• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 924.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 06 Май 2025
Расширение docx
Категория Геодезия

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Abu Rayhon Beruniy va geologiya faniga qo‘shgan hissasi

8Bundan tashqari, Beruniy vulqon faoliyati, yer silkinishlari, eriydigan jinslar va lavaning harakati haqida ham fikr yuritgan. U vulqonlarni yer ostidagi bosim va issiqlik kuchayishi natijasida yuzaga kelishini, bu holat erigan jinslarning yer yuzasiga chiqishiga olib kelishini taxmin qilgan. U o‘z kuzatuvlariga tayangan holda bu hodisalarni tabiat qonunlariga muvofiq tarzda izohlashga harakat qiladi, diniy yoki mifologik yondashuvdan yiroq turadi. Bu esa uni haqiqiy ilmiy tafakkur egasi sifatida namoyon qiladi. Geologik qarashlarining yana bir muhim jihati – u tog‘ jinslarining qatlamli tuzilishini tushuntirishga harakat qilgan. Uning yozishicha, yer sathi ostidagi qatlamlar o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lib, ularning har biri o‘z davrida shakllangan. Bu yer tarixining qatlamlar bo‘yicha o‘rganilishi lozimligini bildiradi. Bu qarash hozirgi stratigrafiya – ya’ni geologik qatlamlarni o‘rganish fanining dastlabki g‘oyalaridan biri sifatida baholanishi mumkin. Beruniy o‘z zamonasidagi yerga oid boshqa olimlar qarashlarini tahlil qilgan, ularni tanqidiy ruhda ko‘rib chiqqan. Masalan, u Arastu va Pliniy kabi yunon olimlarining fikrlarini baholashda ilmiy mezonlarga tayangan. U yerning doimiy va barqaror emasligini, balki doimiy harakatda ekanini ta’kidlagan. Bu qarash hozirgi geodinamika nazariyasi – ya’ni yer po‘stining doimiy harakati haqidagi ilmiy fikrlar bilan mos tushadi. 4 Geografiya va astronomiyaga oid asarlarida ham Beruniy yer yuzasining shakli, relefi, dengizlar, cho‘llar va tog‘ tizimlari haqida ilmiy ma’lumotlar bergan. U yer sathining sferik shaklini e’tirof etgan va yerning ekvatordan boshlab cho‘zilganligini matematik usullar bilan aniqlashga harakat qilgan. Bu esa uni ilmiy geodeziya fanining peshqadamlaridan biri sifatida ko‘rsatadi. Beruniyning tabiiy fanlarga oid qarashlari faqat nazariy emas, amaliy jihatdan ham foydali bo‘lgan. U o‘z davrida geologik ob’ektlarni kuzatgan, ularning joylashuvi, fizik shakli va foydalilik darajasini aniqlashda o‘ta aniqlik bilan ish 4 Akmal Soliyev – Abu Rayhon Beruniy hayoti va asarlari . Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2023. 6farq ochiq ko‘rsatilgan. U ko‘plab hollarda har qanday fikrni faqat diniy manbalar bilan emas, balki tajriba va kuzatuv bilan tasdiqlashga harakat qilgan. Bu jihatdan u ilmiy tafakkurning mustaqil shakllanishi uchun poydevor yaratgan. Beruniyning tarixiy sharoiti uning faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa-da, ba’zi davrlarda siyosiy ziddiyatlar va dinlararo qarama-qarshiliklar tufayli u o‘z fikrlarini ochiq bayon eta olmagan. Biroq bu unga to‘siq bo‘la olmadi – u har qanday sharoitda ilm yo‘lidan chekinmasdan, tajribalar o‘tkazish, kuzatishlar qilish va ilmiy xulosalar chiqarishdan to‘xtamagan. Uning “Hindiston” asari bunga yaqqol misol bo‘la oladi, unda u hind falsafasi, dini va tabiiy qarashlarini hurmat bilan tahlil qilgan. Abu Rayhon Beruniy o‘z davrining ilmiy markazlarida tan olingan, hatto g‘arb olimlari tomonidan ham hurmat bilan tilga olingan allomalardan biridir. Uning asarlari lotin, yunon, fors, turkiy va boshqa tillarga tarjima qilinib, butun dunyo kutubxonalarida saqlanmoqda. XIX–XX asrlarda Yevropa orientalistlari, xususan Eduard Saks va Karl Brockelmann singari olimlar uning ilmiy merosiga e’tibor qaratganlar. Abu Rayhon Beruniy hayoti, ilmiy faoliyati va tarixiy sharoiti nafaqat o‘z davrining yutuqlarini belgilab bergan, balki hozirgi fan taraqqiyoti uchun ham muhim ilhom manbai bo‘lib xizmat qilmoqda. Uning geologiyaga oid qarashlarini o‘rganish orqali biz tabiiy resurslar, yer qatlamlari va ekologik muammolarga ilmiy yondashuvni chuqur anglashimiz mumkin. Shu bois Beruniy merosini o‘rganish har bir tadqiqotchi va talaba uchun ilmiy mas’uliyat va ma’naviy qarzdorlikdir. 1.2. Beruniy asarlarida tabiiy fanlar, xususan geologik qarashlar Abu Rayhon Beruniy o‘z asarlarida tabiatni chuqur tahlil qilgan va uni ilmiy nuqtayi nazardan o‘rganishga harakat qilgan buyuk mutafakkir sifatida tanilgan. U turli tabiiy fanlar – astronomiya, meteorologiya, geografiya, mineralogiya va, ayniqsa, geologiya sohalarida o‘z davridan ancha ilg‘or g‘oyalarni ilgari surgan. 17o‘rni haqida muhim mulohazalar bildirgan.Yer po‘stining notekisligi, harakatliligi va dinamik xususiyatlariga e’tibor bergan holda, Beruniy yer yuzasida yuzaga kelgan o‘zgarishlar sabablari haqida o‘zining mustaqil taxminlarini bildirgan. U yer yuzidagi ko‘llar, daryolar va dengizlar shakllanishi haqida ham fikr yuritgan. Uning aytishicha, daryolar yer sathining pasaygan joylarida shakllanadi va asta-sekin o‘z yo‘nalishini o‘zgartiradi. Bu esa uni hozirgi gidrogeologiya bilan ham bog‘laydi.Shuni ta’kidlash lozimki, Beruniy geologik fikrlarini faqat matn orqali emas, balki sxemalar va chizmalar orqali ham tushuntirishga intilgan. Afsuski, ko‘p chizmalar bizgacha yetib kelmagan, ammo uning asarlaridagi tasviriy ifodalar orqali chizmalarning mavjud bo‘lgani aniq. Bu esa u ilmiy metodikani shakllantirishda ham peshqadam bo‘lganligini ko‘rsatadi., Abu Rayhon Beruniy “Mineralogiya” va “Yer tuzilishi” bo‘yicha ilgari surgan g‘oyalari o‘z davri uchun nihoyatda ilg‘or bo‘lgan. U tog‘ jinslari va minerallarning kelib chiqishi, yer qatlamlarining shakllanishi, yer osti suvlari va ularning harakati kabi ko‘plab masalalarga ilmiy yondashuv bilan qaragan. Bu qarashlar bugungi geologiya, gidrogeologiya, geotermika, mineralogiya, stratigrafiya