar tabib kabidirki, tabib xastaning badanidagi kasaliga davo
kilgoni kabi tarbiyani bolaning vujudidagi jaxl marazi "yaxshi xulk" degan davoni
ichidan "poklik" degan davoni ustidan berub, katta kilmok lozimdir.
... "Beshikdan to kabrgacha ilm urgan" deymishlar. Bu xadisi sharifning
ma’nosi bizlarga dalildir. Xakimlardan biri: "xar bir millatning saodati,
davlatlarning tinch va roxati yoshlarning yaxshi tarbiyasiga boglikdir, demish uz
bolalarni yaxshilab tarbiya kilmak otalarga farzi ayni, uz millatning yetim kolgan
bolalarini tarbiya kilmok farzi kifoyadir" (25 bet).
... Emdi ochik, ma’lum buldiki, tarbiyani tugulgan kundan boshlamak,
vujudimizni kuvvatlandurmak fikrimizni nurlandurmak, axlokimizni
guzallandurmak, zexnimizni ravshanlandurmak lozim ekan.
... Badan tarbyaisining fikr tarbiyasiga yordami bordur. Jism ila rux ikkisi
choponning ung ila terisi kabidir. Agar jism tozalik ila ziynatlanmasa, yomon
xulklardan saklanmasa, choponi ustini kuyib astarini yuvib ovora bulmok
kabidurki, xar vakt ustidagi kiri ichiga uradur. Fikr tarbiyasi uchun maxkam va
soglom bir vujud kerakdur.
... Fikr tarbiyasi eng kerakli, kup zamonlardan beri takdir kilinub kelgan,
muallimlarning dikkatlariga suyangan, vijdonlarga yuklangan mukaddas bir
vazifadir. Fikr insonning sharofatlik, gayratlik bulishiga sabab buladur.
21

Uning pedagogik qarashlari bugungi kunda o`zbek milliy maktabini
yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi. Avloniy ijodiy merosini chuqur
o`rganishga qiziqish ortib bormoqda.
U insonga xos xulqni ikkiga – yaxshi va yomonga ajrata-di. “Yaxshi xulqlar”
deb nomlangan birinchi qismida u 31 fa-zilat, “Yomon xulqlar” deb atalgan
ikkinchi qismda esa 20 il-latga ta`rif beradi. O`z mulohazalarini dalillash uchun
Qur-`on oyatlari va hadislardan, shuningdek, Arastu, Suqrot, Ibn Sino, Sa`diy,
Mirzo Bedil singari mashhur mutafak-kirlarning fikrlarini keltiradi. Har bir axloqiy
katego-riyaga o`z munosabatini bildirgach, o`sha fikrning mazmunini ifodalovchi
bayt yo biror maqol-hikmat ilova qiladi.
Avloniy “axloq ulamosi”ning qarashlari asosida insonlarning xulqlarini
yaxshi va yomon xulqlarga ajratadi, bunga ularning nafs tarbiyasini asos qilib
oladi. U yaxshi xulqlarga fatonat, nazofat, shijoat, intizom, vijdon, vatanni suymak
kabi fazilatlarni kiritsa, g`azab, shahvat, jaholat, safohat kabi illatlarni yomon
xulqning belgilari deb biladi.
Avloniyning ma`rifatparvarlik va milliy uyg`onish g`oyalarini kuylagan
dastlabki she`rlari o`zbek milliy uyg`onish davri adabiyotining hamisha bebaho
mulki bo`lib qoladi. U bu turkumga mansub she`rlarida o`zbek mumtoz
adabiyotidagi she`riy shakllarni katta ijtimoiy mazmun, ma`rifatparvar-lik
g`oyalari, hajviy ruh va xalqona ohanglar bilan boyitdi.
Abdulla Avloniy bolalar uchun ham bir qancha she`r va masallar yozgan.
SHoir bu asarlarida maktab yoshidagi bolalarning fikr doirasini kengaytirish,
ularda maktab va kitobga, mehnatga, tabiatga, Vatanga muhabbat uyg`otishni
maqsad qilib qo`ygan. Uning ko`pgina she`rlari zamirida Vatanni sevish g`oyasi
yotadi. SHoir bu she`rlarida Vatanni sodda va samimiy misralarda tasvirlaganki,
faqat o`sha 10-yillarning o`rtalaridagina emas, balki bugungi maktab yoshidagi
bolalar ham ulardan katta estetik zavq olishlari mumkin. Darhaqiqat, shoir Vatan
ta`rifini boshlab, “Tog`laridan konlar chiqar, Erlaridan donlar chiqar… Havosi o`ta
yoqumlik, CHo`llari bor toshlik, qumlik, Toshkand emas, toshqand erur, Kesaklari
gulqand erur”, deya bolalarda ona diyorga katta mehr uyg`otishga erishadи.
22

Ma`rifatchilik va ijtimoiy mavzu Avloniy she`riya-tida markaziy o`rin
egallaydi. SHoir ilm-fanning fazilat-larini zavq bilan kuylaydi. “Maktab”,
“maorif”, “ilm”, “fan” kabi tushunchalar shoir she`rlarida ezgulikning betim-sol
ramzi, obrazi darajasiga ko`tariladi, “jaholat” va “nodon-lik” esa zulmat va
yovuzlik timsoli sifatida talqin qilinadi.
Abdulla Avloniyning “Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi Islom” asari ham
mavjud. Ushbu asar boshlang`iч maktablarning o`quvchilariga mo`ljallangan. Bu
asar birinchi marta 1910 yilda Munavvarqori tomonidan Toshkentda Il’in
bosmaxonasida bosilgan. Mustaqillik yillarida esa Zokirxon Afzalov SHokirxon
o`g`li tomonidan 1994 yilda “Fan” nashriyotida chop etilgan. Risolada Odam
alayhissa-lomdan Muhammad alayhissalomgacha o`tgan payg`ambarlarning
qissalari va zuhuri islom zikr etilgan.
Islom tarixi fanida payg`ambarlar tarixi, payg`am-barimiz Muhammad
alayhissalomning hayotlari va Islom dini tarixi, shuningdek, ilk xalifalik davri
tarixi uch bosqichda o`rganiladi. Nasiruddin Rabg`uziyning “Qissayi Rabg`uziy”,
Alisher Navoiyning “Tarixi anbiyo va hukamo” asarlari payg`ambarlar tarixiga oid
bo`lsa, Alixonto`ra Sog`uniyning “Tarixi Muhammadiy”si ikkinchi va Rizoud-din
ibn Faxrud-dinning “Xulafoi roshidin” asari uchinchi davrni o`z ichiga oladi.
Abdulla Avloniy asari mana shu uch davrni mujassam-lashtirgan. Adibning asosiy
ko`zlagan maqsadi millat kelajagi bo`lgan bolalarni boshlang`ich sinf-danoq
qisqacha bo`lsa-da Islom tarixi bilan tanishtirish, diniy ma`rifatlarni oshirish,
ularning qalblariga iymon nurini singdirish bo`lgan. Abdulla Avloniyning bu asari
tahsinga sazovordir.
U o`zbek xalqi madaniyati, ma`rifati bilan bir qator-da qo`shni afg`on xalqi
ijtimoiy-siyosiy hayotidа ham 1919-1920 yillarda muhim rol’ o`ynagan. SHo`ro
hukumatining Af-g`onistondagi siyosiy vakili va konsuli vazifasini bajargan.
Abdulla Avloniy asarlar yozish bilan bir qatorda maktablar ochish, xalqni
savodxon qilishi, o`zbeк xotin-qizlarini o`qitish, o`qituvchilar va ziyoli kadrlar
tayyorlash bilan shug`ullanadi. U 1923-24 yillarda eski shahardagi xotin-qizlar va
erlar maorif bilim yurtlari mudiri, 1924-29 yillarda Toshkent harbiy maktabida
23

