• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Abulg’oziy Bahodirxon faoliyati

I.BOB.  XORAZM MADANIYATI TARIXIDA ABULG’OZI
BAHODIRXONNING  TUTGAN O’RNI
1.1 «Shajarai turk» asari yaratilishi arafasidagi tarixiy sharoit
Xiva xonligi tarixini o’rganishda Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk»,
Munis   va   Ogahiyning   «Firdavs   ul-iqbol»,   Ogahiyning   «Riyoz   ud-davla»,
«Zubdatu-t-tavorix»,     «Gulshani   davlat»,   Bayoniyning   «Shajarayi
Xorazmshohiy»,   Mulla   Xudoyberdi   ibn   Qo’shmuhammadning   «Dili   g’aroyib»
kabi   asarlari   asosiy   manbalar   hisoblanadi.   Bu   yuksak   mahorat   bilan   yozilgan
tarixiy  asarlar  o’z  mazmuni, keltirilgan ma’lumotlarning  ko’pligi   va ishonarliligi
bilan   alohida   o’rinni   egallaydi.   Bu   tarixchilar   bir-birlarining   ishlarini   davom
ettirib,   Xiva   xonligi   hududida   XVI   asrdan   XX   asr   boshlarigacha   yuz   bergan
voqealarni   o’z   ichiga   oluvchi   asarlarni   yozib   qoldirganlar.   Bu   asarlarning
ko’pchiligi   Abulg’ozi   Bahodirxonning   «Shajarai   turk»   asari   ta’sirida   yozilgan
bo’lib,   undagi   tarixnavislik   an’analarini   davom   ettirdi.   Shu   ma’noda,   Munis   va
Ogahiyning «Firdavs ul-iqbol» asarini «Shajarai turk»ning davomi sifatida qarash
mumkin.   Bu   ikki   asar   bir   butun   holda   Xiva   xonligi   tarixini   o’rganishda   katta
muhim   ahamiyatga   ega   bo’lib,   o’sha   davr   Xorazm   madaniyati,   urf-odati,   badiiy
tilini o’rganishda asosiy manbalardan bo’lib xizmat qiladi.
  Abulg’ozi   o’z   davrining   iste’dodli   adibi   sifatida   o’zidan   avval   yashab   ijod
etgan   salaflaridan   ibrat   va   madad   olganidek,   uning   asarlari   ham   o’zidan   keyingi
san’atkorlar   uchun   dasturulamal   bo’ldi.   Muallif   an’analari   ayniqsa,   Munis   va
Ogahiyga   barakali   ta’sir   ko’rsatdi.   Ular   Abulg’ozining   tarixnavislik   an’analarini
qabul qilib, yanada rivojlantirdilar. XIX asrda Shermuhammad
Munis   tomonidan   boshlanib,   Muhammadrizo   Ogahiy   yozib   tamomlagan
«Firdavs   ul-iqbol»   shubhasiz   Abulg’ozixon   asarlarining   ta’siri   ostida   va   undan
foydalanib yozilgan tarixiy asar bo’ldi. Bu mualliflar o’zlarigacha bo’lgan tarixiy
davrni   yoritishda   ko’p   o’rinda   Abul’g’ozining   asarlariga   murojaat   qilganlar   va
asosiy manba sifatida tayanganlar.
  Bu   davrda   Xivada   adabiy   muhitning   kamol   topishi   va   yuksaklikka
ko’tarilishida   ikki   nozikqalb   san’atkor   —   Munis   va   Ogahiyning   roli   juda   katta va   yaqin   qarindoshlari   o’rtasidagi   kurashlarning   guvohi,   hamda   ishtirokchisi
bo’lgan   Abulg’ozi   Bahodirxon   boshqa   zamondoshlaridan   ko’ra   yaxshiroq
tushunardi.   Hukmdor   va   olim   sifatida   u   mamlakatdagi   murakkab   vaziyatdan
chiqishning   yagona   yo’li     o’tgan   tarixiy   jarayonlarni   chuqur   o’rganish   va   tahlil
qilish asosida islohotlar ishlab chiqish va amalga oshirish ekanini yaxshi tushunar
edi. Bu holat uni mamlakat tarixini o’rganish va tarixiy asar yozishga da’vat qildi.
Zero,   u   ajdodlarining   beparvoliklari   tufayli     yozilmay   qolgan   tarixning   yozilishi
zarurligini birinchilardan bo’lib angladi. Uning «Shajarai tarokima» va «Shajarai
turk»   asarlari   Xorazm   va   umuman   O’rta   Osiyo   xalqlari   tarixini   o’rganishda
bugungi kunda ham katta ahamiyatga ega bo’lgan asarlar hisoblanadi. qiziqarli   ma’lumotlar   uchraydi.   Shuningdek,   xonlikdagi   tanazzulning   asosiy
sabablaridan   biri   xonlik   aholisi   nafaqat   etnik,   balki   madaniy-iqtisodiy
munosabatlarda   ham   bir-biridan   keskin   farq   qiluvchi   uch   guruhga   bo’linganligi,
xonlikdagi   o’zaro ichki   qarama-qarshiliklarni kuchaytirgansabablardan biri shu
ekanligini ta’kidlaydi.
Jumladan,   shahar   hamda   dehqonchilik   bilan   shug’ullanuvchi   qishloqlar
aholisi   Xorazmda   qadimdan   yashovchi   xalq   avlodlari   hisoblangan.   Ular   asosan
dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar.
Ikkinchi   muhim   etnik   guruh   turkman   qabilalari   bo’lib,   ular   xonlikning
g’arbiy va janubiy qismlarida yashashgan,  hamda asosan chorvachilik va qisman
dehqonchilik   bilan   shug’ullanganlar.   Turkmanlar   ko’plab   urug’   va   qabilalarga
bo’linganligi   sababli   yagona   kuch  sifatida   harakat   qila   olmaganlar   va   XVI   asrda
xonlikka bo’ysundirilganlar.         Turkmanlarning qo’shni  davlatlar  bilan  iqtisodiy
va   siyosiy   munosabatlar   doirasiga   kiritilishi   turkman   qabilalarida   ichki
aloqalarning   rivojlanishiga   olib   keldi.   Bu   jarayon   turkman   amaldorlarini   Xiva
xonlari  xizmatiga o’tishini  tezlashtirdi, natijada turkman qabilalarining tarqoqligi
yanada kuchaydi.
Elbarsxon   bilan   Xorazmga   ko’chib   o’tgan   o’zbeklar   uchinchi   etnik   guruhni
tashkil   qilib,   ular   ko’chmanchi   hayot   tarzini   va   qabila   hamda   urug’larga
bo’linishni saqlab qoldi.
«Shajarai   turk»da     XVI-XVII   asrlarga   oid   xalq     tarixining   juda   ko’p
tomonlari   haqida   ma’lumot   beriladi.   Muallif   xonliklar   o’rtasidagi   talonchilik
urushlari   yoki   yaqin   qarindoshlar   orasida   yuz   bergan   toju-taxt   uchun   ziddiyatli
kurashlarni   tasvirlar   ekan,   bu   kurashlarda   mehnatkash   xalqning   hal   qiluvchi   roli
borligini   ta’kidlaydi.   Shuningdek,     xalqning   tez-tez   bo’lib   turgan   qonli
to’qnashuvlar tufayli vujudga kelgan ayanchli turmush manzarasi tasvirlanadi.
Elbarsxon   vafot   etgach,   o’sha   davr   taomili   bo’yicha   xonlik   taxtiga
Yodgorxon     nabiralarining   to’ng’ichi   Belikach   sultonning   o’g’li   Sultong’ozi,
uning vafotidan so’ng esa Abulakxonning o’g’li Xasanquli o’tirdi. Shundan so’ng
Elbarsxon   va   Belikach   sultonlarning   o’g’illari   birlashib   Urganchga   Xasanquli 1623 yilda otasining qatl etirilganligini eshitgan Isfandiyorxon Durun shahri,
Abdulxon   tog’laridan,   turkmanlarning   taka,   yovmut,   sariq   urug’laridan   qo’shin
to’plab Urganchga yurish boshladi. Urganch yaqinida Isfandiyorxon va Habash -
Elbars   qo’shinlari   o’rtasida   23   kun   davom   etgan   jangda   birlashgan   aka   -   ukalar
qo’shinlari Isfandiyor qo’shini tomonidan tor-mor etildi. Elbars qo’lga olinib qatl
etildi. Habash Sirdaryo bo’ylaridagi qoraqalpoqlardan najot so’radi. Ammo, u bu
yerdan   boshpana   topolmadi   va   navkarlari   bilan   qo’lga   olinib,   Isfandiyorxonga
topshirildi hamda ularning barchasi qatl etildi.
1623-1643   yillar   davomida   Xiva   xonligi   taxtini   Isfandiyorxon   boshqardi.
O’zining   yigirma   yillik   davlat   boshqaruvini   Isfandiyorxon   turkman   qabila
boshliqlariga   tayanib   olib   bordi.   Xonlikning   yuqori   lavozimlariga   turkmanlar
tayinlanib,   ularga   katta   imtiyozlar   berildi.   Natijada   o’zbek   urug’larning
Isfandiyorxon   siyosatiga   qarshi   noroziligi   kuchayib   bordi.   Isfandiyorxon   taxtga
o’tirgan yiliyoq nayman urug’larini qirg’inbarot qildi. Xonlikdagi o’zbek urug’lari
uch   bo’lakka   bo’linib,   biri   -Mang’it,   biri   -   Qozoqlar   yurti   va   yana   biri
Movarounnaxrga ko’chib ketdi. Oradan ko’p o’tmasdan o’z yurtiga qaytib kelgan
o’zbeklar Isfandiyorxon tomonidan qilichdan o’tkazildi.
Isfandiyorxon   xonligi   davrida   xam   Xorazmda   tinchlik   va   osoyishtalik
o’rnatilmadi.   Toju-taxt   uchun   kurashlar   ilgarigi   davrlardagidek   davom   etdi.
Xonlikdagi   siyosiy   hokimiyatni   turkmanlar   qo’liga   berib   qo’ygan
Isfandiyorxondan norozi bo’lgan kuchlar uni taxtdan chetlatish rejalarini tuzdilar.
Bu   kuchlarga   xonning   ukasi   Abulg’ozi   boshchilik   qildi.   Shuningdek,
Amudaryoning Orolga qo’yilish joyida (Orol bo’yi)da istiqomat  qilgan o’zbeklar
(bu yerda o’zbek qo’ng’irotlari katta siyosiy mavqega ega edilar)ning  xonlikning
siyosiy hayotiga ta’siri kuchayib bordi.
Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, 1643 yilda Orol bo’yi o’zbeklari Abulg’ozi
sultonni (1643-1663 yy.) xon qilib ko’tardilar. Xorazm davlatchiligi tarixida yirik
davlat   arbobi   va   tarixnavis   ijodkor   sifatida   mashhur   bo’lgan   Abulg’ozixonning
hayot yo’li og’ir kechgan. Abdulg’ozixon otasi Arab Muxammad taxtdan ketgach
o’zi   taxtga   o’tirgunga   qadar   uzok   yillar   (yigirma   yildan   ko’iroq)   muxojirlikda ketdim».   Bu   yurishda   Arab   Muhammadxon   yengiladi,   qo’lga   tushadi   va   ko’zi
ko’r qilinadi. Ming mashaqqatlar bilan suvdan kechib o’tgan Abulg’oziy avvalo
Katga  va u  yerdan Imomqulixon  oldiga keladi.  Asfandiyor, Sharif  Muhammad
va Xorazmshohlar Xazorasp qal’asiga kirib bekinadilar. Habash qal’ani 40 kun
qamal qiladi va nihoyat sulh tuziladi. Asfandiyorga Makkaga haj uchun  Eronga
jo’nashga   ruhsat   etiladi.   Abulg’oziyning   yozishicha,   Imomqulixon   saroyida
turgan   Abulg’oziyga   akasi   Asfandiyor   xat   yozib,   Habash   va   Elbarsga   qarshi
boshlagan   kurashda   yordamlashishni   so’ragan.   Ammo   Imomqulixon   uning
borishiga ruxsat bermagan. Abulg’oziy Imomqulixon saroyida ikki yil turadi.