va hatto ekologiya fanlari bilan uzviy bog‘liq. Shu bois Beruniy merosini chuqur o‘rganish nafaqat tarixiy ahamiyatga, balki zamonaviy ilm-fan taraqqiyotida ham muhim o‘ringa ega. 2.2. Zamonaviy geologiya bilan Beruniy g‘oyalarining o‘zaro uyg‘unligi Abu Rayhon Beruniy tomonidan ilgari surilgan geologik qarashlar o‘z zamonasining tabiiy fanlari darajasida nihoyatda ilg‘or bo‘lib, bugungi kunda zamonaviy geologiya fanining ko‘plab yo‘nalishlari bilan bevosita uyg‘unlashadi. Beruniy ilm-fanga sistemali va kuzatuvchanlik asosida yondashgan bo‘lib, u turli yer hodisalarini diniy emas, balki ilmiy asosda izohlashga harakat qilgan. Bu yondashuv zamonaviy geologiyada ham qo‘llanilayotgan muhim metodologiyalardan biridir. Eng avvalo, Beruniyning yer qatlamlariga oid fikrlari stratigrafiya fanining zamonaviy tushunchalari 19qattiqligiga va boshqa fizik xususiyatlariga ko‘ra tasniflanadi. Beruniy esa 11- asrda bularning ko‘pchiligi haqida tajriba asosida fikr bildirgan. Masalan, u minerallarning suvdagi eruvchanligi, rangi, og‘irligi va issiqlikka bo‘lgan munosabati haqida aniq kuzatishlar bergan. Bu ma’lumotlar bugungi kunda ham ilmiy qiymatini yo‘qotmagan. Geologiya fanining yana bir yo‘nalishi — geomorfologiya, ya’ni yer yuzasining shakllanish jarayonlarini o‘rganish. Beruniy bu sohada ham chuqur fikr bildirgan. U tog‘lar, vodiylar, daryo o‘zanlari va dengiz sohillarining shakllanish sabablari haqida kuzatishga asoslangan fikrlar bildirgan. Bugungi ilmiy tilda aytganda, u eroziya, akkumulyatsiya, cho‘kindi moddalar harakati, shamol va suvning shakllovchi kuchi haqida so‘z yuritgan. Zamonaviy gidrogeologiya — yer osti suvlarining harakati, ularning shakllanishi va tarkibi bilan shug‘ullanadi. Beruniy esa bu haqida o‘z asarlarida shunday yozadi: “Yer osti suvlari, yer yuzasidan o‘tgan suvlarning yer ichidagi qatlamlarga singishi natijasida hosil bo‘ladi.” U bu suvlarning filtrlash orqali o‘tayotgani, ularning harorat darajasi joyiga qarab farq qilishi haqida ham to‘xtalib o‘tgan. Bu zamonaviy suv aylanishi va yer osti gidrologiyasi nazariyalariga to‘la mos tushadi. Zamonaviy geologiya ekologik barqarorlik va tabiatdan oqilona foydalanish tamoyillariga asoslanadi. Beruniy ham o‘z davrida yer osti boyliklarini isrof qilmaslik, kon qazish ishlarida ehtiyotkorlik bilan yondashish, tabiatda muvozanatni saqlash haqida fikr bildirgan. U yer resurslari tugamaydi degan noto‘g‘ri qarashni inkor qilgan va inson faqat zaruriyatga ko‘ra foydalanishi lozimligini uqtirgan. Bu fikrlar ekologik geologiya asoslariga mos tushadi Beruniy yondashuvi — ko‘p fanlar integratsiyasiga asoslangan. U astronomiyani yer bilan bog‘lagan, geografiyani geologik bilimlar bilan boyitgan, fizikani tabiat qonunlari orqali izohlashga harakat qilgan. Bu esa zamonaviy geologiyaning fizika, matematika, kimyo, biologiya bilan uzviy bog‘liqligini ko‘rsatadi. Hozirgi geologiya aynan shu multidisiplinar yo‘nalish orqali rivojlanmoqda. Abu Rayhon Beruniy tomonidan 2511) Bahrom Xo‘jayev – Yer tuzilishi va tabiiy resurslar. – Toshkent: Universitet, 2019. – 128 b. 12) Nazar Rasulov – Sharq allomalari geologik qarashlari. – Buxoro: Nasaf, 2021. – 102 b. 13) Sardor Karimov – O‘zbek allomalari ilmiy merosi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2017. – 147 b. 14) Akmal Soliyev – Abu Rayhon Beruniy hayoti va asarlari. – Toshkent: G‘afur G‘ulom NMIU, 2023. – 134 b. 15) Olim Yusupov – Geologiya va ekologiya asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. – 158 b. 16) To‘lqin Nurmuxamedov – O‘zbekiston tabiiy boyliklari. – Qarshi: Nasr, 2019. – 120 b. 17) Abbos Qahhorov – Geologiya tarixiga kirish. – Toshkent: Sharq, 2021. – 111 b 18) Bekzod To‘xtasinov – Geologik fikrlash madaniyati. – Toshkent: O‘zbekiston, 2020. – 96 b. 19) Murodjon Ergashev – Abu Rayhon Beruniy falsafasi va tabiiy fanlar. – Toshkent: Ilm, 2022. – 140 b. 7Geologik bilimlar uning asarlarida mustaqil yo‘nalish sifatida bo‘lmasa-da, ular keng miqyosda boshqa fanlar bilan bog‘liq holda bayon etilgan. Beruniyning tabiiy fanlarga oid qarashlari asosan uning “Hindiston”, “Kitob at-tafhim”, “Geodeziya”, “Dorivor moddalarning xossalari”, “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” singari asarlarida mujassam. Aynan shu asarlar orqali Beruniy geologiya bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan muammolar – yer qatlamlari, tog‘ jinslari, minerallar, yer osti suvlari va tabiatdagi turli fizik hodisalarning sabablari haqida o‘z fikrlarini ilgari suradi. Beruniy uchun ilmiy bilim – bu tabiat qonuniyatlarini kuzatish va ularni tajriba orqali aniqlash deganidir. U tog‘larning shakllanishi, yer silkinishlari va yer osti qatlamlaridagi harakatlar haqida chuqur fikr yuritgan. Unga ko‘ra, tog‘lar uzoq yillik geologik jarayonlar natijasida hosil bo‘lgan bo‘lib, bu jarayon suv va shamol ta’siri, yer ostidagi bosimlar natijasida yuzaga keladi. Bu fikrlar zamonaviy geologiya fanidagi eroziya va tektonik harakatlar nazariyasi bilan uyg‘unlashadi. Geologiya faniga oid eng muhim kuzatishlardan biri sifatida, Beruniy mineral resurslar haqida keng ma’lumot beradi. U turli xildagi tog‘ jinslari, metallar, qimmatbaho toshlar va foydali qazilmalarning joylashuvi, ularni ajratish usullari, ishlatilishi va inson salomatligiga ta’siri haqida to‘xtaladi. Masalan, “Dorivor moddalarning xossalari” asarida u tuz, oltingugurt, simob, temir, mis, oltin va boshqa moddalarning fizik-kimyoviy xossalari, qazib olish usullari va tibbiyotdagi roli haqida batafsil yozgan. Bu esa uning faqat nazariy emas, balki amaliy geologik bilimlarga ham ega bo‘lganligini ko‘rsatadi. Beruniy suvlar harakati, daryolarning oqimi va yer osti suvlari haqidagi qarashlarini ham keng tahlil qilgan. Uning fikricha, yer osti suvlari tog‘ jinslari orqali filtrlanib oqadi va bu jarayon yerning ichki qatlamlari tarkibiga bog‘liq. Bunday qarashlar hozirgi gidrogeologiya fanining asosiy g‘oyalari bilan mos tushadi. U yer osti manbalaridan suv olishda ehtiyotkorlik bilan yondashish zarurligini ta’kidlaydi, bu esa ekologik yondashuvni ham namoyon etadi. 