o`qituvchi, 1925-34 yillarda O`rta Osiyo Kommunistik universiteti, O`rta Osiyo
Qishloќ xo`jaligi maktabida, O`rta Osiyo Davlat universi-tetida dars beradi.
Pedagogika fakul’tetining til va adabiyot kafedrasi professori va mudiri bo`lib
ishladi 5
.
5
Hamroyev Sh.E., Karimov B.P., Muhammadiyev Sh.M. (2021). Jadidlarning darsliklaridagi badiiy matnlar
asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini axloqiy tarbiyalash. Monografiya. Qarshi: “Fan va ta’lim”. – B. 186.
24

2.2. Avloniy asarlarida ta’limiy-axloqiy va tarbiyaviy qarashlar
Yetuk olim va pedagog o‘z davrida o‘zining yangi jadid
harakatlari,pedagogik qarashlari,orqali ta’lim va fan sohasi hamda dars
jarayonlariga bir qancha o‘zgarish va yangilanishlar kiritgan Abdulla Avloniy
asarlarida ta’lim-tarbiya masalalari muhim o‘rinni egallagan. O‘z
mustaqilligimizga,milliy istiqlolimizga erishganimizdan keyin,har tomonlama
taraqqiy etib borayotgan jamiyatimiz ma’naviyatini yanada rivojlantirishga katta
ahamiyat berildi.O‘zbek adabiyoti bunday asarlariga boy.Bunday asarlar biz yosh
avlod uchun barkamol,komil inson sifatida tarbiyalashga muhim ahamiyat kasb
etadi.Shunday adiblarimizdan biri Abdulla Avloniydir.Uning maktab uchun
yaratgan to‘rt qismdan iborat “Adabiyot yoxud milliy she’rlar,hamda “Birinchi
muallim”,”Turkiy guliston yoxud axloq”,”Ikkinchi muallim”,”Maktab gulistoni”
kabi darslik va o‘qish kitoblari ham xarakterli bo‘lib,yaxlit bir tadqiqot uchun
manba bo‘la oladi.Ayniqsa uning ilk savod chiqarishda bilim va tushunchalarni
bolalar ongiga sodda va tushunarli yetkazishi alohida e’tiborni tortadi..Shuni
inobatga olib,bu asarlarni jiddiy o‘qib chiqish va unda ilk darslikka xos
tuzilmani,g‘oyaviy to‘liqlikni,kitoblardagi o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganib
chiqishimiz zarur.
Avloniyning “Ikkinchi muallim” kitobi “Birinchi muallim”kitobining
davomi hisoblanadi.
Maktab-xazinayi adab-u ilm(u)izzating
Maktab-bog‘I jannati firdavs,ne’mating,,
Maktab kishini jahl(u) daniydan qilur xalos,
Maktab-kaliti ka’bayi qalb(u) zakovating
Bu she’rda Avloniy maktabni insonning najot yo‘li,hayotning gulshani,
kishilarni kamolot sari safarbar qiluvchi kuch,deb maqtaydi.Abdulla Avloniyning
pedagogikaga oid asarlarini ichida “Turkiy guliston yoxud axloq”asari XX asr
boshlaridagi pedagogik fikrlar taraqqiyotini o‘rganish sohasida katta ahamiyatga
molikdir.Ushbu asar axloqiy va ta’limiy tarbiyaviy asar hisoblanadi.Asarda
insonlarni yaxshilikka chaqiruvchi,yomonliklardan qaytaruvchi axloq sifatida
25

yaratildi degan fikrlar aytib o‘tilgan.O‘zbek pedagogikasi tarixida Abdulla
Avloniy birinchi marta pedagogikaga “Pedagogika”inson tarbiyasining fanidir
deya ta’rif berilgan.Avloniy bola tarbiyasini nisbiy ravishda quyidagi to‘rt
bo‘limga ajratadi:
1.”Tarbiyaning zamoni”,
2.”Badan tarbiyasi,
3.”Fikr tarbiyasi”
4.”Axloq tarbiyasi”
“Al-hosil tarbiya bizlar uchun yo hayot-yo mamot, yo najot-yo halokat, yo
saodat-yo falokat masalasidur” deb uqtiradi, Avloniy. Tarbiya xususiy ish emas,
milliy, ijtimoiy ishdir. Har bir xalqning taraqqiy qilishi, davlatlarning qudratli
bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bog‘liq, deb hisoblaydi adib. Tarbiya
zurriyot dunyoga kelgandan boshlanib, umrning oxiriga qadar davom etadi. U bir
qancha bosqichdan - uy, bog‘cha, maktab va jamoatchilik tarbiyasidan tashkil
topgan. Avloniy tarbiyaning doirasini keng ma'noda tushunadi. Uni birgina axloq
bilan chegaralab qo‘ymaydi. U birinchi navbatda bolaning sog‘ligi haqida
g‘amxo‘rlik qilishi lozimligini uqtiradi. Avloniyning fikricha, sog‘lom fikr, yaxshi
axloq, ilm-ma'rifatga ega bo‘lish uchun badanni tarbiya qilish zarur. “Badanning
salomat va quvvatli bo‘lmog‘i insonga eng kerakli narsadur. Chunki o‘qumoq,
o‘qutmoq, o‘rganmoq va o‘rgatmoq uchun insonga kuchli, kasalsiz jasad
lozimdir”. Abdulla Avloniy badan tarbiyasi masalasida bolani sog‘lom qilib
o‘stirishda ota-onalarga murojaat qilsa, bolani fikr tomondan tarbiyalashda
o‘qituvchilarning faoliyatlariga alohida e'tibor beradi.
“Turkiy guliston yoxud axloq” kitobi ma'rifatparvarlik g‘oyalarini targ‘ib
qiladi. Abdulla Avloniy kitobda ilm to‘g‘risida bunday deydi: “Ilm dunyoning
izzati, oxiratning sharofatidur. Ilm inson uchun g‘oyat oliy, muqaddat bir
fazilatdur. Zeroki, ilm bizga o‘z ahvolimizni, harakatimizni oyina kabi ko‘rsatur.
Zehnimizni, fikrimizni qilich kabi o‘tkur qilmoq, ... Ilmsiz inson mevasiz daraxt
kabidur...”. Avloniy ilmni umuman emas, balki uning amaliy va hayotiy
foydalarini aytib, “Bizlarni jaholat, qorong‘ulikdan qutqarur. Madaniyat
26

