Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	1,010.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Agrosanoat majmuasi korxonalarining faoliyatini tartibga solish va qo’llab-quvvatlashda davlatning fiskal siyosati

« Makroiqtisodiyot » fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Agrosanoat majmuasi korxonalarining faoliyatini tartibga
solish va qo ’ llab - quvvatlashda davlatning fiskal siyosati
FARG`ONA – 20 24

salbiy ta'sir ko'rsatadi. Demak, bu guruh tarkibiga kiruvchi soliqlarning stavkalari
to'g'ridan to'g'ri iqtisodiy rivojlanish bilan bevosita bog'liqdir.
Iste'molga bo'lgan yuqori marjinal moyillikni cheklash va jamiyatning
umumiy jamg'armaga marjinal moyilligini oshirish. Asosan, tovar soliqlari
ommaning mavjud iste'mol darajasini cheklash uchun emas, balki iste'molning
potentsial o'sishini tekshirish uchun ishlab chiqilishi kerak. Boylar sinflari uchun
mo'ljallangan ko'zga ko'rinadigan iste'mol va hashamatli narsalarga soliq solish va
jamiyatning kambag'al qatlamlari uchun zarur bo'lgan asosiy tovarlarni to'lash
orqali jamiyatdagi iste'mol darajasidagi tengsizliklarni minimallashtirish. Kapitalni
shakllantirish va iqtisodiy rivojlanishga yordam berish. Kambag'al mamlakatda
tovar soliqqa tortishning asosiy maqsadi davlat investitsiyalarining ko'payishi
natijasida daromadning o'sishidan iste'molning o'sishini cheklash orqali real
jamg'armalarni rag'batlantirishdan iborat. Tejamkorlik amalga oshirilsa, iqtisodiy
jadal
1-jadval. 2023-yil soliq statistikasi
rivojlanishning kaliti bo'lgan kapitalni yanada shakllantirish uchun resurslar
ajratiladi. Shunday qilib, doktor Chelliah aytganidek, "ommaviy tovar soliqqa
tortishning roli har qanday vaqtda investitsiya stavkasini oshirish emas; o'tgan
20

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Agrosanoat majmuasi (ASM) mamlakat
iqtisodiyotining muhim tarmog'ini tashkil etadi. U nafaqat oziq-ovqat ta'minoti,
balki qishloq joylaridagi ish o'rinlari, iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy rivojlanishga
ham xizmat qiladi. Ushbu majmuaning samarali ishlashi davlatning iqtisodiy
siyosati, jumladan fiskal siyosatiga bevosita bog'liqdir.
Fiskal siyosat – bu davlat byudjeti, soliq tizimi va boshqa moliyaviy vositalar
orqali iqtisodiyotga ta'sir ko'rsatish jarayonidir. Agrosanoat majmuasida
korxonalar faoliyatini tartibga solish va qo'llab-quvvatlashda fiskal siyosatning roli
juda muhimdir. Bu siyosat orqali davlat qishloq xo'jaligi va sanoat sohalariga
investitsiyalarni rag'batlantirish, texnologik innovatsiyalarni joriy etish, ishlab
chiqarishni modernizatsiya qilish va natijada eksport salohiyatini oshirish kabi
vazifalarni amalga oshirishi mumkin.
Ushbu kurs ishi doirasida agrosanoat majmuasi korxonalari faoliyatini
tartibga solishda davlatning fiskal siyosatini ko'rib chiqamiz. Bunda soliq
imtiyozlari, subsidiya va grantlar, investitsiya dasturlari hamda boshqa moliyaviy
vositalarning ahamiyatini tahlil qilamiz. Shu bilan birga, mamlakatimizda amalga
oshirilayotgan yangiliklar va ularning agrosanoat majmuasiga ta'sirini o'rganamiz.
O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosati mamlakatning iqtisodiy landshaftini
shakllantirishdagi hal qiluvchi roli bilan juda dolzarbdir. Samarali soliq siyosati
fiskal barqarorlikni ta’minlash, investitsiyalarni rag‘batlantirish va iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirish uchun zarurdir. O‘zbekiston hukumati asosiy e’tiborni
soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish, qonunchilikka rioya etishni
kuchaytirish va biznes uchun qulay muhit yaratishga qaratib, investitsiyalarni jalb
etish, tadbirkorlikni rag‘batlantirish va barqaror rivojlanishni maqsad qilgan. Shu
bois, tegishli soliq siyosatini tushunish va amalga oshirish O‘zbekiston
iqtisodiyotining gullab-yashnashi va barqarorligi uchun juda muhim bo‘lib, uni
siyosatchilar, tadbirkorlar va fuqarolar uchun o‘z vaqtida va muhim e’tiborga olish
kerak.
3

MUNDARIJA
FARG`ONA – 2024 ................................................................................................................................... 1
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. DAVLAT SOLIQ SIYOSATINI O‘RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI. .................................................... 5
1.1 Soliq siyosatining mohiyati va roli. ......................................................................................................... 5
1.2 O’zbekiston Respublikasi Soliq islohotlari ............................................................................................ 13
1.3 Soliqlarni tartibga solishning asosiy vositalari. ..................................................................................... 18
II BOB. AGROSANOAT MAJMUASI KORXONALARI FAOLIYATINI TARTIBGA SOLISH QO'LLAB-
QUVVATLASHDA DAVLATNING FISKAL SIYOSATI. ...................................................................................... 27
2.1 O‘zbekiston Agrosanoat majmuasi korxonalari faoliyatini tartibga solish qo'llab-quvvatlashda
davlatning fiskal siyosati. ........................................................................................................................... 27
2.2 O‘zbekiston soliq tizimini tahlili. .......................................................................................................... 35
XULOSA ...................................................................................................................................................... 40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 41
2

daromadlarini shakllantirishga qaratilgan mahalliy soliqlar va yig’imlar
amal qiladi.Soliqlarning byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi O’zbekiston
Respublikasi Soliq Kodeksi bilan mustahkamlangan bo’lib, unga muvofiq
respublikamiz soliq tizimida amal qiladigan har bir soliq turi u yoki bu byudjetga
tushishi qat’iy belgilab qo’yilgan. Shuningdek Vazirlar Mahkamasining qaroriga
muvofiq ayrim umumdavlat soliqlari mahalliy byudjetlarga to’liqligicha
biriktirilishi yoki ulardan tushumlar respublika va mahalliy byudjetlar o’rtasida
taqsimlanishi mumkin. Ushbu tizim bir necha yillardan buyon mahalliy byudjetlar
kamomadini bartaraf etish maqsadida amaliyotda samarali qo’llanilib kelinmoqda.
Shu o’rinda yuridik shaxslarni soliqqa tortishning muhim tartiblariga alohida
to’xtalib o’tish zarur. Respublikamiz soliq qonunchiligida hozirgi vaqtda soliqqa
tortishning umumbelgilangan tizimi bilan bir qatorda, amaldagi barcha soliqlar
o’rniga birgina soliqni to’lashni ko’zda tutuvchi soliqqa tortishning alohida
tartiblari ham mavjud. Bu tartib quyidagilar uchun ko’zda tutilgan savdo va
umumiy ovqatlanish korxonalari;soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimidan
foydalanayotgan kichik tadbirkorlik sub’ektlari,qishloq xo’jaligi tovarlari ishlab
chiqaruvchi korxonalari.Lotereyalar, totalizatorlar va tavakkalchilikka asoslangan
boshqa o’yinlarni o’tkazishga ixtisoslashgan yuridik shaxslar, tadbirkorlik
faoliyatining alohida turlari bilangina shug’ullanuvchi yuridik shaxslar
(bilyardxonalar, qisqa muddatli avtomobil saqlash joylari, bolalar o’yin
avtomatlari). Birinchi, ikkinchi va to’rtinchi guruhlar yalpi daromadidan yagona
soliq to’laydi, uchinchi guruh yagona er solig’ini, beshinchi guruh qat’iy, ya’ni
egallagan maydoni yoki mavjud jihozlar sonidan kelib chiqqan holda soliq
to’laydilar. Yuridik shaxslarni soliqqa tortish tartibidagi o’ziga xoslikni
mamlakatimiz soliq tizimining muhim xususiyati sifatida e’tirof etish lozim.
Chunki respublikamiz soliq qonunchiligiga muvofiq bugungi kunda mamlakatimiz
iqtisodiyotida muhim bo’lgan sohalar alohida tartib bo’yicha soliqqa tortilib
kelinmoqda.Shuningdek, mamlakatimiz soliq tizimining muhim xususiyatlari
sifatida soliq to’lovchilarga nisbatan ko’zda tutilgan imtiyozlarni ham qayd etish
mumkin.Jumladan eksport faoliyatini rag’batlantirishga, xorijiy investitsiyalar
36

Real soliqlar soliq to’lovshi mol-mulkining ayrim turlaridan (er, uylardan)
kadastr asosida undiriladi, to’lovshining haqiqiy daromadliligini emas, balki
o’rtasha daromadliligini hisobga oladi. Soliqqa tortish ob’ektiga qarab quyidagilar
real soliqlarga kiradi: yerga oid, uy-joylarga doir, kasb-hunarga tegishli, qimmatli
qogozlardan olinadigan soliqlar. Real soliqlar tashqi belgilarga asoslanadi, soliqqa
tortish mol-mulkning kadastr bo’yisha aniqlanadigan o’rtasha daromadliligi
bo’yisha amalga oshiriladi. O’z mohiyatiga ko’ra bunday soliqlar regressiv tusga
egadir.
Ishlab shiqaruvshi kushlarning rivojlanishi, davlat faoliyatining kengayishi
shaxsiy soliqlarga o’tilishini taqozo etdi, shunki real soliqlar fiskal jihatdan ham,
ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan ham foydali bo’lmay qoldi. Real soliqqa tortishning
ayrim unsurlari, odatda, mahalliy soliqlar tizimida asosan sanoat jihatdan
taraqqiyot etgan mamlakatlarda saqlanib qolgan. SHaxsiy soliqlar ravnaq
topmoqda, bular daromadlar manbaida yoki deklaratsiya bo’yisha undiriladigan
jismoniy va yuridik shaxslarning daromadlari va mol-mulkidan olinadigan
soliqlardir. Real soliqdan farqli ravishda shaxsiy soliqqa tortishda ob’ekt
(daromad, mol-mulk) har bir to’lovshi ushun yakka tartibda hisoblab shiqiladi,
uning moliyaviy ahvoli (oila soni, qarzdorlik va hokazo) e’tiborga olinadi.
Rivojlangan mamlakatlarda soliqqa tortish ob’ektiga qarab shaxsiy soliqlarning
quyidagi turlari farqlanadi: daromad solig’i, pullik sarmoyalardan tushadigan
daromadlardan olinadigan soliq, sarmoyaning o’sishidan olinadigan soliq,
korporatsiyaning foydasidan olinadigan soliq, merosdan va sovga qilishdan
olinadigan soliq, mol-mulkdan olinadigan soliq, jon boshiga olinadigan soliq va
hokazo.
Egri soliqlar bahoga yoki tarifga ustama sifatida belgilanadigan tovarlar va
xizmatlardan olinadigan soliqlardir. Egri soliqlarga tortishda davlat tovar yoki
xizmatlarning sotilishi paytida ushbu qiymatning bir qismiga o’z huquqlarini da’vo
qilish bilan aslida yangi qiymatning taqsimlanishining ishtirokshisi bo’lib qoladi.
Egri soliqlar to’g’ri soliqlardan farqli ravishda to’lovshining daromadi yoki mol-
mulki bilan bevosita bogliq bo’lmaydi. Tovarlar, odatda, shaxsiy iste’mol tovarlari,
31