22olimlar tomonidan yaratilgan. Beruniy bu olimlar ichida eng keng qamrovli, sistematik yondashuvga ega, ham nazariy, ham amaliy jihatdan puxta olim sifatida ajralib turadi. Uning yozgan har bir fikri, tavsifi, tasnifi hozirgi zamonaviy geologik tahlillar bilan qiyoslashga arziydi. Beruniy ilmiy qarashlarining qadri shundaki, ular yakkama-yakka hodisalarni emas, balki tizimli geologik jarayonlarni izohlashga qaratilgan. U hodisalarni vaqt, fazo, modda, harorat, bosim va boshqa omillar bilan bog‘lagan holda tahlil qilgan. Shu bois, hozirgi ilmiy izlanishlarda ham bu yondashuv uslubi qo‘llanilmoqda. U asos solgan tafakkur yondashuvi — geologik muammolarni kompleks tarzda hal qilishga yordam beradi. Beruniy tomonidan ilgari surilgan fikrlar bugungi kunda nafaqat geologiya fanining o‘qitilishi va o‘rganilishi, balki yirik geologik loyihalar, qazilma konlarini baholash, geotexnika, arxitektura geologiyasi, gidrogeologiya, muhandislik geologiyasi kabi ko‘plab yo‘nalishlarda ham nazariy tayanch bo‘lib xizmat qilmoqda. Abu Rayhon Beruniy qarashlarining geologiya fanidagi ahamiyati beqiyosdir. U o‘z asarlari orqali bu fan uchun nazariy asos, ilmiy yondashuv, kuzatuv metodlari, terminologik ifodalar va axloqiy qarashlarni qoldirib ketgan. Uning merosi hali- hanuz o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan va zamonaviy fan rivojida muhim rol o‘ynashda davom etmoqda. Shu bois, Beruniy nafaqat o‘z zamonasining olimi, balki abadiy geologik tafakkur asoschisi sifatida yuksak qadrlanishi lozim. II BOB BO‘YICHA XULOSA Abu Rayhon Beruniy tomonidan ilgari surilgan geologik qarashlar bugungi zamonaviy geologiya fanining ko‘plab yo‘nalishlari bilan bevosita uyg‘unlashadi. U yer tuzilishi, tog‘ jinslari, minerallar, yer osti suvlari va geologik qatlamlarga doir o‘z kuzatishlarini ilmiy asosda izohlagan. Beruniy fikrlarining ahamiyati shundaki, ular zamonaviy stratigrafiya, mineralogiya, gidrogeologiya va geotermika fanlarida ham muhim o‘rin tutadi. U tabiat hodisalarini tizimli yondashuv bilan tahlil qilib, ilm-fanga metodologik asoslar olib kirgan. Beruniy merosi bugungi geologik muammolarni yechishda ham 24Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PQ–4947- sonli farmoni “Fan sohasini rivojlantirish va innovatsion faoliyatni kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. – Xalq so‘zi, 2017-yil 8-fevral. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 27-apreldagi PF–6240- sonli farmoni “Buyuk alloma Abu Rayhon Beruniy tavalludining 1050 yilligini nishonlash to‘g‘risida”. – Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 28.04.2021-y. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 4-dekabrdagi PQ–4518- sonli qarori “Geologiya sohasini 2020–2030 yillarda rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”. – www.lex.uz , 05.12.2019-y. 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi PF–5789- sonli farmoni “Ilm-fanni rivojlantirish va innovatsiyalarni joriy etishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida”. – O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy veb-sayti, 09.05.2019-y. 5) Ziyoda Abdurahmonova – Beruniy merosi va zamonaviy tabiiy fanlar. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. – 124 b. 6) Dilnoza Qosimova, Anvar Rajabov – Abu Rayhon Beruniy ilmiy qarashlari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019. – 98 b. 7) Yaqub G‘ulomov – Beruniy – buyuk alloma. – Toshkent: Ma’naviyat, 2018. – 136 b. 8) Murod Tursunov – Geologiya faniga kirish. – Toshkent: Fan, 2020. – 152 b. 9) Karim Toshpulatov – Mineralogiya asoslari. – Samarqand: Zarafshon, 2022. – 115 b. 10) Ravshan O‘razboev – Beruniy va ilm-fan taraqqiyoti. – Urganch: Ilm ziyo, 2020. – 89 b. 12Bu qarashlar mineralogiya va litologiya kabi geologiyaning tarmoqlarida keyinchalik rivojlantirilgan. Ayniqsa, u toshlar va minerallarning shifobaxsh xususiyatlariga ham e’tibor bergan, bu esa tibbiyot-geologiya kesishmasidagi muhim yondashuvlardan biridir. O‘rta asrlarda yashab o‘tgan geologlar va tabiatshunoslar — masalan, Al- Biruniy izdoshlari sifatida tanilgan Al-Kindi, Al-Farg‘oniy, Al-Kashiy singari olimlar Beruniy asarlaridan ilhomlangan. Ular ham tabiat hodisalarini ilmiy tahlil qilish, yer qatlamlarini o‘rganish, konlar va foydali qazilmalarning tarqalish xaritalarini chizishga harakat qilganlar. Bu yondashuv esa keyinchalik ilmiy kartografiya va geoxaritalashning shakllanishiga olib kelgan. Yevropada Renessans davrida Beruniy asarlari, xususan, tabiatshunoslikka oid yozmalari lotin tiliga tarjima qilinib, Italiya, Ispaniya va Fransiya olimlari orasida keng tarqalgan. Ularning orasida mashhur italiyalik astronom va fizik Galileo Galiley, shuningdek, nemis olimi Aleksandr fon Humboldt Beruniy metodologiyasidan xabardor bo‘lgan va undan ilhomlangan. Garchi ular Beruniy nomini bevosita tilga olmagan bo‘lsalar-da, ularning ishlanmalarida kuzatishlar, tajribalar va tahliliy fikrlash tarzida o‘xshashliklar yaqqol ko‘zga tashlanadi. Beruniy asarlarining keyingi geologik ilmiy ekspeditsiyalar va yer osti resurslarini aniqlashdagi roli ham katta bo‘lgan. Misol uchun, XIX asrda O‘rta Osiyoda olib borilgan geologik tadqiqotlar vaqtida Beruniy yozgan yerning relyefiga oid ma’lumotlar asos qilib olingan. U yerda konlarning joylashuvi, tog‘-kon ishlari uchun qulay hududlar, suv manbalarining oqimi va boshqa jihatlar Beruniy tavsiyalariga