insoniyatni ma'rifat dunyosiga chiqarur, yomon fe'llardan, buzug‘ ishlardan
qaytarur, yaxshi xulq va odob sohibi qilur... Alhosil butun hayotimiz, salomatimiz,
saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, himmatimiz, g‘ayratimiz, dunyo va
oxiratimiz ilma bog‘lidur”. Adibning obrazli ifodasiga ko‘ra, ilm bamisoli
bodomning ichidagi mag‘iz. Uni qo‘lga kiritish uchun mehnat qilish, ya'ni chaqib
uni po‘chog‘idan ajratib olish kerak. U ilmning jamiyat taraqqiyotidagi rolini
yaxshi tushunadi.
Shuning uchun ham u, yoshlarni ilm sirlarini bilishga, hodisalar mohiyatini
yechishga, kitob mutolaa qilishga chaqiradi. Uning fikricha, ilm agar jamiyat
manfaatiga xizmat qilmasa, xalq farovonligi yo‘lida qo‘llanmasa, u o‘likdir.
Abdulla.Avloniy o‘z ilmini amalda qo‘llay oladigan kishilarga yuksak baho
beradi, ularni dono insonlar, deb ataydi. Abdulla Avloniy “Turkiy guliston yoxud
axloq” asarining “yomon xulqlar” qismi 18 bobdan iborat. Muallif insonning
bunday xulqlarini “saodati adabiyadan mahrum, hayoti jovidonimiz uchun
masmum bo‘lgan axloqi zamimalar...” deb ataydi. A. Avloni kishilarning ham
ijobiy xuldarini, ham salbiy xulldarini bayon qilib, kitobxonlar mulohazasiga
havola qiladi. U “Bu sanalgan yomon xulqlarning fanoliqlarini, yuqorida sanagan
yaxshi xulqlarning go‘zalligini insof muvozanasi ila o‘lchab, vijdon muhokamasi
ila tahqiqlab, yaxshilarini tinglab amal qilmak yomonlarini onglab, hozir qilmak
lozimdur”, deydi. Abdulla Avloniy g‘azabning ikki xil xususiyatini bayon qiladi.
Biri dushmandan o‘zini, millatini mudofaa qilishda insonning g‘azabi muhim
ahamiyatga ega bo‘lsa, ikkinchisi birovni jabr-zulm yo‘li bilan ishlatish,
odamlarga sovuq muomilasi bilan dahshat solishdan iborat bo`lgan salbiy
xususiyatdir. Hilm - yumshoq tabiatlilik bilangina g‘azabning oldini olish mumkin.
Abdulla Avloniy bu haqda Imom Shofe`i havzratlarining so‘zlarini keltiradi:
“Qilich va nayza ila hosil bo‘lmagan ko‘p ishlar yumshoqlik va muloyimlik ila
hosil bo‘lur , g‘azabning zarari egasiga qaytur”, - demishlar. Abdulla Avloniy
asarning “Yomon xulqlar” qismida yana bir nihoyatda muhim masalaga e`tiborni
qaratadi.
27

Bu “Jaholat” va “Aqsomi jaholat” boblarida Abdulla Avloniy o‘z bilimini
amalda qo‘llaydigan kishilarga yuksak baho beradi,ularni dono insonlar deya
ta’riflaydi. Avloniyning vijdon haqidagi mulohazalari ham diqqatga sazovor.
“Vijdon deb ruhimizga, fikrimizga ta‘sir qiladurgon hissiyot, ya‘ni sezuv
tuymakdan iborat ma‘naviy quvvatni aytilur. Biz har vaqt afolu va
harakatimizning yaxshi va yomonligini, foyda va zararligini onjak vijdonimiz ila
bilurmiz. Vijdon insonning aql va fikrini haqiqiy mezonidurki, bu tarozu ila o‘z
kamchiliklarini o‘lchab, bilmaq barobar boshqalarning ham faol harakatini sezur.
Agar ishlagan ishi sharoit, aql va hikmatga muvofiq bo‘lsa, muhabbat qilur.
Qabohat va yomon ishlarni qilsa, nafrat qilur... Vijdon yaxshi ishlarning manbai
o‘ldig‘indin vijdon sohiblari har bir ishni beg‘araz, xolis niyat ila ishlar. Shul
sababli har kim nazarida maqbul va suyukli bo‘lur... Al-hosil, vijdon har kimning
afol va harakatini ko‘rsatadugon musaffo bir oyinadurki, bu ko‘zguga chin nazar
qilg‘on kishi o‘z aybu kamchiliklarini tuzatmak harakatida bo‘lub, boshqalarning
ayb va qusurlarini ohtarmoqg‘a vaqti bo‘lmas..” Avloniy tarbiyaning aslini
ko‘rsatadigan mezon – bu vijdon deydi. Vatan tuyg‘usi eng insoniy, eng mo‘tabar
tuyg‘ulardan biri. Vatan dardi bilan yashamoq, uning baxtidan quvonmoq, u bilan
faxrlanmoq kerak. Vatan Onadek muqaddas. Uni qadrlash, e‘zozlash, uning
shodlik va quvonchiga sherik bo‗lish, g‘am-hasratini baham ko‘rish farzandning
burchi. Avloniy vatan va uning oldilagi burchini shunday tushunadi. U deydiki:
“Har bir kishining tug‘ilib o‘sgan shahri va mamlakati shul kishining vatani
deyilur. Har kim tug‘ilgan, o‘skon yerini jonidan ortiq suyar. Hatto bu vatan his-
tuyg‘usi hayvonlarda ham bor. Agar bir hayvon o‘z vatanidin - uyuridan ayrilsa,
o‘z yeridagi kabi rohat farog‘atda yashamas. Maishati talx bo‘lub, har vaqt
dilining bir go‘shasida o‘z vatanining muhabbati turar.
O‘zbekiston Respublikasi taraqqiyotining hozirgi bosqichida yoshlaming
ma‘naviy qiyofasini shakllantirishda, ulami ilm-ma’rifatli, diyonatli, yuksak
axloqli bo‘lishlari bilan birga, zamonaviy texnika va texnologiyalami puxta
o‘zlashtirib olishlariga katta axamiyat berilmoqda. O‘zbekiston Davlati
fuqarosining ma’naviy qiyofasini belgilovchi fazilatlar-vatanparvarlik,
28