shuningdek, amalga oshirilayotgan valyuta islohoti natijalaridan kelib chiqib,
makroiqtisodiy, monetar va fiskal siyosat bilan o‘zaro mutanosiblikda va
bosqichma-bosqich ravishda amalga oshirish.Soliq islohoti natijasida dastlabki
yillarda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan budjet yetishmovchiliklarini
noinflyatsion manbalar, jumladan Davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalaga
chiqarish, davlat obyektlarini xususiylashtirish, xo‘jalik birlashmalaridagi davlat
ulushini sotish va boshqalar orqali makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va
inflyatsiyani haddan tashqari oshib ketishini oldini olish.Soliq Konsepsiyasidan
ko‘zlangan bosh maqsadni aniq belgilab olish va shunga munosib ravishda
konseptual o‘zgartirishlarni amalga oshirish
17

mahalliy vakillik va ijro hokimiyati organlarining hududning iqtisodiy, ijtimoiy va
madaniy rivojlanishi, mahalliy byudjetlarni shakllantirish va ijro etish, mahalliy
soliqlarni belgilash, byudjetdan tashqari fondlarni shakllantirish masalalarini hal
etish uchun konstitutsiyaviy belgilanishi hisoblanadi. Bu bilan davlat hokimiyatini
tashkil etishning tegishli darajalarida hal etiladigan boshqaruvning barcha
masalalarida, shu jumladan, moliyaviy sohada ham yuridik vakolatlilik
mustahkamlanadi.Soliq organlari va mahalliy hokimiyat organlari o’rtasida yuzaga
keladigan munosabatlarga nisbatan o’zaro hamkorlik respublikada olib boriladigan
yagona soliq siyosatini olib borishda, soliqlar va boshqa soliqlarga tenglashtirilgan
majburiy to’lovlarning hudud byudjetiga kelib tushishini ta’minlash bo’yicha
vazifalarning bajarilishi natijalarini tahlil qilishda ishtirok etish orqali namoyon
bo’ladi. Shu o’rinda mahalliy hokimiyat organlarining soliqlar bo’yicha
vakolatlariga qisqacha to’xtalib o’tadigan bo’lsak, mahalliy hokimiyat organlari
mamlakatimiz soliq qonunchiligiga muvofiq bir qancha vakolatlarga ega bo’lib,
ular o’zlarining hududida joylashgan soliq to’lovchilarga mahalliy soliqlar va
yig’imlar bo’yicha qo’shimcha soliq imtiyozlarini belgilash, soliq stavkalarining
miqdorini Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilab qo’yilgan eng yuqori stavkalar
doirasida belgilash kabi vakolatlarini sanab o’tishimiz mumkin. Xulosa qilib
aytishimiz mumkinki, respublikamizda soliq siyosati davlatning maxsus vakolatli
organlari tomonidan ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Soliqlar bo’yicha har bir
hokimiyat organi maxsus vakolatlarga ega bo’lib, ularning har biri o’z
faoliyatlarini samarali olib borishda ushbu vakolatlardan foydalanadi. Bunda
vakolatli organlar sifatida barcha hokimiyat organlari, jumladan, qonun
chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari birgalikda faoliyat ko’rsatadi va
unda Davlat soliq qo’mitasi soliq siyosatini amaliyotga joriy etishda muhim
ahamiyatga ega bo’lgan vazifalarni bajaradi.
12

1.3 Soliqlarni tartibga solishning asosiy vositalari .
Mamlakatda olib borilayotgan keng qamrovli iqtisodiy islohotlarni amalga
oshirishda avvalambor soliq siyosatini yanada takomillashtirish, soliqlarning turlari
va ularning amal qilish mexanizmini soddalashtirish muhim masalalardan
hisoblanadi. Shu boisdan ham ta'lim tizimida soliq sohasidagi bilimlarni
o'rgatishda respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq sohasidagi islohotlarni
talabao'quvchilarga to'laroq yetkazish, ushbu yo'nalish bo'yicha istiqbolli
dasturlarni ishlab chiqish, oliy o'quv yurtlari ta'lim yo'nalishlari uchun o'quv
qo'llanmalar va darsliklar tayyorlash, soliq sohasida amaliy tadqiqotlar olib borish,
ilg'or pedagogik texnologiyalarni ta'lim tizimida tatbiq etishni amalga oshirish
hukumatimiz diqqate'tiborida bo'lgan asosiy vazifalardan hisoblanadi. Iqtisodiy
islohotlarni yanada erkinlashtirish va chuqurlashtirish jarayonida kichik biznesni
rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, bozor iqtisodiyotiga o'tish
sharoitida xususiy tadbirkorlik, kichik biznesni rivojlantirish, mulkdorlar sinfini
shakllantirish, bozorlarni tovarlar bilan to'ldirish, raqobat muhitini yaratish,
ishsizlikka barham berish mamlakat oldida turgan asosiy vazifalardan hisoblanadi.
Soliqqa tortish tizimida olib borilayotgan islohotlarning muhim yo'nalishlaridan
biri bo'lib, kichik biznes subyektlarini soliqqa tortish mexanizmini
takomillashtirish hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlarda egri soliqlar o'zlarining
soliqlar tarkibida nisbatan kamroq ahamiyatga ega. Bu mamlakatlarda o'rtacha
hisobda bilvosita soliqlar umumiy soliq tushumining 40 foizdan kamrog'ini tashkil
qiladi. Rivojlangan mamlakatlarda bilvosita soliqlarning maqsadi keng
jamoatchilikni soliq tarmog'ida ushlab turishdir. Egri soliqlar asosan boshqa
yuridik shaxs yoki jismoniy shaxsga o'tkazilishi mumkin bo'lgan soliqlardir. Ular
odatda ishlab chiqaruvchi yoki yetkazib beruvchiga yuklanadi, ular keyinchalik
soliqni iste'molchiga o'tkazadi. Egri soliqning eng keng tarqalgan namunasi -
sigaretalar va spirtli ichimliklarga aksiz solig'i. Bilvosita soliqlar va to'g'ridan-
to'g'ri soliqlar ko'p jihatdan farqlanadi, lekin eng keng tarqalgani ular qanday
to'lanadi.
18

iborat bo’lgan va ular o’rtasidagi munosabatlar majmuasidan kelib shiqib ifodalash
mumkin.
Umuman olganda soliq tizimini tarkiban soliqqa tortish tamoyillari, soliq
siyosati, soliqqa tortish tizimi, soliq mexanizmi kabilarga ajratish mumkin. Ushbu
elementlar bevosita mamlakatda amal qilayotgan soliqlarning tarkibini belgilab
beradi.
Soliq tizimini guruhlashning o’ziga xos jihatlari. Soliq tizimining asosi
bo’lgan soliqlar o’ziga xos xususiyatlariga, bir qator belgilariga ko’ra guruhlanadi.
Soliqlarning guruhlanishi ularning ob’ektiga, xo’jalik yurituvshi sub’ektlar
moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga, undirilish usullari, paydo bo’lishiga
(sub’ektiga), byudjetga yo’naltirilishiga va boshqa belgilariga ko’ra ularning
tasniflanishidir.
Soliqlarni bunday tartibda guruhlarga ajratishdan maqsad ularni taqsimlash
tamoyillarini belgilashda, ularning soliq funksiya va vazifalarini qay
darajada bajarayotganligini baholashda, umuman olganda davlat byudjetini doimiy
ravishda va muntazam daromadlar bilan ta’minlashda, shuningdek xo’jalik
yurituvshi sub’ektlarning tadbirkorlik faoliyatini sheklab qo’ymasdan faoliyat
ko’rsatishi ushun soliqlarning har tomonlama ilmiy-nazariy jihatdan o’rganish,
tahlil qilishdan iborat.
Tarixan soliqlar ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishiga qarab yoki boshqasha qilib
aytganda undirib olish manbasiga qarab ikki guruhga to’g’ri va egri soliqlar
guruhlariga bo’linadi. Soliqlarni belgilaydigan va ulardan tushgan mablagni
tasarruf etishiga, ya’ni byudjetga o’tkazish nuqtai-nazaridan soliqlar umumdavlat
va mahalliy soliqlarga bo’linadi. SHuningdek soliqlar paydo bo’lish manbaiga
ko’ra yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga bo’linadi. Soliqlarning
qayd etilgan guruhlarga ajartib o’rganishni alohida savol sifatida kengroq
yoritishga harakat qilamiz.
SHu o’rinda soliqlarni guruhlashning ayrim turlarini ko’rib shiqamiz.
Soliqlarni ob’ekti va iqtisodiy mohiyati bo’yisha guruhlash iqtisodiyotga ijobiy va
salbiy ta’sir ko’rsatishni o’rganishning ilmiy va amaliy uslubidir.
28

shunga mos ravishda takomillashtirib borishdan iboratdir. g’ki boshqacha qilib
aytganda, soliq siyosati strategiyasi - soliq siyosatining uzoq muddatli yo’nalishi
bo’lib, ijtimoiy va iqtisodiy strategiya belgilab bergan ulkan masshtabli vazifalarni
kelajakda bajarilishini ta’minlash ko’zda tutilgan moliyaviy tadbirlar
yig’indisidir.Soliq siyosati taktikasi esa belgilangan soliq siyosati strategiyasi
ijrosini ta’minlovchi, tez-tez o’zgarib turuvchi sayi-harakatlarni bildiradi, ya’ni
qisqa muddatli va kichik masshtabli moliyaviy chora-tadbirlarni hal qilishga
qaratilgan yo’nalishlar majmuasi - soliq siyosati taktikasi sifatida qaraladi.Soliq
siyosati kontseptsiyasi soliq siyosati strategiyasiga nisbatan, soliq siyosati
strategiyasi esa soliq siyosati taktikasiga nisbatan barqaror, ya’ni kam
o’zgaruvchan bo’lib, ularning barchasi bir-biriga bog’liq holda, bir-birini to’ldirib
turadi hamda yaxlit holda soliq siyosatinining mohiyatini tashkil qiladi.Soliq
siyosati tarkibiy jihatdan quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladi. Mamlakat
miqyosida amal qiluvchi soliqlar va soliqsiz to’lovlarni qonuniy joriy etish.Amal
qilayotgan soliqlarni samarali ishlashini ta’minlovchi mexanizmni shakllantirish va
takomillashtirish, soliqqa oid qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni
takomillashtirib borish.Soliq siyosatini amalga oshiruvchi tegishli vakolatli
organlarni tashkil etish va ularni ushbu sohadagi vazifalarini belgilash.Soliqqa
tortish tizimini shakllantirishga qaratilgan chuqur ilmiy tadqiqotni amalga oshirish
va ularni joriy etishni tashkil etish.
Soliq siyosatini ishlab chiqish va uni amalga oshirishda davlatning roli.
Yuqorida qayd qilinganidek, soliq siyosati davlat, ya’ni uning vakolatli
organlari tomonidan olib boriladi. Agar ushbu vakolatli organlar hokimiyat turi
nuqtai nazaridan olib qaraladigan bo’lsa, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud
hokimiyatlariga bo’linadi. Ayrim hollarda davlatning soliq siyosati Davlat soliq
qo’mitasi tomonidan olib boriladi, degan fikrlar uchraydi. Amalda esa soliq
siyosati davlat hokimiyatining barcha bo’g’inlari Qonun chiqaruvchi, Ijro etuvchi
va sud hokimiyatlar faoliyatlarining ajralmas qismi sifatida kompleks tarzda
amalga oshiriladi. Bu hokimiyatlar tomonidan soliq siyosati quyidagi tartibda
ishlab chiqiladi va uning ijrosi ta’minlanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat
8

