• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 46.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Январь 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Mirzobek

Дата регистрации 17 Декабрь 2024

0 Продаж

Abulg’oziy Bahodirxon faoliyati

I.BOB. XORAZM MADANIYATI TARIXIDA ABULG’OZI BAHODIRXONNING TUTGAN O’RNI 1.1 «Shajarai turk» asari yaratilishi arafasidagi tarixiy sharoit Xiva xonligi tarixini o’rganishda Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk», Munis va Ogahiyning «Firdavs ul-iqbol», Ogahiyning «Riyoz ud-davla», «Zubdatu-t-tavorix», «Gulshani davlat», Bayoniyning «Shajarayi Xorazmshohiy», Mulla Xudoyberdi ibn Qo’shmuhammadning «Dili g’aroyib» kabi asarlari asosiy manbalar hisoblanadi. Bu yuksak mahorat bilan yozilgan tarixiy asarlar o’z mazmuni, keltirilgan ma’lumotlarning ko’pligi va ishonarliligi bilan alohida o’rinni egallaydi. Bu tarixchilar bir-birlarining ishlarini davom ettirib, Xiva xonligi hududida XVI asrdan XX asr boshlarigacha yuz bergan voqealarni o’z ichiga oluvchi asarlarni yozib qoldirganlar. Bu asarlarning ko’pchiligi Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asari ta’sirida yozilgan bo’lib, undagi tarixnavislik an’analarini davom ettirdi. Shu ma’noda, Munis va Ogahiyning «Firdavs ul-iqbol» asarini «Shajarai turk»ning davomi sifatida qarash mumkin. Bu ikki asar bir butun holda Xiva xonligi tarixini o’rganishda katta muhim ahamiyatga ega bo’lib, o’sha davr Xorazm madaniyati, urf-odati, badiiy tilini o’rganishda asosiy manbalardan bo’lib xizmat qiladi. Abulg’ozi o’z davrining iste’dodli adibi sifatida o’zidan avval yashab ijod etgan salaflaridan ibrat va madad olganidek, uning asarlari ham o’zidan keyingi san’atkorlar uchun dasturulamal bo’ldi. Muallif an’analari ayniqsa, Munis va Ogahiyga barakali ta’sir ko’rsatdi. Ular Abulg’ozining tarixnavislik an’analarini qabul qilib, yanada rivojlantirdilar. XIX asrda Shermuhammad Munis tomonidan boshlanib, Muhammadrizo Ogahiy yozib tamomlagan «Firdavs ul-iqbol» shubhasiz Abulg’ozixon asarlarining ta’siri ostida va undan foydalanib yozilgan tarixiy asar bo’ldi. Bu mualliflar o’zlarigacha bo’lgan tarixiy davrni yoritishda ko’p o’rinda Abul’g’ozining asarlariga murojaat qilganlar va asosiy manba sifatida tayanganlar. Bu davrda Xivada adabiy muhitning kamol topishi va yuksaklikka ko’tarilishida ikki nozikqalb san’atkor — Munis va Ogahiyning roli juda katta va yaqin qarindoshlari o’rtasidagi kurashlarning guvohi, hamda ishtirokchisi bo’lgan Abulg’ozi Bahodirxon boshqa zamondoshlaridan ko’ra yaxshiroq tushunardi. Hukmdor va olim sifatida u mamlakatdagi murakkab vaziyatdan chiqishning yagona yo’li o’tgan tarixiy jarayonlarni chuqur o’rganish va tahlil qilish asosida islohotlar ishlab chiqish va amalga oshirish ekanini yaxshi tushunar edi. Bu holat uni mamlakat tarixini o’rganish va tarixiy asar yozishga da’vat qildi. Zero, u ajdodlarining beparvoliklari tufayli yozilmay qolgan tarixning yozilishi zarurligini birinchilardan bo’lib angladi. Uning «Shajarai tarokima» va «Shajarai turk» asarlari Xorazm va umuman O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganishda bugungi kunda ham katta ahamiyatga ega bo’lgan asarlar hisoblanadi. qiziqarli ma’lumotlar uchraydi. Shuningdek, xonlikdagi tanazzulning asosiy sabablaridan biri xonlik aholisi nafaqat etnik, balki madaniy-iqtisodiy munosabatlarda ham bir-biridan keskin farq qiluvchi uch guruhga bo’linganligi, xonlikdagi o’zaro ichki qarama-qarshiliklarni kuchaytirgansabablardan biri shu ekanligini ta’kidlaydi. Jumladan, shahar hamda dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi qishloqlar aholisi Xorazmda qadimdan yashovchi xalq avlodlari hisoblangan. Ular asosan dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar. Ikkinchi muhim etnik guruh turkman qabilalari bo’lib, ular xonlikning g’arbiy va janubiy qismlarida yashashgan, hamda asosan chorvachilik va qisman dehqonchilik bilan shug’ullanganlar. Turkmanlar ko’plab urug’ va qabilalarga bo’linganligi sababli yagona kuch sifatida harakat qila olmaganlar va XVI asrda xonlikka bo’ysundirilganlar. Turkmanlarning qo’shni davlatlar bilan iqtisodiy va siyosiy munosabatlar doirasiga kiritilishi turkman qabilalarida ichki aloqalarning rivojlanishiga olib keldi. Bu jarayon turkman amaldorlarini Xiva xonlari xizmatiga o’tishini tezlashtirdi, natijada turkman qabilalarining tarqoqligi yanada kuchaydi. Elbarsxon bilan Xorazmga ko’chib o’tgan o’zbeklar uchinchi etnik guruhni tashkil qilib, ular ko’chmanchi hayot tarzini va qabila hamda urug’larga bo’linishni saqlab qoldi. «Shajarai turk»da XVI-XVII asrlarga oid xalq tarixining juda ko’p tomonlari haqida ma’lumot beriladi. Muallif xonliklar o’rtasidagi talonchilik urushlari yoki yaqin qarindoshlar orasida yuz bergan toju-taxt uchun ziddiyatli kurashlarni tasvirlar ekan, bu kurashlarda mehnatkash xalqning hal qiluvchi roli borligini ta’kidlaydi. Shuningdek, xalqning tez-tez bo’lib turgan qonli to’qnashuvlar tufayli vujudga kelgan ayanchli turmush manzarasi tasvirlanadi. Elbarsxon vafot etgach, o’sha davr taomili bo’yicha xonlik taxtiga Yodgorxon nabiralarining to’ng’ichi Belikach sultonning o’g’li Sultong’ozi, uning vafotidan so’ng esa Abulakxonning o’g’li Xasanquli o’tirdi. Shundan so’ng Elbarsxon va Belikach sultonlarning o’g’illari birlashib Urganchga Xasanquli 1623 yilda otasining qatl etirilganligini eshitgan Isfandiyorxon Durun shahri, Abdulxon tog’laridan, turkmanlarning taka, yovmut, sariq urug’laridan qo’shin to’plab Urganchga yurish boshladi. Urganch yaqinida Isfandiyorxon va Habash - Elbars qo’shinlari o’rtasida 23 kun davom etgan jangda birlashgan aka - ukalar qo’shinlari Isfandiyor qo’shini tomonidan tor-mor etildi. Elbars qo’lga olinib qatl etildi. Habash Sirdaryo bo’ylaridagi qoraqalpoqlardan najot so’radi. Ammo, u bu yerdan boshpana topolmadi va navkarlari bilan qo’lga olinib, Isfandiyorxonga topshirildi hamda ularning barchasi qatl etildi. 1623-1643 yillar davomida Xiva xonligi taxtini Isfandiyorxon boshqardi. O’zining yigirma yillik davlat boshqaruvini Isfandiyorxon turkman qabila boshliqlariga tayanib olib bordi. Xonlikning yuqori lavozimlariga turkmanlar tayinlanib, ularga katta imtiyozlar berildi. Natijada o’zbek urug’larning Isfandiyorxon siyosatiga qarshi noroziligi kuchayib bordi. Isfandiyorxon taxtga o’tirgan yiliyoq nayman urug’larini qirg’inbarot qildi. Xonlikdagi o’zbek urug’lari uch bo’lakka bo’linib, biri -Mang’it, biri - Qozoqlar yurti va yana biri Movarounnaxrga ko’chib ketdi. Oradan ko’p o’tmasdan o’z yurtiga qaytib kelgan o’zbeklar Isfandiyorxon tomonidan qilichdan o’tkazildi. Isfandiyorxon xonligi davrida xam Xorazmda tinchlik va osoyishtalik o’rnatilmadi. Toju-taxt uchun kurashlar ilgarigi davrlardagidek davom etdi. Xonlikdagi siyosiy hokimiyatni turkmanlar qo’liga berib qo’ygan Isfandiyorxondan norozi bo’lgan kuchlar uni taxtdan chetlatish rejalarini tuzdilar. Bu kuchlarga xonning ukasi Abulg’ozi boshchilik qildi. Shuningdek, Amudaryoning Orolga qo’yilish joyida (Orol bo’yi)da istiqomat qilgan o’zbeklar (bu yerda o’zbek qo’ng’irotlari katta siyosiy mavqega ega edilar)ning xonlikning siyosiy hayotiga ta’siri kuchayib bordi. Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, 1643 yilda Orol bo’yi o’zbeklari Abulg’ozi sultonni (1643-1663 yy.) xon qilib ko’tardilar. Xorazm davlatchiligi tarixida yirik davlat arbobi va tarixnavis ijodkor sifatida mashhur bo’lgan Abulg’ozixonning hayot yo’li og’ir kechgan. Abdulg’ozixon otasi Arab Muxammad taxtdan ketgach o’zi taxtga o’tirgunga qadar uzok yillar (yigirma yildan ko’iroq) muxojirlikda ketdim». Bu yurishda Arab Muhammadxon yengiladi, qo’lga tushadi va ko’zi ko’r qilinadi. Ming mashaqqatlar bilan suvdan kechib o’tgan Abulg’oziy avvalo Katga va u yerdan Imomqulixon oldiga keladi. Asfandiyor, Sharif Muhammad va Xorazmshohlar Xazorasp qal’asiga kirib bekinadilar. Habash qal’ani 40 kun qamal qiladi va nihoyat sulh tuziladi. Asfandiyorga Makkaga haj uchun Eronga jo’nashga ruhsat etiladi. Abulg’oziyning yozishicha, Imomqulixon saroyida turgan Abulg’oziyga akasi Asfandiyor xat yozib, Habash va Elbarsga qarshi boshlagan kurashda yordamlashishni so’ragan. Ammo Imomqulixon uning borishiga ruxsat bermagan. Abulg’oziy Imomqulixon saroyida ikki yil turadi. . Uchinchi, Odam ahdindan to bu damgacha Arabistonda, Eron va Turonda va Mo’g’ulistonda o’tgan podshoxdarning otlari va umrlarining va saltanatlarining kam va ziyodin bilmaklik. Bu vaqtda fahmlamaklikda va tarix bilmaklikda faqirdek kishi shoyad Iroqda va Hindustonda bo’lsa bo’lg’ay, yo’q aytsam yolg’on bo’lg’ay. Ammo sipohiyning yo’sunin bilmaklikda, bu choqda musulmon va kofirda biz ko’rib va eshitaturg’on yerlarda va yurtlarda yo’q turar. Yer yuzi keng turur, eshitmagan yerlarimizda bo’lsa ajab ermas. Bu keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, Abulg’oziy she’riyatni yaxshi tushunish bilan bir qatorda, arab, fors va turkiy tillarni ham yaxshi bilgan. Tarix ilmidan yaxshi xabardor bo’lgan Abulg’oziy yuqorida ko’rsatib o’tilgan asarlarni tasnif etgan. Abulg’oziyning hayoti va faoliyati haqida gapirar ekanmiz, bu masala yuzasidan, birinchi navbatda, uning mazkur asarlariga murojaat qilishga to’g’ri keladi. Chunki o’zi tasnif etgan asarlarida tarjimai holiga oid anchagina ma’lumotlarni keltiradi. Ayniqsa, «Shajarayi turk» asarida o’z hayotiga va siyosiy faoliyatiga ancha batafsil to’xtab o’tadi. Abulg’oziy haqida biografik ma’lumotlar K.Yusupovning dissertasiya ishida (Abulgazi I Xivinskoye xanstvo v pervoy polovine XVII veka) va A.Yu.Yakubovskiyning « Очерки по истории Туркменского народа и Туркменистана VIII — XIX вв . (216 — 233 с .) nomli asarida ham keltirilgan». Ichki siyosatda Abulg’ozixon mamlakat yaxlitligini saqlash maqsadida 1646 - 1653 yillari u Tajan, Bomibaurma (Qizil arvotning janubiy-sharqiy tarafida joylashgan manzilgoh), Atrok va Jurjon turkmanlari bilan urush olib bordi, 1655 -1662 yillari o’lkaga vaqt-vaqti bilan boqin qilib turgan Yoyiq (Ural)lik o’ris qozoqlari, qalmiqlar va qozoq ko’chmanchilari bilan kurash olib bordi. 1663 -1664 yillari bir necha marta Buxoro ustiga yurish qiladi, hamda xonlik sarhadlarini kengaytirishga xarakat qildi. Asar ana shu jihatdan bebahodir. Shunday qilib, Abulg’ozixon asarlari bilan o’ziga xos tarzda boshlangan Xiva tarixnavislik maktabi undan keyingi davrlarda yashagan tarixnavislar Munis, Ogahiy va Bayoniylar tomonidan rivojlantirildi. Bu tarixchi olimlar Abulg’ozining ilg’or an’analarini davom ettirib, yangi tarix asarlarini yaratdilar. 1 1.2 Xiva xonligi tarixi va uning fanda o’rganilishi 1510 yilda Shayboniyxon vafotidan so’ng Xorazm hududi Eron shohi Ismoil tomonidan bo’ysundirildi. 1510-1512 yillarda Xorazmni Eron shohining noiblari idora qildilar. Ammo, 1512 yilda Xorazm hududlarida eroniylarga qarshi xalq xarakatlari boshlandi. Ushbu harakatga Vazir shahrining (Ustyurtda, Ko’xna Urganchdan 60 km uzoqlik da joylashgan bu shaharni XV asrda uzbek xonlardan bo’lgan Mustafoxon barpo etgan) qozisi Umar Shayx boshchilik qildi. Qo’zg’olonchilar Xorazmning Vazir, Urganch, Xiva, Xazorasp shaharlaridagi eroniy noiblar va ularning qo’shinlarini qirib tashladilar. 1512 yilda Xorazmning obro’li shayxlaridan bo’lgan Shayx Ota avlodlari ko’chmanchi o’zbeklarning Berka sulton avlodidan bo’lgan Elbarsxonga maktub yo’llab, uni Xorazm taxtiga taklif qildilar. Elbarsxon taxtga o’tirgach, eroniylarni mamlakat hududlaridan butunlay haydab chiqarib, amalda mustaqil xonlikka asos soldi. U mamlakat hududlarini hozirgi Turkmanistonning janubiy qismi, Eronning shimolidagi Saraxs viloyati, Mang’ishloq, Abulxon, Durun hisobiga ancha kengaytirdi. Ammo, o’zbek sultonlari va shahzodalar o’rtasida siyosiy birlik yo’q edi. Tez orada ular o’rtasida hokimiyat uchun o’zaro kurashlar avj olib ketdi. Ushbu kurashlardan foydalangan Buxoro hukmdori shayboniy Ubaydullaxon 1537 -1538 yillarda, qisqa muddat Xorazmni egallashga muvaffaq bo’ldi. Biroq, Ubaydullaxonning xukumronligi uzoqqa cho’zilmadi. Ubaydullaxon zulmiga chiday olmagan xorazmliklar Anushaxonning vorislari boshchiligida 1 Баѐний. Шажарайи хоразмшоҳий. -Т.: 1994. – 49б. Муниров Қ. Мунис, Огаҳий ва Баѐнийнинг тарихий асарлари. Т.: «Фан», 1960. – 50б. xrestomatiyasi» nomli kitobi va dorilfunun talabalariga o’qigan ma’ruzalarida «Shajarayi turk» tayanch manbai bo’lib xizmat qilganligini olimning o’zi ta’kidlaydi. Abulg’ozining «Shajarai tarokima» va «Shajarai turk" asarlariga ular xususida ilmiy izlanishlar olib borgan olimlardan Munis va Ogahiyning «Firdavs- ul-iqbol» asarida S.P.Tolstov «Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab» nomli kitobida, Ya.G’.G’ulomov «Xorazmning sug’orilish tarixi», Bayoniy esa «Shajarai Xorazmshohiy» kitobida nihoyatda yaxshi fikrlar bildirganlar. Shuningdek, P.P.Ivanov va A.K.Borovkovlar «XVI-XIX asrlar turkman tarixining manbalari haqida mulohazalar» nomli asarida, B.V.Lunin «O’rta Osiyo tarixidan ocherklar» risolasida, M.I.Yo’ldoshev «Xiva xonligida yer egaligi va davlat tuzilishi» asarida, B. V. Bartold «Madaniy hayot tarixi», Q.Munirov «Munis, Ogahiy va Bayoniyning tarixiy asarlari», B.A.Ahmedov «Ko’chmanchi o’zbeklar davlati» kabi asarlarida ham Abulg’ozi Bahodirxonning ijodiga yuqori baho berganlar. G’arbiy Yevropada esa asar nemis, ingliz, fransuz tillarida, hatto Amerikada ham tarjima qilinib nashr ettirildi. Yevropa bu asar bilan o’tgan asrning ikkinchi choragida tanishdi. Poltav yaqinidagi g’alabadan so’ng Sibirga jo’natilgan shved ofiserlari Tobolskda Abulg’ozixonning qo’lyozmasi va uning mundarijasi bilan tanishgach bu asar tarjimasi ustida ishlay boshladilar. Bu ilmiy tadqiqotning asosiy tashabbuskori Filipp Ioann Tabbert Shtralenberg edi. Rus tilini yaxshi bilgan buxorolik oxund Abulg’ozixon asarining tarjimasini rus yozuvchisiga bayon qilgan. O’z navbatida shved Shenstrem rus tilidagi tarjimadan foydalanib asarni nemis tiligf tarjima qilishga muvaffaq bo’ladi. Bu tarjima 1780-yilda ―Abulgasi Bahadur Chan’S Geschlecht buchder Mungalischen Chanen, auseiner turkischen Handschrift udersetzt von Dr.D.G.Messerschmid, 1780 Messershmidt tahriri ostida chop etilgan. Asar‖ nemis tiliga tarjima qilinishidan oldin fransuz tilida 1726-yil Bryusselda «Histoire genealogique des Tatars, traduite du manuscript tartare d’Abulgasi – Bahadur – Chan, et enrichie d’un grand nombre de remarques et tres curieusus sur le Osiyo tarixining bilimdoni, sharqshunos akademik V.V.Bartold bu asarlar haqida fikr yuritib: «Munis va Ogahiy asarlarining qanchalik kamchiligi bo’lmasin, ular o’zining daliliy materiallari, bayon qilinish uslubi izchilligi bilan bizgacha yetib kelgan Buxoro va Qo’qon xonliklari haqidagi tarixiy asarlardan ustun turadi» – deb ta’kidlagan edi. Abulg’ozixon boshlab bergan tarixnavislik maktabini Munis va Ogahiy o’ziga xos oqimga aylantirdi. Bu esa, Xivada yana bir ulkan solnomachini dunyoga keltirdi. Bu Muhammad Yusuf Bobobek o’g’li Bayoniydir. U xonlik tarixini davom qildirib, ―Shajarai Xorazmshohiy nomli yirik asarini yaratdi.‖ Ogahiydan so’ng davom qildirilmagan solnomachilikni to’ldirish maqsadida 1911-yilda Asfandiyorxon Bayoniyga shunday topshiriq beradi: «Xonlik tarixi juda sodda tilda yozilsinki, uni o’qigan besh yashar bolaga ham tushunikli bo’lsin!» Bayoniy Xivaning 1872-1912 yillardagi tarixini o’z ichiga olgan asarini 1914 yilda tugalladi. Solnomachi voqealarni bayon qilarkan, o’zi guvoh bo’lgan, eshitgan, to’plagan manbalarga suyandi, shuningdek, rus bosqinchilarining shu davrdagi Xivaga yurishi bayoni, uning voqealariga oid asarlaridan ham foydalandi. Qo’lyozma, asosan, 16 bobdan iborat bo’lib, Asfandiyorxon davri (1910-18) bilan yakunlanadi. Bayoniy asardagi voqealarning haqqoniyligiga kafolat berib, quyidagicha yozadi: «Tarix kitobi yozishning bir sharti bor: Tarixiy voqealarni yozuvchi tarafdorlik qilmasdan, bo’lgan voqealarni rostlik bilan bayon qilishi shart. Agar rostlik ila bayon qilmasa uning so’zlari hech bir odamga ma’qul bo’lmaydi». Bayoniy asariga tarixchilar katta baho berib, voqealar tadriji, izchilligi, daliliy materiallarning ko’pligi jihatidan hatto Ogahiy va Munis solnomalaridan ham qimmatliroq ekanligini ta’kidlashgan. 