insonparvarlik, milliy g‘urur, mehnatsevarlik, baynalminalchilik kabilar maktab
va o‘qituvchining faol ishtirokida, tarbiyaviy ta’siri ostida shakllanadi. Bugungi
kunda yoshlarimizning nafaqat ilmli balki yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo’lishi
va bu fazilatlarni, ilmiy salohiyatini namoyon qilib Vatanimiz ravnaqiga hissa
qo‘shmoqda. Yurtboshimiz Oliy Majlisga murojaatnomasida ham yoshlarning
ta‘lim- tarbiyasiga to‘xtalib o‘tganlar.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlisga
murojaatnomasida: ―Biz o‘z oldimizga mamlakatimizda Uchinchi Renessans
poydevorini barpo etishdek ulug‘ maqsadni qo‘ygan ekanmiz, buning uchun yangi
Xorazmiylar, Beruniylar, Ibn Sinolar, Ulug‘beklar, Navoiy va Boburlarni
tarbiyalab beradigan muhit va sharoitlarni yaratishimiz kerak. Bunda, avvalo,
ta‘lim va tarbiyani rivojlantirish, sog‘lom turmush tarzini qaror toptirish, ilm-fan
va innovatsiyalarni taraqqiy ettirish milliy g‘oyamizning asosiy ustunlari bo‘lib
xizmat qilishi lozim. Ushbu maqsad yo‘lida yoshlarimiz o‘z oldiga katta
marralarni qo‘yib, ularga erishishlari uchun keng imkoniyatlar yaratish va har
tomonlama ko‘mak berish - barchamiz uchun eng ustuvor vazifa bo‘lishi zarur.
Shundagina farzandlarimiz xalqimizning asriy orzu- umidlarini ro‘yobga
chiqaradigan buyuk va qudratli kuchga aylanadi. Shu maqsadda “Yangi
O‘zbekiston – maktab ostonasidan, ta’lim-tarbiya tizimidan boshlanadi”, degan
g‘oya asosida keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshiramiz.
O‘qituvchi va murabbiylar kuni munosabati bilan Milliy uyg‘onish
harakatining tom ma’nodagi rahnamolari Abdulla Avloniy, Mahmudxo‘ja
Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonovlarning Prezident Shavkat Mirziyoyev
farmoniga muvofiq “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlanishi
xalqimizning Istiqlol qahramonlariga nisbatan ulug‘ ehtiromining yorqin ifodasi
bo‘ldi.
Jadid maktablari taraqqiyotining yangi davri – bunday maktablar uchun
zamon talablariga to‘la javob bera oladigan pedagoglar guruhini tarbiyalab
yetishtirish, ilg‘or pedagogik texnologiyalarni o‘zida mujassamlashtirgan
darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari yaratish, yangi texnik vositalar, ko‘rgazmali
29

qurollar ishlab chiqish XX yuzyillikning 10-yillaridan ko‘zga tashlana boshladi.
Buning uchun endi ushbu maktablarning nazariy asoslarini yara tish, yangi
zamonaviy o‘qitish usullarini ishlab chiqish va ulardan yosh avlod o‘qituvchilarini
bahramand qilish kerak edi. Mana shunday buyuk vazifani ado etish zamonasi ning
ulug‘ mutafakkirlari Abdulla Avloniy hamda Abdurauf Fitratlar zimmasiga tushdi.
Abdulla Avloniy – shoir, yozuvchi, dramaturg, publitsist. Shu bilan birga,
pedagogik faoliyat ham uning hayotida muhim sahifani tashkil etadi. U
faoliyatining ilk bosqichidan to umrining so‘nggi damlarigacha o‘qituvchilik qildi,
pedagogika fanining ham nazariy, ham amaliy masalalari bilan muttasil
shug‘ullandi, darsliklar yaratdi. Aytish mumkinki, u musulmon sharqi mumtoz
pedagogikasining katta bilimdoni, shu bilan birga, XX asr zamonaviy o‘zbek peda -
gogikasining asoschisi, o‘zbek tili va adabiyoti o‘qitish metodikasi fanining tamal
toshini qo‘ygan mutafakkirdir. U faoliyati davomida ko‘plab zamonaviy
pedagoglarni, metodist olimlarni tarbiyalab yetishtirdi.
Ma’lumki, o‘quvchilarni ifodali o‘qishga o‘rgatish adabiy o‘qish
darslarining asosiy vazifalaridan biri hisob lanadi. Ko‘rgazmali vosita vazifasini
bajaruvchi ifodali o‘qish natijasida asar voqealari, g‘oyasi o‘quvchilar ko‘z
o‘ngida namoyon bo‘ladi. Abdulla Avloniy savod chiqarishga qanchalik katta
e’tibor bergan bo‘lsa, asarni tushunib o‘qish, ifodali o‘qish, badiiy asarni his
qilishga shunchalik ko‘p diqqat qiladi. U ifodali o‘qishning bir necha turini ishlab
chiqdi. O‘quvchilarning xor bo‘lib o‘qishlarini o‘qituv chi A.Avloniy dirijyor kabi
(chunki u dirijyorlik san’atidan xabardor edi – U.D.) boshqarib borgan. Hur fikrlar
bilan ma’rifat maydoniga chiqqan mutafakkir o‘z darslarida ifo dali o‘qishning
ibtidoiy shakllari bilangina cheklanib qolmadi, shu bilan birga, uning yangi,
zamonaviy shakllarini ishlab chiqdi.
1910-yillarda Riga shahridagi “Grammofon” jamiyati vakillari O‘rta Osiyo
shaharlariga kelib, o‘zbek, qozoq, tojik, turkman xalqlari orasidagi mashhur
hofizlarning kuy va qo‘shiqlarini, dostonlarini, xalq maqomlarini yozib oladilar.
O‘z zamonasining yirik ma’rifatparvar shoiri, pedagogi Abdulla Avloniy
o‘qitishda birinchilardan bo‘lib texnik vositalardan foydalandi. U “Maktabga
30