.  Uchinchi,   Odam   ahdindan  to   bu  damgacha   Arabistonda,   Eron   va   Turonda
va Mo’g’ulistonda o’tgan podshoxdarning otlari va umrlarining va saltanatlarining
kam   va   ziyodin   bilmaklik.   Bu   vaqtda   fahmlamaklikda   va   tarix   bilmaklikda
faqirdek kishi shoyad Iroqda va Hindustonda bo’lsa bo’lg’ay, yo’q aytsam yolg’on
bo’lg’ay.   Ammo   sipohiyning   yo’sunin   bilmaklikda,   bu   choqda   musulmon   va
kofirda biz ko’rib va eshitaturg’on yerlarda va yurtlarda yo’q turar. Yer yuzi keng
turur,   eshitmagan   yerlarimizda   bo’lsa   ajab   ermas.   Bu   keltirilgan   ma’lumotlarga
qaraganda, Abulg’oziy she’riyatni yaxshi tushunish bilan bir qatorda, arab, fors va
turkiy   tillarni   ham   yaxshi   bilgan.   Tarix   ilmidan   yaxshi   xabardor   bo’lgan
Abulg’oziy   yuqorida   ko’rsatib   o’tilgan   asarlarni   tasnif   etgan.   Abulg’oziyning
hayoti   va   faoliyati   haqida   gapirar   ekanmiz,   bu   masala   yuzasidan,   birinchi
navbatda,   uning   mazkur   asarlariga   murojaat   qilishga   to’g’ri   keladi.   Chunki   o’zi
tasnif   etgan   asarlarida   tarjimai   holiga   oid   anchagina   ma’lumotlarni   keltiradi.
Ayniqsa,   «Shajarayi   turk»   asarida   o’z   hayotiga   va   siyosiy   faoliyatiga   ancha
batafsil   to’xtab   o’tadi.   Abulg’oziy   haqida   biografik   ma’lumotlar   K.Yusupovning
dissertasiya ishida (Abulgazi I Xivinskoye xanstvo v pervoy polovine XVII veka)
va   A.Yu.Yakubovskiyning   « Очерки   по   истории   Туркменского   народа   и
Туркменистана  VIII — XIX  вв . (216 — 233 с .) nomli asarida ham keltirilgan».   Ichki   siyosatda   Abulg’ozixon   mamlakat   yaxlitligini   saqlash   maqsadida
1646   -   1653   yillari   u   Tajan,   Bomibaurma   (Qizil   arvotning   janubiy-sharqiy
tarafida   joylashgan   manzilgoh),   Atrok   va   Jurjon   turkmanlari   bilan   urush   olib
bordi,   1655   -1662   yillari   o’lkaga   vaqt-vaqti   bilan   boqin   qilib   turgan   Yoyiq
(Ural)lik o’ris qozoqlari, qalmiqlar va qozoq ko’chmanchilari bilan kurash olib
bordi.     1663   -1664   yillari   bir   necha   marta   Buxoro   ustiga   yurish   qiladi,  hamda
xonlik sarhadlarini kengaytirishga xarakat qildi. Asar ana shu jihatdan bebahodir.
Shunday   qilib,   Abulg’ozixon   asarlari   bilan   o’ziga   xos   tarzda   boshlangan
Xiva tarixnavislik maktabi undan keyingi davrlarda yashagan tarixnavislar Munis,
Ogahiy   va   Bayoniylar     tomonidan   rivojlantirildi.   Bu   tarixchi   olimlar
Abulg’ozining ilg’or an’analarini davom ettirib, yangi tarix asarlarini yaratdilar. 1
1.2 Xiva xonligi tarixi va uning fanda o’rganilishi
1510 yilda Shayboniyxon vafotidan so’ng Xorazm hududi Eron shohi Ismoil
tomonidan   bo’ysundirildi.   1510-1512   yillarda   Xorazmni   Eron   shohining   noiblari
idora   qildilar.   Ammo,   1512   yilda   Xorazm   hududlarida   eroniylarga   qarshi   xalq
xarakatlari   boshlandi.   Ushbu   harakatga   Vazir   shahrining   (Ustyurtda,   Ko’xna
Urganchdan 60 km uzoqlik da joylashgan bu shaharni XV asrda uzbek xonlardan
bo’lgan   Mustafoxon   barpo   etgan)   qozisi   Umar   Shayx   boshchilik   qildi.
Qo’zg’olonchilar   Xorazmning   Vazir,   Urganch,   Xiva,   Xazorasp   shaharlaridagi
eroniy noiblar va ularning qo’shinlarini qirib tashladilar. 1512 yilda Xorazmning
obro’li   shayxlaridan   bo’lgan   Shayx   Ota   avlodlari   ko’chmanchi   o’zbeklarning
Berka sulton avlodidan bo’lgan Elbarsxonga maktub yo’llab, uni Xorazm  taxtiga
taklif   qildilar.   Elbarsxon   taxtga   o’tirgach,   eroniylarni   mamlakat   hududlaridan
butunlay   haydab   chiqarib,   amalda   mustaqil   xonlikka   asos   soldi.   U   mamlakat
hududlarini   hozirgi   Turkmanistonning   janubiy   qismi,   Eronning   shimolidagi
Saraxs   viloyati,   Mang’ishloq,   Abulxon,   Durun   hisobiga   ancha   kengaytirdi.
Ammo,   o’zbek   sultonlari   va   shahzodalar   o’rtasida   siyosiy   birlik   yo’q   edi.   Tez
orada   ular   o’rtasida   hokimiyat   uchun   o’zaro   kurashlar   avj   olib   ketdi.   Ushbu
kurashlardan foydalangan Buxoro hukmdori shayboniy Ubaydullaxon 1537 -1538
yillarda,   qisqa   muddat   Xorazmni   egallashga   muvaffaq   bo’ldi.   Biroq,
Ubaydullaxonning   xukumronligi   uzoqqa   cho’zilmadi.   Ubaydullaxon   zulmiga
chiday   olmagan   xorazmliklar   Anushaxonning   vorislari   boshchiligida
1
  Баѐний. Шажарайи хоразмшоҳий. -Т.: 1994. – 49б.
 Муниров Қ. Мунис, Огаҳий ва Баѐнийнинг тарихий асарлари. Т.: «Фан», 1960. – 50б. xrestomatiyasi»   nomli   kitobi   va   dorilfunun   talabalariga   o’qigan   ma’ruzalarida
«Shajarayi   turk»   tayanch   manbai   bo’lib   xizmat   qilganligini   olimning   o’zi
ta’kidlaydi.
Abulg’ozining   «Shajarai   tarokima»   va   «Shajarai   turk"   asarlariga   ular
xususida ilmiy izlanishlar olib borgan olimlardan Munis va Ogahiyning «Firdavs-
ul-iqbol»   asarida   S.P.Tolstov   «Qadimgi   Xorazm   madaniyatini   izlab»   nomli
kitobida,   Ya.G’.G’ulomov   «Xorazmning   sug’orilish   tarixi»,   Bayoniy   esa
«Shajarai   Xorazmshohiy»   kitobida   nihoyatda   yaxshi   fikrlar   bildirganlar.
Shuningdek,   P.P.Ivanov   va   A.K.Borovkovlar   «XVI-XIX   asrlar   turkman
tarixining manbalari haqida mulohazalar» nomli asarida, B.V.Lunin «O’rta Osiyo
tarixidan   ocherklar»   risolasida,   M.I.Yo’ldoshev   «Xiva   xonligida   yer   egaligi   va
davlat   tuzilishi»   asarida,   B.   V.   Bartold   «Madaniy   hayot   tarixi»,     Q.Munirov
«Munis, Ogahiy va Bayoniyning tarixiy asarlari», B.A.Ahmedov «Ko’chmanchi
o’zbeklar davlati» kabi asarlarida ham
Abulg’ozi Bahodirxonning ijodiga yuqori baho berganlar.
G’arbiy Yevropada esa asar nemis, ingliz, fransuz tillarida, hatto 
Amerikada ham tarjima qilinib nashr ettirildi. Yevropa bu asar bilan o’tgan
asrning   ikkinchi   choragida   tanishdi.   Poltav   yaqinidagi   g’alabadan   so’ng   Sibirga
jo’natilgan   shved   ofiserlari   Tobolskda   Abulg’ozixonning   qo’lyozmasi     va   uning
mundarijasi bilan tanishgach bu asar tarjimasi ustida ishlay boshladilar. Bu ilmiy
tadqiqotning   asosiy   tashabbuskori   Filipp   Ioann   Tabbert   Shtralenberg   edi.   Rus
tilini   yaxshi   bilgan   buxorolik   oxund   Abulg’ozixon   asarining   tarjimasini   rus
yozuvchisiga   bayon   qilgan.   O’z   navbatida   shved     Shenstrem   rus   tilidagi
tarjimadan   foydalanib   asarni   nemis   tiligf   tarjima   qilishga   muvaffaq   bo’ladi.   Bu
tarjima   1780-yilda   ―Abulgasi   Bahadur   Chan’S   Geschlecht   buchder
Mungalischen   Chanen,   auseiner   turkischen   Handschrift   udersetzt   von
Dr.D.G.Messerschmid,   1780   Messershmidt   tahriri   ostida   chop   etilgan.   Asar‖
nemis tiliga tarjima qilinishidan oldin fransuz tilida 1726-yil Bryusselda «Histoire
genealogique   des   Tatars,   traduite  du   manuscript   tartare   d’Abulgasi   –   Bahadur   –
Chan,   et   enrichie   d’un   grand   nombre   de   remarques   et   tres   curieusus   sur   le Osiyo tarixining bilimdoni, sharqshunos akademik V.V.Bartold bu asarlar haqida
fikr yuritib: «Munis  va Ogahiy asarlarining qanchalik kamchiligi  bo’lmasin, ular
o’zining   daliliy   materiallari,   bayon   qilinish   uslubi   izchilligi   bilan   bizgacha   yetib
kelgan  Buxoro  va  Qo’qon  xonliklari  haqidagi  tarixiy  asarlardan  ustun   turadi»  
  –
deb ta’kidlagan edi.
  Abulg’ozixon   boshlab   bergan   tarixnavislik   maktabini   Munis   va   Ogahiy
o’ziga   xos   oqimga   aylantirdi.   Bu   esa,   Xivada   yana   bir   ulkan   solnomachini
dunyoga   keltirdi.   Bu   Muhammad   Yusuf   Bobobek   o’g’li   Bayoniydir.   U   xonlik
tarixini davom qildirib, ―Shajarai Xorazmshohiy  nomli yirik asarini yaratdi.‖
Ogahiydan so’ng davom qildirilmagan solnomachilikni to’ldirish maqsadida
1911-yilda   Asfandiyorxon   Bayoniyga   shunday   topshiriq   beradi:   «Xonlik   tarixi
juda   sodda   tilda   yozilsinki,   uni   o’qigan   besh   yashar   bolaga   ham   tushunikli
bo’lsin!» Bayoniy Xivaning 1872-1912 yillardagi tarixini o’z ichiga olgan asarini
1914 yilda tugalladi. Solnomachi voqealarni bayon qilarkan, o’zi guvoh bo’lgan,
eshitgan,   to’plagan   manbalarga   suyandi,   shuningdek,   rus   bosqinchilarining   shu
davrdagi   Xivaga   yurishi   bayoni,   uning   voqealariga   oid   asarlaridan   ham
foydalandi.   Qo’lyozma,   asosan,   16   bobdan   iborat   bo’lib,   Asfandiyorxon   davri
(1910-18)   bilan   yakunlanadi.   Bayoniy   asardagi   voqealarning   haqqoniyligiga
kafolat berib, quyidagicha yozadi: «Tarix kitobi yozishning bir sharti bor: Tarixiy
voqealarni yozuvchi tarafdorlik qilmasdan, bo’lgan voqealarni rostlik bilan bayon
qilishi shart. Agar rostlik ila bayon qilmasa uning so’zlari hech bir odamga ma’qul
bo’lmaydi».