1920 yilgi xonlikdagi voqealar, inqilob shiori ostida ro’y bergan siyosiy o’zgarishlardan so’ng Bayoniy asarini qayta tahrir etdi va uni «Xorazm tarixi» deb atadi. Qayta tahrir payti muarrix uni ortiqcha maqtovu-hashamlar, har bir bobda hukmdor sha’niga o’qiladigan hamdu-sanolardan tozaladi va voqeliklarga hukmdorlar hayotni tark etganlaridan so’ng qayta bir ko’z tashlashga jazm etdi. ijodkori bo’lib yetishuviga yordam bergan omillardir. Abulg’ozi otasi va aka-ukalari qatori feodal urushlarda bahodirlarcha jang qilgani uchun uni Bahodirxon deb atay boshlaganlar. Abulg’ozixon yoshlikdan turli fanlarni o’rganish, harbiy ta’lim olish bilan mashg’ul bo’ladi. O’n olti yoshidan boshlab esa, davlat ishlariga aralasha boshlaydi. Bu haqda uning o’zi shunday yozadi: «... Olti yoshqa yetkanda onamiz haq rahmatiga ketdi. To o’n olti yoshqacha Urganchda ota qo’lida bo’lduk. Andin so’ng otamiz katxudoy qildi. Taqi Urganjning yarmini ulug’ og’amiz Xabash sultonga va yarmini bizga berdi. Bir yildan so’ng Xabash va Elbars otli og’alarimiz birlan oramizda nizo bo’ldi. Ul sababdin tura bilmay Xevaqg’a otamiz qatig’a kelduk... Avval bahor erdi. Katga borib olti oy turg’andin so’ng otamiz birlan otlanib, Xabash, Elbars ustiga borduq». Abulg’ozixon Xiva xonligida og’ir siyosiy vaziyat yuzaga kelgan bir davrda yashadi. U bolalik va o’smirlik yillaridan boshlab uzoq va yaqin qarindoshlar o’rtasidagi saltanat uchun olib borilgan ayovsiz kurashlarning guvohi bo’lib o’sdi. Ba’zan bu kurashlarning urug’ va elatlar o’rtasida fitnachilikka qirgin keltiruvchi dahshatli bosqinlarga aylanib ketganligini ko’rdi va o’zi ham ko’pincha ularda ishtirok etdi. Abulg’oziy avvalo katta akasi Habash sulton bilan Urganchda hokim bo’lib turadi. Keyinchalik o’rtalarida nizo paydo bo’lgandan so’ng Habash bilan birga Urganchda tura olmagan Abulg’oziy Xivaga otasi Arab Muhammadxon huzuriga keladi. Bu yerga kelgandan keyin Arab Muhammadxon Abulg’oziyni Katga hokim qilib tayinlaydi. Habash va Elbars sultonlar Arabmuhammadxonning qarshiligiga qaramay bir necha marta Eron va Buxoroga hujum uyushtiradilar. Abulg’oziy Katda hokim bo’lib turganda otasi Arab Muhammadxondan o’z askarlari bilan uning huzuriga kelishga farmon oladi. Arab Muhammadxon, Abulg’oziy, Asfandiyor va Sharif Muhammadlar Habash va Elbars ustiga yurish qiladilar. Yurish haqida «Shajarayi turk» shunday yozadi: «Bizning xon to’p bo’ldilar. Asfandiyorxonni so’l va faqirni o’ng qilib erdilar. Faqir uch ot yiqilguncha urushtum. Barcha xalqdin so’ng «Shajarai turk»da muallif ta’kidlaganidek, asarni yozishdan maqsad Yodgorxon davridan boshlab yozilmay qolgan tarixni yozib, uni keiyngi avlodlarga yetkazish edi. Bunda Abulg’ozixonning o’zi hukmdor bo’lganligi sabab, u rasmiy doira arboblariga itoat etishi shart bo’lmagan. Bu esa, mutloq ijod erkinligini ta’minlagan ya’ni asarda o’zidan oldingi va o’zi bilan zamondosh hukmdorlarning, shuningdek o’zining ham davlat boshqaruvi, ichki va tashqi siyosati haqidagi fikrlarini ochiq bayon etgan. Jumladan, hukmdorlar siyosati o’zaro kurashlar oqibatida mahalliy xalqning aziyat chekkani asarda jonli tarzda bayon etiladi. Elbarsxon vafotidan so’ng, Yodgorxon nabiralari o’rtasida toj-taxt uchun bo’lgan kurashlarda Urganch shahri, uning aholisining ahvoli ifodalangan. Shayboniyxon vafotidan so’ng shoh Ismoil Xurosondagi barcha viloyatlarga dorug’a yubordi. Xorazmga ham uchta dorug’a yuborilib, ulardan biri Xiva va Hazoraspga, yana biri Urganchga hamda keyingisi Vazir shaharlariga yuboriladi. Demak, xonlik tuzilishi arafasida undagi asosiy shaharlar Xiva, Hazorasp, Urganch va Vazir shaharlarining siyosiy mavqyei baland bo’lgan. So’fiyonxon davrida xonlik poytaxti Urganch shahri bo’lib, shuningdek bu davrda xonlikda Vazir, Yangi shahar, Tirsak, Xuroson, Durun, Manqishloq, Xiva, Hazorasp, Kat, Buldumsoz, Pingichka, Bog’obod, Nisoy, Obivard, Chahordeh, Mahna, Chacha, Abulxon va Dehiston kabi shaharlar bo’lgan. Xonlik taxtiga sulola vakillarining eng yoshi ulug’i o’tqazilgan. Bunday taomilning mavjudligi ham ba’zan ayanchli oqibatlarga olib kelganligi haqida asarda bir necha bor qayd etiladi. Chunki, sulola vakillarining hammasi ham boshqaruvchilik qobiliyati ega emas edi. «Shajarai turk» asarida tashqi siyosatda Eron bilan munosabatlar ko’p o’rinlarda eslatiladi. Buqachaxon hukmroligi davrida shoh Tahmasp xonlikka elchi yuboradi: «Men xong’a o’g’ul bo’layin deytururman. Temurbiy Chingizxon avlodina kuyov bo’ldi ersa, hanuzgacha ani Temur Ko’ragan deytururlar. Men ham Chingizxon avlodina ko’ragan bo’lmoqni ko’nglim izlay turur. To Xunkordek ulug’ dushmanim aytqay kim shoh Tahmosib o’zbek podshohining qizin oldi; yaxshi yarashdi». Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабие{т ва санъат нашр., 1978 15. Муҳаммад Ризо Мироб Эрни е{збек ўғли Огаҳий. Асарлар. VI жилд. Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адаби е{т ва санъат нашр., 1980. 16. Муҳаммадризо Эрни е{збек ўғли Огаҳий. Зубдату-т-таворих. Нашрга тай е{рловчи Н.Жабборов. Тошкент: «Ўзбекистон», 2009. – 238б. 17. Шермуҳаммад Мунис. Муҳаммадризо Огаҳий. Фирдавс ул-иқбол. Тошкент:«Ўқитувчи», 2010. – 381б. 18. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. Масъул муҳаррир: Б. Эшпўлатов. Тошкент: «Шарқ», 1997 19. Ҳофиз Таниш Бухорий. Абдулланома. Нашрга тай е{рловчи:. Б.Аҳмедов. Тошкент: «Шарқ», 1999. 1963. Abulg’ozi asos solganini ham eslatib o’tadi. Hududning XIX asr 3-yarmigacha bo’lgan tarixining barcha davrlari haqida ma’lumot beruvchi «Xorazm tarixi» monografiyasini alohida takidlash lozim. Tarixchi olim H.Xudoynazarovning Abulg’ozi Bahodirxon hayoti va ilmiy faoliyatini o’rganishga doir tadqiqotlari ayniqsa diqqatga sazovor. Olimning «Abulg’ozi Bahodirxon tarixchi va adib», shuningdek, «Shajarai turk» va uning o’rganilishi» asarlarida Abulg’ozixonning ilmiy merosi, hamda uning Xiva xonligi tarixida qo’shgan hissasi haqida so’z yuritilgan. Shuningdek, «Shajarai turk» asarining qiyosiy tahlili uchun bir qator manbalar ham o’rganildi. Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma», Gulbadanbegimning «Humoyunnoma», Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma», Munis hamda Ogahiyning «Firdavs ul-iqbol», Bayoniyning «Shajarai Xorazmshohiy» asarlari shular jumlasidandir. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. «Shajarai turk» asarini o’rganish natijasida Xiva xonligining XVI-XVII asrlar davridagi muhitni, jumladan: - Xiva xonligi tarixi, uning tashkil topish va rivojlanish davrini manbalar («Shajarai turk») asosida o’rganish; - Xonlikning inqirozga yuz tutishi sabablari va bu davrda ijtimoiy-iqtisodiy hayot masalalarining yoritilishi; - Xonlikning ijtimoiy-madaniy hayoti, Amudaryo o’zanining o’zgarishi va buning xalq hayotiga ta’sirining aks ettirilishi; - Xonlarning ichki va tashqi siyosati, hamda qo’shni davlatlar bilan munosabatlarning yoritilishi masalalarini o’rganish; - Bu davr tarixiy jarayonlarini ilmiy tadqiq etilishining bugungi kunda O’zbekiston tarixi fanining rivojlanishi va tarixiy bosqichlardagi o’rni va ahamiyati. Kurs ishining obyekti va predmeti .Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asari ishning obyekti qilib olindi. Shuningdek, uning faoliyatini o’rganishga oid bo’lgan ishlar, asarlar hamda Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma», Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» asarlari qiyoslash Mazkur asarni o’rganish borasida keyingi yillarda ham ayrim ishlar qilindi. M.Yunusovning «XIX asr shoiri Komil Xorazmiy ijodiyoti» mavzuida yoqlagan iomzodlik dissertasiyasida, V.A.Abdullayevning «XVII—XVIII asrlarda Xorazm o’zbek adabiyoti» mavzuida yoqlagan doktorlik dissertasiyasida va H.Ko’ro’g’lining 1969-yilda Moskvada «O’g’uzlarning qahramonlik eposi» degan mavzuda yoqlagan doktorlik dissertasiyasida ham Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» va «Shajarai tarokima» nomli asarlari tayanch manbalaridan biri bo’lib xizmat qilgan. E.Rustamov ham o’zining «XV asrning birinchi yarmida o’zbek she’riyatiga bag’ishlangan monografiyasida o’q va yoy ta’rifi, tavsifida boshqa manbalar qatori Abulg’ozining «Shajarai turk» va «Shajarai tarokima» asarlariga murojaat etgan. 2.2 Asarda xonlik ijtimoiy-iqtisodiy hayotining aks ettirilishi XVI va XVII asrning birinchi yarmida Xiva xonligidagi ichki ahvol haqidagi ma’lumotlar juda oz bo’lib ular asosan Xivaga kelgan elchilar va savdogarlarning xotiralari, safar haqidagi ma’lumotlari bilan cheklangan. Bu davrda xonlikning tarixini yorituvchi yagona manba Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asaridir. Asarda muallif Xiva xonligi tarixidagi o’sha davr siyosiy voqealarni yoritishga e’tibor qaratgan bo’lsa-da, unda tarixning turli masalalariga oid e’tiborli ma’lumotlar ko’plab uchraydi. Jumladan, asarda o’lkadagi ijtimoiy- iqtisodiy vaziyat haqida ham ko’plab ma’lumotlar mavjud. Asarda turk-mo’g’ul qabilalari, xususan, ular nomlari, etimologiyasi, urf- odatlari haqidagi etnografik ma’lumotlar keltirilgan. Bunda o’zbeklar, sartlar hamda turkman urug’lari (sariq, yovmut, qizil ayoq, ersari va h) haqidagi ma’lumotlar xam o’ta muhimdir. Jumladan, u turkiy qabilalarga kiruvchi va turk nomi bilan ataluvchi qabilalar quyidagi katta 5 avlod (bo’g’in)ni tashkil qiladi degan. Bular: uyg’ur, qang’li/qiniqli, qipchoq, qalach, qarluq qabilalari. Shunisi e’tiborga molikki,muallif urug’,qabilalarning nomlarini keltirar ekan, ularning Xojimxon Xivani tashlab bir guruh navkarlari bilan Eronga qochdi va shoh Abbos saroyidan panoh topdi. 1598 yilda Abdullaxon II vafot etganidan so’ng Hojimxon shoh Abbosdan ruxsat olib Xorazmga qaytdi. Yangi sharoitda u Urganch bilan Vazirni boshqarishni o’ziga olib Xiva bilan Katni Arab Muxammadxonga, Hazoraspni Isfandiyor Sultonga berdi. 1600 yilda Xojimxon Urganch va Vazir qal’alari boshqaruvini Turkiyadan kelgan o’g’illariga topshirib, o’zi Xivada kichik o’g’li Arab Muxammadxon bilan qoladi. 1601 yilda Hojimxon 83 yoshida vafot etgach, taxtga uning o’g’li Arab Muxammadxon (1602-1623 yy.) o’tirdi. Arab Muhammadxonning dastlabki hukmronligi yillarida toju-taxt uchun kurashlar davom etdi. Xususan, 1605 yilda nayman urug’i vakillari Elbarsxon avlodiga mansub Xusrav Sultonni taxtga o’tkazishni rejalashtiradilar. Ammo, bu fitna oshkor bo’lib, Xusrav Sulton qatl ettiriladi. Oradan ikki yil o’tgach, uyg’ur oksoqollarining maslahati bilan Solix Sulton taxtga davogar bo’ladi, bu isyon xam bostirilib, Solih Sulton o’ldirildi. 1616 yilga kelib taxt va mansab talashish mojarolariga Arab Muhammadxonning o’g’illari xam qo’shildilar. Isfandiyor Hazoraspda, Abulg’oziy Sulton Katda, Habash bilan Elbars sultonlar Vazir va Urganch hokimlari etib tayinlangan edilar. Xon farzandlarining xar biri taxtga davogar edi. Ayniqsa Habash sulton bilan Elbars sultonlarning harakatlari keskin edi. Ota - bolalar o’rtasidagi ziddiyatlar kuchayib oxir-oqibatda qonli urushga aylandi. 1621 yilda Toshli Yorilish arig’i (Xiva yaqinida) yonida Arab Muxammadxon va uning o’g’illari Habash hamda Elbars sulton qo’shinlari o’rtasida jang bo’ldi. Isfandiyor va Abdulg’oziy sultonlar otasi tomondan turib kurashgan bo’lsalarda, bu jangda Arab Muxammadxon yengildi. Arab Muxammadxon avval ko’zlari ko’r qilinib Xivaga jo’natildi. 1623 yilda esa Qum qa’lasi yaqinida Arab Muxammadxon xotinlari, yosh o’g’illari va ikkita nabirasi bilan o’g’illari. 2 Xabash va Elbars sulton tomonidan o’ldirildi. Isfandiyor Eronga (garchi unga Makkaga borishga ruxsat bergan bo’lsa-da), Abdulg’oziy esa Buxoroga qochib, jon saqladilar. 2 Ўзбекистон тарихи. I қисм. Т. 2002. – 211б. yodgorliklarning yaratilishida bevosita homiylik qilgan ma’rifatparvar davlat arbobi va olim adib hamdir. Abulg’ozixon 1603 yil 15-avgustda (h. 1014 yil) Urganchda dunyoga kelgan. U Xiva xoni Arab Muhammadxon (hukmronligi 1602-1623)ning to’rtinchi o’g’li edi. Abulg’ozixon tug’ilishidan 40 kun oldin Arabmuhammad Ural qozoqlari bilan bo’lgan urushda g’alaba qozongan edi. Shu sababli u o’g’liga Abulg’oziy deb nom beradi. Bundan tashqari uning onasi g’oziylar avlodidan bo’lib, naslu-nasabi Chingizxonga borib taqalgan. Abulg’oziy 6 yoshga kirganda onasi vafot etadi. U 16 yoshga kirguncha Urganchda otasi qo’lida tarbiyalanadi.U o’zining tavalludi haqida «Shajarayi turk» asarida shunday yozadi: «Urganch viloyatinda tarix ming taqi o’n to’rtda topushqan yili va asad burji va rabi’-ul- avval oyining o’n beshida dushanba kuni oftob birlan barobar tulu’ qilibmiz». Arab Muhammadxonning Asfandiyorxon, Habash sulton, Elbars sulton, Abulg’oziyxon, Sharif Muhammad sulton, Xorazmshoh sulton, Avg’on sulton nomli yetti o’g’li bo’lgan. Mazkur yetti o’g’il Arab Muhammadxonning bir necha xotinidan dunyoga kelgan farzandlari edilar. Abulg’oziyning yozishicha: «Asfandiyorxonning onasi o’z jamoatimizdan erdi. Habash va Elbarsning onasi Nayman qizi bo’lib, bir onadin erdi. Sharif Muhammad sulton birlan Xorazmshoh sulton ikkisining onasi Xoja Mavdud Chishtiy avlodidin erdi. Avg’on sultonning onasi Abulxayrxon avlodindin erdi». 4 Abulg’ozi Bahodirxon o’z otasining nomi bilan ataluvchi Arabmuhammadxon madrasasida tahsil oldi. Arabmuhammadxon o’g’lining o’qishi va dunyoviy ishlarni o’rganishiga alohida e’tibor bergan. Aka va ukalari o’rtasida o’ta zehnli va qobiliyatli bo’lgan Abulg’ozi o’z zamonasining bilimdonlari qo’lida tahsil ko’rgach, tarix faniga ixlos va ishtiyoq qo’yadi. Xalq og’zaki ijodini mehr qo’yib o’rganishi tufayli uning ijodkorligi yoshlikdan ortib boradi. Bularning barchasi uning yirik davlat arbobi, o’z davrining ilg’or siymosi, 4 Дмитриева Л.В., Мугинов А.М., Муратов С.Н. Описание тюркской рукописей Института народов Азии. Т.1. М.: 1965. -С. 93. Худойназаров Ҳ. «Шажараи турк» ва унинг ўрганилиши. Т.: «Ўқитувчи», 1993. – 34б. Абуғозий. Шажарайи турк. Т.: «Чўлпон», 1992. – 168б. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR FAKULTETI O‘ZBEKISTON TARIXI FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Abulg’oziy Bahodirxon faoliyati Bajardi: Otaboyeva Zumrad Ilmiy rahbar: Matyokubov Xamdam 2024-yil buxoroliklarga qarshi qo’zg’olon ko’tardilar. Ubaydullaxon 1538 yilda yana Xorazmga qo’shin tortdi. Xazorasp bilan Xiva shaharlari oralig’idagi Kardaronxos degan joyda Buxoro qo’shinlari mag’lubiyatga uchradi. Shayboniylardan ozod bo’lgan Xorazmda endi ichki kurashlar avj olib ketdi. Shuningdek, Urganch, Kat, Yangi shahar, Xiva, Xazorasp kabi shaharlar va viloyatlar hukmdorlarining markazdan qochuvchi xarakatlari kuchayib, ular amalda o’zlarini mustaqil hisoblar edilar. Ayrim shaharlar bir vaqtning o’zida ikkita hukmdor tomonidan (mas., Xivada Po’lat Sulton vaTemir Sulton) boshqarildi. O’zaro kurashlar ayniqsa Elbarsxon va Anushaxon avlodlari o’rtasida kuchayib ketdi. XVI asrda Abdulg’oziy ma’lumotlariga ko’ra, bunday kurashlar natijasida qisqa muddatga hokimiyatdan o’nlab xonlar almashganlar. Natijada markaziy hokimiyat deyarli inqirozga uchragan edi. O’zaro kurashlar va siyosiy tanglik, o’z navbatida iqtisodiy hayotning ham izdan chiqishiga sabab bo’lgan edi. XVI asrning ikkinchi yarmida Xojimxon (Xoji Muhammadxon, 1558- 1593/1598-1602 yy.) hukmronligi davrida Xorazmdagi o’zaro urushlarga biroz barxam berilib tinchlik va osoyishtalik o’rnatildi. Sug’orish