mos kelgani aniqlangan. Bu esa, uning asarlari amaliy geologiya uchun ham qimmatli manba bo‘lganini tasdiqlaydi. Beruniy insoniyat va tabiat o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashga ham e’tibor qaratgan. Uning fikricha, yer osti boyliklaridan foydalanish faqat ilmiy asosda, isrof va muvozanatsiz qazib olishsiz amalga oshirilishi kerak. Bu qarashlar hozirgi ekologik barqarorlik, resurslardan oqilona foydalanish, geologik muhofaza zonalari yaratish kabi zamonaviy yondashuvlarga juda yaqin. Shu 3faniga oid iqtiboslar, Beruniy tomonidan tasvirlangan yer qatlamlari, tog‘ jinslari va mineral resurslar haqidagi qarashlar asos qilib olinadi. Predmet va obyekt aniqligi tadqiqot doirasining to‘g‘ri belgilanishini ta’minlaydi va ilmiylikni oshiradi. Kurs ishining ilmiy yangiligi shundaki, unda Abu Rayhon Beruniy asarlarida berilgan geologik fikrlar zamonaviy geologiya nuqtayi nazaridan qayta tahlil qilinadi. Shu orqali qadimiy ilmiy qarashlar va bugungi ilm-fan o‘rtasidagi bog‘liqlik ochib beriladi. Metodologik asos sifatida ilmiy- tarixiy tahlil, solishtirma metod, sistemali yondashuv va manbashunoslik asoslari qo‘llaniladi. Bu yondashuvlar yordamida mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati chuqur yoritiladi. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 23nazariy va amaliy manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Shu bois uning ilmiy merosi faqat tarixiy emas, balki hozirgi fan taraqqiyotida ham dolzarb ahamiyatga ega. XULOSA Abu Rayhon Beruniy o‘z davrida ilm-fanning deyarli barcha sohalarini chuqur o‘rganib, ular orasida geologiyaga oid qarashlari bilan ham alohida ajralib turadi. Uning yer tuzilishi, tog‘ jinslari, minerallar, yer osti suvlari va tabiiy resurslar haqidagi fikrlari bugungi zamonaviy geologiya fanining nazariy negizlariga uyg‘un keladi. Beruniy o‘z qarashlarida kuzatish, tajriba va ilmiy tahlilga tayangan bo‘lib, bu uslub zamonaviy ilm-fan metodologiyasida ham qo‘llaniladi. Uning ilmiy merosi yer boyliklaridan oqilona foydalanish, tabiiy muhitni anglash va ekologik muvozanatni saqlashda bugungi kundagi dolzarb muammolarni hal etishda amaliy ahamiyatga ega. Shunday ekan, Beruniy faqat o‘tmish olimi emas, balki kelajak fanlari uchun ham ilhom va bilim manbaidir. Uning geologiyaga qo‘shgan hissasi, shubhasiz, fan tarixida abadiy yashaydi. 10o zining astronomiyaga oid engʻ yirik asarini mazkur hukumdorga bag ishlab „Mas ud qonuni“ deb ʻ ʼ ataydi. o rta asrning mashhur ʻ olimlaridan Yoqut Al- Xamaviyning yozishiga ko ra, ʻ Sulton Mas ud bu asar uchun ʼ Beruniyga bir filga ortilgan katta miqdordagi kumush tangalar hadya etadi. Yoqut Al-Xamaviyning fikricha „Mas ud qonuni“ kitobi ʼ matematika va astronomiya bo yicha ungacha yozilganbarcha ʻ kitoblarning izini o chirib yuborgan ʻ 1.rasm Yerning aylana uzunligini 1. Olim Sulton Mas udning o g li Mavdudning hukumronlik yillarida (1041– ʼ ʻ ʻ 1049) o zining „Mineralogiya“ va ʻ o lchash) ʻ „Farmakognoziya“ deb atalgan ikki asarini yozadi. Ularning har biri mazkur sohalardagi betakror asarlardan bo lib, jahon madaniyatiing noyob durdonalaridan hisoblanadi. Abu Rayxon ʻ Beruniy 1048-yili G aznada vafot etadi. Olim yozib qoldirgan 150 ga yaqin ʻ asarlari bilan astronomiya, astrologiya, matematika, geodeziya, geologiya, mineralogiya, geografiya, arifmetika, tabobat, farmokognoziya, tarix, filologiya va boshqa fanlarning rivojiga noyob xissa qo sha oldi. Beruniyning betakror ʻ ijodi uning vatani O zbekistonda alohida e tibor qozongan. ʻ ʼ 5 5 Akmal Soliyev – Abu Rayhon Beruniy hayoti va asarlari . Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2023. 21sababli, Beruniy qarashlari bugungi ekologik muammolarga ham yechim sifatida ko‘rilmoqda. Beruniy tomonidan ishlab chiqilgan ayrim terminlar va atamalar, hozirgi fan tilida boshqa nomlar bilan atalgan bo‘lsa-da, ularning mazmuni deyarli bir xil qolmoqda. U tog‘ jinslarining shakllanishi, ularning qatlamli joylashuvi va mineral tarkibi haqida yozgan. Hozirgi kunda bu ma’lumotlar stratigrafiya, litologiya va petrografiya kabi geologik tarmoqlarning asosiy mavzulari hisoblanadi. Demak, Beruniy bu fanlarning elementar tamoyillarini birinchi bo‘lib asoslagan olimlardan biridir. Bundan tashqari, Beruniy tog‘ va yer qatlamlarining ko‘tarilishi, pastlashishi, yer silkinishlari, suv sathining o‘zgarishi kabi jarayonlarni tabiiy omillar bilan bog‘lab tushuntirgan. Bu fikrlar hozirgi plitalar tektonikasi va seysmologiya fanlariga to‘g‘ri keladi. U zamonaviy ilmiy yondashuvda mavjud bo‘lgan "tektonik kuchlar", "vulqon faolligi", "magmatik jarayonlar" kabi tushunchalarning ilk shaklini shakllantirgan. Beruniy asarlarining qadri shundaki, u o‘z davrida mavjud bo‘lgan ko‘plab konlarni, foydali qazilmalarning turini, ularning ishlatilish usullarini ham yozgan. Bu materiallar hozirgi geologik xaritalash va kon geologiyasi fanining tarixiy manbalari sifatida baholanadi. Hatto, ayrim joylarda u tasvirlagan konlarning joylashuvi zamonaviy geologlar tomonidan ham tasdiqlangan. Bu esa Beruniy ilmiy kuzatuvlarining aniqligi va ishonchliligini tasdiqlaydi. Beruniy ilmiy faoliyati orqali geologik tafakkur madaniyatini shakllantirishga ham xizmat qilgan. U insonning tabiatga munosabatini ilmiy mezonlar asosida qurishni targ‘ib qilgan. U o‘z qarashlarida inson va tabiat o‘rtasidagi muvozanatni saqlash, geologik jarayonlarning jamiyat hayotiga ta’siri va inson faoliyatining tabiiy muhitga bo‘lgan ta’siri haqida erta ogohlantirgan. Bu g‘oyalar bugungi geosiyosat, tabiiy xavfsizlik va ekologik barqarorlik tamoyillarida o‘z aksini topmoqda. Zamonaviy geologik fanlar ko‘plab zamonaviy texnologiyalar, sun’iy yo‘ldoshlar, laboratoriya uskunalari orqali rivojlanayotgan bo‘lsa-da, bu fanlarning poydevori qadim 4I BOB. Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosi va tabiiy fanlar taraqqiyotidagi o‘rni 1.1. Abu Rayhon Beruniy hayoti, ilmiy faoliyati va tarixiy sharoiti Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy (taxminan 973–1048 yillar) — Markaziy Osiyoning o‘rta asrlardagi eng mashhur allomalaridan biri bo‘lib, uning nomi jahon ilm-fani tarixiga chuqur yozilgan. U Xorazm viloyatida, aniqrog‘i, hozirgi Urganch yaqinidagi Beruniy shaharchasida tug‘ilgan. Uning “Beruniy” taxallusi ham shu joy nomidan kelib chiqqan. Yoshligidan ilmga chanqoq, tafakkuri o‘tkir bo‘lgan Beruniy juda erta savod chiqargan va ko‘plab fanlarni mustaqil ravishda chuqur o‘rgangan. Beruniy o‘z zamonasining eng mashhur allomalari, ustozlari va tabiblari bilan muloqot qilgan. Uning ilk ustozlaridan biri mashhur olim Abu Nasr Mansur ibn Ali ibn Iraq bo‘lib, matematika, astronomiya va geometriya fanlarida unga katta ta’sir ko‘rsatgan. Beruniy aynan yoshligidanoq qadim yunon, hind va fors manbalarini tahlil qilishga qiziqib, ularni arab tiliga tarjima qilish bilan shug‘ullangan. Shu orqali u o‘z asarlarini nafaqat zamonaviy arab- musulmon ilmiy muhitiga, balki yunoncha va sanskrit manbalarga tayangan holda yaratgan. 2 Tarixiy sharoit jihatidan olganda, Beruniy yashagan davr IX–XI asrlarda musulmon Sharqida ilm-fan, falsafa va madaniyat yuksak darajada rivojlanayotgan bir zamon edi. Xorazmshohlar davlatida, ayniqsa Ma’muniylar sulolasi davrida ilm-fan rivojiga katta e’tibor qaratilgan. Beruniy ham aynan shu davrda Xorazm saroyida olim sifatida xizmat qilgan va boshqa olimlar bilan birgalikda ilmiy majlislarda ishtirok etgan. Uning faoliyati faqatgina Xorazm bilan cheklanib qolmagan, balki u Hindistonga ham sayohat qilgan va bu sayohati davomida hindlarning madaniyati, diniy aqidalari va tabiiy qarashlari haqida keng ma’lumot to‘plagan. 2 Ziyoda Abdurahmonova – Beruniy merosi va zamonaviy tabiiy fanlar . Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 15Yer tuzilishiga doir qarashlarida Beruniy yer yuzasining qatlamli tuzilishini tahlil qilgan. U qatlamlar orasidagi farqni tushuntirgan, har bir qatlamda turli jinslar va moddalarning mavjudligini qayd etgan. Uningcha, yer yuzasi turli davrlarda har xil jarayonlar natijasida shakllanadi. Masalan, tog‘lar suv sathining cho‘kib borishi, yer po‘stining harakati yoki yirik zilzilalar natijasida paydo bo‘lishi mumkin. Bunday yondashuvlar zamonaviy tektonika nazariyasiga yaqin fikrlardir. Beruniy o‘z zamonasida mavjud bo‘lgan ayrim tog‘ jinslarini aniq tasvirlab bergan. Masalan, marmar, granit, qumtosh, ohaktosh, ohak, bazalt kabi toshlarni ajratib, ularning holati, foydalanish uslubi va geografik joylashuvini bayon qilgan. U ayrim toshlarning yillik davrlar davomida hosil bo‘lishini va 2.rasm Yerning ichki tuzilishi va tabiiy relyef qatlamlari qatlamlarda ularning izlari qolishini kuzatgan.1. Yer po‘stlog‘i (qobiq) Chizma yuqori qismida joylashgan. Bu inson yashaydigan, o‘simlik va hayvonot dunyosi mavjud bo‘lgan eng tashqi qatlam. Unda tog‘lar, daryolar, tekisliklar va dengizlar joylashgan. Beruniy fikriga ko‘ra, bu qatlam eng o‘zgaruvchan bo‘lib, tabiat kuchlari — suv, shamol, zilzila va yong‘inlar ta’sirida shakllanadi. 2. Mantya (o‘rta qatlam) Yer po‘stlog‘ining ostida joylashgan bu qatlamda harorat va bosim yuqori bo‘ladi. Beruniy bu qatlamdagi issiqlik harakati tufayli 9tutgan. Uning topilmalaridan foydalangan holda ko‘plab yer osti boyliklari aniqlangan va ulardan xalq xo‘jaligida foydalanilgan. Beruniy o‘z asarlarida tabiatni kuzatish, uni ilmiy asosda izohlash va inson hayotiga foydali qilish maqsadida ishlagan. Uning geologik qarashlari o‘z davri uchun nihoyatda ilg‘or bo‘lib, zamonaviy fanlar bilan bevosita bog‘liq. U tog‘ jinslari, yer qatlamlari, minerallar, suvlar, zilzilalar va boshqa geologik hodisalarni tizimli tarzda tushuntirgan. Shuning uchun ham Beruniy nafaqat tarixiy shaxs, balki geologiya fani asoschilaridan biri sifatida baholanishi kerak. Uning ilmiy merosini chuqur o‘rganish orqali biz bugungi ekologik muammolar, tabiiy resurslardan foydalanish, yer tuzilishini chuqur tahlil qilish kabi muhim ilmiy masalalarga ilmiy yondasha olamiz. Abu Rayhon Beruniy nomi ilm-fan tarixida hamisha yorqin va chuqur iz qoldirgan bo‘lib, uning tabiiy fanlar, xususan geologiyadagi merosi zamonaviy ilmiy izlanishlar uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Geodeziya“ deb yuritiladigan „Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarni aniqlash“ nomli astronomiya va geografiyaga bag ishlangan asari 1025-yilda yozib tugatildi. Beruniyningʻ „Munajjimlik san atidan boshlang ich tushunchalar“ asari ham 1029-yilda ʼ ʻ G aznada yoziladi. Oradan bir yil o tgandan so ng u o zining „Hindiston“ nomi ʻ ʻ ʻ ʻ bilan tanilgan „Hindlarning aqlga sig adigan va sig maydigan ta limotlarini ʻ ʻ ʼ aniqlash“ kitobini yakunlaydi. Bunda Beruniy hozirgi Amerika qit asini ʼ mavjudligini Kolumbdan bir necha asr avval ilmiy asoslab bergan. Bu shoh asarning vujudga kelishiga Mahmud G aznavining Hindistonga yurishlari sabab ʻ bo ldi. Saroyning eng nufuzli astrologlaridan sanalgan Beruniy Mahmud ʻ G aznaviy bilan Hindistonda bir muddat istiqomat qiladi va u yerda ʻ sanskrit tilini mukammal egallashga muvoffaq bo ladi. U bu til yordamida hindlarning ʻ tarixi, urf-odati madaniyati va fani bilan yaqindan tanishadi va natijada yuqoridagi asarni ta lif etadi. 1030-yili Mahmud G aznaviy vafot etib taxtga ʼ ʻ uning o g li Mas udning o tirishi Beruniyning ahvolini ancha yaxshilaydi. Olim ʻ ʻ ʼ ʻ 16yer yuzasida vulqonlar va zilzilalar yuzaga kelishini taxmin qilgan. Chizmada bu qatlam chiziqli va zich qoplamalardan iborat shaklda berilgan. 