Bayoniy   asariga   tarixchilar   katta   baho   berib,   voqealar   tadriji,   izchilligi,
daliliy   materiallarning   ko’pligi   jihatidan   hatto   Ogahiy   va   Munis   solnomalaridan
ham qimmatliroq ekanligini ta’kidlashgan.
1920   yilgi   xonlikdagi   voqealar,   inqilob   shiori   ostida   ro’y   bergan   siyosiy
o’zgarishlardan so’ng Bayoniy asarini qayta tahrir etdi va uni «Xorazm tarixi» deb
atadi.   Qayta   tahrir   payti   muarrix   uni   ortiqcha   maqtovu-hashamlar,   har   bir   bobda
hukmdor   sha’niga   o’qiladigan   hamdu-sanolardan   tozaladi   va   voqeliklarga
hukmdorlar   hayotni   tark   etganlaridan   so’ng   qayta   bir   ko’z   tashlashga   jazm   etdi. ijodkori bo’lib yetishuviga yordam bergan omillardir.
Abulg’ozi otasi va aka-ukalari  qatori feodal urushlarda bahodirlarcha jang
qilgani uchun  uni Bahodirxon deb atay boshlaganlar. Abulg’ozixon yoshlikdan
turli   fanlarni   o’rganish,   harbiy   ta’lim   olish   bilan   mashg’ul   bo’ladi.   O’n   olti
yoshidan boshlab esa, davlat ishlariga aralasha boshlaydi. Bu haqda uning o’zi
shunday yozadi: «... Olti yoshqa yetkanda onamiz haq rahmatiga ketdi. To o’n
olti   yoshqacha   Urganchda   ota   qo’lida   bo’lduk.   Andin   so’ng   otamiz   katxudoy
qildi. Taqi Urganjning yarmini ulug’ og’amiz Xabash sultonga va yarmini bizga
berdi. Bir yildan so’ng Xabash va Elbars otli og’alarimiz birlan oramizda nizo
bo’ldi. Ul sababdin tura bilmay Xevaqg’a otamiz qatig’a kelduk... Avval bahor
erdi. Katga borib olti oy turg’andin so’ng otamiz birlan otlanib, Xabash, Elbars
ustiga borduq».
Abulg’ozixon   Xiva   xonligida   og’ir   siyosiy   vaziyat   yuzaga   kelgan   bir
davrda   yashadi.   U   bolalik   va   o’smirlik   yillaridan   boshlab   uzoq   va   yaqin
qarindoshlar   o’rtasidagi   saltanat   uchun   olib   borilgan   ayovsiz   kurashlarning
guvohi bo’lib o’sdi. Ba’zan bu kurashlarning urug’  va elatlar o’rtasida
fitnachilikka qirgin keltiruvchi dahshatli bosqinlarga aylanib ketganligini ko’rdi 
va o’zi ham ko’pincha ularda ishtirok etdi.
Abulg’oziy avvalo katta akasi Habash sulton bilan Urganchda hokim bo’lib
turadi. Keyinchalik o’rtalarida nizo paydo bo’lgandan so’ng Habash bilan birga
Urganchda   tura   olmagan   Abulg’oziy   Xivaga   otasi   Arab   Muhammadxon
huzuriga  keladi.  Bu  yerga  kelgandan  keyin  Arab  Muhammadxon  Abulg’oziyni
Katga   hokim   qilib   tayinlaydi.   Habash   va   Elbars   sultonlar
Arabmuhammadxonning   qarshiligiga   qaramay   bir   necha   marta   Eron   va
Buxoroga hujum uyushtiradilar.   Abulg’oziy Katda hokim bo’lib turganda otasi
Arab   Muhammadxondan   o’z   askarlari   bilan   uning   huzuriga   kelishga   farmon
oladi.   Arab   Muhammadxon,   Abulg’oziy,   Asfandiyor   va   Sharif   Muhammadlar
Habash   va   Elbars   ustiga   yurish   qiladilar.   Yurish   haqida   «Shajarayi   turk»
shunday   yozadi:   «Bizning   xon   to’p   bo’ldilar.   Asfandiyorxonni   so’l   va   faqirni
o’ng   qilib   erdilar.   Faqir   uch   ot   yiqilguncha   urushtum.   Barcha   xalqdin   so’ng «Shajarai   turk»da   muallif   ta’kidlaganidek,   asarni   yozishdan   maqsad
Yodgorxon   davridan   boshlab   yozilmay   qolgan   tarixni   yozib,   uni   keiyngi
avlodlarga   yetkazish   edi.   Bunda   Abulg’ozixonning   o’zi   hukmdor   bo’lganligi
sabab,   u   rasmiy   doira   arboblariga   itoat   etishi   shart   bo’lmagan.   Bu   esa,   mutloq
ijod erkinligini ta’minlagan ya’ni asarda o’zidan oldingi va o’zi bilan zamondosh
hukmdorlarning,   shuningdek   o’zining   ham   davlat   boshqaruvi,   ichki   va   tashqi
siyosati   haqidagi   fikrlarini   ochiq   bayon   etgan.   Jumladan,   hukmdorlar   siyosati
o’zaro kurashlar oqibatida mahalliy xalqning aziyat  chekkani asarda jonli tarzda
bayon etiladi. Elbarsxon vafotidan so’ng, Yodgorxon nabiralari o’rtasida toj-taxt
uchun bo’lgan kurashlarda Urganch shahri, uning aholisining ahvoli ifodalangan.
Shayboniyxon   vafotidan   so’ng   shoh   Ismoil   Xurosondagi   barcha   viloyatlarga
dorug’a   yubordi.   Xorazmga   ham   uchta   dorug’a   yuborilib,   ulardan   biri   Xiva   va
Hazoraspga, yana biri Urganchga hamda keyingisi Vazir shaharlariga yuboriladi.
Demak,   xonlik   tuzilishi   arafasida   undagi   asosiy   shaharlar   Xiva,   Hazorasp,
Urganch   va  Vazir   shaharlarining  siyosiy   mavqyei   baland  bo’lgan.    So’fiyonxon
davrida   xonlik   poytaxti   Urganch   shahri   bo’lib,   shuningdek   bu   davrda   xonlikda
Vazir, Yangi shahar, Tirsak, Xuroson, Durun, Manqishloq, Xiva, Hazorasp, Kat,
Buldumsoz, Pingichka, Bog’obod, Nisoy, Obivard, Chahordeh, Mahna,  Chacha,
Abulxon va Dehiston kabi shaharlar bo’lgan. Xonlik taxtiga sulola vakillarining
eng   yoshi   ulug’i   o’tqazilgan.     Bunday   taomilning   mavjudligi   ham   ba’zan
ayanchli   oqibatlarga   olib   kelganligi   haqida   asarda   bir   necha   bor   qayd   etiladi.
Chunki,   sulola   vakillarining   hammasi   ham   boshqaruvchilik   qobiliyati   ega   emas
edi.
«Shajarai   turk»   asarida   tashqi   siyosatda   Eron   bilan   munosabatlar   ko’p
o’rinlarda   eslatiladi.   Buqachaxon   hukmroligi   davrida   shoh   Tahmasp   xonlikka
elchi yuboradi: «Men xong’a o’g’ul bo’layin deytururman. Temurbiy Chingizxon
avlodina   kuyov   bo’ldi   ersa,   hanuzgacha   ani   Temur   Ko’ragan   deytururlar.   Men
ham   Chingizxon   avlodina   ko’ragan   bo’lmoqni   ko’nglim   izlay   turur.   To
Xunkordek   ulug’   dushmanim   aytqay   kim   shoh   Tahmosib   o’zbek   podshohining
qizin oldi; yaxshi yarashdi». Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабие{т ва санъат нашр., 1978
15. Муҳаммад Ризо Мироб Эрни	
е{збек ўғли Огаҳий. Асарлар. VI жилд. 
Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адаби
е{т ва санъат нашр., 1980.
16. Муҳаммадризо Эрни	
е{збек ўғли Огаҳий. Зубдату-т-таворих. Нашрга 
тай	
е{рловчи Н.Жабборов. Тошкент: «Ўзбекистон», 2009. – 238б.
17. Шермуҳаммад Мунис. Муҳаммадризо Огаҳий. Фирдавс ул-иқбол. 
Тошкент:«Ўқитувчи», 2010. – 381б.
18. Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. Масъул муҳаррир: Б. 
Эшпўлатов. Тошкент: «Шарқ», 1997
19. Ҳофиз Таниш Бухорий. Абдулланома. Нашрга тай	
е{рловчи:. 
Б.Аҳмедов. Тошкент: «Шарқ», 1999.
1963. Abulg’ozi asos solganini ham eslatib o’tadi.
  Hududning XIX asr 3-yarmigacha bo’lgan tarixining barcha davrlari haqida 
ma’lumot beruvchi «Xorazm tarixi» monografiyasini alohida takidlash lozim.
  Tarixchi   olim   H.Xudoynazarovning   Abulg’ozi   Bahodirxon   hayoti   va   ilmiy
faoliyatini   o’rganishga   doir   tadqiqotlari   ayniqsa   diqqatga   sazovor.   Olimning
«Abulg’ozi   Bahodirxon   tarixchi   va   adib»,   shuningdek,   «Shajarai   turk»   va   uning
o’rganilishi» asarlarida Abulg’ozixonning ilmiy merosi, hamda uning
Xiva xonligi tarixida qo’shgan hissasi haqida so’z yuritilgan.
  Shuningdek,   «Shajarai   turk»   asarining   qiyosiy   tahlili   uchun   bir   qator
manbalar   ham   o’rganildi.   Zahiriddin   Muhammad   Boburning   «Boburnoma»,
Gulbadanbegimning   «Humoyunnoma»,   Hofiz   Tanish   Buxoriyning
«Abdullanoma»,   Munis   hamda   Ogahiyning   «Firdavs   ul-iqbol»,   Bayoniyning
«Shajarai Xorazmshohiy» asarlari shular jumlasidandir.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari.  «Shajarai turk» asarini o’rganish 
natijasida Xiva xonligining XVI-XVII  asrlar davridagi muhitni, jumladan:
-  Xiva xonligi tarixi, uning tashkil topish va  rivojlanish  davrini manbalar 
(«Shajarai turk») asosida o’rganish;
-   Xonlikning   inqirozga   yuz   tutishi   sabablari   va   bu   davrda   ijtimoiy-iqtisodiy
hayot masalalarining yoritilishi;
-  Xonlikning ijtimoiy-madaniy hayoti, Amudaryo o’zanining o’zgarishi va 
buning xalq hayotiga ta’sirining aks ettirilishi;
-  Xonlarning ichki va tashqi siyosati, hamda qo’shni davlatlar bilan 
munosabatlarning yoritilishi masalalarini o’rganish;
-   Bu   davr   tarixiy   jarayonlarini   ilmiy   tadqiq   etilishining     bugungi   kunda
O’zbekiston   tarixi   fanining   rivojlanishi   va   tarixiy   bosqichlardagi   o’rni   va
ahamiyati.
Kurs   ishining   obyekti   va   predmeti .Abulg’ozi   Bahodirxonning   «Shajarai
turk»   asari     ishning   obyekti   qilib   olindi.   Shuningdek,   uning       faoliyatini
o’rganishga   oid   bo’lgan   ishlar,   asarlar   hamda   Zahiriddin   Muhammad   Boburning
«Boburnoma»,   Hofiz   Tanish   Buxoriyning   «Abdullanoma»   asarlari   qiyoslash Mazkur   asarni   o’rganish  borasida   keyingi  yillarda ham   ayrim   ishlar   qilindi.