va dexqonchilik, hunarmandchilik va savdo sotiq ishlariga jiddiy e’tibor qaratilib tashqi savdo xamda munosabatlar rivoj topdi. Xojimxon hukmronligi davrida poytaxt Urganchdan Xivaga ko’chiriladi (ayrim manbalarda XVI asrning 70-yillarida, ayrimlarda esa 90-yillarda). Bunga asosiy sabab Amudaryo o’zanining o’zgarib Kasbiy dengizga oqmay qo’yishi natijasida (Urganch va Xivaning poytaxtga aylanganligi sanasi to’g’risida - 1556 y, 1598 y, 1602- 1621 yy., 1611-1611 yy., 1610-1612 yy., 1557-1603 yy. kabi fikrlar mavjud) uning atroflaridagi suv tanqisligi bo’lsa, ikkinchidan, Xivaning bu davrda siyosiy va iqtisodiy mavqyei ancha kuchayib, asosiy savdo markaziga aylanishi yana bir sabab edi. Poytaxt Xivaga ko’chirilganidan so’ng davlat ham Xiva xonligi deb atala boshlandi 32 . Bu orada Buxoro hukmdori Abdullaxon II Shayboniylar davlatini qayta tiklashga muvaffaq bo’lib Xorazm xududlarini yana Shayboniylar tasarrufiga olish uchun harakat boshladi. Chunonchi, bir necha yurishlardan so’ng 1593 yilda Xorazm yana Shayboniylar qo’liga o’tdi. Abdullaxondan mag’lubiyatga uchragan II BOB. «Shajarai turk» asarining yaratilishi va unda aks ettirilgan tarixiy voqealar 2.1 «Shajarai turk» asari, uning yozilish tarixi, o’rganilishi Abulg’ozixonning ikkinchi – yirik asari «Shajarayi turk» nomi bilan mashhur. Mazkur asarning asosiy qismi 1663-1664 yillarda yozilgan. Asar Xorazm tarixining XVI-XVII asrning ikkinchi yarmidagi ijtimoiy siyosiy tarixini bayon etishda nodir manbadir. Abulg’ozi kelgusi avlodlarga tuhfa qilib qoldirajak asarini yaratishga kirishar ekan, uydirma va soxtaliklarga yo’l qo’ymaslikka, tarixdan chetga chiqmaslikka harakat qiladi. Abulg’ozi Bahodirxon mazkur asarni bitishda forsiy va turkiy tillarda yozilgan o’n sakkizta manbaga tayanadi. Bu haqda uning o’zi shunday deydi: «Eron birlan Turonda o’tgan Chingizxon o’g’illarining otlarini aytilgan tarixlardan ushbu zamon faqirning oldinda o’n sakkiz mujollik hozir turar». Abulg’ozi o’z ona tilini yaxshi bilganidek fors-tojik, shunishdek, mo’g’ul tillarini ham puxta egallagan edi. U o’z asarlarini ona tilida yozgan. Abulg’ozi Bahodirxon: «Bu tarixni yaxshi va yomon barchalari bilsin deb, turk tili bilan aytdim. Bir kalima chig’atoy turkiydan, forsiydan va arabiydan qo’shmayman, ravshan bo’lsin deb, turkiyni ham andoq aytibmanki, besh yashar o’g’lon tushunur»,— deb yozadi. Abulg’ozining asarlari Sharq tarixchi va olimlarinigina emas, balki rus va boshqa chet el olimlarining ham diqqat etiborini o’ziga torta boshladi. Jumladan, rus tarixiy adabiyotlarida xorijiy tillardan tarjima qilingan asarlar qatoriga 1770-yildan «Shajarayi turk» asari ham qo’shildi. Muallifning «Shajarai turk» asari 1825-yilda Qozonda Rumyansev, 1854-yilda G.S.Sablukov, 1871-yilda P.I.Demizonlar tomonidan, «Shajarai tarokima» asari esa 1898 va 1966-yillarda bir necha marotaba rus tilida nashr etildi. «Shajarayi turk»ning rus tiliga tarjimasi Rossiya oliy o’quv zortlarida Sharq xalqlari tarixi va tilini o’qitish ishiga ham ijobiy ta’sir etdi. Masalan, Qozon Davlat dorilfununining professori I.N.Berezin turkiy xalqlar tarixini o’qitishda Abulg’ozining asarlariga ham tayangan: «Turk FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Siyosiy adabiyotlar: 1. Каримов И . А . Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида . Тошкент: «Ўзбекистон», 1997. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Тошкент: «Ўзбекистон» 1998. 3. Каримов И.А. Биз ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 1999. – 133 б. 4. Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. – Тошкент:«Ўзбекистон», 2000. – 32 б. 5. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳае{т пировард мақсадимиз. Тошкент: Ўзбекистон, 2000. 6. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент: «Маънавият», 2008. 2. Tarixiy manbalar: 7. Абуғозий. Шажарайи турк. Т.: «Чўлпон», 1992. – 167б. 8. Абулғози Баҳодирхон. Шажараи тарокима. Самарқанд: 1995. – 72б. 9. Ба е{ний. Шажарайи хоразмшоҳий. Тошкент:1994.-Б. 49. 10. Гулбаданбегим. Ҳумоюннома. Тошкент:«Ўқитувчи», 1997. 11. Дженкинсон А. Путешествие в Среднюю Азию 1558-1560гг. Английские путешествие в Московском государстве в XVI веке. Перевод с английского Л.Готье. Л.:1932. 12. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. Ҳозирги ўзбек тилига В.Раҳмонов ва К.Муллахўжаевалар табдил қилишган. - Тошкент: Ўқитувчи, 2008. 13. Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома. Т.:1961. – 321б. 14. Муҳаммад Ризо Мироб Эрни е{збек ўғли Огаҳий. Асарлар. V жилд. madaniyatini o’zlashtirdi. G’ozobod kanali va undagi istehkom (G’ozovot) ham Abulg’ozi nomi bilan bog’langandir». Akademik M.I.Yo’ldoshev Xorazmdagi urug’larning tarkibi va tuzilishini o’rganishda Abulg’ozixonning tadbirkorligini bayon etib: «Abulg’ozixon tomonidan ko’rilgan tadbirlar to’g’risida Shermuhammad Munis asarida keltirilgan ma’lumotlar ham urug’larniig tarkibi va tuzilishini o’rganish uchun diqqatga sazovordir»,— degan edi. XX asrning dastlabki yillaridan boshlab Abulg’ozi asarlari tilshunos olimlarni ham qiziqtirib kelmokda. Bir qancha atoqli turkshunoslar o’zbek adabiy tili tarixiga bag’ishlangan ilmiy-nazariy ishlarida Abulg’ozi asarlaridan unumli foydalanganlar. 1957-yilning 4—11 iyun kunlarida Toshkentda o’tkazilgan Butunittifoq sharqshunoslarining birinchi ilmiy-nazariy konferensiyasida «Xivalik Abulg’ozixon asarlari — o’zbek adabiyoti va tilining yodgorligi sifatida» degan mavzuda ma’ruza qilingan. Ma’ruzada Abulg’ozixon adabiy merosini to’plash, tizimlashtirish va ular ustida har tomonlama, chuqur ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishga alohida e’tibor berildi. 1958 yilda esa, A.N.Kononov tomonidan Abulg’ozining «Shajarai tarokima» asari rus tiliga tarjima qilinib, tanqidiy matni nashr etildi. Bu asarga tarjimon qisqacha so’z boshi yozgan. A.M.Shcherbakning 1959-yilda Moskvadagi Sharq adabiyoti nashriyotida «O’g’uznoma va muhabbatnoma» nomli kitobi bosilib chiqadi. Bu kitob qadimgi uyg’ur va eski o’zbek yozuvlari yodgorliklariga bag’ishlangan bo’lib, unda O’g’uznoma munosabati bilan Abulg’ozining «Shajarai turk» asariga ham anchagina o’rin ajratilgan. Bu ikki asar tadqiqotchi tomonidan taqqoslanadi va ulardan ilmiy-nazariy xulosalar chiqariladi. A.M.Shcherbak O’g’uzxonning afsonaviy tarixini yorituvchi qo’lyozmalarning turli xil variantlarni bir- biriga qiyoslab ko’rib, shular orasidagi eng ko’p tarqalgani, ahamiyatlisi va qadimgisi Abulg’ozining «Shajarai turk»da keltirilgan varianti, degan xulosaga keladi. U uyg’ur varianti bilan «Shajarai turk»dagi ayrim detallarni, ya’ni yoy va oltin o’qlarni qo’llash o’rinlarini qiyoslash orqali ham Abulg’ozining qo’lida bizgacha darsliklarida badiiy nasrning namunasi sifatida joy olgani yo’q. Zahiriddin Muxammad Boburning «Boburnoma»si esa 30- yillardan boshlab olimlarimiz tomonidai abadiyotshunoslik nuqtai iazaridan keng o’rganila boshlandi. Bir qator ilmiy nazariy ishlarda «Boburnoma»ning o’zbek klassik adabiyotida tutgan o’rni yetarli tahlil etilgan. «Lekin ana shu tipdagi asar bo’lgan Abulgozining «Shajarai turk» asari adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan atroflicha o’rganilgani yo’q. Vaholanki, Vengriya Fanlar Akademiyasi a’zosi A.G.Vamberi «Abulg’ozining ko’pchilik ishlari Boburni xotiraga tushiradi, jahon uning «Shajarai turk»i uchun minnatdordir»degan edi. Shuningdek, adabiyotshunosligimizda hozirgacha «Shajarai turk»ni badiiy nasrimizning namunasi sifatida tadqiq etib, Abulg’ozi va uning bu asarining o’zbek adabiyotida tutgan o’rni belgilangani yo’q. Ayni chog’da, 40-yillarda «Shajarai turk» ni o’rganishga kirishgan, «O’zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi»ni urushgacha tayyorlab nashriyotga topshirgan adabiyotshunos Olim Sharofiddinov (urushda halok bo’lgan) 1945 yilda nashr etilgan «O’zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi»ning ikkinchi kitobida «Shajarai turk» kitobi haqida qisqacha ma’lumot va undan ayrim namunalar berib: «Abdulg’ozi Bahodirxon binni Arabmuhammad o’zbek xonlari ichida Boburdan keyingi muhim shaxsdir. Uning madaniyat tarixida qilgan ishlari ulug’»,— deb adibga juda to’g’ri baho beradi. A.P.Abrajeyev 1944-yilda, «Abulg’ozi Bahodirxon «Shajarai turk» asarining adabiy ahamiyati» mavzuida nomzodlik dissertasiyasini yozdi va himoya qildi. A.P.Abrajeyev o’z tadqiqotida birinchi bo’lib «Shajarai turk»ning adabiy ahamiyatini o’rganishga kirishdi, asarning qurilishi, unga kiritilgai qo’shimcha epizodlar, ishtnrok etuvchilar ta’rifi, voqealar tasviridagi badiiylik, til va uslubi hamda she’rlarnnng badiiy qimmatini yoritishga intildi va qisman muvaffaqiyatlarga erishdi. Tadqiqotchi Abulg’ozi siymosini asarning bosh qahramoni, xuddi badiiy obraz sifatida talqin etishga berilib ketadi. Lekin «Shajarai turk»niig kompozision tuzilishi, badiiy qimmati, turli-tuman badiiy tasvir vositalari, peyzaj, portret tasviri, xalq urf- odatlari, folklor unsurlari kabi juda ko’plab jihatlarini mukammal tadqiq etmaydi. XULOSA Shayboniylar hukmronligi davrida, XVI asrda Movarounnahr va Xorazmda feodal tarqoqlik kuchaya boshlaydi. Buning ijtimoiy - iqtisodiy hamda siyosiy sabablari quyidagicha bo’lgan: Chunonchi, Shanboniyxon hukmronligidan boshlab 100 yil davom etgan shayboniylar davlati tipik feodal davlat edi. Davlatning boshida cheksiz huquqqa ega bo’lgan xon o’tirgan, butun viloyatlar shu xonadon a’zolariga, sultonlarga bo’lib berilgan, viloyat hukmronlari esa maxsus askariy guruhga, urug’ va qabilalarning yuqori doiralariga, ruhoniylarga suyanganlar. Masalan, XVI asrning 40-yillarida Samarkandda Abdulatif, Buxoroda Abdulaziz, Toshkentda Baroqxon, Karmana va Miyonqolda Iskandar sulton, Balxda Pirmuhammadxon kabilar hukmronlik qilganlar. Bularning har biri o’zini mustaqil hukmdor hisoblab, bir- birlari bilan to’xtovsiz urushib turar edi. Ular bosh hukmdorga (xonga) nisbatan vassallik munosabatida bo’lishlari kerak bo’lsa ham, lekin ular ko’pincha xon hukumatini tanishni istamas va unga qarshi kurash olib borar edilar. Bu feodal urushlarning butun og’irligi, jabr-jafosi, dahshati mehnatkash xalq boshiga tushib, uni qon qaqshatgan edi. Abdulmo’minning otasi Abdullaxonning Urganch ustiga uch marta qo’shin tortib borishi yurtga xarobalik keltiradi. XIV asrda boshlangan feodal tarqoqlik XVII asrga kelib yanada kuchaya boshlaydi. Abdullaxon va uning o’g’li Abdulmo’minxonlar davrida Xorazm juda ko’p martalab o’zaro qirg’in urushlar girdobida qolib, tobora qashshoqlasha va xonavayron bo’la bordi. Talonchilikdan tashqari, soliqlar haddan oshirildi. Abulg’ozining otasi Arabmuhammadxon taxtga chiqqach ham Xiva xonligida o’zaro qirgin urushlar davom etib turdi. Bir tomondan, Eron va Buxoro hukmronlarining bosqinchiligi, ikkinchi tomondan, o’zaro taqsimlab olingan qavm-qarindosh bekliklar o’rtasidagi tinimsiz fojiali kurashlar uzluksiz davom etdi. Bu davr muhitini xonlikda mana shunday keskin siyosiy vaziyat hukm surgan vaqtda yashagan, hamda bolalik va o’smirlik yillaridan uzoq asarlarining tarixshunoslik fanida tutgan o’rni va ahamiyati haqida bir qator ilmiy tekshirish ishlari olib borildi. 1938 yilda yaratilgan «XVI—XIX asrlar turkman tarixining manbalari haqida munozaralar» hamda 1958-yilda nashr etilgan «O’rta Osiyo tarixidan ocherklar» nomli kitoblar Abulg’ozining tarixchilik faoliyati to’g’risida ham bahs yuritgan asarlardandir. «Abulg’ozining asarlari yana shuning uchun ham muhimki, mazkur muallifdan ilgari bunday asarlar yaratilmagan edi, shuningdek, ular vujudga kelgan va keyingi XVIII—XIX asrlar uchun ham xarakterli bo’lib qolavergan Xiva — turkman munosabatlarini va turkmanlaring Buxoro na Eron bilan o’zaro aloqalarnnn tushunish uchun juda boy material beradi». 5 «Abulg’ozi Bahodirxon o’zining muarrixligi bilan mo’g’ul, turk tarixchilari orasida shuhrat qozonganva shu bilan bir vaqtda Xiva hukmroni (1643-1663) bo’lib, uning asarlari Rossiya va chet el tillarida ham tarjima qilingandir»,— deb yozadi olim A.Semenov. Ayniqsa, O’zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston xalqlari tarixini yorituvchi tarixshunoslar Abulg’oziy asarlariga tayanch manbai sifatida murojaat qilganlar. Abulg’ozi Bahodirxonniig faoliyati va tarixiy merosi K.Yusupov tomonidan alohida ilmiy tadqiqot obyekti qilib olingan. U 1950-yilda «XVII asrning birinchi yarmida Xiva xonligi va Abulg’ozi» mavzuida nomzodlik ishini yozib, himoya qildi. Shuningdek, akademik Ya.G’ulomov «Xorazmning sug’orilish tarixi» nomli monografiyasini yaratishda Abulg’ozi asarlariga ko’p murojaat qiladi. «Yangi Urganch barpo etish, Urganch kanalini qurish, Gurlandan shimolda Vazir istehkomini solish kabi tadbirlar xon Abulg’ozi davrida tugatiladi. Shunday qilib, uning davrida chap qirg’oq Xorazmning janubiy yerlarini ikkinchi marta o’zlashtirish boshlangan. Xorazmning bu ma’rifatli hukmroni o’z ota-bobolarining ko’chmanchilik odatlaridan voz kechib, shahar va dehqonchilik vohasining 5 Абуль –Гази –Багадур –Хан. Родословное древо тюрков. Москва –Ташкент – Бишкек: 1996. – 6- 9с. И в а н о в П.П. Очерки по истории Средней Азии. М.: 1958.- 31б. veritable estat present de l’Asie septentrionale, aves cartes geographiques necessaries. ParD.» nomi ostida nashr qilingan. Bu nashrga Bendik tomonidan izoh qilingan. Ushbu fransuz tilidagi tarjima o’z navbatida asarning ingliz tilidagi tarjimasi (1780) uchun ham asos bo’lib xizmat qildi. Rus olimi Trediakovskiy asarni fransuz tilidan rus tiliga « Родословная история о татарах , переведенная на французкий язык с рукописныя татарской книги , сочинения Абулгачи - Баядур - Хана … а с французкого на Российской в Академии наук » (1770) nomi bilan ikki tomda nashr qildiriladi. Rus olimi G.Sablukovning qayd etishicha, asarning barcha tarjimalarini ham ishonchli deb bo’lmaydi. Chunki ularning hech biri biror bir tarixiy muammoni aniq yoritib bera olmaydi. Abulg’ozixon asarining tilini bilgan olimlar ham bilmaganlari ham asarni qoniqarliroq tarjima qilishga harakat qilganlar. Asar matnidagi iboralarning aniqroq tushuntirilishi hamda tarixiy bilimlarning manbalar asosida to’ldirilish maqsadidan kansler graf N.P.Rumyansev Abulg’ozixon asarining nashri uchun mablag’ ajratdi va asar Qozon universiteti tipografiyasida chop etildi. Vengriya fanlar akademiyasining haqiqiy a’zosi, mashhur sharqshunos olim G.Vamberi 1863 yilda Tehrondan chiqib Kaspiy dengizining sharqiy qirg’og’i bo’ylab sayohat qiladi. Ana shu sayohat davomida Abulg’ozining «Shajarai turk» kitobini qo’lga kiritadi va u bilan mukammal tanishadi. Kitob sharqshunos olimga kuchli ta’sir etadi. Shu boisdan ham u «Shajarai turk» asariga yuksak baho bergan edi. «O’rta Osiyo bo’ylab sayohat» (1865) nomli kitobida Abulg’ozining ijodi bilan 1870 yillardan boshlab qiziqib kelgan P.N.Demezon 1871-1874 yillar orasida «Shajarai turk»ni fransuz tiliga tarjima qiladi. «Shajarai turk» tarjimasi unga katta shuhrat keltiradi. Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Abulg’ozixonning «Shajarai turk» asari o’tmishda Sharq tarixchilari, rus va G’arbiy Yevropa sharqshunoslarining e’tiboriga sazovor bo’lgan noyob asarlardan bo’lib kelgan. U qariyb uch asrdan buyon turkiy xalqlar tarixi bo’yicha qimmatli manba sifatida o’z ahamiyatini saqlab kelmoqda. «Shajarai tarokima» va «Shajarai turk» uchun Kurs ishiga jalb etildi. Kurs ishining nazariy va metodologik asoslari . Tadqiqot olib borishning ilmiy usullari sifatida: tahlil, tizimli yondoshuv, umumiylikdan xususiylikka va xususiylikdan umumiylikka o’tish usulidan foydalaniladi. Kurs ishining tuzilishi . Mazkur Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. Kirish Mavzuning dolzarbligi. XX asr o’zbek xalqi tarixida ro’y bergan eng muhim voqelik, shubhasiz, davlat mustaqilligiga erishish bo’ldi. Istiqlol sharofati bilan xalqning asriy orzusi ushalib, mustaqillik tufayli o’z e’tiqodi, urf-odatlari, qadriyatlari o’z o’rniga qaytdi. Respublika taraqqiyotining o’zbek xalqiga xos bo’lgan xususiyat va an’analarini hisobga olgan holda o’z rivojlanish yo’lini tanlashi, boy madaniyati va ma’naviyatini e’zozlash, xalq istiqboliga qaratilgan milliy istiqlol mafkurasini targ’ib etish, Vatan tarixini xolisona o’rganish va tadqiq etishni hayotiy zaruriyat darajasiga ko’tardi. O’z oldiga huquqiy demokratik davlat qurishni maqsad qilib olgan O’zbekistonning XXI asrdagi istiqbol siyosati – bu jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizasiya va isloh etishdir. Zero mazkur jamiyatni barpo etishda, davlat boshqaruvini to’g’ri, izchil yo’lga qo’yishda Vatanimizdagi tarixiy davlatlarning boshqaruvini o’rganish va uni amaliyotga tadbiq etish lozim. Uch ming yillik davlatchilik an’analariga ega bo’lgan o’zbek xalqi tarixida Xorazm davlatchiligi, uning boshqaruv tizimi alohida o’rin tutadi. Yurtboshimiz I.A.Karimov Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimda so’zlagan nutqida «tarixi qariyb uch ming yilga boradigan, buyuk fan va madaniyat o’lkasi bo’lgan, jahon sivilazasiyasiga bebaho hissa qo’shgan ulug’ zotlar Vatani, «Avesto»dek o’lmas asar yaratilgan tabarruk tuproq – Xorazm zamini butun dunyoga ma’lum va mashhur. Bu yurt tengsiz allomalar, aziz avliyolar, podshoh-u sarkardalar, botir va pahlovonlarni ko’p ko’rgan » , deb Xorazm tarixiga bo’lgan bugungi kundagi munosabatni yaqqol ko’rsatib bergan. O’tmishda ajdodlarimiz qoldirib ketgan tarixiy manbalarni bilish, ularning ilmiy merosini o’rganish bizning bugungi kundagi eng muhim vazifalarimizdan hisoblanadi. Zero, har bir xalqning tarixiy, madaniy-milliy qiyofasini aniq belgilovchi ulug’ shohlari, buyuk olimlari, yirik adib va shoirlari bo’ladi.Shunga asosan, vatanparvar va xalqparvar ajdodlarimizning ibratli hayoti, o’tmish tarixiy voqeligi to’la bayon qilingan asarlarni milliy istiqlol talablari asosida o’rganish muhim ahamiyatga ega. XVII asrda yashagan ana shunday bobokalonlarimizdan yashashga majbur bo’lgan edi. U dastlab Buxoro hukmdori Imomqulixon himoyasida, keyinroq esa, ikki yilga yaqin qozoq sultoni Eshimxon saroyida yashagan. Shundan so’ng Toshkentga kelib bu yerda ikki yil yashadi. Toshkentdan Buxoro orqali Xivaga qaytgan Abulg’oziyni Isfandiyorxon bosqinchilikda ayblab xibsga oladi va Isfaxon shahriga Eron shoxi huzuriga badarg’a qiladi. Isfaxon yaqinidagi Taborak qal’asida o’n yil asirlikda yashagan Abulg’ozi 1639 yilda o’z nazoratchilari yordamida bandilikdan qochishga muvaffaq bo’ldi. Shundan so’ng u bir yilga yaqin Xurosonning Mohin qishlog’ida, ikki yilga yaqin Mang’ishloq turkmanlari orasida yashaydi. Keyin uni qalmiq xoni o’z o’rdasiga taklif etadi. Bu yerda Abulg’ozi bir yilga yaqin yashagach qalmiq xoni to’plab bergan katta kuch bilan 1643 yilda Urganchga qaytib, Orol bo’yi o’zbeklari yordamida Xiva taxtiga o’tiradi. Abulg’ozixon hali o’zi hayotlik davrida Xiva xonligi taxtini o’g’li Anushaxon (1663-1687 yy)ga topshirdi va oradan olti oy o’tib vafot etdi. Anushaxon Xiva xonligi mavqei va qudratini oshirish maqsadida otasining ishlarini davom ettirdi. U Buxoro, Samarqand va Xurosonga bir necha marta harbiy yurishlar uyushtirib xonlik chegaralarini mustahkamlash hamda kengaytirish harakatida bo’ldi. Anushaxonning harbiy yurishlarida jasorat ko’rsatgan turkmanlarga bo’lgan munosabat o’zgardi. Xon turkmanlarga Xorazm vohasi hamda uning atroflariga ko’chib kelishiga ruhsat berdi. 3 1.3 Abulg’ozixonning hayoti va ilmiy faoliyati XVII asrda yashab ijod qilgan Xiva xoni Abulg’ozi Bahodirxon oliy nasab, taxt-toj sohibi, o’z sulolasining shonu shuhrati uchun kurash olib borgan, ayni chog’da parchalanib ketayotgan xonlikni kuchli markazlashgan davlatga aylantirish uchun ham qurol bilan, ham qalam bilan kurash olib borib, nisbiy osoyishtalik o’rnatishdek ezgu niyatni amalga oshirishga intilgan feodal hukmdor xam edi. Shuningdek, Abulg’ozixon Sharq xalqlari tarixi, madaniyati, adabiyotining o’tkir bilimdoni, ilm-fanga e’tiqod qo’ygan, nodir me’moriy 3 Эшов Б. ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. Т.: «Янги аср авлоди», 2012. yetib kelmagan «O’g’uznoma»ning qadimiyroq nusxasi bo’lgan, deb hukm chiqaradi. Ba’zi bir tarixchilarning Abulg’ozixon O’g’uzxon haqidagi dalillarni Rashididdinning «Jome at-tavorix» asaridan olgan degan bir tomonlama fikrlariga qarshi chiqib, olim bunday deb yozadi:«Umuman, Abulg’ozining qo’lida O’g’uz haqida bizgacha yetib kelmagan ishonchli, qadimiy nusxaning bo’lishi haqiqatdir... Rashididdinning «Jome at-tavorix»idan o’zlashtirilgan bir qancha faktlarni Abulg’ozi Eronda bo’lgan vaqtida boshqa fors yozuvchilarining tarixiy xronikalaridan ham o’qib o’rgangan. Darvoqe, Rizo Nurning «Abulg’ozi O’g’uz haqidagi afsonani butunicha Rashididdindan O’zlashtirgan»degan asosli emas. Abulg’ozining O’g’uz haqidagi bayoniga va umumant «Shajarai turk»ka til nuqtai nazaridan turli xil belgilarning aralash ishlatilishi xarakterli xususiyatdir. G’arbiy va janubiy til qatlamlarining mavjudligi hamda muallifning ijtimoiy kelib chiqishi uning Xiva shevasiga yaqinligidan dalolat beradi. «Ug’uznoma va muhabbatnoma» nomli kitobda «Ug’uznoma variantlari», «O’g’uznomaning mazmuni haqida», «Afsonaning tili va yozilgan joyi», «Afsonaning tili va qadimgi o’zbek qarluq-uyg’ur tillarining o’zaro aloqadorlik muammosi» nomli bo’limlarda ham Abulg’ozining «Shajarai turk» asari tiliga oid qimmatli mulohazalar bayon etilgan. Taniqli turkshunos S.I.Ivanov Abulg’ozixonni т g «Shajarai turk» asari bo’yicha ko’p yillar davomida tadqiqot ishi olib borib, samarali mehnatining mahsuli sifatida «Abulg’ozixonning «Shajarai turk» asari («Rodoslovnoye drevo tyurok» Abulgazixana») nomli monografiyasnii yozdi. Monografiya 1969 yilda Toshkentda nashr etilgan. Tilshuios olim 1970 yilda «Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asarida fe’l va nom» mavzuida doktorlik dissertasiyasini yoqladi. «Shajarai turk» haqidagi monografiyada asar tilining grammatik qurilishi hozirgi zamon tilshunoslik fanining yutuqlari hisobga olingan holda yangicha metod asosida tahlil qilingai. Ko’rinib turibdiki, tilshunosligimizda ham tarixshunosligimizdagidek, Abulg’ozining «Shajarai turk» asari har tomonlama va keng o’rganilmoqda. Biroq, adabiyotshunosligimizda bu yodgorlik keng va atroflicha o’rganilgani, uning badiiy qimmati yoritilgani hamda, adabiyot bo’ldi. Ular Xiva adabiy maktabida o’lmas oqimni vujudga keltirdilar va izdoshlariga tuganmas meros qoldirdilar. Shermuhammad mirob Avazbiy o’g’li — Munis (1778 — 1829 yillar) ota- bobolari kasb-hunari bo’yicha miroblik qilgan. Xonlikda suv taqsimoti, yerlarni o’zlashtirish, ariqlar qazish, suv inshootlari qurilishiga shaxsan boshchilik qilgan. Munis tarixda «mirob» sifatida emas, shoir tarixchi nomi bilan mangu muhrlanib qoldi. U xonlik tarixini yozishga kirishar ekan, har bir davr kishilari va el-ulus hayoti, milliy an’analar, bunyodkorlik ishlarini to’la tarzda, o’qimishli yozishga, voqelikni aniq va xolis tasvirlashga, har qanday bo’rttirishlar, ortiqcha ulug’lashlardan holi qilishga urindi. 