3. Yer yadrosi (markaziy qismlar) Yerning eng markaziy va issiq qismi bo‘lib, chizmada doira shaklida, markazda joylashtirilgan. Bu qatlam yuqori bosimda va suyuq yoki qattiq metallardan iborat deb qaraladi. Chizmada bu qatlamning yer sathiga ta’siri, ya’ni ichki energiya oqimlari orqali mantyaga va undan po‘stloqqa energiya yetkazilishi tasvirlangan. 4. Foydali qazilmalar va geologik qatlamlar Yer po‘stlog‘ining qatlamli tuzilishi orqali turli jinslar (masalan, qumtosh, ohaktosh, marmar) va foydali qazilmalarning joylashuvi ko‘rsatilgan. Har bir qatlam o‘z davrida, o‘ziga xos geologik sharoitda shakllanganligini ifodalaydi. 5. Relyef elementlari Chizmada yer sathida tog‘lar, daryo va dengiz bo‘yi relyefi ham berilgan. Bu yer yuzasining shakllanish jarayoni — ya’ni tog‘ ko‘tarilishi, eroziya, daryo oqimi va cho‘kindi to‘planishi kabi geologik jarayonlarni anglatadi. Bu esa stratigrafik tushunchalarning dastlabki shakli bo‘lib, qatlamlar tarixini aniqlashda muhim omil hisoblanadi. Uning yozishicha, ayrim tog‘ jinslari yong‘inlar yoki vulqon hodisalari natijasida eriydi va qaytadan qotadi. Bu fikr orqali u vulkanizm hodisasiga ilmiy asosda yondashgan. Ayniqsa, yer ostidagi issiqlik ta’siri ostida moddalar harakati natijasida yangi qatlamlarning hosil bo‘lishi Beruniy tafakkurining chuqurligini ko‘rsatadi. U bu jarayonni “yer ichi hayotiy kuchga ega” degan ibora bilan izohlaydi. Bu esa geotermal energiya va yerning ichki harakati haqidagi hozirgi bilimlarga muvofiqdir. Minerallarning o‘zaro bog‘liqligi, ularning joylashuvi va suyuqlik bilan ta’sirlashuvi haqida ham Beruniy kuzatishlar olib borgan. U yer osti suvlari orqali ayrim metallarni erib chiqishini, keyin esa bu suvlardan yana kristall holatda cho‘kishini tushuntirib bergan. Bu holat zamonaviy kimyoviy cho‘kma jarayonlari (kimyoviy sedimentatsiya) deb ataladi. U, ayniqsa, simob va oltingugurtning joylarda qanday hosil bo‘lishi va kimyoviy reaksiyalarda tutgan 5Beruniy o‘z umrining ko‘p qismini ilmiy izlanishlar, kuzatishlar va asarlar yozish bilan o‘tkazdi. Uning ijodi ko‘p tarmoqli bo‘lib, matematikadan tortib, geografiya, geologiya, astronomiya, farmakologiya, tarix, falsafa, mineralogiya, metrologiya, etnografiya va boshqa ko‘plab sohalarni qamrab olgan. Beruniyning umumiy asarlari soni 150 dan ortiq bo‘lib, shulardan ko‘pi bizgacha yetib kelgan. Ulardan eng mashhurlari — “Geodeziya” (Yerning o‘lchovlari haqida), “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”, “Dorivor moddalarning xossalari”, “Mineralogiya haqida kitob” va boshqa ko‘plab muhim asarlardir. Abu Rayhon Beruniy o‘z asarlarida ko‘pincha tabiatni tushunishga, uning qonuniyatlarini ilmiy asosda izohlashga harakat qilgan. Uning geologiya bilan bog‘liq qarashlari asosan tog‘ jinslari, yer yuzasining shakllanishi, yer qatlamlarining harakati, yer osti suvlari va minerallar haqidagi kuzatishlariga asoslangan. U tog‘larning hosil bo‘lishi, vulqon hodisalari va yer silkinishlari haqidagi fikrlarni izohlab bergan. Ayniqsa, Beruniy mineral resurslar va ularning inson hayotidagi ahamiyatiga doir aniq kuzatuvlarga ega bo‘lgan. U o‘z zamonasida mavjud bo‘lgan ko‘plab tog‘-kon manbalarini tasvirlab, ularning joylashuvi, sifati va ishlatilishiga oid tavsiyalar bergan. Shuningdek, u ilmiy kuzatishlarda aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda ishlagan. Yerning shakli va o‘lchamlari to‘g‘risida Beruniy tomonidan ilgari surilgan ba’zi nazariyalar hozirgi zamonaviy fan bilan mos keladi. U sayyoralarning harakati, quyosh va oy tutilishlari, dengizlar va daryolarning oqimi, hatto yerning aylanishi haqidagi ilk ilmiy qarashlarga asos bo‘lgan fikrlar bildirgan. Shu jihatdan u Yevropada faqat XV–XVI asrlarda ilgari surilgan nazariyalarni allaqachon o‘z asarlarida bayon etgan bo‘lgan. 3 Beruniy ilmiy haqiqatga sadoqatli, tajribaga asoslangan ilmga ishonuvchi olim bo‘lgan. Uning asarlarida diniy ta’limot bilan ilmiy haqiqat o‘rtasidagi 3 Dilnoza Qosimova , Anvar Rajabov – Abu Rayhon Beruniy ilmiy qarashlari . Toshkent: O‘qituvchi, 2019. 14II BOB. Beruniy geologik qarashlarining zamonaviy fan bilan bog‘liqligi 2.1. “Mineralogiya” va “Yer tuzilishi” haqidagi qarashlari Abu Rayhon Beruniy ilmiy faoliyatida yerning ichki tuzilishi va undagi minerallarning paydo bo‘lishiga doir chuqur qarashlar ilgari surgan. U o‘z asarlarida yer qobig‘ining shakllanish jarayoni, tog‘ jinslarining xossalari, ularning joylashuvi va inson hayotidagi roli haqida fikr yuritgan. Ayniqsa, “Dorivor moddalarning xossalari” asarida mineralogiyaga oid qimmatli ma’lumotlar berilgan. Bu asar nafaqat tibbiyot, balki kimyo va geologiya uchun ham muhim manba sifatida baholanadi. Beruniy mineral moddalarni tasniflashga harakat qilgan birinchi olimlardan biridir. U turli toshlar va metallarning rangiga, qattiqligiga, og‘irligiga va qizdirilganda yoki suvda eritilganda qanday xususiyat namoyon qilishiga e’tibor bergan. Bu esa uning ilmiy yondashuvi amaliy tajribaga asoslanganligini ko‘rsatadi. Beruniy minerallarni faqatgina nomlabgina qolmagan, balki ularni qazib olish usullari, ularning shifobaxsh xususiyatlari va kimyoviy tarkibini ham o‘rganishga intilgan. Uning mazkur qarashlari zamonaviy mineralogiya fanining elementar asoslari bilan mos keladi. Beruniy “yer ichidagi boyliklar” deganda nafaqat metallarni, balki tuz, gips, oltingugurt, ko‘mir, simob, surma kabi foydali qazilmalarni ham nazarda tutgan. U bu moddalarning harorat, bosim va vaqt ta’sirida qanday shakllanishi haqida ilmiy taxminlar bildirgan. Unga ko‘ra, ba’zi minerallar yer osti qatlamlarida uzoq yillar mobaynida suv, issiqlik va boshqa tabiiy omillar ta’sirida paydo bo‘ladi. Bu fikrlar bugungi geologiyada metamorfizm jarayoni deb yuritiladi — ya’ni tog‘ jinslarining fizik-kimyoviy sharoitlar ta’sirida o‘zgarishi. 