M.Yunusovning  «XIX  asr  shoiri   Komil  Xorazmiy ijodiyoti» mavzuida  yoqlagan
iomzodlik dissertasiyasida,  V.A.Abdullayevning «XVII—XVIII asrlarda Xorazm
o’zbek   adabiyoti»   mavzuida   yoqlagan   doktorlik   dissertasiyasida   va
H.Ko’ro’g’lining 1969-yilda Moskvada «O’g’uzlarning qahramonlik eposi» degan
mavzuda   yoqlagan   doktorlik   dissertasiyasida   ham   Abulg’ozi   Bahodirxonning
«Shajarai  turk» va  «Shajarai   tarokima»  nomli  asarlari   tayanch  manbalaridan biri
bo’lib   xizmat   qilgan.   E.Rustamov   ham   o’zining   «XV   asrning   birinchi   yarmida
o’zbek   she’riyatiga   bag’ishlangan   monografiyasida   o’q   va   yoy   ta’rifi,   tavsifida
boshqa   manbalar   qatori   Abulg’ozining   «Shajarai   turk»   va   «Shajarai   tarokima»
asarlariga murojaat etgan.
2.2 Asarda xonlik ijtimoiy-iqtisodiy hayotining aks ettirilishi
XVI va XVII asrning birinchi yarmida Xiva xonligidagi ichki ahvol haqidagi
ma’lumotlar juda oz bo’lib ular asosan Xivaga kelgan elchilar va savdogarlarning
xotiralari,   safar   haqidagi   ma’lumotlari     bilan   cheklangan.   Bu   davrda   xonlikning
tarixini   yorituvchi   yagona   manba   Abulg’ozi   Bahodirxonning   «Shajarai   turk»
asaridir.  Asarda  muallif     Xiva  xonligi  tarixidagi      o’sha  davr  siyosiy   voqealarni
yoritishga   e’tibor   qaratgan   bo’lsa-da,   unda   tarixning   turli   masalalariga   oid
e’tiborli   ma’lumotlar   ko’plab   uchraydi.   Jumladan,   asarda   o’lkadagi     ijtimoiy-
iqtisodiy vaziyat haqida ham ko’plab ma’lumotlar mavjud.
Asarda   turk-mo’g’ul   qabilalari,   xususan,   ular   nomlari,   etimologiyasi,   urf-
odatlari   haqidagi   etnografik   ma’lumotlar     keltirilgan.   Bunda   o’zbeklar,   sartlar
hamda   turkman   urug’lari   (sariq,   yovmut,   qizil   ayoq,   ersari   va   h)   haqidagi
ma’lumotlar xam o’ta muhimdir. Jumladan, u turkiy qabilalarga kiruvchi  va turk
nomi   bilan   ataluvchi   qabilalar   quyidagi   katta   5   avlod   (bo’g’in)ni   tashkil   qiladi
degan.   Bular:   uyg’ur,   qang’li/qiniqli,   qipchoq,   qalach,   qarluq   qabilalari.   Shunisi
e’tiborga   molikki,muallif   urug’,qabilalarning   nomlarini   keltirar   ekan,   ularning Xojimxon Xivani tashlab bir guruh navkarlari bilan Eronga qochdi va shoh Abbos
saroyidan panoh topdi. 1598 yilda Abdullaxon II vafot etganidan so’ng Hojimxon
shoh   Abbosdan   ruxsat   olib   Xorazmga   qaytdi.   Yangi   sharoitda   u   Urganch   bilan
Vazirni   boshqarishni   o’ziga   olib   Xiva   bilan   Katni   Arab   Muxammadxonga,
Hazoraspni   Isfandiyor   Sultonga   berdi.   1600   yilda   Xojimxon   Urganch   va   Vazir
qal’alari boshqaruvini Turkiyadan kelgan o’g’illariga topshirib, o’zi Xivada kichik
o’g’li   Arab   Muxammadxon   bilan  qoladi.   1601  yilda   Hojimxon  83   yoshida   vafot
etgach, taxtga uning o’g’li Arab Muxammadxon (1602-1623 yy.) o’tirdi.
Arab   Muhammadxonning   dastlabki   hukmronligi   yillarida   toju-taxt   uchun
kurashlar   davom   etdi.   Xususan,   1605   yilda   nayman   urug’i   vakillari   Elbarsxon
avlodiga  mansub   Xusrav  Sultonni   taxtga   o’tkazishni   rejalashtiradilar.   Ammo,  bu
fitna oshkor  bo’lib, Xusrav Sulton qatl  ettiriladi. Oradan ikki  yil  o’tgach,  uyg’ur
oksoqollarining   maslahati   bilan   Solix   Sulton     taxtga   davogar   bo’ladi,   bu   isyon
xam bostirilib, Solih Sulton o’ldirildi.
1616   yilga   kelib   taxt   va   mansab   talashish   mojarolariga   Arab
Muhammadxonning   o’g’illari   xam   qo’shildilar.   Isfandiyor   Hazoraspda,
Abulg’oziy   Sulton   Katda,   Habash   bilan   Elbars   sultonlar   Vazir   va   Urganch
hokimlari etib tayinlangan edilar. Xon farzandlarining xar biri taxtga davogar edi.
Ayniqsa   Habash   sulton   bilan   Elbars   sultonlarning   harakatlari   keskin   edi.   Ota   -
bolalar o’rtasidagi ziddiyatlar kuchayib oxir-oqibatda qonli urushga aylandi. 1621
yilda Toshli Yorilish arig’i (Xiva yaqinida) yonida Arab Muxammadxon va uning
o’g’illari Habash hamda Elbars sulton qo’shinlari o’rtasida jang bo’ldi. Isfandiyor
va   Abdulg’oziy   sultonlar   otasi   tomondan   turib   kurashgan   bo’lsalarda,   bu   jangda
Arab   Muxammadxon   yengildi.   Arab   Muxammadxon   avval   ko’zlari   ko’r   qilinib
Xivaga   jo’natildi.   1623   yilda   esa   Qum   qa’lasi   yaqinida   Arab   Muxammadxon
xotinlari, yosh o’g’illari va ikkita nabirasi bilan o’g’illari. 2
Xabash   va   Elbars   sulton   tomonidan   o’ldirildi.   Isfandiyor   Eronga   (garchi
unga   Makkaga   borishga   ruxsat   bergan   bo’lsa-da),   Abdulg’oziy   esa   Buxoroga
qochib, jon saqladilar.
2
  Ўзбекистон тарихи. I қисм. Т. 2002. – 211б. yodgorliklarning   yaratilishida   bevosita   homiylik   qilgan   ma’rifatparvar   davlat
arbobi va olim adib hamdir.
Abulg’ozixon   1603   yil   15-avgustda   (h.   1014   yil)   Urganchda   dunyoga
kelgan.     U   Xiva   xoni   Arab   Muhammadxon   (hukmronligi   1602-1623)ning
to’rtinchi   o’g’li   edi.   Abulg’ozixon   tug’ilishidan   40   kun   oldin   Arabmuhammad
Ural qozoqlari bilan bo’lgan urushda g’alaba qozongan edi. Shu sababli u o’g’liga
Abulg’oziy   deb   nom   beradi.   Bundan   tashqari   uning   onasi   g’oziylar   avlodidan
bo’lib, naslu-nasabi Chingizxonga borib taqalgan. Abulg’oziy 6 yoshga kirganda
onasi vafot etadi. U 16 yoshga kirguncha Urganchda otasi qo’lida tarbiyalanadi.U
o’zining   tavalludi   haqida   «Shajarayi   turk»   asarida   shunday   yozadi:   «Urganch
viloyatinda   tarix   ming   taqi   o’n   to’rtda   topushqan   yili   va   asad   burji   va   rabi’-ul-
avval oyining o’n beshida dushanba kuni oftob birlan barobar tulu’ qilibmiz».
Arab   Muhammadxonning   Asfandiyorxon,   Habash   sulton,   Elbars   sulton,
Abulg’oziyxon,   Sharif   Muhammad   sulton,   Xorazmshoh   sulton,   Avg’on   sulton
nomli yetti o’g’li bo’lgan. Mazkur yetti o’g’il Arab Muhammadxonning bir
necha   xotinidan   dunyoga   kelgan   farzandlari   edilar.   Abulg’oziyning
yozishicha:   «Asfandiyorxonning   onasi   o’z   jamoatimizdan   erdi.   Habash   va
Elbarsning  onasi   Nayman  qizi  bo’lib,  bir  onadin  erdi.  Sharif  Muhammad   sulton
birlan Xorazmshoh sulton ikkisining onasi Xoja Mavdud Chishtiy avlodidin erdi.
Avg’on sultonning onasi Abulxayrxon avlodindin erdi». 4
Abulg’ozi   Bahodirxon   o’z   otasining   nomi   bilan   ataluvchi
Arabmuhammadxon     madrasasida   tahsil   oldi.   Arabmuhammadxon   o’g’lining
o’qishi  va  dunyoviy ishlarni   o’rganishiga  alohida  e’tibor  bergan.  Aka  va ukalari
o’rtasida   o’ta   zehnli   va   qobiliyatli   bo’lgan   Abulg’ozi   o’z   zamonasining
bilimdonlari  qo’lida   tahsil  ko’rgach,   tarix  faniga  ixlos  va  ishtiyoq   qo’yadi.  Xalq
og’zaki   ijodini   mehr   qo’yib   o’rganishi   tufayli   uning   ijodkorligi   yoshlikdan   ortib
boradi. Bularning barchasi uning yirik davlat arbobi, o’z davrining ilg’or siymosi,
4
  Дмитриева Л.В., Мугинов А.М., Муратов С.Н. Описание тюркской рукописей Института 
народов Азии. Т.1. М.: 1965. -С. 93.
Худойназаров Ҳ. «Шажараи турк» ва унинг ўрганилиши. Т.: «Ўқитувчи», 1993. – 34б.
Абуғозий. Шажарайи турк. Т.: «Чўлпон», 1992. – 168б. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR
FAKULTETI 
O‘ZBEKISTON TARIXI FANIDAN 
KURS ISHI
Mavzu: Abulg’oziy Bahodirxon faoliyati 
Bajardi: Otaboyeva Zumrad 
Ilmiy rahbar: Matyokubov Xamdam 
2024-yil buxoroliklarga   qarshi   qo’zg’olon   ko’tardilar.   Ubaydullaxon   1538   yilda   yana
Xorazmga qo’shin tortdi. Xazorasp bilan Xiva shaharlari oralig’idagi Kardaronxos
degan   joyda   Buxoro   qo’shinlari   mag’lubiyatga   uchradi.   Shayboniylardan   ozod
bo’lgan Xorazmda endi ichki kurashlar avj olib ketdi. Shuningdek, Urganch, Kat,
Yangi   shahar,   Xiva,   Xazorasp   kabi   shaharlar   va   viloyatlar   hukmdorlarining
markazdan   qochuvchi   xarakatlari   kuchayib,   ular   amalda   o’zlarini   mustaqil
hisoblar   edilar.   Ayrim   shaharlar   bir   vaqtning   o’zida   ikkita   hukmdor   tomonidan
(mas.,   Xivada   Po’lat   Sulton   vaTemir   Sulton)   boshqarildi.   O’zaro   kurashlar
ayniqsa   Elbarsxon   va   Anushaxon   avlodlari   o’rtasida   kuchayib   ketdi.   XVI   asrda
Abdulg’oziy   ma’lumotlariga   ko’ra,   bunday   kurashlar   natijasida   qisqa   muddatga
hokimiyatdan   o’nlab   xonlar   almashganlar.   Natijada   markaziy   hokimiyat   deyarli
inqirozga   uchragan   edi.   O’zaro   kurashlar   va   siyosiy   tanglik,   o’z   navbatida
iqtisodiy hayotning ham izdan chiqishiga sabab bo’lgan edi.