ekanligini hisobga olsak, soliq tizimidagi islohotlar masalasini juda ham nozikligi
yanada namoyon bo‘ladi. 3
Moliya sohasidagi ayrim mutaxassislarning fikricha, soliq tizimini taklif
etilayotgan shaklda, ya’ni juda ham qisqa davrda tub o‘zgarishlarning amalga
oshirilishi, shuningdek, yuridik shaxslar foydasidan to‘lanadigan soliqni bekor
qilish evaziga 25 foizlik dividend solig‘ining kiritilishi, QQS stavkasining 20
foizdan 12 foizgacha pasaytirilishi va boshqa islohotlar hisobiga davlat budjetiga
kelib tushadigan tushumlarning birinchi yilda 20—25 trillion so‘mgacha
kamayishining kuzatilishi va bunday salbiy holat 3 yilgacha davom etishi mumkin.
Mazkur yo‘qotishlarni qoplashning asosiy yo‘llari budjet xarajatlarining
qisqartirilishi yoki soliq solinadigan bazaning kengayishi hisobiga boshqa soliqlar
bo‘yicha tushumlarning ko‘payishi, yoxud ba’zi mutaxassislar fikriga ko‘ra,
O‘zbekiston Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi yoki Xalqaro moliya tashkilotlari
mablag‘larini jalb qilish bo‘lishi mumkin.
Shu o‘rinda, O‘zbekiston Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi va Xalqaro moliya
tashkilotlaridan jalb qilingan mablag‘larni budjet xarajatlari uchun ishlatilishi
bevosita inflyatsiyaga ta’sir qilgan holda, dastlabki yillarda O‘zbekistondagi
inflyatsiya darajasi nazorat qilib bo‘lmaydigan darajaga, ya’ni yillik 30—35 foizga
yetishi mumkin deb baholanmoqda.
Shuningdek, amalda dividend to‘lash uchun korxona foyda olgandan so‘ng birinchi
navbatda ushbu foydani tashqi audit tomonidan tasdiqlatishi va ta’sischilar
yig‘ilishi orqali uni taqsimlash to‘g‘risida qaror qabul qilinishiga o‘rtacha 6 oy
vaqt ketishi sababli deyarli barcha tashkilotlar dividendni avvalgi yil uchun har yili
bir marta to‘laydi. Ya’ni, agar tashkilot dividend to‘lash bo‘yicha qaror qabul
qilgan taqdirda ham dividend solig‘i bir yilda bir marta to‘lanadi, bu esa
budjetning har oylik manbalarini shakllantirishga va majburiyatlarining
bajarilishiga o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmaydi, albatta.
Amaliyotga faqat 25 foizli dividend solig‘i joriy etilsa, ayrim xo‘jalik subyektlari
osonlikcha va hech qanday xatarlarsiz soliqlarni to‘lamasdan mablag‘larni olish
3
https://daryo.uz/2018/04/11/ozbekiston-respublikasi-soliq-tizimini-isloh-qilish-konsepsiyasi-loyihasiga-qisqacha-
sharh
15

Soliqlarning ayrim turlarining nisbati jamiyatning rivojlanishiga qarab
o’zgardi. XIX asrda va XX asr boshida undirilishining soddaligi bilan ajralib
turadigan egri soliqlar asosiy ahamiyat kasb etgan edi. 20-yillardan boshlab
ko’pgina mamlakatlarda to’g’ri soliqlar ko’proq ahamiyat kasb eta boshladi.
Ikkinshi jahon urushidan so’ng rivojlangan mamlakatlarning soliq tizimida to’g’ri
soliqlar alohida ahamiyatga ega bo’lib qoldi, daromad solig’i va
korporatsiyalarning foydasidan olinadigan soliq ular ishida asosiy o’rin tutardi.
Yuqoridagilardan kelib shikib, xulosa kilganimizda, to’g’ri soliqlarni
to’g’ridan to’g’ri soliq to’lovshilarning o’zi to’laydi, ya’ni soliqning huquqiy va
haqiqiy to’lovshisi xam bitta shaxs hisoblanadi.
Egri soliqlarning huquqiy to’lovshisi mahsulotni ortuvshilar, ish, xizmatni
bajaruvshilar hamda xizmat ko’rsatuvshilar, haqiqiy to’lovshisi esa iste’molshilar
hisoblanadi.
Respublikamizda amal kilag’tgan soliqlar hozirgi kunda yalpi ishki
maxsulotning qariyb ushdan bir qismini taqsimlab, byudjetga jalb etadi va u orqali
davlatning ijtimoiy zaruriy xarajatlari moliyalashtirishga yunaltiriladi. So’ngi
yillarda to’g’ri soliqlarning salmog’i yalpi ishki mahsulot qiymatida bir oz
kamayib, egri soliqlar salmog’i oshgan. Bu yerda hozirgi sharoitda to’g’ri
tendendiya mavjuddir, shunki egri soliqlar to’g’ridan- to’g’ri korxonaning
investitsion faoliyatining susayishiga olib kelmaydi. To’g’ri soliqlar salmog’i
YAIM qiymatida pasayishi korxonalarning moddiy-texnikaviy bazasini
kengayishiga, qo’shimsha mahsulot ishlab shiqarishiga imkon yaratadi.
Hozirgi kunda mamlakatimizda amal qilayotgan to’g’ri va egri soliqlar
tarkibiga quyidagi soliqlar kiradi:
33

sarmoya natijasida daromad oshgani kabi iste'molning o'sishiga yo'l
qo'ymaslikdir". Jamiyatning kambag'al qatlamlari daromadlari oshganida iste'mol
qilish uchun yuqori marjinal moyillikka ega bo'lganligi sababli, ular iste'molga
ko'proq pul sarflashga moyildirlar. Agar yalpi iste'mol darajasining o'sishiga yo'l
qo'yilsa, davlat investitsiyalari bo'yicha unumdorlikning oshishi iste'molning
ortishi bilan to'liq o'zlashtiriladi. Agar bu tekshirilishi kerak bo'lsa, tovar soliqlari
muqarrar. Iste'molni cheklash orqali ishlab chiqarishning ortishi ishlab chiqarish
sanoatiga investitsiyalar uchun taqdim etiladi. Resurslarni maqsadli
diversifikatsiya qilish uchun bilvosita soliqlarni sotib olish qobiliyatini iste'molchi
sinfidan hukumatga o'tkazish uchun foydali chora sifatida qaralishi mumkin, ular
kapitalni shakllantirish va farovonlikka asoslangan davlat xarajatlari uchun ushbu
resurslardan samarali foydalanadilar. Shunga qaramay, differensial tovar solig'i,
agar birinchisi katta soliqqa tortilgan bo'lsa, resurslarning muhim bo'lmagan
tovarlardan asosiy tovarlarga o'tkazilishiga olib kelishi mumkin. Mahalliy sanoatni
himoya qilish uchun import bojlari odatda rivojlanayotgan mamlakatlarda ishlab
chiqilgan. Masalan, Hindiston import o'rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab
chiqarishni rag'batlantirish va o'sib borayotgan mahalliy sanoatni chet el
raqobatidan himoya qilish, shuningdek, importga moyillikni cheklash orqali
qimmatli valyuta zaxiralarini saqlash maqsadida ko'plab tovarlarga og'ir import
bojlari kiritdi.
To'lov balansidagi nomutanosiblikni tuzatishga yordam berish uchun import
bojlari importni qisqartirish va shu orqali mamlakat savdo balansining holatini
yaxshilash uchun ishlab chiqilgan. Egri soliqlarni huquqiy to'lovchilari mahsulot
(ish, xizmatni) yuklab yuboruvchilar hisoblanadi. Lekin soliq og'irligini haqiqatan
ham budjetga to'lovchilari tovar (ish, xizmat) ni iste'mol qiluvchilardir, ya'ni egri
soliqlarning barchasi bevosita iste'molchilar zimmasiga tushadi. Bu soliqlar tovar
(ish, xizmat) qiymati ustiga qo'shimcha ravishda qo'yiladi. Egri soliqlarning ijobiy
tomoni shundaki, ular respublikada ishlab chiqarilgan tovarlarni respublikadan
tashqariga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlarning serob
bo'lishiga yordam beradi hamda inflyatsiya darajasini (muomaladagi ortiqcha pul
21

Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Agrosanoat majmuasi korxonalari
faoliyatini tartibga solish va qo'llab-quvvatlash uchun davlatning fiskal
siyosatining ahamiyatini tahlil qilish, shuningdek, ushbu siyosatning
samaradorligini baholash.
Vazifalar:
1. Fiskal siyosat tushunchasini aniqlash: Davlatning fiskal siyosati, uning
asosiy komponentlari (daromadlar va xarajatlar), va agrosanoat majmuasiga
ta'sirini o'rganish.
2. Agrosanoat majmuasi tahlili: Agrosanoat majmuasining iqtisodiy
ahamiyatini aniqlash, uning tarkibi va rivojlanish tendensiyalarini tahlil qilish.
3. Davlat dasturlari: Agrosanoatni rivojlantirish bo'yicha mavjud davlat
dasturlari va ularning amalga oshirilishi haqida ma'lumot to'plash.
Kurs ishining predmeti va obyekti . Agrosanoat majmuasi korxonalari
faoliyatini tartibga solish va qo‘llab-quvvatlashda davlat fiskal siyosatining roli.
Bu yerda fiskal siyosat, ya'ni davlatning budjet daromadlari va xarajatlarini
boshqarish orqali agrosanoat majmuasiga qanday ta'sir ko'rsatishi o'rganiladi.
Kurs ishining obyekti:
Agrosanoat majmuasi korxonalari, ular faoliyat yuritayotgan iqtisodiy
sharoitlar, davlatning fiskal siyosati doirasidagi me'yoriy-huquqiy asoslar. Bu
obyektda agrosanoat korxonalarining iqtisodiy holati, ularning moliyaviy
barqarorligi va raqobatbardoshligini oshirishdagi davlat dasturlari ham muhokama
qilinadi.

4

Davlat soliq qo’mitasi va boshqa soliqlar bo’yicha bevosita va bilvosita
vakolatga ega bo’lgan organlar ishini muvofiqlashtirgan holda hokimiyatning
ushbu sohalari soliq solish bilan bog’liq shaxs huquqlarini ta’minlash uchun yuqori
darajali javobgarlikni o’z zimmasiga oladi hamda ularning manfaatlari yo’lida
muammoli vaziyatlarni oldini olish maqsadida o’zaro hamkorlikning barcha
jihatlarini mukammal tartibga soladi. Qonun chiqaruvchi organ (Oliy Majlis)
Konstitutsiyaning 78-moddasi 8-bandi va «O’zbekiston Respublikasining Oliy
Majlisi to’g’risida» gi qonunning 4-moddasiga muvofiq hukumatning taqdimiga
muvofiq soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni belgilaydi. Davlat soliq
qo’mitasining vakolatiga kiruvchi masalalar bo’yicha qonunchilikni qo’llash
amaliyotini umumlashtirish asosida soliq qonunchiligini takomillashtirishga doir
takliflarni ishlab chiqish va ularni hukumatga kiritish huquqi uning Oliy Majlis
bilan o’zaro munosabatlari hukumatning ishtiroki bilan qurilishiga yaqqol misol
bo’la oladi. Ma’lumki, Vazirlar Mahkamasi Davlat Soliq Qo’mitasiga nisbatan
vakolatlari bo’yicha rahbar organ hisoblanadi. Soliq qonunchiligini qo’llash
amaliyotini doimiy ravishda umumlashtirish, davlat hokimiyati va boshqaruvining
yuqori organlarini mazkur sohaning xususiyatli jarayonlari haqida muntazam
xabardor qilib borishi lozim.
Davlat soliq qo’mitasini boshqa hokimiyat organlari, tashkilotlar bilan turli
yo’nalishlarda amalga oshiriladigan o’zaro hamkorligini tahlil qilish muhim
ahamiyatga ega. Ushbu o’zaro hamkorlik o’zining yuridik tabiatiga ko’ra huquqiy
bo’lgani holda, munosabatlar predmetining o’ziga xosligi bilan tavsiflanadi.
Mahalliy hokimiyat organlari va davlat soliq organlarining o’zaro hamkorligini
tartibga soluvchi me’yorlar turli yuridik kuchga ega bo’lgan qator me’yoriy
hujjatlarga tayanadi. Umumiy xususiyatlarga ko’ra o’zaro hamkorlik Konstitutsiya
me’yorlarida, boshqa qonunchilik hujjatlarida aks ettirilgan, o’zaro hamkorlikning
yanada aniq yuzaga kelishi ko’pincha soliq sohasidagi huquqiy munosabatlarni
tartibga soluvchi boshqa me’yoriy hujjatlarda o’z aksini topgan. Mazkur davlat
tuzilmalarining o’zaro munosabatlari xususiyatiga ta’sir etuvchi ob’ektiv omil
11