6 6 Akmal Soliyev – Abu Rayhon Beruniy hayoti va asarlari . Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2023. 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi Abu Rayhon Beruniy Markaziy Osiyo ilm-fan taraqqiyotining yuksak cho‘qqilaridan biri hisoblanadi. Uning asarlarida fizika, matematika, astronomiya, geografiya va geologiya kabi ko‘plab fanlar bo‘yicha chuqur tahlillar berilgan. Ayniqsa, geologiya sohasida u ilgari surgan qarashlar hozirgi zamonaviy fan asoslari bilan uyg‘unlikda ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bu borada shunday ta’kidlaydi: “Buyuk ajdodlarimiz ilm-fan rivojiga qo‘shgan bebaho hissasini chuqur o‘rganib, uni zamonaviy ilmiy qarashlar bilan uyg‘unlashtirish – bu nafaqat tarixiy xotiramizni tiklash, balki xalqimizni intellektual jihatdan yuksaltirish yo‘lida ham muhim qadamlardan biridir” 1 Bugungi kunda ekologik muammolar, yer resurslarini ilmiy asosda o‘rganish va qadimiy geologik tushunchalarni qayta tahlil qilish dolzarb bo‘lib, Beruniy merosi yana bir bor chuqur tadqiq etilishini talab etmoqda. Shu sababli, ushbu mavzuni o‘rganish nafaqat tarixiy, balki zamonaviy ilmiy nuqtayi nazardan ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — Abu Rayhon Beruniyning geologiyaga oid qarashlarini o‘rganish, uning asarlaridagi tabiiy fanlarga doir fikrlarini tahlil qilish va bugungi ilm-fan rivojida ularning o‘rnini ochib berishdan iboratdir. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: Beruniyning hayoti va ilmiy faoliyatini o‘rganish; uning geologik asarlarini tahlil qilish; zamonaviy geologiya bilan bog‘liqlik jihatlarini ochib berish; tarixiy va ilmiy manbalarni solishtirish asosida xulosalar chiqarish. Kurs ishi mavzusining predmeti — Beruniy asarlaridagi geologik g‘oyalar, obyekt esa — u yashagan tarixiy davr, uning asarlari va ular asosida shakllangan tabiiy-ilmiy qarashlardir. Tadqiqot davomida aynan geologiya 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaati, 2020-yil 24- yanvar 13sababli Beruniy faqat geologiya emas, balki geoekologiya, yer resurslarini boshqarish fanlariga ham muhim g‘oyalar bergan. Beruniyning ilmiy merosi faqat geologik tushunchalar bilan cheklanmaydi. U fanlararo bog‘liqlikni chuqur tushungan holda, astronomiya bilan yer harakati orasidagi aloqani tahlil qilgan. U yerning aylanishi, ekvator bo‘ylab cho‘zilganligi va qutblarning joylashuvi haqida o‘ziga xos matematik yondashuvlar bilan tushuntirishlar bergan. Bu esa, geofizika fani rivojida ham uning g‘oyalari bevosita iz qoldirganini bildiradi. Abu Rayhon Beruniy ilmiy merosining keyingi davr olimlari uchun tutgan o‘rni beqiyosdir. U yaratgan bilimlar, ayniqsa, geologiya sohasi uchun nazariy asos va amaliy metod sifatida xizmat qilgan. Beruniy tabiatni, ayniqsa yer va uning boyliklarini ilmiy asosda tushunishga bo‘lgan urinishlari orqali ming yillar davomida davom etuvchi ilmiy an’anani boshlab bergan. Bugungi kunda Beruniy asarlarini qayta o‘rganish, ularning zamonaviy fan bilan bog‘liqligini tahlil qilish – nafaqat ilmiy ahamiyatga ega, balki milliy g‘urur va tarixiy xotira nuqtayi nazaridan ham muhim hisoblanadi. I BOB BO‘YICHA XULOSA Abu Rayhon Beruniy o‘z davrining yetuk olimi sifatida nafaqat Sharq, balki jahon ilm-fan taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan. Uning hayoti ilm-fanga sadoqat, chuqur tafakkur va tajriba asosidagi ilmiy izlanishlar bilan boy. Beruniy asarlarida yer tuzilishi, tog‘ jinslari, yer osti suvlari va minerallar haqidagi fikrlar bugungi geologiya fanining tamoyillariga yaqin turadi. U ilmiy qarashlarida kuzatish va hisob-kitoblarga asoslanib, tabiiy hodisalarning sababini ilmiy tahlil qilgan. Ayniqsa, stratigrafiya, mineralogiya va geodeziya sohasidagi qarashlari bugungi kunda ham dolzarbligini yo‘qotmagan. Beruniy ilmiy merosi keyingi avlod olimlariga katta ta’sir ko‘rsatgan. U yaratgan bilimlar geologiya, astronomiya va tabiiy fanlarning rivojida mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qilgan. Shu bois Beruniy nafaqat tarixiy shaxs, balki zamonaviy geologiya ilmining asoschilaridan biri sifatida e’tirof etiladi. 1Mavzu: Abu Rayhon Beruniy va geologiya faniga qo‘shgan hissasi Mundarija Kirish …………………………………………………………………….……..2 I BOB. Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosi va tabiiy fanlar taraqqiyotidagi o‘rni 1.1. Abu Rayhon Beruniy hayoti, ilmiy faoliyati va tarixiy sharoiti ……………4 1.2. Beruniy asarlarida tabiiy fanlar, xususan geologik qarashlar ………………6 1.3. Ilmiy merosining keyingi davr olimlariga ta’siri va geologiyaga qo‘shgan hissasi ……………………………………………………………………….…11 II BOB. Beruniy geologik qarashlarining zamonaviy fan bilan bog‘liqligi 2.1. “Mineralogiya” va “Yer tuzilishi” haqidagi qarashlari …………………...14 2.2. Zamonaviy geologiya bilan Beruniy g‘oyalarining o‘zaro uyg‘unligi …....17 2.3. Beruniy ilmiy qarashlarining geologiya fanidagi ahamiyati va qadri ….…20 Xulosa ………………………………………………………………………....23 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………..