XVI   asrning   ikkinchi   yarmida   Xojimxon   (Xoji   Muhammadxon,   1558-
1593/1598-1602   yy.)   hukmronligi   davrida   Xorazmdagi   o’zaro   urushlarga   biroz
barxam   berilib   tinchlik   va   osoyishtalik   o’rnatildi.   Sug’orish   va   dexqonchilik,
hunarmandchilik   va   savdo   sotiq   ishlariga   jiddiy   e’tibor   qaratilib   tashqi   savdo
xamda   munosabatlar   rivoj   topdi.   Xojimxon   hukmronligi   davrida   poytaxt
Urganchdan   Xivaga   ko’chiriladi   (ayrim   manbalarda   XVI   asrning   70-yillarida,
ayrimlarda   esa   90-yillarda).   Bunga   asosiy   sabab   Amudaryo   o’zanining   o’zgarib
Kasbiy   dengizga   oqmay   qo’yishi   natijasida   (Urganch   va   Xivaning   poytaxtga
aylanganligi sanasi  to’g’risida - 1556 y, 1598 y, 1602- 1621 yy., 1611-1611 yy.,
1610-1612   yy.,   1557-1603   yy.   kabi   fikrlar   mavjud)   uning   atroflaridagi   suv
tanqisligi   bo’lsa,   ikkinchidan,   Xivaning   bu   davrda   siyosiy   va   iqtisodiy   mavqyei
ancha   kuchayib,   asosiy   savdo   markaziga   aylanishi   yana   bir   sabab   edi.   Poytaxt
Xivaga ko’chirilganidan so’ng davlat ham Xiva xonligi deb atala boshlandi 32
.
Bu   orada   Buxoro   hukmdori   Abdullaxon   II     Shayboniylar   davlatini   qayta
tiklashga muvaffaq bo’lib Xorazm xududlarini yana Shayboniylar tasarrufiga olish
uchun   harakat   boshladi.   Chunonchi,   bir   necha   yurishlardan   so’ng   1593   yilda
Xorazm yana Shayboniylar qo’liga o’tdi. Abdullaxondan mag’lubiyatga uchragan II BOB. «Shajarai turk» asarining yaratilishi va unda aks ettirilgan tarixiy
voqealar
2.1 «Shajarai turk» asari, uning yozilish tarixi, o’rganilishi
Abulg’ozixonning   ikkinchi   –   yirik     asari   «Shajarayi   turk»   nomi   bilan
mashhur.   Mazkur   asarning   asosiy   qismi   1663-1664   yillarda   yozilgan.   Asar
Xorazm tarixining XVI-XVII asrning ikkinchi yarmidagi ijtimoiy siyosiy tarixini
bayon etishda nodir manbadir. Abulg’ozi kelgusi avlodlarga tuhfa qilib qoldirajak
asarini   yaratishga   kirishar   ekan,   uydirma   va   soxtaliklarga   yo’l   qo’ymaslikka,
tarixdan chetga chiqmaslikka harakat qiladi. Abulg’ozi Bahodirxon mazkur asarni
bitishda   forsiy   va   turkiy   tillarda   yozilgan   o’n   sakkizta   manbaga   tayanadi.   Bu
haqda   uning   o’zi   shunday   deydi:   «Eron   birlan   Turonda   o’tgan   Chingizxon
o’g’illarining   otlarini   aytilgan   tarixlardan   ushbu   zamon   faqirning   oldinda   o’n
sakkiz mujollik hozir turar». Abulg’ozi o’z ona tilini yaxshi bilganidek fors-tojik,
shunishdek, mo’g’ul tillarini  ham  puxta egallagan edi. U o’z asarlarini ona tilida
yozgan.   Abulg’ozi   Bahodirxon:   «Bu   tarixni   yaxshi   va   yomon   barchalari   bilsin
deb, turk tili bilan aytdim. Bir kalima chig’atoy turkiydan, forsiydan va arabiydan
qo’shmayman,  ravshan bo’lsin deb, turkiyni ham  andoq aytibmanki, besh yashar
o’g’lon tushunur»,— deb yozadi.
Abulg’ozining asarlari Sharq tarixchi va olimlarinigina emas, balki rus va
boshqa chet el  olimlarining ham diqqat etiborini o’ziga torta boshladi. Jumladan,
rus     tarixiy   adabiyotlarida     xorijiy     tillardan     tarjima   qilingan   asarlar   qatoriga
1770-yildan   «Shajarayi   turk»   asari   ham   qo’shildi.   Muallifning   «Shajarai   turk»
asari   1825-yilda   Qozonda   Rumyansev,   1854-yilda   G.S.Sablukov,   1871-yilda
P.I.Demizonlar   tomonidan,   «Shajarai   tarokima»  asari   esa   1898  va   1966-yillarda
bir necha marotaba rus tilida nashr etildi. «Shajarayi turk»ning rus tiliga tarjimasi
Rossiya   oliy   o’quv   zortlarida   Sharq   xalqlari   tarixi   va   tilini   o’qitish   ishiga   ham
ijobiy ta’sir  etdi.  Masalan,   Qozon Davlat  dorilfununining professori   I.N.Berezin
turkiy   xalqlar   tarixini   o’qitishda   Abulg’ozining   asarlariga   ham   tayangan:   «Turk FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Siyosiy adabiyotlar:
1.  Каримов   И . А .  Ўзбекистон   ХХ I  аср   бўсағасида .  Тошкент: 
«Ўзбекистон», 1997.
2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Тошкент: 
«Ўзбекистон» 1998.
3. Каримов И.А. Биз ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. – 
Тошкент: Ўзбекистон, 1999. – 133 б.
4. Каримов И.А.  Миллий истиқлол мафкураси халқ эътиқоди ва буюк 
келажакка ишончдир. – Тошкент:«Ўзбекистон», 2000. – 32 б.
5. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳае{т пировард 
мақсадимиз. Тошкент: Ўзбекистон, 2000.
6. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент: 
«Маънавият», 2008.
2. Tarixiy manbalar:
7. Абуғозий. Шажарайи турк. Т.: «Чўлпон», 1992. – 167б.
8. Абулғози Баҳодирхон. Шажараи тарокима. Самарқанд: 1995. – 72б.
9. Ба	
е{ний. Шажарайи хоразмшоҳий. Тошкент:1994.-Б. 49.
10. Гулбаданбегим. Ҳумоюннома. Тошкент:«Ўқитувчи», 1997.
11. Дженкинсон А. Путешествие в Среднюю Азию 1558-1560гг.
Английские путешествие в Московском государстве в XVI веке. 
Перевод с английского Л.Готье. Л.:1932.
12.   Заҳириддин   Муҳаммад   Бобур.   Бобурнома.   Ҳозирги   ўзбек   тилига
В.Раҳмонов ва К.Муллахўжаевалар табдил қилишган. - Тошкент: Ўқитувчи,
2008.
13. Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома. Т.:1961. – 321б.
14. Муҳаммад Ризо Мироб Эрни	
е{збек ўғли Огаҳий. Асарлар. V жилд. madaniyatini   o’zlashtirdi.   G’ozobod   kanali   va   undagi   istehkom   (G’ozovot)   ham
Abulg’ozi nomi bilan bog’langandir».
Akademik   M.I.Yo’ldoshev   Xorazmdagi   urug’larning   tarkibi   va   tuzilishini
o’rganishda   Abulg’ozixonning   tadbirkorligini   bayon   etib:   «Abulg’ozixon
tomonidan   ko’rilgan   tadbirlar   to’g’risida   Shermuhammad   Munis   asarida
keltirilgan   ma’lumotlar   ham   urug’larniig   tarkibi   va   tuzilishini   o’rganish   uchun
diqqatga sazovordir»,— degan edi.
XX asrning  dastlabki yillaridan boshlab Abulg’ozi asarlari tilshunos 
olimlarni ham qiziqtirib kelmokda. Bir qancha atoqli turkshunoslar o’zbek
adabiy tili tarixiga bag’ishlangan ilmiy-nazariy ishlarida Abulg’ozi asarlaridan 
unumli foydalanganlar.
1957-yilning   4—11   iyun   kunlarida   Toshkentda   o’tkazilgan   Butunittifoq
sharqshunoslarining   birinchi   ilmiy-nazariy   konferensiyasida   «Xivalik
Abulg’ozixon   asarlari   —   o’zbek   adabiyoti   va   tilining   yodgorligi   sifatida»   degan
mavzuda   ma’ruza   qilingan.   Ma’ruzada   Abulg’ozixon   adabiy   merosini   to’plash,
tizimlashtirish  va ular  ustida  har   tomonlama,  chuqur  ilmiy-tadqiqot  ishlarini  olib
borishga   alohida   e’tibor   berildi.   1958   yilda   esa,   A.N.Kononov   tomonidan
Abulg’ozining «Shajarai tarokima» asari  rus tiliga tarjima qilinib, tanqidiy matni
nashr etildi. Bu asarga tarjimon qisqacha so’z boshi yozgan.
A.M.Shcherbakning   1959-yilda   Moskvadagi   Sharq   adabiyoti   nashriyotida
«O’g’uznoma va muhabbatnoma» nomli kitobi bosilib chiqadi. Bu kitob qadimgi
uyg’ur   va   eski   o’zbek   yozuvlari   yodgorliklariga   bag’ishlangan   bo’lib,   unda
O’g’uznoma   munosabati   bilan   Abulg’ozining   «Shajarai   turk»   asariga   ham
anchagina   o’rin   ajratilgan.   Bu   ikki   asar   tadqiqotchi   tomonidan   taqqoslanadi   va
ulardan   ilmiy-nazariy   xulosalar   chiqariladi.   A.M.Shcherbak   O’g’uzxonning
afsonaviy   tarixini   yorituvchi   qo’lyozmalarning   turli   xil   variantlarni   bir-   biriga
qiyoslab   ko’rib,   shular   orasidagi   eng   ko’p   tarqalgani,   ahamiyatlisi   va   qadimgisi
Abulg’ozining   «Shajarai   turk»da   keltirilgan   varianti,   degan   xulosaga   keladi.   U
uyg’ur   varianti   bilan   «Shajarai   turk»dagi   ayrim   detallarni,   ya’ni   yoy   va   oltin
o’qlarni qo’llash o’rinlarini qiyoslash orqali ham Abulg’ozining qo’lida bizgacha darsliklarida   badiiy   nasrning   namunasi   sifatida   joy   olgani   yo’q.   Zahiriddin
Muxammad   Boburning   «Boburnoma»si   esa   30-   yillardan   boshlab   olimlarimiz
tomonidai abadiyotshunoslik nuqtai iazaridan keng o’rganila boshlandi. Bir qator
ilmiy nazariy ishlarda «Boburnoma»ning o’zbek klassik adabiyotida tutgan
o’rni   yetarli   tahlil   etilgan.   «Lekin   ana   shu   tipdagi   asar   bo’lgan   Abulgozining
«Shajarai   turk»   asari   adabiyotshunoslik   nuqtai   nazaridan   atroflicha   o’rganilgani
yo’q.   Vaholanki,   Vengriya   Fanlar   Akademiyasi   a’zosi   A.G.Vamberi
«Abulg’ozining   ko’pchilik   ishlari   Boburni   xotiraga   tushiradi,   jahon   uning
«Shajarai turk»i uchun minnatdordir»degan edi.
Shuningdek,   adabiyotshunosligimizda   hozirgacha   «Shajarai   turk»ni   badiiy
nasrimizning   namunasi   sifatida   tadqiq   etib,   Abulg’ozi   va   uning   bu   asarining
o’zbek adabiyotida tutgan o’rni belgilangani yo’q.