1. Umumiy soliqlar-respublika hamda mahalliy byudjetlarga tushadi va qayta
taqsimlanadi;
2. Maqsadli soliqlar-bevosita biror bir soha, tarmoq yoki ob’ektni
rivojlantirish ushun sarflanadi va taqsimlanadi.
Soliqlarning byudjetga tushishiga ko’ra bo’linishi. Respublikamizda asosan
soliqlar byudjet tizimi daromadlarini shakllantiradi. Davlat byudjeti tizimi
mamlakatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayotini moliyaviy mablag
bilan ta’minlaydi va bu O’zbekiston Respublikasining byudjet
tizimida umumrespublika byudjeti yetakshi bo’gindir. U umumdavlat
resurslarining bir qismi bevosita davlat hokimiyatining ijro etuvshi va farmoyish
beruvshi oliy organi - O’zbekiston Respublikasi hukumatida markazlashuvini
ta’minlaydi. Markazlashgan resurslar umumdavlat ahamiyatiga moliq bo’lgan,
umuman olganda jamiyat manfaatlarini ifodalaydigan tadbirlarni (xalq xo’jaligi
ahamiyatidagi qurilishlarni, eng muhim ijtimoiy tadbirlarni, mudofaa, boshqaruv,
davlatning tashqi iqtisodiy aloqalari, davlatning moddiy va moliyaviy zaxiralarini)
mablag bilan ta’minlashga ishlatiladi. Umumrespublika byudjeti orqali milliy
daromadni Qoraqalpogiston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahriga taqsimlash
va qayta taqsimlash jarayoni izga solib turiladi. Davlat umumrespublika
byudjetidan davlat byudjetining bu bo’gini ijrosi yuzasidan respublikadagi hamma
ishlarni muvofiqlashtirish ushun foydalanadi.
2.2 O‘zbekiston soliq tizimini tahlili.
Respublikamizning mustaqillikka erishishi, o’zining mustaqil soliq tizimini
shakllantirishni ham taqazo etardi. Shundan kelib chiqib mustaqillikning dastlabki
yillaridan e’tiboran mustaqil soliq tizimini shakllantirishga qaratilgan islohotlar
izchillik bilan amalga oshirila boshlandi va ushbu islohotlarning samarasi o’laroq
hozirgi paytga kelib respublikamizda bir qadar o’ziga xos bo’lgan soliq tizimi
shakllantirildi. O’ziga xos bo’lgan soliq tizimining shaklantirilishini soliq
siyosatining samarasi sifatida e’tirof etish mumkin. Respublikamiz davlatchilik
shaklidan kelib chiqib respublikamizda respublika byudjeti daromadlarini
shakllantirishga qaratilgan umumdavlat soliqlari va mahalliy byudjetlar
35

hisoblangan Oliy Majlis tomonidan soliqqa oid va unga bevosita tegishli bo’lgan
qonunlar qabul qilinadi, o’zgartirish va va qo’shimchalar kiritiladi yoki ayrimlari
bekor qilinadi.
Demak, soliq siyosatining huquqiy negizlari mazkur hokimiyat faoliyati bilan
bog’liqdir. Ijro hokimiyati bo’lgan Vazirlar Mahkamasi va uning bo’linmalari,
Davlat Soliq Qo’mitasi, Moliya Vazirligi, Adliya Vazirligi, Iqtisodiyot Vazirligi,
mahalliy hokimiyatlar va boshqa tegishli organlar tomonidan Oliy Majlis
tomonidan qonun yo’li bilan joriy etilgan soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan
majburiy to’lovlarning ishlash mexanizmini ta’minlashga xizmat qiluvchi huquqiy
me’yoriy hujjatlar orqali ularning ijrosi ta’minlanadi. Bunda albatta ijro
hokimiyatining bir bo’g’ini hisoblangan Davlat soliq qo’mitasining soliq siyosati
ijrosini ta’minlashdagi alohida o’ringa ega ekanligini qayd etish lozim. Bundan
tashqari, har yilning oxirida kelgusi yil uchun amal qiladigan soliqlar va soliqlarga
tenglashtirilgan majburiy to’lovlar bo’yicha soliq stavkalarini tasdiqlash,
o’zgartirishlar kiritish vakolati Vazirlar Mahkamasiga berilgan. Soliq siyosatini
ishlab chiqish va amalga oshirishda qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar
bo’g’inlari bilan birga sud hokimiyatining bo’g’inlari ham alohida ahamiyatga ega.
Sud hokimiyati tomonidan qonuniy amal qilayotgan soliqlar va soliqlarga
tenglashtirilgan majburiy to’lovlarning o’z vaqtida byudjetga kelib tushishi ustidan
nazorat o’rnatilib, soliq qonunchiligi buzilishlarini oldini olishga qaratilgan chora-
tadbirlar qo’llanadi. Soliq siyosatini ishlab chiqishda nafaqat alohida olingan
muassasalar bevosita qatnashadi, shuningdek, uni ishlab chiqishda soliq xizmati
bilan shug’ullanmaydigan sub’ektlar, aniqrog’i soliq to’lovchilar qatnashishi
mumkin, ya’ni bunda soliq to’lovchilarni o’zlarida soliqlarni takomillashtirishga
qaratilgan takliflar, soliqlarni hisoblashni oson va samarali ishlash kabilar taklif
sifatida berilishi mumkin. Soliq solish sohasidagi davlat boshqaruvining
samaradorligi ko’p jihatdan davlat apparatining turli bo’g’inlari faoliyatidagi
moslashuvchanlikka bog’liq. Vakolat har bir organning spetsifik rolini belgilaydi
va bir vaqtning o’zida uning boshqa organlar faoliyati bilan moslashuvini
ta’minlaydi.
9

monopoliyalar soliqning butun summasiga narxlarni oshirish bo'yich ajuda kata
imkoniyatlarga egadir. Tarmoq ichidagi raqobat yuksak bo'lganida va talab
barqaror bo'lmagan holda soliqning muayyan hissasi tovarning ishlab chiqaruvchisi
va sotuvchi tomonidan to'lanadi. Egri soliqlarning asosiy to'lovchisi pirovard
oqibatda iste'molchilar bo'ladilar. Egri soliqlar daromadlilikni, oilaviy ahvolni
hisobga olmaydi. Hamma fuqarolar o'z daromadlarining miqdoridan qat'iy nazar,
bunday soliqlarni to'laydilar, chunki egri soliqlarga tortiladigan turmush uchun
zarur bo'lgan tovarlarni iste'mol qilishadi va xizmatlardan foydalanishadi. Egri
soliqlarning stavkalari qat'iy (Tovar o'lchamining birligiga) va foizli (tovarning
narxiga muayyan hissada) bo'ladi. Foizli stavkalar davlat uchun ko'proq foydalidir,
chunki narxlar oshganida soliq tushumlari ham ko'payadi. Soliq stavkalarining
oshirilishi ularning tovarlar narxidagi hissasini ortishiga olib keladi.
26

• Nomidan to'g'ridan-to'g'ri soliq to'g'ridan-to'g'ri hukumatga to'lanadi,
bilvosita soliq esa bilvosita to'lanadi. Bu shuni anglatadiki, u soliqni
iste'molchilarga o'tkazishi mumkin bo'lgan ma'lum bir kompaniya yoki etkazib
beruvchiga yuklangan bo'lsa-da, natijada yukni ikkinchisiga o'tkazadi.
• To'g'ridan-to'g'ri soliqlar, bir tomondan, jismoniy shaxsning daromadidan
olinadi, bilvosita soliqlar esa iste'molchilar sotib olgan tovarlarga solinadi. Bundan
tashqari, to'g'ridan-to'g'ri soliqlar jismoniy shaxsning to'lov qobiliyatiga qarab
hisoblanadi. Boshqa tomondan, bilvosita soliqlar iste'molchining to'lash
qobiliyatiga qaramaydi, lekin tovarlar yoki xizmatlarni sotib olgan har bir kishi
uchun bir xildir.
• Egri soliqlarga aksiz solig'i, QQS va xizmatlar solig'i misol bo'la oladi.
To'g'ridan-to'g'ri soliqlarga misol sifatida daromad solig'i, jismoniy shaxslarning
mulk solig'i, ko'chmas mulk solig'i va yuridik shaxslar solig'i kiradi. 4
Iqtisodiy mohiyatiga qarab soliqlar egri va to'g'ri soliqlarga yoki bevosita va
bilvosita soliqlarga bo'linadi. Shunday qilib, regressiv oqibatlarga olib keladigan
bilvosita soliqqa tortishning tuzilishi jamiyatda to'g'ridan-to'g'ri soliqqa tortishning
progressiv ta'siriga qarshi muvozanatlashuvchi omil sifatida o'rnatiladi. Kam
rivojlangan mamlakatlarda esa egri soliqqa tortish davlat daromadlarining asosiy
qismini tashkil qiladi. Ushbu mamlakatlarning aksariyatida o'rtacha hisobda soliq
tushumlarining 70 foizdan ortig'i tovar solig'i orqali undiriladi. To'g'ri soliqlarni
to'g'- ridan to'g'ri soliq to'lovchilarning o'zi to'laydi, ya'ni soliqni huquqiy
to'lovchisi ham, haqiqiy to'lovchisi ham bitta shaxs bo'ladi. To'g'ri, soliq yukini
boshqalar zimmasiga yuklatish holati bu yerda bo'lmaydi. Bu soliqlar tarkibiga
barcha daromaddan to'lanadigan soliqlar va mol-mulk (resurs) soliqlari kiradi.
To'g'ri soliqlardan to'g'ridan to'g'ri daromaddan soliq to'langanligi uchun soliqlar
stavkasining kamaytirilishi korxonalar daromadining ko'p qismini ularga qoldirib,
investitsiya faoliyatini kengaytirish imkonini yaratib, bozor iqtisodiyotini
rivojlantiradi. Bu soliqlarning stavkalari oshirilsa, korxonalarning moliyaviy
imkoniyatlari kamaya boradi va oxir-oqibatda mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga
4
Soliq tizimini takomillashtirish yo’nalishlari. / Respublika ilmiyamaliy konferentsiya materiallari (2011 yil 26
fevral). T.: “IQTISODMOLIYA”, 2011. – 298 b.
19

Soliqlar soliqqa tortish ob’ektiga qarab ush guruhga bo’linadi:
1. Oborotdan olinadigan soliqlar. Bunda soliqlar xo’jalik yurituvshi
sub’ektlarning bevosita oborotidan undiriladi, ularga qo’shilgan qiymat solig’i,
aksiz solig’i, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilgisi va
suyultirilgan gaz ishlatganlik ushun olinadigan soliq, bojxona bojlari, yigimlari va
boshqalar kiradi.
2. Mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar. Bunday soliqlar soliq
to’lovshi sub’ektlar tasarrufida mavjud bo’lgan mol-mulkdan, yerdan va
boshqalarga nisbatan belgilanadigan soliqlardan iborat.
3. Daromaddan olinadigan soliqlar. Bunga yuridik shaxslardan olinadigan
daromad (foyda) solig’i, infratuzilmani rivojlantirish solig’i, jismoniy shaxslarning
daromad solig’i va boshqalar kiradi.
Mamlakatimizda amal qilayotgan soliqlarning ayrimlari koxonalar ho’jalik
faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasidan byudjetga to’lanadigan aksariyat soliqlar
va majburiy to’lovlar kelgusi davr xarajatlari orqali ishlab shiqarilgan mahsulot
tannarxiga qo’shiladi (er solig’i, mol-mulk solig’i, ekologiya solig’i va
boshqalar). SHu o’rinda soliqlarni guruhlashning asosi hisoblangan, ularni
xo’jalik yurituvshi sub’ektlar moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga qarab
quyidagilarga ajratishimiz mukin:
1. Tovar (ish, xizmat) lar oborotidan to’lanadigan soliqlar. Bunday soliqlarga
asosan egri soliqlar kiradi, ya’ni qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i, jismoniy
shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilgisi va suyultirilgan gaz
ishlatganlik ushun olinadigan soliq, bojxona bojlari.
2. Ishlab shiqarish tannarxiga kiritiladigan soliqlar: pensiya fondiga
ajratmalar, kasaba uyushmalari federatsiyasiga ajratmalar, bandlik fondiga
ajratmalar va boshqalar.
3. Davr xarajatlariga kiritiladigan soliqlar: mol-mulk solig’i, yer solig’i,
ekologiya solig’i, suv resurslaridan foydalanganlik ushun soliq, yer osti
boyliklaridan foydalanganlik ushun soliq va boshqalar.
29