…24 18bilan mos tushadi. U yer yuzining qatlamli tuzilishini tan olib, har bir qatlam o‘z vaqtida, ma’lum sharoitlar asosida paydo bo‘lishini ta’kidlagan. Bugungi geologiya fani aynan shu asosda yer tarixini qatlamlar orqali tahlil qiladi. Har bir qatlamdagi qazilma, tosh yoki modda yordamida u yoki bu davrning iqlimi, geologik holati, tirik organizmlar hayoti haqida xulosa chiqariladi. Demak, Beruniy bu fan asoslari haqida 1000 yil oldin ilmiy fikr bildirgan. Zamonaviy geologiyada tog‘ jinslarining uch turi ajratiladi: magmatik, cho‘kindi va metamorfik. Beruniy ushbu toifalarga bevosita nom bermagan bo‘lsa-da, uning asarlarida bu jinslarning xossalari, hosil bo‘lish jarayonlari va joylashuvi haqida bergan ma’lumotlari aynan shu tasnifga mos keladi. U magmatik jinslarni yong‘in, issiqlik va bosim natijasida paydo bo‘luvchi, cho‘kindi jinslarni esa suv ta’sirida hosil bo‘ladigan qatlamlar deb izohlagan. Shuningdek, u issiqlik va bosim ta’sirida o‘zgaruvchan jinslar haqida ham to‘xtalib o‘tgan. Bu fikrlar hozirgi “jinslarning aylanishi” (rock cycle) nazariyasiga mos tushadi. Geologiyada yer po‘stining harakatga ega ekanligi — ya’ni plitalar tektonikasi nazariyasi asosiy tushunchalardan biridir. Bu nazariya XX asrda ilmiy asoslangan bo‘lsa-da, Beruniy yer qobig‘ining notekisligi, undagi bosim, issiqlik, yer silkinishlari va tog‘larning ko‘tarilishi haqida fikr bildirgan. U yer ostida faol kuchlar mavjudligi, ular yer yuzasida yoriqlar va silkinishlar keltirib chiqarishini ta’kidlagan. Bu esa hozirgi zamonaviy tektonik faoliyat haqidagi tushunchalarga o‘xshash yondashuvdir. Yer ichki qatlamlariga doir zamonaviy geologiya gipotezalarga tayangan holda yadro, mantya va po‘stloqni farqlaydi. Har bir qatlam o‘ziga xos harorat, zichlik, tarkib va fizik xossalarga ega. Beruniy bu qatlamlarni aniq nomlamagan bo‘lsa-da, u yer ostidagi issiqlik markazlari, tog‘larning ildizlari va yer ichki haroratining yuqoriligi haqida fikr bildirgan. Bu fikrlar orqali u geotermal energiya manbalarining mavjudligini ilgari surgan bo‘lib, bu hozirgi yer ichki harakati haqidagi nazariyalar bilan mos keladi. Zamonaviy mineralogiya Beruniy asarlaridan ilhom olgan deb aytish mumkin. Hozirgi kunda minerallar kristall tuzilishiga, kimyoviy tarkibiga, 20ilgari surilgan geologik qarashlar bugungi zamonaviy geologiya fani bilan bevosita bog‘liq. Uning kuzatuvchanlik, tahliliy fikrlash va ilmiy asosda yondashish metodlari hozirgi kunda ham dolzarbligini saqlab kelmoqda. Beruniy o‘z davrida geologiyaning asosi bo‘lgan ko‘plab nazariyalar va ilmiy tushunchalarni ilgari surgan bo‘lib, ularning ko‘pi hozirgi fan tomonidan tasdiqlangan. Shu bois Beruniy nafaqat tarixiy shaxs, balki zamonaviy geologiya fanining nazariy asoschilaridan biri sifatida tan olinadi. 2.3. Beruniy qarashlarining geologiya fanidagi ahamiyati va qadri Abu Rayhon Beruniy tomonidan ilgari surilgan ilmiy qarashlar va kuzatuvlar geologiya fanining shakllanishida va rivojlanishida muhim poydevor bo‘lib xizmat qilgan. U o‘z zamonasida mavjud bo‘lgan ilmiy doirani ancha kengaytirgan holda, tabiatdagi hodisalarni tafakkur va tajribaga tayangan holda tushuntirishga intilgan. Ayniqsa, yer tuzilishi, tog‘ jinslari, yer osti boyliklari, suvlar va boshqa geologik omillar haqidagi tahlillari orqali u geologiya fanining muhim yo‘nalishlariga asos bo‘lib bergan. Beruniy ilmiy merosining eng katta ahamiyati — bu kuzatish asosidagi yondashuvda mujassam. U o‘z qarashlarini faqat nazariy taxminlar bilan emas, balki real hayotda ko‘rilgan, tahlil qilingan faktlarga tayangan holda izohlagan. Bu uslub hozirgi zamonaviy geologiyada ham amalda bo‘lib, har qanday ilmiy xulosa kuzatish, eksperiment va tahlil asosida shakllantiriladi. Shu jihatdan, Beruniy ilmiy metodologiya madaniyatining rivojida ustuvor o‘rin egallaydi. Geologiya fanining qadriyatli yo‘nalishlaridan biri bu — yer boyliklaridan oqilona foydalanish va tabiiy resurslarni muhofaza qilishdir. Beruniy bu haqida o‘z asarlarida doimo qayg‘urib yozgan. U yer osti resurslari tugamaydigan emasligini ta’kidlab, inson ulardan faqat ehtiyoj darajasida foydalanishi kerakligini urg‘ulagan. Bu yondashuv hozirgi ekologik geologiya, barqaror rivojlanish konsepsiyasi va geoetika sohalari bilan bevosita bog‘liq. Shu 111.3. Ilmiy merosining keyingi davr olimlariga ta’siri va geologiyaga qo‘shgan hissasi Abu Rayhon Beruniy tomonidan yaratilgan ilmiy meros keyingi asrlarda nafaqat Sharq olamida, balki Yevropa ilm-fan taraqqiyotida ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Uning fanlararo yondashuvi, tajribaga asoslangan kuzatishlari, yer tuzilishi va tabiiy resurslarga doir qarashlari ko‘plab sohalarda keyingi olimlarga poydevor bo‘lib xizmat qilgan. Ayniqsa, Beruniyning geologiyaga oid fikrlari va kuzatuvchanlik asosida yozilgan asarlari o‘rta asr va yangi davr geologik ilm-fani uchun asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Beruniy merosining ilm-fan tarixidagi o‘rni, avvalo, uning ilmga bo‘lgan sistematik yondashuvida namoyon bo‘ladi. U har qanday tabiiy hodisani tushunishda diniy yoki mifologik izohlar bilan cheklanmagan, balki kuzatuv, eksperiment va hisob-kitoblarga asoslangan ilmiy metodologiyani ilgari surgan. Bu metodologiya keyinchalik Ulug‘bek, Ibn Sino, Al-Xorazmiy kabi mashhur olimlar tomonidan davom ettirilgan. Aynan shu yondashuv G‘arb olimlari tomonidan ham o‘zlashtirilgan va Yevropa uyg‘onish davrida Beruniy asarlari lotin tiliga tarjima qilinib, ilmiy doiralarda muhim manba sifatida foydalanilgan. Geologiya fani nuqtayi nazaridan olib qaralganda, Beruniy birinchi bo‘lib yerning qatlamli tuzilishini e’tiborga olgan va har bir qatlamning o‘ziga xos paydo bo‘lish davri borligini anglagan. Bu g‘oya 18–19-asrlarda rivojlangan stratigrafiya fanining asosiy tamoyillaridan biridir. Masalan, Shotlandiyalik geolog Jeyms Xatton tomonidan ilgari surilgan “Yerdagi o‘zgarishlar doimiy va sekin amalga oshadi” degan fikrlar Beruniy qarashlariga yaqinlik qiladi. Xattonning “Uniformitarizm” nazariyasi aslida Beruniy kuzatuvlariga bevosita bog‘liq bo‘lishi mumkin. Beruniy geologik jihatdan tog‘ jinslarining paydo bo‘lishi, ularning tarkibi va joylashuvi haqida chuqur fikr bildirgan. U turli tog‘ jinslarini nomlab, ularning qanday hosil bo‘lishini, insonlar tomonidan qanday ishlatilishini bayon qilgan.

Abu Rayhon Beruniy va geologiya faniga qo‘shgan hissasi

Купить