1802 yilda Muhammad Rahimxon I topshirig’iga ko’ra xonlik tarixini yozishga kirishadi va «Firdavs ul-iqbol» (Baxt bog’i) nomi bilan ulkan solnomani yaratadi. Solnomaning bir qismini (u besh bobdan iborat bo’lib tarixiy- xronologik tartibda yozilgan) Munis, qolgan qismini uning jiyani, shoir - muarrix Muhammad Rizo mirob Erniyozbek o’g’li Ogahiy bitishgan. Tog’a jiyan shoirlar va tarixchilarning qalamiga mansub nafis g’azallar o’zbek mumtoz she’riyatining o’lmas merosidan o’rin olgan. Ikki ulkan shoir ijodi haqida juda ko’plab risolalar yozilgan, devonlari qayta-qayta chop qilingan. Ogahiy (1809-74 yillarda) Xivada yashab ijod etgan. Munis xon amriga ko’ra «Firdavs ul-iqbol»ning boshlamasini, toki xonlik tarixining 1812 yilgacha bo’lgan davrini qog’ozga tushirdi. Ogahiy zimmasiga esa shu ulkan ishning eng mas’uliyatli va og’ir qismi tushdi. Ogahiy 1844 yilda «Riyoz ud-davla» asarini yaratdi. Unda Olloqulixon hukmronligi (1825-42) davrida xonlikda ro’y bergan voqealar tafsiloti tasvirlangan. Undan keyingi xon Rahimqulixon (1842-46) davrini aks ettirgan «Zubdatu-t-tav о rix» asari, Muhammad Aminxon (1846-55) xonligi davrining solnomasi bo’lmish «J о me’ ul voqeati Sultoniy» asarini, Said Muhammadxon (1856-63) davri tarixi hisoblanmish «Gulshan ud-davlat» asarlarini yozdi. Umrining so’nggi yillarida esa Muhammad Rahimxon II xonligining ilk davri haqida «Shohidi iqbol» asarini yoza boshlagan. Munis va Ogahiy yaratgan solnomalarning qadr-qimmatini ulug’ olimlar juda yuqori baholashadi. O’rta ustiga yurish qiladi va Urganch qamal qilinadi. Bu haqida asarda shunday deyiladi: «Urganch ulug’ shahr. Tez-o’q qahatlik bo’la qoldi. Bir eshakning kallasi qirq-ellik tanga bo’ldi topilmadi. Chig’iriq desa Urganch sartlarining achchig’i kelur. Aning ma’nosi ul tururkim, Urganchning mullolar tegan jamoati bo’lur. Ularning bir davlatmand yaxshi kishisi bor edi. Ul eviga kirib borsa ko’rarkim mullolarning oqsoqolliklarindin besh-olti kishi o’lturub turur. Ev egasi eshakning zakarini tabaqg’a solib yilqining o’gurgan qazisin to’g’ragandek chig’iriq-chig’iriq to’g’ray turur. Xalqning ahvoli ikki oyda shundaq bo’ldi. Andin so’nggisin mundin qiyos qiling». Bunda oddiy xalq o’zaro urushlar vaqtida qanchalik qiyin ahvolga tushishi yoritilganining guvohi bo’lish mumkin. Urganchning o’tmishdagi qahatchiligi va undagi xalqlarning ochlikdan o’lar holatga kelganliklari haqida Urganch qo’rg’oni qamal qilinganda odamlar ochlikdan o’lmaslik uchun eshak, it go’shtlarini yeyishga majbur bo’lganliklari Muhammad Solih ham o’zining «Shayboniynoma» dostonida tasdiqlaydi. 2.3 «Shajarai turk» asarida ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot masalalari «Shajarai turk»da keltirilgan tarixiy ma’lumotlar ichida Shaybon ulusi va uning sarhadlari, uning XV asrning so’nggi choragi XVI asr boshlaridagi umumiy ahvoli, Sibir xonligi, Xorazmning XVI – XVII asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, uning Rusiya, Qozoq hamda Buxoro xonliklari bilan bo’lgan o’zaro munosabatlari haqidagi ma’lumotlar diqqatga sazovordir. Shayboniylar hukmronligi davrida, XVI asrda O’rta Osiyo hududida feodal tarqoqlik kuchaya boshlaydi. Buning ijtimoiy - siyosiy sabablaridan biri shayboniylar davlati boshida cheksiz huquqqa ega bo’lgan xon o’tirgan, butun viloyatlar shu xonadon a’zolariga, sultonlarga bo’lib berilgan, viloyat hukmronlarn esa maxsus askariy guruhga, urug’ va qabilalarning yuqori doiralariga, ruhoniylarga suyanganlar. Biroq hukmdorlar xonga bo’ysunishni istamay, o’z hududini mustaqil boshqarishga intilgan. KIRISH ASOSIY QISM I.BOB. XORAZM MADANIYATI TARIXIDA ABULG’OZI BAHODIRXONNING TUTGAN O’RNI 1.1 Xiva xonligi tarixi va uning fanda o’rganilishi 1.2 Abulg’ozixonning hayoti va ilmiy faoliyati 1.3 «Shajarai turk» asari yaratilishi arafasidagi tarixiy sharoit II BOB. «SHAJARAI TURK» ASARINING YARATILISHI VA UNDA AKS ETTIRILGAN TARIXIY VOQEALAR 2.1 «Shajarai turk» asari, uning yozilish tarixi, o’rganilishi 2.2 Asarda xonlik ijtimoiy-iqtisodiy hayotining aks ettirilishi 2.3 «Shajarai turk» asarida ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot masalalari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR biri Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asari haqida mulohaza yuritar ekanmiz, albatta o’rta asrlar davri davlatchiligi, ulardagi ijtimoiy, iqtisodiy, hamda madaniy hayot, shuningdek davlat boshqaruvi siyosati kabilar haqida tasavvurga ega bo’lamiz. belgilovchi ulug’ shohlari, buyuk olimlari, yirik adib va shoirlari bo’ladi.Shunga asosan, vatanparvar va xalqparvar ajdodlarimizning ibratli hayoti, o’tmish tarixiy voqeligi to’la bayon qilingan asarlarni milliy istiqlol talablari asosida o’rganish muhim ahamiyatga ega. XVII asrda yashagan ana shunday bobokalonlarimizdan biri Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asari haqida mulohaza yuritar ekanmiz, albatta o’rta asrlar davri davlatchiligi, ulardagi ijtimoiy, iqtisodiy, hamda madaniy hayot, shuningdek davlat boshqaruvi siyosati kabilar haqida tasavvurga ega bo’lamiz. Mavzuning o’rganilish darajasi . Xorazm tarixi bir qator sharqshunos va tarixshunos olimlar tomonidan o’rganilgan. Kurs ishi mavzusini yoritish davomida Xorazm tarixi, Xiva xonligi tarixi, Abulg’ozixonning faoliyati va asarlarini o’rganishga doir asarlar hamda ilmiy adabiyotlar o’rganildi. Jumladan, akademik olim S.P.Tolstovning «Qadimgi Xorazm», akademik olim Ya.G’ulomovning «Xorazmning sug’orilish tarixi» asarlari bu boradagi eng muhim tadqiqotlar hisoblanadi. Shuningdek, V.V.Bartold asarlarida Xorazm tarixida Xivaning o’rni yuzasidan muhim ma’lumotlar berilgan. Mustaqillik yillarida ham Xorazm tarixini o’rganish yuzasidan bir qator tadqiqotlar amalga oshirildi. N.Polvonov va O.Qo’shjonov, S.Hasanov, A.Abdurasulov, D.Bobojonov va M.Abdurasulov, Q.Munirovning asarlari, shuningdek ikki jildli «Xorazm tarixi» kitoblari alohida ahamiyatga ega. S.Hasanovning «Xorazm ma’naviyati darg’alari»nomli asarida esa Xorazmda yetishib chiqqan allomalar va ularning fan sohasiga qanday yangiliklar qo’shganligi yoritiladi. Q.Munirovning «Xorazmda tarixnavislik» asarida Xiva xonligidagi faqat tarixiy asarlarga e’tibor qaratiladi. Muallif xonlikda tarix maktabiga xon hududiy jihatdan joylashish o’rni haqida ham ma’lumot beradi:«Qalach – O’g’uz o’g’lonlari turkmanlardin ayrilmay Movarounnahr va Xurosonga tushdilar. Qipchoq – Tin va Atil va Yoyiq; bu aytilgan suvlarning orasinda o’lturdilar. Qiniqli – turkmanlar bilan birga o’lturur erdilar. Turkman viloyatga tushgandin so’ng, Issiqko’l va Chu va Talosh; bu aytilg’an suvlarning yoqalarinda vatan qilib ko’p yillar o’lturdilar».So’ngra u boshqa turkiy qabila va urug’lar haqida to’xtab o’tadi: 1.Takrin yoki makrin; 2. Qirg’izlar; 3. Kamkamchutlar; 4. O’rmanqit; 5. Tatarlar; 6. O’yrat/oyrat 7. Tumat urug’i; 8. Nayman; 9. Qirayt 10. Ungut; 11. Xitoy; 12.Turqaq13. Mo’g’ul urug’lari;14. Markit/makrit; 15. Qo’nqirat; 16. Inkiras; 17. Alqanut; 18. Qoranut; 19. Qurlas va Echkirin; 20. O’rmavut; 21. Qo’niqqimar; 22. Arlat; 23. Kilgit; 24. Baday va qishliq urug’lari; 25. Uyshan; 26. Suldus; 27. Ilkurkin; 28. Kankit; 29. Do’rman; 30. Barin va suqut; 31. O’klan. 32. Bayovut; 33. Jalayir urug’larining nomlarining kelib chiqishi hamda hududiy o’rnini keltirgan.Abulg’oziy Bahodirxon o’z kitobida mo’g’ullarni ikki katta bo’lakka bo’ladi. Biri qiyon/qiyot (nirun), ikkinchisi nuguz/nukuz (darlikin). Bulardan tashqari, mo’g’ullardan 25 ta urug’ va qabilalarini tilga oladiki, ulardan barisi o’zbek xalqining etnik tarkibiga kirgan. O’zbeklarning urug’ va qabilalariga tegishli ma’lumotlardan asarda keltirilgan urug’ va qabilalar nomi juda muhim. Bular: Orlot/arlat, og’or, olayunotli, o’qli, aymoq, boshqird, bayot, tot, totar, temirli, turumchi, turk, turkman, taka, turbotli, tevachi, jobi, jomachi, cho’bichoq, cho’boni, chig’atoy, cho’ni, xizir eli, xurosonli, xalaj, dukar, soiq, solur, surxi/surqi, soqar, saljuq, sultonli, savroqi, sovchili, qo’rg’oli, qo’rqin, qorliq, qipchoq, qoratoshli, qalmoq, qirg’iz, chiroyli, qutlar, lola, mo’g’ul, mang’it, nayman, mo’ndi, yozir, yag’mo, yovmut, yurti va b. O’lkaning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga oid ma’lumotlar orasida Xorazmning o’sha zamonlarda ham obod bo’lganligi, Amudaryo o’zanining o’zgargan vaqti va uning oqibatlari haqidagi ma’lumotlar ham qimmatlidir. Jumladan, Xiva xonligida yashovchi xalqning turmushi, yashash sharoiti, faoliyati bilan bog’liq
Купить