targ‘ib” she’rini bastakor sifatida alohida diqqat bilan kuyga soladi va
o‘quvchilarni xor bo‘lib o‘qishga o‘rgatadi. Bu o‘rinda u asarni timsollarga bo‘lib
o‘qitishga ham alohida e’tibor berdi. So‘ngra 1911-yili bolalar xorini
gramplastinkaga yozdirdi. Unda she’rning 4 misrasi ovozi baland ikki o‘quvchi
tomonidan o‘qiladi:
Oqil qoshida, millat boshida
Nurlar sochub, yashnab turgan maktab emasmi?
Ilm-u hunarlar, gullar, chamanlar
Yoshlar uchun ochub turgan maktab emasmi?
Ko‘p bolalar musiqa sadolari ostida xor bo‘lib o‘qiy dilar:
O‘qusun yoshlarimiz, bid’atni tashlarmiz,
Ketsun g‘aflat! Kelsun himmat! Yashasun millat!
Shu tarzda she’rning boshqa qismlari ham kuyga solib o‘qiladi. E’tiborli
tomoni shundaki, ushbu “Maktabga targ‘ib” Avloniy o‘quvchilari xori yozilgan
noyob plastinka O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Zokirjon Sultonov
fonotekasida saqlanadi.
Shuni ham unutmaslik kerakki, Abdulla Avloniy birinchi o‘zbek teatri
tashkilotchilaridan edi. Teatr uchun bir necha drama yaratdi, ularni rejissyor
sifatida sahnalashtirdi.
Uning bu faoliyati o‘z maktabida xor, ifodali o‘qish, musiqa va ashula
darslarini tashkil qilishda muhim ahamiyat kasb etdi. Abdulla Avloniyning badiiy
asarlarni ifodali o‘qish sohasidagi bunday faoliyati tezda Toshkentning usuli qadim
va usuli jadid maktablariga ham kirib bordi.
Mana shunday sharoitda yangi ochilayotgan maktablar uchun zamon
talablariga javob bera oladigan o‘qituvchilarni tarbiyalab yetishtirish, maktablar
uchun milliy ruh ufurib turgan darslik va majmualar yaratish uchun dasturulamal
bo‘ladigan qo‘llanma kerak edi. Shuning uchun ham Abdulla Avloniyning “Turkiy
guliston yoxud axloq” asari Turkiston jadidlarining rahnamosi Munavvarqori
Abdurashidxonov hamda ilg‘or pedagoglarning taklifi bilan yaratilgan edi.
31

To‘g‘ri, Abdulla Avloniy asarida axloqiy kategoriyalar haqida fikr yuritar
ekan, birinchi o‘rinda o‘quvchilarni ko‘zda tutadi, ammo ularni bolalar tarbiyasiga
singdirish vazifasini muallimlar zimmasiga yuklaydi. Demak, asar o‘quvchilardan
ko‘ra ko‘proq muallimlar uchun yaratilganligiga ishonch hosil qilish mumkin. Shu
nuqtayi nazardan, Abdulla Avloniyning muallimlarga qarata aytgan quyidagi
so‘zlari “Turkiy guliston yoxud axloq” asarining maqsadini to‘la ifodalaydi: “Fikr
tarbiyasi eng kerakli, ko‘b zamonlardan beri taqdir qilinib kelgan, muallimlarning
diqqatiga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir vazifadur. Fikr insonning
sharofatlik, g‘ayratlik bo‘lishiga sabab bo‘ladur. Bu tarbiya muallimlarning
yordamiga so‘ng daraja muhtojdurki, fikrning quvvati, ziynati, kengligi
muallimning tarbiyasiga bog‘lidur. Ta’lim ila tarbiya orasida bir oz farq bor bo‘lsa
ham, ikkisi biridan ayrilmaydurgan, birining vujudi biriga boylangan jon ila tan
kabidur”.
Bu so‘zlar o‘quvchilarga emas, kattalarga, ayniqsa, bo‘lg‘usi o‘qituvchilarga
qaratilganligini anglash qiyin emas. Chunki ular kelgusida bularni bolalar —
o‘quvchilar ongiga singdirishlari kerak. Shu tariqa, “Turkiy guliston...” asari buyuk
mutafakkir Shayx Muslihiddin Sa’diyning “Guliston” asariga nazira sifatida
yaratilgan.
Barkamol insonni voyaga yetkazish, ularni yaxshilikka chorlash,
yomonlikdan qaytarish tarbiya orqali amalga oshiriladi. Avloniyning pedagogika
haqidagi ta’rifi ham hozirgi zamon ta’rifiga ancha mos keladi: “Tarbiya – “Peda -
gogiya”, ya’ni bola tarbiyasining fani demakdur”.
Shu tariqa “Turkiy guliston yoxud axloq” asari ko‘plab pedagoglar tavsiya
va takliflariga binoan yaratildi. Asarga bo‘lgan ehtiyojning kattaligi tufayli o‘sha
yillariyoq
2 marta — 1913 va 1917-yillarda bosmadan chiqdi. Bu asar, asosan, inson
axloqi, ya’ni yaxshi va yomon xulqlar haqida fikr yuritadi. Asarning boshidayoq
zamondoshlar e’tibori inson hayotida tarbiyaning buyuk ahamiyatiga jalb etilgan.
Inson hech qachon yomon bo‘lib tug‘ilmaydi yoki yaxshi odamdangina yaxshi
32

farzand yoki yomon odamdangina yomon odam tug‘ilmaydi, farzandning
barkamol inson bo‘lib yetishuvida tarbiyaning ahamiyati buyukligi ta’kidlanadi.
Farzand tarbiyasi shaxsiy masala emas, u jamiyat, davlat ahamiyatiga ega
bo‘lgan buyuk ijtimoiy ishdir. U shu darajada buyuk ishki, Vatan istiqboli ham,
millat taqdiri ham tarbiya bilan bog‘liq. Abdulla Avloniy so‘zlari bilan aytganda,
“Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot — yo mamot, yo najot — yo halokat, yo
saodat — yo falokat masalasidur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallallohu alayhi
vasallam afandimiz: “Insonlarning karami dinidadur, muruvvati aqlindadur, hasbi
axloqindadur”, demishlar”.
Abdulla Avloniy inson tarbiyasini bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan uch
yo‘nalishga bo‘ladi: badan tarbiyasi, fikr tarbiyasi va axloq tarbiyasi. Xalqimiz
“sog‘ tanda – sog‘ aql” deganidek, inson uchun avvalo badan (tan) salomat
bo‘lmog‘i zarur, badan sog‘ bo‘lgandagina inson uchun zarur bo‘lgan boshqa
amallarni singdirish mumkin. Buning uchun inson badanini ichkilik, ko‘knor,
nasha kabi bevaqt zalolatga, tubanlikka eltuvchi, salomatlikka zarar, “ba’zisi
harom, ba’zisi makruh” narsalardan asrashi kerak. Bu esa, A.Avloniy yozishicha,
fikr tarbiyasi uchun zamin yaratadi. Fikr tarbiyasi farzandni komil inson darajasiga
ko‘tarishda muhim omil hisoblanadi. Bu vazifani amalga oshirishda asosiy
mas’uliyat o‘qituvchi zimmasiga tushadi. Chunki muallim dars jarayonida
o‘quvchilarni fikrlashga, har qan day voqea-hodisaning mohiyatini chuqur idrok
qilishga o‘rgatadi. Bu o‘rinda Abdulla Avloniy ta’lim va tarbiya birligiga alohida
ahamiyat beradi. Inson aqliy faoliyatining ifodasi bo‘lmish fikr tarbiyasi orqaligina
katta sharafga, barkamollikka erishadi, bu o‘rinda o‘qituvchining fikrlash
doirasining kengligi, bilim saviyasining har jihatdan yuksakligi o‘quvchilar
tarbiyasida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Fikrlash qobiliyatini rivojlantirish aql
bilan ish tutishga olib keladi: o‘quvchilarni yaxshi xulqlar bilan yomon xulq larni
farqlashga, komil inson uchun zarur bo‘lgan yaxshi xulqlarni egallashga, insonni
zalolatga yetaklovchi yomon xulqlardan uzoq bo‘lishga o‘rgatadi 6
.
6
Hamroyev Sh.E. (2021). Boshlang‘ich sinflarda jadidlar merosidan foydalanish. Monografiya. Qarshi: “Fan va
ta’lim”, – B. 216.
33