Davlatning asosiy vazifalaridan birini hal etilishi - byudjetni to’ldirish, soliq
to’lovchilarning iqtisodiy va yuridik hatti-harakatlariga ta’sir etishning u yoki bu
dastagiga ega bo’lgan barcha davlat hokimiyati organlar faoliyatining
muvofiqlashtiruvisiz mumkin emas.Ko’pgina adabiyotlarda ta’kidlanganidek,
kontseptual soliq tamoyillaridan biri davlat organlarining soliq siyosatini ishlab
chiqishda va amalga oshirishda birgalikdagi ishtiroki hisoblanadi.Shuni alohida
qayd etish lozimki, asosiy iqtisodiy huquqlar va soliq to’lovchilarning erkinligini
ta’minlash qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatning doimiy nazorati ostida
turadi. Prezident tomonidan ularning faoliyatiga nisbatan bildiriladigan asosiy
talablar bevosita soliq sohasidagi ishlarning umumiy ahvoli, uni boshqarish,
xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish va
boshqalar bilan belgilanadi.
1-sxema . Soliq stavkasi turlari
10

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasi to’g’risida’”. O’zbekiston Respublikasi Prizidentining farmoni. – Xalq
so’zi, 2017-yil 8-fevral
2. Bekmurodov А. va boshqalar. O’zbekiston iqtisodiyotini liberallashtirish
yo’llarida: O’quv qo’llanma.1,2,3.4.5-qismlar. Akademik S.S. G’ulomov tahriri
asosida. -T.: ТDIU, 2006
3. "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
4. Tuxliyev B, Azizov О. Soliq yukini kamaytirish – iqtisodiyotni yuksaltirish
omili. -Т.: ТDIU, 2007. -34b.
5. Soliq tizimini takomillashtirish yo’nalishlari. / Respublika ilmiyamaliy
konferentsiya materiallari (2011 yil 26 fevral). T.: “IQTISODMOLIYA”, 2011. –
298 b.
6. Bekzod, N. (2021). Systems of spiritual-ideological propaganda and their
peculiarities. Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities,
11(12), 263-272.
7. Bekzod, N. (2021). Ideological factors of eliminating threats to national
spirituality. Asian Journal of Multidimensional Research, 10(9), 707-711.
8. Набиев , Б . М . (2022). Жамиятда ижтимоий - сиёсий барқарорликни
мустаҳкамлашда маънавиятни ўрни. Science and Education, 3(10), 570-573.
9. Набиева, С. М., & Набиев, Б. М. (2022). Становление и развитие
политико-правовой идеологии. Science and Education, 3(5), 1404-1407.
10. Nabiev, B. M. (2021). THE MAIN PRINCIPLES OF SOCIO-POLITICAL
STABILITY.
11. Nabiyev, B. M. ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2021-yil, 4-son
12. UDK 130.122 IDEOLOGICAL FACTORS OF STRENGTHENING
SOCIOPOLITICAL STABILITY IN UZBEKISTAN. ILMIY AXBOROTNOMA,
70.
41

1.2 O’zbekiston Respublikasi Soliq islohotlari
Soliq islohotlari — soliq nazariyasi va amaliyotini muvofiqlashtirish asosida
soliq yukini kamaytirish, soliqqa tortishni soddalashtirish, soliq yordamida
iqtisodiy rivojlanishni ta minlash maqsadlarida amalga oshiriladigan davlatʼ
tadbirlari. Iqtisodiyotni isloh qilishining muhim, ajralmas qismi. O zbekiston
ʻ
Respublikasida amalga oshirilayotgan Soliq islohotlari strategiyasi huquqiy va
demokratik davlatni barpo etish konsepsiyasi asosida shakllanmoqda. 1991 yildan
boshlab O zbekistonda o tkazilgan soliq islohotlarini 3 asosiy bosqichga bo lish
ʻ ʻ ʻ
mumkin:
Birinchi bosqich — 1991—1994-yillarda soliqqa oid qonun hujjatlarini yaratish;
tamomila yangi soliqlar va to lovlar tizimini barpo etish va ularni xo jalik
ʻ ʻ
amaliyotiga joriy etish; moliyaviy mablag larni i. ch. infratuzilmasini
ʻ
rivojlantirish, o z-o zini strategik resurslar bilan ta minlashga erishish
ʻ ʻ ʼ
maqsadlarida qayta taqsimlash; narxlarning o sishi va i. ch. ning pasayishi
ʻ
sharoitida aholining turmush darajasi pasayib ketmasligi va ijtimoiy barqarorlikni
saqlash; mustaqil tizim sifatida davlat soliq xizmatini shakllantirish vazifalari
bajarildi.
Ikkinchi bosqich — 1995—1999-yillarda soliq tizimini takomillashtirish va
korxonalarga nisbatan soliq yukini kamaytirish bo yicha Soliq islohotlari amalga
ʻ
oshirildi. Bu davrda soliqlarga doir mavjud qonun hujjatlari asosida O zbekiston
ʻ
Respublikasining Soliq kodeksi ishlab chiqildi va 1997 yilda qabul qilindi.
Uchinchi bosqich — 2000-yildan boshlab soliq islohotlari qonunchilikka
kiritilayotgan o zgarishlar asosida fuqarolar va korxonalar uchun soliq, yukini
ʻ
yana-da kamaytirish, ayrim soliq turlarini bekor qilish, kichik va o rta tadbirkorlik
ʻ
subyektlarini soliqqa tortish tizimini soddalashtirish, samarali soliq tizimi
tamoyillarini yana-da to liq ro yobga chiqarish, jahon andozalariga mos soliq
ʻ ʻ
tizimini bosqichma bosqich barpo etishga yo naltirilgan.
ʻ
Jahondagi rivojlangan mamlakatlarda Soliq islohotlari davriy o tkazib turiladi.
ʻ
Muayyan soliq turini joriy etish yoki bekor qilish, ayrim turdagi soliqlar ulushini
13

13. Абдуллаева, Г. (2022). К вопросу о внедрение кредитно-модульной
технологии обучения в условиях образования. Science and Education, 3(4),
1348-1351.
14. "Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3,848 (SJIF)
February 2023 / Volume 4 Issue 2
15. Миляков Н.В. Налоги и налогообложения: Учебник. -М.: “Инфра-М”,
2008
16. Налоги в условиях экономической интеграции. / В.С. Бард и др. под
ред. проф. В.С.Барда и Л.П.Павловой. –М.: КНОРУС, 2009. -288 с.
17. Налоги в условиях экономической интеграции. //Под ред. проф.
В.С.Барда и Л.П.Павловой. -М.: “Кнорус”, 2007
18. Налоги и налогообложение. Учебник для вузов /Под ред. Д.Г.Черника.
М: Юнита-Дана, 2010. -345 с.
19. Налоги и налоговое право. /Под ред. А.В. Брызгалина. –М.: Аналитика-
Пресс, 2010. -608 с.
Internet manbalari
1. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. – WWW.LEX.UZ
2. https://www.researchgate.net/publication/
378533744_Fiskal_siyosat_va_soliq_to'lovchilar_faoliyatini_tartibga_solishning_n
azariy_masalalari
3. https://uz.wikipedia.org/wiki/Soliq_organlari
4. https://uz.wikipedia.org/wiki/Soliq_turlari_va_tarixi
5. www.openscience.uz / ISSN 2181-0842 1581
6. https://daryo.uz/2018/04/11/ozbekiston-respublikasi-soliq-tizimini-isloh-
qilish-konsepsiyasi-loyihasiga-qisqacha-sharh
42

mohiyatini teran anglashni taqozo etadi. Soliqlar majburiy to'lovlarni ifoda etuvchi
pullik munosabatlarni bildiradi. Bu munosabatlar soliq to'lovchilar bilan ularni o'z
mulkiga aylantiruvchi davlat o'rtasida bo'ladi. Davlat uchun budjet
daromadlarining asosiy manbayi hisoblangan soliqlar katta ahamiyatga ega.
Soliqlar to'g'risidagi qarashlar tarixan obyektiv va subyektiv omillarning ta'sirida
shakllangan. Soliqlarga doir turli ta'riflarni tahlil qilish, ularning konkret iqtisodiy-
ijtimoiy taraqqiyotlar jarayonidagi mohiyatini asoslash, soliqlarning iqtisodiy rolini
va soliq qonunchiligiga asos bo'lgan soliq tamoyillarini belgilash hamda soliq
tizimida, jamiyat taraqqiyotida mavjud bo'lgan soliqlarning tutgan o'rnini aniqlash
zarurdir.
2-jadval.
24

kelajak avlodlar uchun saqlash borasida muhim rol o’ynaydi. Soliqqa tortish
tizimini takomillashtirishning muhim yo’nalishlaridan biri soliq tizimini tartibga
solish, soliq turlarini kamaytirish, hisob-kitob mexanizminisoddalashtirish va ular
bo’yicha to’lov davriyligini kamaytirish hisoblanadi. Soliq siyosati choralarini
ishlab chiqishda eng muhim vazifalardan biri davlat xarajatlarini o’z vaqtida va
mo’ljallangan hajmda moliyalanishi uchun soliq tushumlarining etarliligi
hisoblanadi. Bu esa, o’z navbatida, soliq yukini kamaytirish borasidagi siyosatni
byudjetning xarajatlar qismini optimallashtirish choralari bilanqo’shib olib
borilishini taqozo etadi.
39

I BOB . DAVLAT SOLIQ SIYOSATINI O‘RGANISHNING NAZARIY
ASOSLARI .
1.1 Soliq siyosatining mohiyati va roli .
Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti bir tomondan uning ichki mexanizmiga bog’liq
bo’lsa, ikkinchi tomondan boshqaruvning xarakteriga, ijtimoiy-siyosiy holatga,
muvozanatga bog’liq bo’ladi. Oddiy qilib aytganda ustqurmaga ham bevosita
bog’liqdir. Mazkur jarayonda ijtimoiy siyosat alohida rol o’ynaydi. Ijtimoiy siyosat
o’z navbatida ichki va tashqi madaniy-ma’rifiy, siyosiy, iqtisodiy siyosat kabilarga
bo’linadi. Iqtisodiy siyosat ham o’z navbatida moliya, pul-kredit, byudjet, soliq
siyosati kabi turlarda amal qilib, ularni yaxlitligi makroiqtisodiy darajada qonun
chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari faoliyatlarining asosiy ajralmas
qismiga aylanadi. Shu o’rinda soliq siyosatining mazmuniga to’xtalib o’tadigan
bo’lsak, yuqorida qayd etilganidek, soliq siyosati - bu iqtisodiy siyosatning
ajralmas bir bo’lagi bo’lib, davlatning muayyan davrda aniq maqsadlarga
qaratilgan soliq sohasidagi faoliyatidir. U tarkiban soliqlarni joriy etish, soliqqa oid
huquqiy baza yaratish, joriy etilgan soliqlar va soliqsiz to’lovlarni amaliyotda
ishlash mexanizmini shakllantirish va samaradorligini oshirishga qaratilgan
davlatning tegishli vakolatli organlari tomonidan kompleks tarzda olib boriladigan
chora-tadbirlar yig’indisidir. Mamlakat soliq tizimi xususiyatlari, yo’nalishlari,
qanday soliqlarning joriy etilishi, ular o’rtasidagi nisbatni ta’minlash kabi
masalalarni soliq siyosati belgilab beradi. Soliq siyosatining huquqiy asoslari
sifatida mustaqillikning dastlabki yillarida O’zbekiston Respublikasining 1991 yil
31 avgustdagi «O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risida» gi
Qonuni, O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O’zbekiston
Respublikasining «Korxonalar, tashkilotlar, birlashmalardan olinadigan soliqlar
to’g’risida» gi (1991 yil 15 fevral), «O’zbekiston Respublikasining fuqarolari,
ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi bo’lmaganlarning daromad solig’i to’g’risida» gi
(1991 yil 15 fevral), «Mahalliy soliqlar va yig’imlar to’g’risida» gi (1993 yil 7
may) Qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O’zbekiston
5