Ayni chog’da, 40-yillarda «Shajarai turk» ni o’rganishga kirishgan, «O’zbek
adabiyoti   tarixi   xrestomatiyasi»ni   urushgacha   tayyorlab   nashriyotga   topshirgan
adabiyotshunos   Olim   Sharofiddinov   (urushda   halok   bo’lgan)   1945   yilda   nashr
etilgan   «O’zbek   adabiyoti   tarixi   xrestomatiyasi»ning   ikkinchi   kitobida   «Shajarai
turk»   kitobi   haqida   qisqacha   ma’lumot   va   undan   ayrim   namunalar   berib:
«Abdulg’ozi   Bahodirxon   binni   Arabmuhammad   o’zbek   xonlari   ichida   Boburdan
keyingi muhim shaxsdir. Uning madaniyat tarixida qilgan ishlari ulug’»,— deb
adibga   juda   to’g’ri   baho   beradi.   A.P.Abrajeyev   1944-yilda,   «Abulg’ozi
Bahodirxon   «Shajarai   turk»   asarining   adabiy   ahamiyati»   mavzuida   nomzodlik
dissertasiyasini   yozdi   va   himoya   qildi.   A.P.Abrajeyev   o’z   tadqiqotida   birinchi
bo’lib   «Shajarai   turk»ning   adabiy   ahamiyatini   o’rganishga   kirishdi,   asarning
qurilishi, unga kiritilgai qo’shimcha epizodlar, ishtnrok etuvchilar ta’rifi, voqealar
tasviridagi badiiylik, til va uslubi hamda she’rlarnnng badiiy qimmatini yoritishga
intildi   va   qisman   muvaffaqiyatlarga   erishdi.   Tadqiqotchi   Abulg’ozi   siymosini
asarning bosh qahramoni, xuddi badiiy obraz sifatida talqin etishga berilib ketadi.
Lekin   «Shajarai   turk»niig   kompozision   tuzilishi,   badiiy   qimmati,   turli-tuman
badiiy tasvir vositalari, peyzaj, portret  tasviri, xalq urf- odatlari, folklor unsurlari
kabi juda ko’plab jihatlarini mukammal tadqiq etmaydi. XULOSA
Shayboniylar hukmronligi davrida, XVI asrda  Movarounnahr va Xorazmda  
feodal tarqoqlik kuchaya boshlaydi. Buning ijtimoiy - iqtisodiy hamda siyosiy 
sabablari quyidagicha bo’lgan:
Chunonchi,   Shanboniyxon   hukmronligidan   boshlab   100   yil   davom   etgan
shayboniylar davlati tipik feodal davlat edi. Davlatning boshida cheksiz huquqqa
ega   bo’lgan   xon   o’tirgan,   butun   viloyatlar   shu   xonadon   a’zolariga,   sultonlarga
bo’lib   berilgan,   viloyat   hukmronlari   esa   maxsus   askariy   guruhga,   urug’   va
qabilalarning yuqori doiralariga, ruhoniylarga suyanganlar. Masalan, XVI asrning
40-yillarida Samarkandda Abdulatif, Buxoroda Abdulaziz, Toshkentda Baroqxon,
Karmana   va   Miyonqolda   Iskandar   sulton,   Balxda   Pirmuhammadxon   kabilar
hukmronlik   qilganlar.   Bularning   har   biri   o’zini   mustaqil   hukmdor   hisoblab,   bir-
birlari bilan to’xtovsiz urushib turar edi. Ular   bosh hukmdorga (xonga) nisbatan
vassallik   munosabatida   bo’lishlari   kerak   bo’lsa   ham,   lekin   ular   ko’pincha   xon
hukumatini tanishni istamas va unga qarshi kurash olib borar edilar.
 Bu feodal urushlarning butun og’irligi, jabr-jafosi, dahshati mehnatkash xalq
boshiga tushib, uni qon qaqshatgan edi. Abdulmo’minning otasi Abdullaxonning
Urganch   ustiga   uch   marta   qo’shin   tortib   borishi   yurtga   xarobalik   keltiradi.   XIV
asrda   boshlangan   feodal   tarqoqlik   XVII   asrga   kelib   yanada   kuchaya   boshlaydi.
Abdullaxon   va   uning   o’g’li   Abdulmo’minxonlar   davrida   Xorazm   juda   ko’p
martalab   o’zaro   qirg’in   urushlar   girdobida   qolib,   tobora   qashshoqlasha   va
xonavayron   bo’la   bordi.   Talonchilikdan   tashqari,   soliqlar   haddan   oshirildi.
Abulg’ozining   otasi   Arabmuhammadxon   taxtga   chiqqach   ham   Xiva   xonligida
o’zaro   qirgin   urushlar   davom   etib   turdi.   Bir   tomondan,   Eron   va   Buxoro
hukmronlarining   bosqinchiligi,   ikkinchi   tomondan,   o’zaro   taqsimlab   olingan
qavm-qarindosh   bekliklar   o’rtasidagi   tinimsiz   fojiali   kurashlar   uzluksiz   davom
etdi.   Bu   davr   muhitini   xonlikda   mana   shunday   keskin   siyosiy   vaziyat   hukm
surgan vaqtda yashagan, hamda bolalik va o’smirlik yillaridan uzoq asarlarining tarixshunoslik fanida tutgan o’rni va ahamiyati haqida bir qator ilmiy
tekshirish   ishlari   olib   borildi.   1938   yilda   yaratilgan   «XVI—XIX   asrlar   turkman
tarixining manbalari haqida munozaralar» hamda 1958-yilda nashr etilgan «O’rta
Osiyo   tarixidan   ocherklar»   nomli   kitoblar   Abulg’ozining   tarixchilik   faoliyati
to’g’risida   ham   bahs   yuritgan   asarlardandir.   «Abulg’ozining   asarlari   yana
shuning   uchun   ham   muhimki,   mazkur   muallifdan   ilgari   bunday   asarlar
yaratilmagan edi, shuningdek, ular vujudga kelgan va keyingi XVIII—XIX asrlar
uchun   ham   xarakterli   bo’lib   qolavergan   Xiva   —   turkman   munosabatlarini   va
turkmanlaring   Buxoro   na   Eron   bilan     o’zaro   aloqalarnnn   tushunish   uchun   juda
boy material beradi». 5
«Abulg’ozi   Bahodirxon   o’zining   muarrixligi   bilan   mo’g’ul,   turk   tarixchilari
orasida   shuhrat   qozonganva   shu   bilan   bir   vaqtda   Xiva   hukmroni   (1643-1663)
bo’lib, uning asarlari Rossiya va chet el tillarida ham tarjima qilingandir»,— deb
yozadi olim A.Semenov. Ayniqsa, O’zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston xalqlari
tarixini   yorituvchi   tarixshunoslar   Abulg’oziy   asarlariga   tayanch   manbai   sifatida
murojaat qilganlar. 
Abulg’ozi Bahodirxonniig faoliyati va tarixiy merosi K.Yusupov tomonidan
alohida ilmiy tadqiqot obyekti qilib olingan. U 1950-yilda «XVII asrning birinchi
yarmida   Xiva   xonligi   va   Abulg’ozi»   mavzuida   nomzodlik   ishini   yozib,   himoya
qildi.
Shuningdek, akademik  Ya.G’ulomov «Xorazmning sug’orilish tarixi» nomli
monografiyasini   yaratishda   Abulg’ozi   asarlariga   ko’p   murojaat   qiladi.   «Yangi
Urganch   barpo   etish,   Urganch   kanalini   qurish,   Gurlandan   shimolda   Vazir
istehkomini solish kabi tadbirlar xon Abulg’ozi davrida tugatiladi. Shunday qilib,
uning   davrida   chap   qirg’oq   Xorazmning   janubiy   yerlarini   ikkinchi   marta
o’zlashtirish boshlangan. Xorazmning bu ma’rifatli hukmroni o’z ota-bobolarining
ko’chmanchilik   odatlaridan   voz   kechib,   shahar   va   dehqonchilik   vohasining
5
  Абуль –Гази –Багадур –Хан. Родословное древо тюрков. Москва –Ташкент – Бишкек: 1996. – 6-
9с. 
И в а н о в П.П. Очерки по истории Средней Азии. М.: 1958.- 31б. veritable   estat   present   de   l’Asie   septentrionale,   aves   cartes   geographiques
necessaries.   ParD.»   nomi   ostida   nashr   qilingan.   Bu   nashrga   Bendik   tomonidan
izoh     qilingan.     Ushbu   fransuz   tilidagi   tarjima   o’z   navbatida       asarning   ingliz
tilidagi   tarjimasi   (1780)   uchun   ham   asos   bo’lib   xizmat   qildi.   Rus   olimi
Trediakovskiy asarni fransuz tilidan rus tiliga « Родословная   история   о   татарах ,
переведенная   на   французкий   язык   с   рукописныя   татарской   книги ,
сочинения   Абулгачи - Баядур - Хана …   а   с   французкого   на   Российской   в
Академии   наук » (1770)  nomi bilan  ikki tomda nashr qildiriladi.
Rus olimi G.Sablukovning qayd etishicha, asarning barcha tarjimalarini ham
ishonchli deb bo’lmaydi. Chunki ularning hech biri   biror bir tarixiy muammoni
aniq   yoritib   bera   olmaydi.   Abulg’ozixon   asarining   tilini   bilgan   olimlar   ham
bilmaganlari   ham   asarni   qoniqarliroq   tarjima   qilishga   harakat   qilganlar.   Asar
matnidagi   iboralarning   aniqroq   tushuntirilishi   hamda   tarixiy   bilimlarning
manbalar   asosida   to’ldirilish   maqsadidan     kansler   graf   N.P.Rumyansev
Abulg’ozixon  asarining   nashri   uchun  mablag’   ajratdi  va   asar  Qozon  universiteti
tipografiyasida chop etildi.
Vengriya fanlar akademiyasining haqiqiy a’zosi, mashhur sharqshunos olim
G.Vamberi   1863   yilda   Tehrondan   chiqib   Kaspiy   dengizining   sharqiy   qirg’og’i
bo’ylab sayohat qiladi. Ana shu sayohat davomida Abulg’ozining «Shajarai turk»
kitobini   qo’lga   kiritadi   va   u   bilan   mukammal   tanishadi.   Kitob   sharqshunos
olimga   kuchli   ta’sir   etadi.   Shu   boisdan   ham   u   «Shajarai   turk»   asariga   yuksak
baho   bergan   edi.   «O’rta   Osiyo   bo’ylab   sayohat»   (1865)   nomli   kitobida
Abulg’ozining   ijodi   bilan   1870   yillardan   boshlab   qiziqib   kelgan   P.N.Demezon
1871-1874 yillar orasida «Shajarai turk»ni fransuz tiliga tarjima qiladi. «Shajarai
turk» tarjimasi unga katta shuhrat keltiradi.
Yuqoridagilardan   shunday   xulosa   chiqarish   mumkinki,   Abulg’ozixonning
«Shajarai   turk»   asari   o’tmishda   Sharq   tarixchilari,   rus   va   G’arbiy   Yevropa
sharqshunoslarining e’tiboriga sazovor bo’lgan noyob asarlardan bo’lib kelgan. U
qariyb   uch   asrdan   buyon   turkiy   xalqlar   tarixi   bo’yicha   qimmatli   manba   sifatida
o’z   ahamiyatini   saqlab   kelmoqda.   «Shajarai   tarokima»   va   «Shajarai   turk» uchun Kurs ishiga jalb etildi.
Kurs   ishining   nazariy   va   metodologik   asoslari .   Tadqiqot   olib   borishning
ilmiy   usullari   sifatida:   tahlil,   tizimli   yondoshuv,   umumiylikdan   xususiylikka   va
xususiylikdan umumiylikka o’tish usulidan foydalaniladi.