Mutafakkir Abdulla Avloniy asarning “Yaxshi xulqlar” bobida diyonat,
islomiyat, nazofat, qanoat, shijoat, sabr, intizom, vijdon, vatanni sevmoq,
haqqoniyat, iffat, hifzi lison, sadoqat kabi insoniy fazilatlar haqida atroflicha fikr
yuritadi, o‘z qarashlarini dalillash uchun Qur’oni karim oyatlaridan, Hadisi sharif
da’vatlaridan namunalar, ulug‘ mutafakkirlar Aflotun, Arastu, Suqrot, Ibn Sino,
Mavlono Rumiy, Shayx Sa’diy, Alisher Navoiy, Bedil fikrlaridan namunalar
keltiradi.
Jadidchilik harakati namoyandalari ham Yevropa ma’rifatparvarlari kabi
ilm-ma’rifatni, zamonaviy taraqqiyotni bayroq qilib ko‘tardilar, taraqqiyotga
to‘g‘anoq bo‘la yotgan, Qur’oni karim sura va oyatlarini, Hadisi sharif da’vatlarini
o‘z manfaatlari yo‘lida buzib talqin qiluvchi mutaassib ulamolarga, qadimchilarga
qarshi keskin kurash olib bordilar. Shuni ham unutmaslik kerakki, o‘zbek jadid
ma’rifatparvarlarini Yevropa ma’rifatparvarlaridan ajra tib turadigan asosiy jihat
shundaki, ularning faoliyati zami nida millatni Rusiya mustamlakasi zulmidan ozod
etish, istiqlol, mustaqillik g‘oyasi yetakchilik qilar, jadid mutafakkirlari olib
borgan faoliyat oq va qizil mustamlakachilarga birdek ma’qul emas edi. Shuning
uchun ham ular bir umr ta’qib, tazyiq ostida faoliyat ko‘rsatdi va oxir oqibatda
qirib tashlandilar.
Avloniy pedagogik qarashlarida aql va ilmning yuksak darajada ulug‘lanishi
bevosita insonni ulug‘lash bilan uzviy bog‘lanadi. Chunki Olloh insonni barcha
mavjudotlardan, maxluqotlardan ulug‘ qilib yaratdi. Unga ikki dunyo
saodati(saodati dorayn)ga erishishdek buyuk maqsad uchun Aql berdi. Inson shu
Aql yordamida ilm-ma’rifatni, taraq qiyotni egallaydi, dunyoni boshqaradi. Mana,
Abdulla Avloniyning Aqlga bergan ta’rifi: “Aql insonlarning piri komili, murshidi
yagonasidur. Janobi Haq insonni hayvondan so‘z va aql ila ayirmishdur. Rasuli
akram nabiyyi muhtaram afandimiz: “Ey insonlar! Aqlingizga tavoze’ qilingiz. Siz
janobi Haq buyurgan va qaytargan narsalarni aqlingiz ila bilursiz”, — demishlar”.
A.Avloniy inson salomatligi to‘g‘risida fikr yuritar ekan, uning asosiy
omillaridan biri – tozalik haqida alohida bob ajratadi. “Nazofat” deb nomlanuvchi
bobda odamni xalq o‘rtasida, hatto Olloh qoshida sevimli qiladigan vosita
34

pokizalik, nazofatdir. Inson nafaqat o‘z badanini, kiyim-kechagini, shu bilan birga,
yashab turgan joyini, muhitini, shahrini, Vatanini pokiza saqlashi kerak. Atrof-
muhitning nopokligi turli-tuman kasalliklarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Ifloslik, nopoklik balosidan poklik, nazofat davosi bilan qutulish kerakligini
alohida ta’kidlaydi.
A.Avloniy shu tariqa sabr, hilm, miqyosi nafs, intizom, vijdon kabi insoniy
fazilatlar haqida chuqur ma’noli fikrlar bayon qiladi. Ammo Vatan haqidagi
qarashlari yanada muhimroq, yanada e’tiborliroq. Vatan — Ona kabi yagona, Ona
kabi muqaddas. Bu mavzu necha-necha asrlar davo mida adabiyot va san’at ahllari
e’tiborini o‘ziga maftun etib kelgan. E’tibor bering, 1960-yillarda Erkin
Vohidovning “O‘zbegim”, Abdulla Oripovning “O‘zbekiston” qasidalari, “Men
nechun sevaman O‘zbekistonni?” she’ri o‘zbek xalqi orasida shunchalar aks sado
berdiki, hatto sho‘ro maf kurachilarini talvasaga solib qo‘ydi. O‘zbekiston bo‘ylab
birorta to‘y-u tomosha yo‘q ediki, bu she’rlar to‘lib-toshib yoddan o‘qilmasa yoki
qo‘shiq qilib aytilmasa. Nega millat his-tuyg‘ularini shunchalar junbushga soldi bu
she’rlar?! Ongimizga 130 yildan ortiq vaqt davomida o‘zga millat, o‘zga vatan,
o‘zga til “buyuk”ligini singdirib keldilar, xalqimiz esa o‘z millati va o‘z ona-
Vatani, o‘z ona tili haqida iliq bir so‘zga intiq edi. Vatan va millat tushunchasi
jism-u jondir. Shuning uchun ham Abdulla Oripov yozadi:
Xo‘sh, nechun sevaman O‘zbekistonni,
Sababini aytgin desalar menga,
Shoirona go‘zal so‘zlardan oldin
Men ta’zim qilaman ona xalqimga.
Sho‘rolar hukumati o‘sha vaqtlarda o‘zbek farzandlari ongiga, shuuriga
singdirmoqchi bo‘lgan Vatan, Millat, til haqidagi “sovet vatani”, “sovet xalqi”,
“buyuk rus tili” kabi soxta tushunchalarni chilparchin qilib tashladi bu she’rlar.
Sho‘rolar davrida oliy o‘quv yurtlari va o‘rta maktablar uchun tuzilgan bir
qancha adabiyot darslik va majmualari muallifi, O‘zbekiston Xalq o‘qituvchisi,
Respublikada xizmat ko‘rsatgan fan arbobi rahmatli otam Subutoy Dolimov bir
kuni 25 yil davomida qayta-qayta ishlanib nashr etilgan o‘zi tuzgan 5-sinf “Vatan
35