4) aholi turmush darajasini zaruriy me’yorda saqlab turish imkonini izlash va
ta’minlash, soliqqa tortilmaydigan daromad minimumini vaqti-vaqti bilan oshirib
borish. Bunda «iste’mol savatchasi» ma’lumotlarini e’tiborga olish. 7
Bugungi kunda respublikamiz soliq siyosatining muhim yo’nalishlari sifatida
yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishni
takomillashtirish,bilvosita soliqqa tortish samaradorligini ta’minlash, resurs
soliqlariga ko’proq e’tibor qaratish, soliq tizimining soddaligiga erishish, davlat
xarajatlarini optimallashtirish kabilarni qayd etish mumkin.Respublikamizda soliq
tizimini takomillashtirish jarayonida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga nisbatan soliq
yukini izchil kamaytirishga alohida e’tibor qaratish lozimligi ko’p bora
ta’kidlanmoqda. Bunda birinchi navbatda ularning daromadlaridan undiriladigan
bevosita soliqlarning salmog’ini kamaytirish lozimligi alohida ahamiyatga ega.
Buning natijasida korxonalar ixtiyorida qoladigan mablag’lar ulushining
ko’payishi evaziga uning aylanma mablag’lari miqdorini ko’paytirib borish va
optimal darajasini saqlash, ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish, uning
samaradorligini oshirish maqsadida ko’proq investitsiya kiritish, xodimlar
mehnatini yanada rag’batlantirish imkonini beradi. Jismoniy shaxslar
daromadlarini soliqqa tortilishini takomillashtirish bo’yicha ustuvor yo’nalish
sifatida belgilangan soliq stavkalarini kamaytirish va aholi daromadlarini soliqqa
tortishning uch bosqichli tizimidan ikki bosqichli tizimiga asta sekin o’tish
kontseptsiyasini davom ettirish vazifasi turibdi. Bevosita soliqlar bo’yicha soliq
yukini izchil kamaytirish soliq siyosatining samaradorligini YaIM ga nisbatan ular
tushumining barqaror kamayishi tendentsiyasi ham isbotlaydi. Soliq tizimini
takomillashtirishda ustuvor ahamiyat bilvosita soliqqa tortishga qaratilgan.
Bilvosita soliqlar tovarlarga nisbatan qo’shimcha bo’lgani holda, pirovard natijada
ishlab chiqaruvchining moliyaviy holatiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsatmaydi
hamda ishlab chiqarishni rivojlantirishga to’sqinlik qilmaydi. Resurs soliqlari er,
suv va boshqa tabiiy boyliklardan samarali foydalanishni ta’minlovchi amaliy
vosita bo’lgani holda bozor iqtisodiyotida tabiiy resurslardan foydalanish va
7
Bekmurodov А . va boshqalar. O’zbekiston iqtisodiyotini liberallashtirish yo’llarida: O’quv qo’llanma.1,2,3.4.5-
qismlar. Akademik S.S. G’ulomov tahriri asosida. -T.: Т DIU, 2006
38

II BOB. AGROSANOAT MAJMUASI KORXONALARI
FAOLIYATINI TARTIBGA SOLISH QO'LLAB-QUVVATLASHDA
DAVLATNING FISKAL SIYOSATI.
2.1 O‘zbekiston Agrosanoat majmuasi korxonalari faoliyatini tartibga
solish qo'llab-quvvatlashda davlatning fiskal siyosati.
Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar, yigimlar, bojlar va
boshqa majburiy to’lovlar hamda ularning tuzilish tamoyillari, usullari, soliq
nazoratining yigindisi soliq tizimini tashkil etadi. Bu ta’rif soliq tizimini keng
ma’noda tushunishdir. Soliq qonunshiligida soliq tizimi tor ma’noda talqin qilinib,
bir xil mohiyatga ega bo’lgan va markazlashgan pul fondini tashkil etadigan soliq,
yigim, boj va boshqa majburiy to’lovlarning yigindisi soliq tizimi deb ataladi.
Soliq tizimiga nisbatan bunday yondashuvni ayrim adabiyotlarda ham
keltirilganligini ta’kidlash o’rinli. Qayd etilgan ta’rifda soliq va yigimlar yagona
mohiyat, ya’ni «majburiy xarakterga ega bo’lgan munosabat» va ularning bir-biri
bilan bogliqligi va nihoyat byudjetga tushishligini ko’rsatadi. Bu O’zbekiston
Respublikasi soliq Kodeksi mazmuniga mos keladi. SHu yerda bahsli masala ham
mavjud, ya’ni davlatning byudjetdan tashqari fondlariga (pensiya, ijtimoiy sugurta,
bandlik, yo’l fondlari va boshqalar) to’lovlarni ham majburiylik nuqtai nazardan
soliq tizimiga kiritish muammosi mavjud.
Soliqlar bo’yisha izlanishlar olib borgan ayrim mualliflarning soliq tizimiga
yondashuvi boshqasha. Soliq tizimiga xususan soliqlar yoki ularga tenglashtirilgan
to’lovlar tizimi (majmui) sifatida qarash mumkin emas. Soliq solishning muhim
shart-sharoitlariga quyidagilar kiradi: soliqlarni belgilash va amalga kiritish tartibi,
soliqlarning turlari, ularni byudjet darajalari o’rtasida taqsimlash tartibi, soliq
nazoratini amalga oshirish 5
shakllari va uslublari, soliq to’lovshilarning huquqlari, majburiyatlari, ular
manfaatlarini himoya qilish usullari, soliq munosabatlari ishtirokshilarining
javobgarligi va shu birga ushbu elementlar soliq tizimining tarkibiy unsurlari
ekanligini ta’kidlaydi va soliq tizimi deganda ana shu elementlarning majmuasidan
5
https://www.researchgate.net/publication/378533744_Fiskal_siyosat_va_soliq_to'lovchilar_faoliyatini_tartibga
solishning_nazariy_masalalari
27

Aniqroq qilib aytganda jamiyatni norentabel (mudofaa, meditsina, fan, maorif,
madaniyat va boshq.) va rentabel sohaga ajralishi hamda norentabel sohani
moliyalashtirishning tabiiy zarurligi soliqlarni obyektiv amal qilishini zarur qilib
qo'yadi, vaholanki, norentabel sohaning ijtimoiy xizmatlari, asosan, davlat
tomonidan amalga oshiriladiki, ularni moliyalashtirish usuli sifatida yuzaga
chiquvchi soliqlar ham shu tufayli bevosita davlatga tegishli bo'ladi. Soliqlarning
amal qilishini bozor iqtisodiyotiga o'tish sharoitida ikki holat bilan ifodalash
mumkin: birinchidan, davlatning qator vazifalarini mablag' bilan ta'minlash
zarurligi, ikkinchidan, bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari. Davlatning bajaradigan
funksiyalari va vazifalari ko'p bo'lib, bozor iqtisodiyoti rivojlana borishi bilan ba'zi
ijtimoiy himoyalangan bozor munosabatlariga mos kelmaydi gan vazifalar yo'qola
borsa, yangi vazifalar paydo bo'la boshlaydi. Bularga bizning respublikamizda kam
ta'minlanganlarga ijtimoiy yordam ko'rsatish, bozor iqtisodiyoti infratuzilmasini
tashkil qilish kabilar kiradi. Davlat kuchli ijtimoiy-siyosiy tadbirlarni amalga
oshirish uchun pensionerlar, talabalar, ko'p bolali onalar va boshqalarni mablag'
bilan ta'minlash zarurligini anglab, ayrim cheklangan tovarlar bahosidagi farqni
budjet hisobidan qoplaydi va undan tashqari mahallalarda ijtimoiy himoyaga
muhtoj kam ta'minlanganlarga moddiy yordamlar ko'rsatadi. Shu bilan birga,
davlat jamiyat a'zolari osoyishtaligini saqlash maqsadida o'zining mudofaa
qobiliyatini saqlab va mustahkamlab turishga ham mablag'lar sarflaydi, qolaversa,
davlat fuqarolar xavfsizligini saqlash, mamlakatda tartib-intizom o'rnatish, uni
boshqarish funksiyalarini bajarish uchun ham ko'plab mablag' yo'naltirishga
majburdir. Bunday xarajatlarni amalga oshirishning majburiyligi ular uchun manba
bo'lgan soliqlarni obyektiv zarur qilib qo'yadi.
Qayd etish lozimki, hozirga qadar davlatning funksiyalarini bajarish uchun
lozim bo'lgan moliyaviy mablag'larni shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli
jahon amaliyotida qo'llanilgan emas. Demak, hukmron kuch sifatida davlat mavjud
ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar amal qiladi. Ma'lumki, jamiyat
iqtisodiy hayoti juda murakkab iqtisodiy hodisalardan iborat bo'lib, ana shu
murakkablik bevosita soliqlarga ham tegishliki, bu holat soliqlarni iqtisodiy
23

4. Korxonalar foydasidan to’lanadigan soliqlar: daromad (foyda) solig’i,
infratuzilmani rivojlantirish ushun soliq va boshqalar.
Soliqlarning iqtisodiy mohiyatiga ko’ra bo’linishi. Soliqlar iqtisodiy
mohiyatiga, to’lovshi bilan davlatning o’zaro munosabatlariga bevosita yoki
bilvosita bogliqligiga ko’ra to’g’ri va egri soliqlarga bo’linadi. To’g’ri soliqlar
to’g’ridan-to’g’ri daromadga va mol-mulkka qaratiladi (soliqqa tortishning
bevosita shakli). Tovarning bahosida to’lanadigan yoki tarifga kiritiladigan tovarlar
va xizmatlardan olinadigan soliqlar egri soliqlarga kiradi. Tovar va xizmatlarning
egasi ularni sotishda soliq summalarini olib, ularni davlatga o’tkazadi.
Daromadlar oladigan (mol-mulkka va shu kabilarga egalik qiladigan) xo’jalik
yurituvshi sub’ektlar to’g’ri soliqlarning pirovard to’lovshisi hisoblanadi, narxlarga
ustamalar orqali soliq yuki yuklab qo’yiladigan tovarning iste’molshisi esa egri
soliqlarning pirovard to’lovshisi hisoblanadi.
Amaliyot da nafaqat egri soliqlar, shu bilan birga to’g’ri soliqlarni ham
iste’molshilar zimmasiga o’tkazish imkoniyati mavjuddir. Masalan, korxonalar
to’laydigan soliqlar yuki inflyatsiya davrida ko’pinsha narx-navoni oshirib
yuborish orqali iste’molshilar zimmasiga yuklab boriladi.
To’g’ri soliqlarga tortishda mablaglarning safarbar qilinishi yangi qiymatni
taqsimlash paytida boshlanadi. Davlat daromad olingan paytdayoq uning bir
qismiga o’z huquqlarini da’vo qiladi.
Soliq to’lovshining daromadi (ish haqi, foyda, foizlar va hokazo) va uning
mol-mulkining (er, uylar, qimmatli qogozlar va hokazo) qiymati to’g’ri soliqlar
ob’ekti bo’ladi. Soliqqa tortishning bu shakli egri soliqlarga nisbatan birmunsha
progressivdir, shunki u soliq to’lovshining daromadliligini, oilaviy ahvolini
hisobga oladi, soliq daromadni olish bosqishida undiriladi. Bundan tashqari, to’g’ri
soliqlarga tortishda soliq to’lovshi o’z solig’ining summasini aniq biladi.
Tarixiy jihatdan olganda to’g’ri soliqlar XVIII asrda va XIX asrning birinshi
yarmida shakllandi, ular faqat XX asrda keng ommalashdi. 6
To’g’ri soliqlar real va shaxsiy soliqlarga bo’linadi.
6
https://uz.wikipedia.org/wiki/Soliq_turlari_va_tarixi
30