Kurs ishining tuzilishi . Mazkur Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa, 
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. Kirish
Mavzuning dolzarbligi.  XX asr o’zbek xalqi tarixida ro’y bergan eng
muhim voqelik, shubhasiz, davlat mustaqilligiga erishish bo’ldi. Istiqlol sharofati
bilan   xalqning   asriy   orzusi   ushalib,   mustaqillik   tufayli   o’z   e’tiqodi,   urf-odatlari,
qadriyatlari   o’z   o’rniga   qaytdi.   Respublika   taraqqiyotining   o’zbek   xalqiga   xos
bo’lgan   xususiyat   va   an’analarini   hisobga   olgan   holda   o’z   rivojlanish   yo’lini
tanlashi,   boy   madaniyati   va   ma’naviyatini   e’zozlash,   xalq   istiqboliga   qaratilgan
milliy   istiqlol   mafkurasini   targ’ib   etish,   Vatan   tarixini   xolisona   o’rganish   va
tadqiq   etishni   hayotiy   zaruriyat   darajasiga   ko’tardi.   O’z   oldiga   huquqiy
demokratik   davlat   qurishni   maqsad   qilib   olgan   O’zbekistonning   XXI   asrdagi
istiqbol   siyosati   –   bu   jamiyatni   demokratlashtirish   va   yangilash,   mamlakatni
modernizasiya   va   isloh   etishdir.   Zero   mazkur   jamiyatni   barpo   etishda,   davlat
boshqaruvini to’g’ri, izchil  yo’lga qo’yishda Vatanimizdagi  tarixiy davlatlarning
boshqaruvini o’rganish va uni amaliyotga tadbiq etish lozim.
  Uch ming yillik davlatchilik an’analariga ega bo’lgan o’zbek xalqi tarixida
Xorazm  davlatchiligi, uning boshqaruv tizimi alohida o’rin tutadi. Yurtboshimiz
I.A.Karimov   Jaloliddin   Manguberdi   tavalludining   800   yilligiga   bag’ishlangan
tantanali   marosimda   so’zlagan   nutqida   «tarixi   qariyb   uch  ming   yilga  boradigan,
buyuk   fan   va   madaniyat   o’lkasi   bo’lgan,   jahon   sivilazasiyasiga   bebaho   hissa
qo’shgan ulug’ zotlar Vatani, «Avesto»dek o’lmas  asar yaratilgan tabarruk tuproq
– Xorazm zamini butun dunyoga ma’lum va mashhur. Bu yurt tengsiz allomalar,
aziz avliyolar, podshoh-u sarkardalar, botir va pahlovonlarni ko’p ko’rgan » , deb
Xorazm tarixiga bo’lgan bugungi kundagi munosabatni yaqqol ko’rsatib bergan.
O’tmishda    ajdodlarimiz  qoldirib ketgan tarixiy manbalarni  bilish,  ularning
ilmiy merosini o’rganish bizning bugungi kundagi   eng muhim vazifalarimizdan
hisoblanadi. Zero, har bir xalqning tarixiy, madaniy-milliy qiyofasini aniq
belgilovchi  ulug’  shohlari,  buyuk olimlari, yirik adib  va shoirlari  bo’ladi.Shunga
asosan, vatanparvar va xalqparvar ajdodlarimizning ibratli hayoti, o’tmish tarixiy
voqeligi   to’la   bayon   qilingan   asarlarni   milliy   istiqlol   talablari   asosida   o’rganish
muhim   ahamiyatga   ega.   XVII   asrda   yashagan   ana   shunday   bobokalonlarimizdan yashashga   majbur   bo’lgan   edi.   U   dastlab   Buxoro   hukmdori   Imomqulixon
himoyasida,   keyinroq   esa,   ikki   yilga   yaqin   qozoq   sultoni   Eshimxon   saroyida
yashagan.   Shundan   so’ng   Toshkentga   kelib   bu   yerda   ikki   yil   yashadi.
Toshkentdan   Buxoro   orqali   Xivaga   qaytgan   Abulg’oziyni   Isfandiyorxon
bosqinchilikda   ayblab   xibsga   oladi   va   Isfaxon   shahriga   Eron   shoxi   huzuriga
badarg’a   qiladi.   Isfaxon   yaqinidagi   Taborak   qal’asida   o’n   yil   asirlikda   yashagan
Abulg’ozi   1639   yilda   o’z   nazoratchilari   yordamida   bandilikdan   qochishga
muvaffaq   bo’ldi.   Shundan   so’ng   u   bir   yilga   yaqin   Xurosonning   Mohin
qishlog’ida, ikki yilga yaqin Mang’ishloq turkmanlari orasida yashaydi. Keyin uni
qalmiq   xoni   o’z   o’rdasiga   taklif   etadi.   Bu   yerda   Abulg’ozi   bir   yilga   yaqin
yashagach   qalmiq   xoni   to’plab   bergan   katta   kuch   bilan   1643   yilda   Urganchga
qaytib, Orol bo’yi o’zbeklari yordamida Xiva taxtiga o’tiradi.
Abulg’ozixon   hali   o’zi   hayotlik   davrida   Xiva   xonligi   taxtini   o’g’li
Anushaxon   (1663-1687   yy)ga   topshirdi   va   oradan   olti   oy   o’tib   vafot   etdi.
Anushaxon   Xiva   xonligi   mavqei   va   qudratini   oshirish   maqsadida   otasining
ishlarini   davom   ettirdi.   U   Buxoro,   Samarqand   va   Xurosonga   bir   necha   marta
harbiy   yurishlar   uyushtirib   xonlik   chegaralarini   mustahkamlash   hamda
kengaytirish   harakatida   bo’ldi.   Anushaxonning   harbiy   yurishlarida   jasorat
ko’rsatgan turkmanlarga bo’lgan munosabat o’zgardi. Xon turkmanlarga Xorazm
vohasi hamda uning atroflariga ko’chib kelishiga ruhsat berdi. 3
1.3  Abulg’ozixonning hayoti va ilmiy faoliyati
XVII asrda yashab ijod qilgan Xiva xoni  Abulg’ozi Bahodirxon oliy nasab,
taxt-toj   sohibi,   o’z   sulolasining   shonu   shuhrati   uchun   kurash   olib   borgan,   ayni
chog’da   parchalanib   ketayotgan   xonlikni   kuchli   markazlashgan   davlatga
aylantirish   uchun   ham   qurol   bilan,   ham   qalam   bilan   kurash   olib   borib,   nisbiy
osoyishtalik o’rnatishdek ezgu niyatni amalga oshirishga intilgan feodal hukmdor
xam   edi.   Shuningdek,   Abulg’ozixon   Sharq   xalqlari   tarixi,   madaniyati,
adabiyotining   o’tkir   bilimdoni,   ilm-fanga   e’tiqod   qo’ygan,   nodir   me’moriy
3
  Эшов Б. ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. Т.: «Янги аср авлоди», 2012. yetib   kelmagan   «O’g’uznoma»ning   qadimiyroq   nusxasi   bo’lgan,   deb   hukm
chiqaradi.   Ba’zi   bir   tarixchilarning   Abulg’ozixon   O’g’uzxon   haqidagi   dalillarni
Rashididdinning «Jome at-tavorix» asaridan olgan degan bir tomonlama fikrlariga
qarshi chiqib, olim bunday deb yozadi:«Umuman, Abulg’ozining qo’lida O’g’uz
haqida   bizgacha   yetib   kelmagan   ishonchli,   qadimiy   nusxaning   bo’lishi
haqiqatdir...   Rashididdinning   «Jome   at-tavorix»idan   o’zlashtirilgan   bir   qancha
faktlarni   Abulg’ozi   Eronda   bo’lgan   vaqtida   boshqa   fors   yozuvchilarining   tarixiy
xronikalaridan ham o’qib o’rgangan.   Darvoqe, Rizo Nurning «Abulg’ozi O’g’uz
haqidagi   afsonani   butunicha   Rashididdindan   O’zlashtirgan»degan     asosli   emas.
Abulg’ozining O’g’uz haqidagi bayoniga va umumant «Shajarai turk»ka til nuqtai
nazaridan turli xil belgilarning aralash ishlatilishi xarakterli xususiyatdir. G’arbiy
va janubiy til qatlamlarining mavjudligi hamda muallifning ijtimoiy kelib chiqishi
uning   Xiva   shevasiga   yaqinligidan   dalolat   beradi.   «Ug’uznoma   va
muhabbatnoma»   nomli   kitobda   «Ug’uznoma   variantlari»,   «O’g’uznomaning
mazmuni   haqida»,   «Afsonaning   tili   va   yozilgan   joyi»,   «Afsonaning   tili   va
qadimgi   o’zbek   qarluq-uyg’ur   tillarining   o’zaro   aloqadorlik   muammosi»   nomli
bo’limlarda   ham   Abulg’ozining   «Shajarai   turk»   asari   tiliga   oid   qimmatli
mulohazalar bayon etilgan.
Taniqli   turkshunos   S.I.Ivanov   Abulg’ozixonni т g   «Shajarai   turk»   asari
bo’yicha   ko’p   yillar   davomida   tadqiqot   ishi   olib   borib,   samarali   mehnatining
mahsuli   sifatida   «Abulg’ozixonning   «Shajarai   turk»   asari   («Rodoslovnoye   drevo
tyurok»   Abulgazixana»)   nomli   monografiyasnii   yozdi.   Monografiya     1969   yilda
Toshkentda  nashr  etilgan. Tilshuios olim  1970 yilda «Abulg’ozi  Bahodirxonning
«Shajarai turk» asarida fe’l va nom» mavzuida doktorlik dissertasiyasini yoqladi.
«Shajarai   turk»   haqidagi   monografiyada   asar   tilining   grammatik   qurilishi
hozirgi   zamon   tilshunoslik   fanining   yutuqlari   hisobga   olingan   holda   yangicha
metod   asosida   tahlil   qilingai.   Ko’rinib   turibdiki,   tilshunosligimizda   ham
tarixshunosligimizdagidek, Abulg’ozining «Shajarai turk» asari har tomonlama va
keng   o’rganilmoqda.   Biroq,   adabiyotshunosligimizda   bu   yodgorlik   keng   va
atroflicha   o’rganilgani,   uning   badiiy   qimmati   yoritilgani   hamda,   adabiyot bo’ldi.   Ular   Xiva   adabiy   maktabida   o’lmas   oqimni   vujudga   keltirdilar   va
izdoshlariga tuganmas meros qoldirdilar.
Shermuhammad   mirob   Avazbiy   o’g’li   —   Munis   (1778   —   1829   yillar)   ota-
bobolari   kasb-hunari   bo’yicha   miroblik   qilgan.   Xonlikda   suv   taqsimoti,   yerlarni
o’zlashtirish, ariqlar qazish, suv inshootlari qurilishiga shaxsan boshchilik qilgan.
Munis tarixda «mirob» sifatida emas, shoir tarixchi nomi bilan mangu muhrlanib
qoldi.   U   xonlik   tarixini   yozishga   kirishar   ekan,   har   bir   davr   kishilari   va   el-ulus
hayoti,   milliy   an’analar,   bunyodkorlik   ishlarini   to’la   tarzda,   o’qimishli   yozishga,
voqelikni   aniq   va   xolis   tasvirlashga,   har   qanday   bo’rttirishlar,   ortiqcha
ulug’lashlardan   holi   qilishga   urindi.   1802   yilda   Muhammad   Rahimxon   I
topshirig’iga ko’ra xonlik tarixini yozishga kirishadi  va «Firdavs ul-iqbol» (Baxt
bog’i)   nomi   bilan   ulkan   solnomani   yaratadi.   Solnomaning   bir   qismini   (u   besh
bobdan iborat bo’lib tarixiy- xronologik tartibda yozilgan) Munis, qolgan qismini
uning   jiyani,   shoir   -   muarrix   Muhammad   Rizo   mirob   Erniyozbek   o’g’li   Ogahiy
bitishgan. Tog’a jiyan shoirlar va tarixchilarning qalamiga mansub nafis g’azallar
o’zbek mumtoz she’riyatining o’lmas merosidan o’rin olgan. Ikki ulkan shoir ijodi
haqida juda ko’plab risolalar yozilgan, devonlari qayta-qayta chop qilingan.