adabiyoti” darslik-majmuasini ko‘rsatib: “Shu ham “Vatan adabiyoti” majmuasi
bo‘ldimi? 65–70 foizi rus adabiyotidan qilingan tarjimalar! Qani endi, o‘zbek
yozuvchi va shoirlarining milliy ruh ufurib turgan eng go‘zal nazmiy va nasriy
asarlaridan bolalarimiz uchun majmualar tuzsang!”, deb orzu qilgan edi.
XIX asrning 90-yillarida rus-tuzem maktablarida o‘qiy digan mahalliy millat
bolalari uchun S.Gramenisiyning uch kitobdan iborat “Книга для чтения”
(“O‘qish kitobi”) asari darslik sifatida nashrdan chiqarildi. N.Ilminskiy ning
ruslashtirishga qaratilgan qarashlari zaminida yaratilgan ushbu darslikda Rusiyani,
rus xalqini ulug‘lovchi, ko‘klarga ko‘tarib maqtovchi, Rusiyani buyuk vatan
sifatida ta’rif-tavsif etuvchi o‘nlab nazmiy va nasriy matnlar beril gan edi. Bu
tasodifiy hol emas, aksincha, uzoqni ko‘zlab amalga oshirilgan tadbir edi.
Darslikning shovinistik maqsadini jadid pedagoglari tushunib yetgan va millat
farzandlarini vatanparvarlik, millatparvarlik ruhida tarbiyalash masalasiga alohida
e’tibor qaratgan edilar. Bu hol ular yaratgan har bir darslikda, har bir ilmiy va
badiiy asarlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Abdulla Avloniyning “Turkiy
guliston...” asarida “Vatanni suymak” degan bob bor. Unda yosh qalblarda o‘z ona
Vatani Turkistonga nisbatan muhabbat tuyg‘ularini mavjga keltiruvchi shunday
misralar bor:
Vatan, Vatan deya jonim tanimdan o‘lsa ravon,
Banga na g‘am, qolur avlodima o‘y-u Vatanim.
G‘ubora do‘nsa g‘amim yo‘q vujud zeri vahm,
Choraki, o‘z Vatanim xokidur go‘ru kafanim.
Tug‘ub o‘san yerim ushbu Vatan vujudim xok,
O‘lursa aslina roje’ bo‘lurmi man g‘amnok.
Ushbu asar yozilgan davrni — Vatanimiz mustamlaka iskanjasida fojey
ahvolga tushgan, kelgindilar oyog‘i ostida toptalgan davrni to‘la his qilib, “Vatanni
suymak” bobi o‘qilsa, Vatan istiqloli, ozodligi uchun inson, hatto jonini ham fido
qilishi kerak, degan g‘oya asar qatlariga singdirib yuborilganligini sezish qiyin
emas 7
. Vatan tuprog‘i muqad das: unda ajdodlarimizning xoklari, kelajak
7
Hamroyev Sh.E., Karimov B.P., Muhammadiyev Sh.M. (2021). Jadidlarning darsliklaridagi badiiy matnlar
asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini axloqiy tarbiyalash. Monografiya. Qarshi: “Fan va ta’lim”. – B. 186.
36

nasllarimizning haqlari bor. Shuning uchun ham Vatanni oddiygina sevish mumkin
emas, uning istiqboli uchun kuyunish, kurashish, kelguvsi avlodlarga to‘la-to‘kis,
ozod, farovon holda topshirish hissi ham mavjud. Abdulla Avloniy ona-Vatanga
mana shunday yoniq qalb bilan munosabatda bo‘ladi. U kelgusida yaratilajak
darslik va majmualarda millatparvarlik, vatanparvarlik ruhi barq urib turgan badiiy
matnlarni ko‘proq berish kerakligini nazarda tutgan edi 8
.
“Turkiy guliston yoxud axloq” asarida bir kichik bob “Hifzi lison” (“Til
muhofazasi”) deb nomlanadi. Hamma vaqt, hamma ijtimoiy-siyosiy formatsiyada
millatning mavjudligini, e’tiborini belgilovchi ko‘zgu — uning tili va adabiyotidir.
Ulug‘ san’atkor shoir Abdulhamid Cho‘lpon “Adabiyot o‘lsa, millat o‘lur” deb
yozgan edi “Adabiyot nadur?” maqolasida. Har bir inson, birinchi navbatda, o‘z
ona tilini mukammal bilishi, tilining ravnaqi, sofligi uchun kurashishi, jon
kuydirishi kerak 9
. Asar muallifi o‘rinsiz o‘zga til so‘zlarini qo‘shib, aralash-
quralash ishla tishga keskin qarshi chiqadi va buni madaniyatsizlikning yaqqol
ko‘rinishi deb biladi. Avloniyning ona tiliga bunday qarashlari hozirgi kunimizda
— mustaqillik davrida ham har bir gapiga, albatta, 2-3 o‘rischa so‘zni qo‘shib
gapiruv chi yoshlarimizga yoki o‘ris tilini durustroq bilmasa-da, radio va
televideniye orqali ruscha intervyu beruvchi, o‘rischa gapirishni madaniyat belgisi
deb biluvchi, hatto ba’zi bir nodon kattalarga ham to‘la taalluqlidir: “Har bir
millatning dunyoda borlig‘in ko‘rsatadurgon oyinayi hayoti — til va adabiyotidur,
— deb yozadi Avloniy. — Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur.
Hayhot! Biz turkistonliklar milliy tilni saqlamak bir tarafda tursin, kundan-kun
unutmak va yo‘qotmakdadurmiz. Tilimizning yarmi arabiy, forsiy o‘lgani kamlik
qilib, bir chetiga rus tilini ham yopishdurmakdamiz... Zig‘ir yog‘i solib,
moshkichiri qilib aralash-quralash qilmak tilning ruhini buzadur”.
Muallif tomonidan ushbu bobning yaratilishi kuchli hayotiy ehtiyoj,
ma’naviy zarurat samarasidir. Jadidlar milliy ta’limning zamini sifatida ona tili
o‘qitish masalasiga e’tiborni kuchaytirdilar, chunki milliy ruh, milliy ma’naviyatni
8
Hamroyev Sh.E., Karimov B.P., Muhammadiyev Sh.M. (2021). Jadidlarning darsliklaridagi badiiy matnlar
asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini axloqiy tarbiyalash. Monografiya. Qarshi: “Fan va ta’lim”. – B. 186.
9
Hamroyev Sh.E. (2021). Boshlang‘ich sinflarda jadidlar merosidan foydalanish. Monografiya. Qarshi: “Fan va
ta’lim”, – B. 216.
37