kirib kelishini rag’batlantirishga qaratilgan, aholining ijtimoiy shart-sharoitini
hisobga olgan holdagi imtiyozlarni ularning ifodasi sifatida keltirib o’tish mumkin.
Iqtisodiy adabiyotlarda soliq siyosatining asosiy yo’nalishlari sifatida ikki
yo’nalish korxona va tashkilotlarga nisbatan soliq siyosati va aholining turli
ijtimoiy guruhlari uchun soliq siyosati kabi yo’nalishlarga bo’lib
o’rganiladi.Respublikamiz mustaqilligining dastlabki yillarida davlat soliq
siyosatining asosiy yo’nalishi bozor munosabatlarini qaror toptirishga qaratilgan
qator ilmiy asoslangan soliqlarni joriy etish va shu orqali mavjud soliq tizimini
tubdan qaytadan tashkil etishdan iborat bo’ldi. Soliq siyosatining keyingi
yo’nalishi esa joriy etilgan soliqlarni samarali amal qilishini ta’minlash maqsadida
soliq munosabatlarini amalga oshiruvchi tegishli muassasalarning tashkil etishga
qaratildi. Xususan, dastlab Vazirlar Mahkamasi qoshida Soliq bosh boshqarmasi
tashkil etilgan bo’lsa, 1994-yilga kelib bu boshqarma Davlat Soliq Qo’mitasiga
aylantirildi va uning hududiy bo’linmalari tashkil etildi. Bundan ko’rinadiki, bozor
iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichida soliq siyosatida asosan tashkiliy
jihatlarga e’tibor qaratildi, ya’ni soliqlarni joriy etish va soliq siyosatini bevosita
amalga oshiruvchi tegishli muassasalar shakllantirildi. Bu davrdagi soliq
siyosatining asosiy xususiyatlaridan biri soliqlarning ko’proq fiskal ahamiyat kasb
etishida, ya’ni ko’proq e’tibor davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishga
qaratildi. Jahon soliq siyosati tajribasida soliqqa tortishning quyidagi
yo’nalishlariga katta e’tibor beriladi.
1) har xil mulk shakllariga moslangan korxona va tashkilotlarning xo’jalik
yuritishiga mumkin qadar iqtisodiy sharoit yaratish, ularni bozor munosabatlariga
kirib borishiga har tomonlama yordamlashish;
2) ijtimoiy-zaruriy umumdavlat vazifalarini bajarish uchun davlatni kerak
bo’lgan moliyaviy manbalar bilan ta’minlash;
3) bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi ijtimoiy-iqtisodiy omillarni tashkil
qilishda qatnashish, ishsizlarni ish bilan ta’minlash, iqtisodiy nochorlarga yordam
berish;
37

shuningdek xizmat ko’rsatish sohasining (sartaroshxonalar, hammomlar, kimyoviy
tozalash xizmatlari) pullik aylanmasi, tomosha ko’rsatadigan va transport
korxonalarining pattalari va shu kabilar soliqqa tortish ob’ekti bo’ladi. Egri
soliqlarga tortiladigan tovarlar va xizmatlar soni muntazam kengayib bormoqda.
Xaridor-iste’molshi egri soliqlarning to’lovshisi bo’ladi. Tovarning sohibi
yoki xizmatlar ko’rsatadigan shaxs aslida soliqni yiguvshi hisoblanadi. Egri
soliqlarning anshagina qismi mulkdor tomonidan tovarning yoki xizmatlarning
narxiga qo’shiladi. Davlat korxonalari va monopoliyalar soliqning butun
summasiga narxlarni oshirish bo’yisha juda katta imkoniyatlarga egadir. Tarmoq
ishidagi raqobat yuksak bo’lganida va talab barqaror bo’lmagan holda soliqning
muayyan hissasi tovarning ishlab shiqaruvshisi va sotuvshi tomonidan to’lanadi.
Egri soliqlarning asosiy to’lovshisi pirovard oqibatda iste’molshilar bo’ladilar.
Egri soliqlar daromadlilikni, oilaviy ahvolni hisobga olmaydi. Hamma
fuqarolar o’z daromadlarining miqdoridan qat’iy nazar, bunday soliqlarni
to’laydilar, shunki egri soliqlarga tortiladigan turmush ushun zarur bo’lgan
tovarlarni iste’mol qilishadi va xizmatlardan foydalanishadi.
Egri soliqlarning stavkalari qat’iy (tovar o’lshamining birligiga) va foizli
(tovarning narxiga muayyan hissada) bo’ladi. Foizli stavkalar davlat ushun ko’proq
foydalidir, shunki narxlar oshganida soliq tushumlari ham ko’payadi. Soliq
stavkalarining oshirilishi ularning tovarlarning narxidagi hissasining ortishiga olib
keladi.
Egri soliqlar aksizlarni, davlatning fiskal monopoliyalarini va bojxona
bojlarini o’z ishiga oladi. Aksizlar undirilish usuliga qarab yakka tartibdagi
(pivoga, shakarga, benzinga va hokazo) va universal (qo’shilgan qiymat solig’i va
boshqalar) turlarga bo’linadi.
Ular asosan xo’jalik aktlaridan va aylanmalardan, moliyaviy operatsiyalardan
kelib shiqadi.
Respublikamiz davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda to’g’ri va egri
soliqlar o’rtasidagi maqbul nisbatni ta’minlashni belgilovshi me’yorlarni aniqlash
muammosi asosiy muammolardan biri bo’lib qolmoqda.
32

massasini) birmuncha jilovlab turadi. Egri soliqlar stavkasining asosli ravishda
oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga to'g'ridan to'g'ri ta'sir
etmaydi, ya'ni investitsion faoliyatini qisqartirmaydi. Ammo soliq stavkasi ilmiy
asoslanmasdan oshirib yuborilsa, bunday holatda korxonalar o'z tovarlarini sotish
qiyinchiligiga duch kelishlari mumkin. Jahon soliq amaliyotida Davlat budjeti
daromadlari tarkibida to'g'ri va egri soliqlarning nisbatiga qarab u yoki bu
mamlakat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga baho berish mumkin. Masalan,
AQSHda budjet daromadlari tarkibida to'g'ri soliqlar salmog'ining 90 foizga yaqin
bo'lishi bu mamlakat iqtisodiyotining yuqori darajada rivojlanganligidan darak
beradi. Egri soliqlar tarkibiga qo'shilgan qiymat solig'i, aksiz solig'i, bojxona boji,
jismoniy shaxslarning transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg'isi va gaz
ishlatganlik uchun soliqlari kiradi. O'zbekiston Respublikasi davlat budjeti ijtimoiy
xarajatlarini o'sish tendensiyasiga ega ekanligi davlat budjeti daromadlari hajmini
uzluksiz oshirib borishni taqozo qiladi. Bu esa, qo'shilgan qiymat solig'i, aksiz
solig'i kabi barqaror daromad manbalarini budjet daromadlarining tarkibidagi
yuqori salmog'ini ta'minlashni taqozo qiladi. Yuqorida aytib o'tilganidek, to'g'ri va
egri soliqlar yagona soliq tizimini tashkil etib, bir-biri bilan o'zaro bog'langandir.
Yevropa mamlakatlarida egri soliqlarning roli AQSH, Yaponiya, Kanada va
Avstraliyaga qaraganda yuqoridir. Yevropa mamlakatlarida jami soliq
tushumlarining hajmida egri soliqlarning salmog'i 40 foizdan yuqori bo'lib, ayrim
mamlakatlarda 50 foizni tashkil etadi. Mazkur ko'rsatkich 50 foizdan yuqori
bo'lgan mamlakatlar guruhiga Meksika, Turkiya va Koreya kiradi. AQSH,
Yaponiya, Kanada va Avstraliyada esa ushbu ko'rsatkich 25— 30 foizni tashkil
qiladi. Ma'lumki, soliqlar bevosita davlatning paydo bo'lishi bilan bog'liqdir, ya'ni
davlat o'zining vakolatiga kiruvchi vazifalarni bajarish uchun moliyaviy manba
sifatida soliqlardan foydalanadi. Soliqlarning amal qilishi bu obyektivlikdir, chunki
jamiyatni tashkil etuvchi barcha subyektlar ham real sektorda, ya'ni ishlab
chiqarish sohasida faoliyat ko'rsatmaydi.
Jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki faoliyati iqtisodiy samarasiz
bo'lgan sohalar ham mavjudki, bular soliqlarni obyektiv amal qilishini talab etadi.
22

Chunki, davlat paydo bo'lishi bilan soliqlar jamiyatdagi iqtisodiy
munosabatlarning zaruriy talablaridan biri hisoblanib kelingan. Soliq kodeksiga
ko'ra yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig'i to'lovchilari bo'lib, moliya yilida
soliqqa tortiladigan foydaga ega bo'lgan yuridik shaxslar hisoblanadi. Ammo
soliqqa tortishning alohida tartibiga o'tgan korxonalar, jumladan, yagona soliq
to'loviga o'tgan mikrofirma va kichik korxonalar, savdo va umumiy ovqatlanish
tashkilotlari, yagona yer solig'i to'lovchi qishloq xo'jalik tovari ishlab
chiqaruvchilar bu soliqni to'lovchisi hisoblanishmaydi. Ular o'zlari uchun
ixchamlashtirilgan soliqni to'laydilar. Bulardan tashqari tadbirkorlik faoliyatining
faqat alohida turlariga qat'i stavkada soliq to'lovchilar ham bu soliqni to'lovchilari
hisoblanishmaydi. Yuridik shaxslar foyda solig'i bo'yicha budjet bilan
hisobkitoblarni mustaqil ravishda amalga oshiradilar. Ayrim iqtisodiyot tarmoq
korxonalari budjet bilan hisob kitoblarni O'zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining qaroriga binoan markazlashtirilgan tartibda amalga oshirishlari
mumkin (misol uchun, energetika, neftgazxolding kabi tarmoq korxonalarida).
Soliqqa tortish maqsadida foydaga soliq to'lovchilarni rezidentlar va
norezidentlarga ajratiladi. Egri soliqlar bahoga yoki tarifga ustama sifatida
belgilanadigan tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlardir. Egri soliqlarga
tortishda davlat Tovar yoki xizmatlarnig sotilishi paytida ushbu qiymatning bir
qismiga o'z huquqlarini da'vo qilish bilan aslida yangi qiymatning
taqsimlanishining ishtirokchisi bo'lib qoladi. Egri soliqlar to'g'ri soliqlardan farqli
ravishda to'lovchining daromadi yoki molmulki bilan bevosita bog'liq bo'lmaydi.
Tovarlar, odatda, shaxsiy iste'mol tovarlari, shuningdek xizmat ko'rsatish
sohasining (sartaroshxonalar, hammomlar, kimyoviy tozalash xizmatlari) pullik
aylanmasi, tomosha ko'rsatadigan va transport korxonalarining pattalari va shu
kabilar soliqqa tortish obyekti bo'ladi. Egri soliqlarga tortiladigan tovarlar va
xizmatlar soni muntazam ko'payib bormoqda. Xaridor iste'molchi egri soliqlarning
to'lovchisi bo'ladi. Tovarning sohibi yoki xizmatlar ko'rsatadigan shaxs aslida
soliqni yeg'uvchi hisoblanadi. Egri soliqlarning anchagina qismi mulkdor
tomonidan tovarning yoki xizmatlarning narxiga qo'shiladi. Davlat korxonalari va
25