Ogahiy (1809-74 yillarda) Xivada yashab ijod etgan. Munis xon amriga 
ko’ra «Firdavs ul-iqbol»ning boshlamasini, toki xonlik tarixining 1812  yilgacha 
bo’lgan davrini qog’ozga tushirdi. Ogahiy zimmasiga esa shu ulkan ishning eng 
mas’uliyatli va og’ir qismi tushdi.
Ogahiy   1844   yilda   «Riyoz   ud-davla»   asarini   yaratdi.   Unda   Olloqulixon
hukmronligi   (1825-42)   davrida   xonlikda   ro’y   bergan   voqealar   tafsiloti
tasvirlangan.   Undan   keyingi   xon   Rahimqulixon   (1842-46)   davrini   aks   ettirgan
«Zubdatu-t-tav о rix»   asari,   Muhammad   Aminxon   (1846-55)   xonligi   davrining
solnomasi   bo’lmish   «J о me’   ul   voqeati   Sultoniy»   asarini,   Said   Muhammadxon
(1856-63)   davri   tarixi   hisoblanmish   «Gulshan   ud-davlat»   asarlarini   yozdi.
Umrining   so’nggi   yillarida   esa   Muhammad   Rahimxon   II   xonligining   ilk   davri
haqida   «Shohidi   iqbol»   asarini   yoza   boshlagan.   Munis   va   Ogahiy   yaratgan
solnomalarning   qadr-qimmatini   ulug’   olimlar   juda   yuqori   baholashadi.   O’rta ustiga   yurish   qiladi   va   Urganch   qamal   qilinadi.   Bu   haqida   asarda   shunday
deyiladi:   «Urganch   ulug’   shahr.   Tez-o’q   qahatlik   bo’la   qoldi.   Bir   eshakning
kallasi   qirq-ellik   tanga   bo’ldi   topilmadi.   Chig’iriq   desa   Urganch   sartlarining
achchig’i kelur. Aning ma’nosi  ul  tururkim, Urganchning mullolar tegan jamoati
bo’lur.   Ularning   bir   davlatmand   yaxshi   kishisi   bor   edi.   Ul   eviga   kirib   borsa
ko’rarkim mullolarning oqsoqolliklarindin besh-olti kishi o’lturub turur. Ev egasi
eshakning   zakarini   tabaqg’a   solib   yilqining   o’gurgan   qazisin   to’g’ragandek
chig’iriq-chig’iriq to’g’ray turur. Xalqning ahvoli ikki oyda shundaq bo’ldi. Andin
so’nggisin mundin qiyos qiling». Bunda oddiy xalq
o’zaro   urushlar   vaqtida   qanchalik   qiyin   ahvolga   tushishi   yoritilganining
guvohi   bo’lish   mumkin.   Urganchning   o’tmishdagi   qahatchiligi   va   undagi
xalqlarning ochlikdan o’lar holatga kelganliklari haqida Urganch qo’rg’oni qamal
qilinganda   odamlar   ochlikdan   o’lmaslik   uchun   eshak,   it   go’shtlarini   yeyishga
majbur   bo’lganliklari   Muhammad   Solih     ham   o’zining   «Shayboniynoma»
dostonida tasdiqlaydi.
2.3 «Shajarai turk» asarida ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot masalalari
«Shajarai   turk»da   keltirilgan   tarixiy   ma’lumotlar   ichida   Shaybon   ulusi   va
uning sarhadlari, uning XV asrning so’nggi choragi XVI asr boshlaridagi umumiy
ahvoli,   Sibir   xonligi,   Xorazmning   XVI   –   XVII   asrning   birinchi   yarmidagi
ijtimoiy-siyosiy   ahvoli,   uning   Rusiya,   Qozoq   hamda   Buxoro   xonliklari   bilan
bo’lgan o’zaro munosabatlari haqidagi ma’lumotlar diqqatga sazovordir.
Shayboniylar hukmronligi davrida, XVI asrda O’rta Osiyo hududida feodal
tarqoqlik   kuchaya   boshlaydi.   Buning   ijtimoiy   -     siyosiy   sabablaridan   biri
shayboniylar   davlati   boshida   cheksiz   huquqqa   ega   bo’lgan   xon   o’tirgan,   butun
viloyatlar   shu   xonadon   a’zolariga,   sultonlarga   bo’lib   berilgan,   viloyat
hukmronlarn   esa   maxsus   askariy   guruhga,   urug’   va   qabilalarning   yuqori
doiralariga,   ruhoniylarga   suyanganlar.   Biroq   hukmdorlar   xonga   bo’ysunishni
istamay, o’z hududini mustaqil boshqarishga intilgan. KIRISH
ASOSIY QISM 
I.BOB.  XORAZM MADANIYATI TARIXIDA ABULG’OZI 
BAHODIRXONNING  TUTGAN O’RNI
1.1 Xiva xonligi tarixi va uning fanda o’rganilishi
1.2 Abulg’ozixonning hayoti va ilmiy faoliyati
1.3  «Shajarai turk» asari yaratilishi arafasidagi tarixiy sharoit
II BOB. «SHAJARAI TURK» ASARINING YARATILISHI VA UNDA AKS 
ETTIRILGAN TARIXIY VOQEALAR
2.1 «Shajarai turk» asari, uning yozilish tarixi, o’rganilishi
2.2 Asarda xonlik ijtimoiy-iqtisodiy hayotining aks ettirilishi
2.3 «Shajarai turk» asarida ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayot masalalari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  biri   Abulg’ozi   Bahodirxonning   «Shajarai   turk»   asari   haqida   mulohaza   yuritar
ekanmiz,   albatta   o’rta   asrlar   davri     davlatchiligi,   ulardagi   ijtimoiy,   iqtisodiy,
hamda     madaniy   hayot,   shuningdek   davlat   boshqaruvi   siyosati   kabilar   haqida
tasavvurga ega bo’lamiz.
belgilovchi   ulug’   shohlari,   buyuk   olimlari,   yirik   adib   va   shoirlari
bo’ladi.Shunga asosan, vatanparvar va xalqparvar ajdodlarimizning ibratli hayoti,
o’tmish   tarixiy   voqeligi   to’la   bayon   qilingan   asarlarni   milliy   istiqlol   talablari
asosida   o’rganish   muhim   ahamiyatga   ega.   XVII   asrda   yashagan   ana   shunday
bobokalonlarimizdan biri Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asari haqida
mulohaza   yuritar   ekanmiz,   albatta   o’rta   asrlar   davri     davlatchiligi,   ulardagi
ijtimoiy, iqtisodiy, hamda   madaniy hayot, shuningdek davlat boshqaruvi siyosati
kabilar haqida tasavvurga ega bo’lamiz.
Mavzuning   o’rganilish   darajasi .   Xorazm   tarixi   bir   qator   sharqshunos   va
tarixshunos     olimlar   tomonidan   o’rganilgan.   Kurs   ishi   mavzusini   yoritish
davomida   Xorazm   tarixi,   Xiva   xonligi   tarixi,   Abulg’ozixonning   faoliyati   va
asarlarini   o’rganishga   doir   asarlar   hamda   ilmiy  adabiyotlar   o’rganildi.  Jumladan,
akademik   olim   S.P.Tolstovning   «Qadimgi   Xorazm»,   akademik   olim
Ya.G’ulomovning   «Xorazmning   sug’orilish   tarixi»   asarlari   bu   boradagi   eng
muhim   tadqiqotlar   hisoblanadi.   Shuningdek,   V.V.Bartold   asarlarida   Xorazm
tarixida Xivaning o’rni yuzasidan muhim ma’lumotlar berilgan.
  Mustaqillik   yillarida   ham   Xorazm   tarixini   o’rganish   yuzasidan   bir   qator
tadqiqotlar amalga oshirildi. N.Polvonov va O.Qo’shjonov, S.Hasanov,
A.Abdurasulov, D.Bobojonov va M.Abdurasulov, Q.Munirovning asarlari, 
shuningdek ikki jildli «Xorazm tarixi» kitoblari alohida ahamiyatga ega.
  S.Hasanovning   «Xorazm   ma’naviyati   darg’alari»nomli   asarida   esa
Xorazmda yetishib chiqqan allomalar va ularning fan sohasiga qanday yangiliklar
qo’shganligi yoritiladi.
  Q.Munirovning   «Xorazmda   tarixnavislik»   asarida   Xiva   xonligidagi   faqat
tarixiy   asarlarga   e’tibor   qaratiladi.   Muallif   xonlikda   tarix   maktabiga   xon hududiy jihatdan joylashish o’rni haqida ham ma’lumot beradi:«Qalach – O’g’uz
o’g’lonlari   turkmanlardin   ayrilmay   Movarounnahr   va   Xurosonga   tushdilar.
Qipchoq   –   Tin   va   Atil   va   Yoyiq;   bu   aytilgan   suvlarning   orasinda   o’lturdilar.
Qiniqli   –   turkmanlar   bilan   birga   o’lturur   erdilar.   Turkman   viloyatga   tushgandin
so’ng, Issiqko’l va Chu va Talosh; bu aytilg’an suvlarning yoqalarinda vatan qilib
ko’p yillar o’lturdilar».So’ngra u boshqa turkiy qabila va urug’lar haqida to’xtab
o’tadi:
1.Takrin   yoki   makrin;   2.   Qirg’izlar;   3.   Kamkamchutlar;   4.   O’rmanqit;   5.
Tatarlar;   6.   O’yrat/oyrat   7.   Tumat   urug’i;   8.   Nayman;   9.   Qirayt     10.   Ungut;   11.
Xitoy; 12.Turqaq13. Mo’g’ul urug’lari;14. Markit/makrit; 15. Qo’nqirat; 16.
Inkiras;     17.   Alqanut;   18.   Qoranut;     19.   Qurlas   va   Echkirin;   20.   O’rmavut;   21.
Qo’niqqimar;   22.   Arlat;   23.   Kilgit;   24.   Baday   va   qishliq   urug’lari;   25.   Uyshan;
26. Suldus; 27. Ilkurkin; 28. Kankit; 29. Do’rman; 30. Barin va suqut; 31. O’klan.
32. Bayovut; 33. Jalayir urug’larining nomlarining kelib chiqishi hamda hududiy
o’rnini   keltirgan.Abulg’oziy   Bahodirxon   o’z   kitobida   mo’g’ullarni   ikki   katta
bo’lakka   bo’ladi.   Biri   qiyon/qiyot   (nirun),   ikkinchisi   nuguz/nukuz   (darlikin).
Bulardan tashqari, mo’g’ullardan 25 ta urug’ va qabilalarini tilga oladiki, ulardan
barisi o’zbek xalqining etnik tarkibiga kirgan.
O’zbeklarning   urug’   va   qabilalariga   tegishli   ma’lumotlardan   asarda
keltirilgan   urug’   va   qabilalar   nomi   juda   muhim.   Bular:   Orlot/arlat,   og’or,
olayunotli,   o’qli,   aymoq,   boshqird,   bayot,   tot,   totar,   temirli,   turumchi,   turk,
turkman,   taka,   turbotli,   tevachi,   jobi,   jomachi,   cho’bichoq,   cho’boni,   chig’atoy,
cho’ni,   xizir   eli,   xurosonli,   xalaj,   dukar,   soiq,   solur,   surxi/surqi,   soqar,   saljuq,
sultonli, savroqi, sovchili, qo’rg’oli, qo’rqin, qorliq, qipchoq, qoratoshli, qalmoq,
qirg’iz, chiroyli, qutlar, lola, mo’g’ul, mang’it, nayman, mo’ndi, yozir, yag’mo,
yovmut, yurti va b.
O’lkaning   ijtimoiy-iqtisodiy   ahvoliga   oid   ma’lumotlar   orasida   Xorazmning
o’sha   zamonlarda   ham   obod   bo’lganligi,   Amudaryo   o’zanining   o’zgargan   vaqti
va   uning   oqibatlari   haqidagi   ma’lumotlar   ham   qimmatlidir.   Jumladan,   Xiva
xonligida   yashovchi   xalqning   turmushi,   yashash   sharoiti,   faoliyati   bilan   bog’liq