“sut bilan kirgan...” deganlaridek, faqat ona tili orqaligina singdirish mumkin. Bu
— jadid mutafakkirlari peda gogik qarashlarining tub mag‘zini tashkil qiladi.
Mahalliy millat bolalari uchun maxsus ochilgan davlat tasarrufidagi rus-tuzem
maktablarida ona tili, uning adabiyoti, dini va tarixini o‘qitish masalasiga maxsus
e’tibor berilmadi. O‘z tili, dini, madaniyati, tarixidan xabarsiz kichik ma’murlar
toifasini tarbiyalab yetishtirish ruslashtirish siyosatining birinchi va hal qiluvchi
bosqichi edi. Munavvarqori Abdurashidxonov, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla
Avloniy, Abdurauf Fitratlar rahnamoligida ochilgan va xalq o‘rtasida katta e’tibor
qozongan jadid maktablari mohiyat e’tiboriga ko‘ra rus-tuzem maktablariga qarshi
qaratilgan edi.
38

XULOSA
Zotan, umumiy mafkura, umumiy madaniyat oxir-oqibatda milliy qadriyatlar
va milliy ma naviyatlar yemirilishiga sabab bo lishi muqarrar. Harqandayʼ ʻ
“inqilob” odamlar hayotiga qandaydir yangiliklar olib kirishi, odamlarni notanish
va ko nikmasiz vaziyatlarga ro paro qilishi mumkin bo lganidek, tug ilib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kelayotgan yangi sivilizatsiya ham o zi bilan birga yangicha dunyoqarash,
ʻ
yangicha munosabatlar, yangicha turmush tarzi, yangicha iqtisodiyot hamda yangi
siyosiy ixtiloflar olib keladi. Tushunchalar, qarashlar, mafkuralar, g oyalar,
ʻ
qadriyatlar, madaniyatlar o zgaradi. Lekin, bizning nazarimizda, har bir millat o z
ʻ ʻ
mentaliteti, o z tarixi, o z tabiiy jo g rofiy sharoiti va manfaatlariga mos bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o z davlatchiligi, o z turmush tarzi, o z mafkurasi hamda madaniyatini uchinchi
ʻ ʻ ʻ
bosqich – axboriy jamiyatda ham asrab, rivojlantirib borishga intilib yashashi
kerak.
O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish hamma vaqt ta’lim-
tarbiya tizimining birlamchi va asosiy vazifasi bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib
qoladi. Abdulla Avloniy atoqli metodist olim sifatida mazkur asarida
o‘quvchilarning og‘zaki nutqini o‘stirish masalasiga, voizlik (notiqlik) san’atini
egallashga alohida e’tibor qaratadi. Muallif fikricha, har bir o‘quvchi ona tilida o‘z
fikrini aniq, ta’sirchan, shu bilan birga, chiroyli bayon qilish qobiliya tiga ega
bo‘lishi, so‘zning nozik tovlanishlarini his qilishi kerak. Buning uchun esa
o‘quvchi ona tilining nozik, go‘zal ifodalarini, nafosatini puxta egallagan bo‘lishi
shart. Bu so‘zlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri yozma nutq o‘stirish masalasiga ham bevosita
taalluqlidir: “Umumiy milliy tilni saqlamak ila barobar xususiy og‘iz orasidagi tilni
(og‘zaki nutqni — U.D.) ham saqlamak lozimdur. Chunki so‘z insonning daraja va
kamolini ko‘rsatadurgon torozusidur. Aql sohiblari kishining dilidagi fikr va
niyatini, ilm va quvvatini, qadr va qiymatini so‘zlagan so‘zidan bilurlar”.
39

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demakratik O’zbekiston davlatini
mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz” mavzusidagi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma
majlisidagi nutqi.-T.: “O’zbekiston”, 2016.-56.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi ” mavzusidagi O’zbekiston
Respublikasi Konstitutiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan
tantanali marosimdagi ma’ruzasi. - T.: “O’zbekiston” , 2016.-48.
3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. - T.:
“O’zbekiston” , 2016.-102 b.
4. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan
birga quramiz. - T.: “O’zbekiston” , 2016.- 488 b.
5. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.-T.: “Ma’naviyat” ,
2008.-176 b.
6. I.A.Karimov. "Yuksak Ma'naviyat yengilmas kuch". Toshkent. 2008.
7. Karimov I.A.”Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi”. T.: 1997. 5- jild.
Asosiy adabiyotlar
8. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000.
9. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003.
10. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.:
1989.
11. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b.
12. Qosimov B. (2002). Milliy uyg‘onish. T.: “Ma’naviyat”, – B. 400.
13. Qosimov B., Yusupov Sh., Dolimov U. va boshqalar. (2004). Milliy
uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. T.: “Ma’naviyat”, – B. 464.
14. Hamroyev Sh.E. (2021). Boshlang‘ich sinflarda jadidlar merosidan
foydalanish. Monografiya. Qarshi: “Fan va ta’lim”, – B. 216.
40

15. Орипова Н.Х., & Туропова М.С. (2021). Основные виды занятий для
детей дошкольного возраста. Экономика и социум, (1-2), 291–294.
16. Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and
innovations Special Issue – 04 (2022) / ISSN 2181-1415
17. Munavvarqori Abdurashidxon o‘g‘li. (1912). Adibi soniy. Toshkent:
G ulom Hasan Orifjonov litografiyasi, – B. 48. ʻ
18. Shuhrat H. (2022). Boshlang‘ich sinf o'quvchilarida tabiatga oid
g‘oyalarni shakllantirishda “Boburnoma” asaridan foydalanish. Барқарорлик Ва
Етакчи Тадқиқотлар Онлайн Илмий Журнали, 528–530.
19. Орипова Н.Х., & Мухаммадиева А. (2013). Способы обучения
креативности детей дошкольного возраста. Science and world, 50.
20. Hamroyev Sh.E., Karimov B.P., Muhammadiyev Sh.M. (2021).
Jadidlarning darsliklaridagi badiiy matnlar asosida boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarini axloqiy tarbiyalash. Monografiya. Qarshi: “Fan va ta’lim”. – B.
186.
Int е rn е t saytlari:
21. www tdpu. uz
22. www pedagog. uz
23. www Ziyonet. uz
24. www edu. Uz
41

A.Avloniy asarlarida ta’lim tarbiya masalasining yoritilishi

Sotib olish