yoki boshqacha aytganda, aksionerlar (ta’sischilar) dividend solig‘ini to‘lamaslik
maqsadida xo‘jalik faoliyati orqali dividendlar to‘lovini yashirin tarzda amalga
oshirishga urinishlari mumkinligini ham hisobga olish lozim (aktivlarni sotib olish
va ularni tashkilot nomiga rasmiylashtirish, xizmat ko‘rsatish bo‘yicha soxta
shartnomalarni rasmiylashtirish va h.k.).
Respublika soliq tizimini isloh qilish valyuta konvertatsiyasining ochilishidan
keyingi asosiy qadamligi, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun
mustahkam poydevor bo‘lishini yana bir bor ta’kidlagan holda soliq tizimini isloh
qilishning hozirgi davrida quyidagilarni ham hisobga olish maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
Soliq tizimini tubdan isloh qilishdan oldin amaldagi soliq tizimini chuqur va har
tomonlama tahlil qilish, uning barcha salbiy va ijobiy jihatlarini o‘rganish,
kiritilayotgan o‘zgartirishlarning sohalarga, yirik korxonalar, tadbirkorlik
subyektlari va fuqarolarga ta’siri bo‘yicha stress-testlar o‘tkazish, kiritilayotgan
o‘zgarishlarning budjet daromadlari va xarajatlarining har bir turiga ta’sirini,
shuningdek, soliq islohoti natijalari prognozini solishtirma jadvallar va aniq
ko‘rsatkichlar asosida baholash. Shuningdek, o‘tgan yillarda (a) ixtiyoriy ravishda
to‘langan soliqlar summasi, (b) nazorat qiluvchi organlar tomonidan majburiy
undirilgan soliqlar summasi, (v) soliq to‘lovchilar va nazorat qiluvchi organlar
o‘rtasida soliqlar bo‘yicha nizolarning soni, (g) ortiqcha to‘langan soliqlar
bo‘yicha qaytarilgan summa yoki ortiqcha to‘lovlarning ortganligi hamda (d) soliq
to‘lovchilar tomonidan moliya va nazorat organlariga soliqlarga oid tushuntirishlar
berish bo‘yicha qilingan murojaatlar sonini tahlil qilish ham maqsadga muvofiq
hisoblanadi.
Mazkur tadbirlar amalga oshirilgandan so‘nggina yangi o‘zgarishlarni amaliyotga
joriy etish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Aks holda oxir-oqibatda soliqqa
tortishning boshqacha nomlangan eski tizimiga yoki yanada salbiyroq variantiga
erishish mumkin.
Soliq tizimini isloh qilish konsepsiyasini Harakatlar strategiyasi doirasida
iqtisodiyot va hududlarning rivojlanish holati, davlat budjeti parametrlari ijrosi,
16

2 - jadval

To’g’ri soliqlar
Egri soliqlar

1. YUridik shaxslar foydasidan
(daromadidan) olinadigan soliq
2. Jismoniy shaxslar daromadidan
olinadigan soliq
3. yer solig’i
4. Mol-mulk solig’i
5. yer osti boyliklaridan foyda-
langanlik ushun soliq
6. Suv resurslaridan foydala-nganlik
ushun soliq.
7. Infratuzilmani rivojlantirish solig’i
va boshq.

1. Qo’shilgan qiymat solig’i
2. Aksiz solig’i
3. Jismoniy shaxslardan
transport vositalariga benzin, dizel
yoqilgisi va suyultirilgan gaz
ishlatgan-lik ushun olinadigan soliq
4. Bojxona to’lovlari va boshq.

Yagona davlat byudjeti daromadlari tarkibida ularning salmog ’ i yuqoridagi
ma ’ lumotlar bilan ifodalanadi .
YUqoridagi ma ’ lumotlar tahlil qilinganda yuridik shaxslar soliqlari va boshqa
to ’ lovlari byudjet daromadlarining asosiy qismini tashkil etishi ko ’ rinadi . Bu soliql
ar davlat byudjeti xarajatlarini moliyalashtirishda mustahkamlikni , uzviylikni ta ’ mi
nlaydi . Bu soliqlarsiz byudjetni rejali moliyalashtirishning iloji yo ’ qdir . SHuning u
shun ularning ahamiyati byudjet daromadlarini shakllantirishda beqiyosdir .
Agar bir davlatda ayrim soliqlar harakati jarayonida : ma ’ lum bir respublika v
a mahalliy byudjetga biriktirilgan bo ’ ladi , ayrimlari esa , byudjetlarni tartibga solib
turadigan soliqlarga bo ’ linadi .
Umuman olganda iqtisodiyot tarmoqlaridan va aholining mehnatga layoqatli
qismidan undiriladigan soliqlarning aksariyat qismi umumiylik xususiyatiga egadir
. Lekin ayrim soliqlar va to’lovlar ham mavjudki, ular maqsadli xarakterga egadir.
SHu nuqtai nazardan olib qaralganda soliqlar, ulardan foydalanish xususiyatiga
ko’ra ham ikki guruhga bo’linadi:
34

Soliq xizmati organlari tomonidan o'z vakolatlari doirasida qabul qilingan
qarorlar davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati
organlari, boshqa tashkilotlar va ularning mansabdor shaxslari, shuningdek, soliq
to'lovchilar, shu jumladan yuridik va jismoniy shaxslarning ijro etishi uchun
majburiy hisoblanadi. 2
Hozirgi paytda respublikamiz soliq siyosatining asosi Prezidentimiz
tomonidan ishlab chiqilgan va muvaffaqiyatli tarzda amaliyotda o’z aksini
topayotgan iqtisodiy rivojlanishning besh tamoyilidir. Soliq siyosati ana shu
tamoyillar asosida tashkil etilgan bo’lib, soliq sohasidagi samarali chora-tadbirlar
amalga oshirilmoqda. Soliq kontseptsiyasi - bu soliqlarni yo’nalishlarini aniq ilmiy
asoslangan holda amalga oshirish g’oyalarining yaxlitligidir. Mamlakatimizda
soliq kontseptsiyasi Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov tomonidan chuqur ilmiy
asosda ishlab chiqilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish kontseptsiyasiga asoslanadi.
Agar soliq kontseptsiyasi qanchalik chuqur ilmiy asosga ega bo’lsa, soliq
siyosatining barqarorligi shunchalik mustahkam ta’minlanadi. O’z navbatida soliq
kontseptsiyasi esa soliqlar sohasidagi chuqur ilmiy tadqiqot ishlari hamda soliq
amaliyotida orttirilgan boy tajribalarni o’zaro uyg’unligiga asoslangan
g’oyalarning samaradorligiga bog’liq bo’ladi. Shuningdek, soliq siyosati
barqarorligini ta’minlashda uning strategiyasi va taktikasi ishlab chiqilishi lozim.
Amalga oshirilishi lozim bo’lgan tadbirlar xususiyati va muddatini e’tiborga olib
soliq siyosati soliq siyosati strategiyasi va soliq siyosati taktikasiga bo’linadi. Soliq
siyosati strategiyasida muayyan uzoqroq muddatga mo’ljallangan soliqqa oid
iqtisodiy munosabatlarni asosiy yo’nalishlari va chora-tadbirlari ifodalanadi. Bu
esa o’z navbatida ilmiy asoslangan soliq kontseptsiyasi bilan bevosita bog’liqdir.
Masalan, respublikamizda jamiyat taraqqiyotining asosiy strategiyasi qilib erkin,
ochiq bozor iqtisodiyotiga, erkin fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy,
demokratik jamiyat qurish belgilangan. Soliq borasidagi ustuvor strategik vazifa
esa davlat byudjeti va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni soliqqa oid iqtisodiy
munosabatlarida muayyan uyg’unlikni ta’minlovchi soliq tizimini shakllantirish va
2
O'zbekiston Respublikasi soliq qo’mitasi https://gov.uz/oz/soliq/pages/about
7

Respublikasi Vazirlar Kengashi va Vazirlar Mahkamasining Qarorlari kabi
me’yoriy hujjatlardan iborat bo’lgan bo’lsa, 1997 yilda qabul qilingan O’zbekiston
Respublikasining Soliq Kodeksi va O’zbekiston Respublikasining «Davlat soliq
xizmati to’g’risida» gi Qonuni yuqoridagi hujjatlarning ayrimlarini o’z kuchini
yo’qotishiga olib kelgan bo’lsa, ayrimlarining huquqiy bazasinikengayishiga,
kuchayishiga xizmat qilib kelmoqda. 1
«O’zbekiston Respublikasining davlat
mustaqilligi to’g’risida» gi Qonunga muvofiq, shu kundan e’tiboran O’zbekiston
Respublikasi o’zining mustaqil soliq siyosatini olib boradi. O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasida fuqarolarning burchlariga soliqlarni to’lash
majburiyati ham kiritilgan «Fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va
yig’imlarni to’lashga majburdirlar»1. Shuningdek respublikamiz hududida yagona
soliq tizimi amal qilishi va uni belgilash vakolati haqidagi jumlalar keltirilgan
«O’zbekiston Respublikasi hududida yagona soliq tizimi amal qiladi. Soliqlar joriy
qilishga faqat Oliy Majlis haqlidir». Bugungi kunda respublikamiz soliq
siyosatining huquqiy asoslari O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi,
O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi, «Davlat soliq xizmati to’g’risida» gi
Qonuni, hukumatning boshqa soliqqa oid qonun, qarorlari, Prezident Farmonlari va
boshqa me’yoriy hujjatlar bilan izohlanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq qo‘mitasi (keyingi o'rinlarda qo'mita deb
ataladi) soliq to'g’risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini va davlatning iqtisodiy
manfaatlari himoya qilinishini ta'minlash sohasidagi nazorat bo'yicha respublika
davlat boshqaruvi organi hisoblanadi.
Qo'mita O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga bo'ysunadi.
Qo'mita o'z faoliyatida O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va
qonunlariga, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari qarorlariga,
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga,
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga,
shuningdek, boshqa qonun hujjatlariga amal qiladi.
1
https://uz.wikipedia.org/wiki/Soliq_organlari
6

oshirish yoki kamaytirish. Soliq daromadlarini qayta taqsimlash va boshqa
ko rinishlarda amalga oshiriladi.ʻ
Soliq tizimini isloh qilish bo‘yicha ishlab chiqilgan Konsepsiya loyihasi
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
doirasida respublika soliq siyosatini tubdan takomillashtirish, tizimning
shaffofligini ta’minlash va shu orqali milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi
uchun zamin yaratishda muhim o‘ringa ega.
Xususan, soliq tizimining soddalashtirilishi soliq to‘lovchilar, shu jumladan xorijiy
investorlar uchun o‘ziga xos bir chaqiruv hisoblanib, bu bilan davlat islohotlarni
faqat iqtisodiy usullarni qo‘llagan holda amalga oshirish yo‘lini tanlaganining yana
bir amaldagi isboti hisoblanadi.
Mazkur konsepsiya loyihasida nazarda tutilgan chora-tadbirlarning amalga
oshirilishi, xususan soliq yukining kamaytirilishi, iqtisodiyotning muhim
qismining “soyadan” olib chiqilishi, huquqiy va mas’uliyatli biznesni
rag‘batlantirilishi, tadbirkorlar va xorijiy investorlar uchun real shart-sharoitlarning
yaratilishi va boshqalar o‘z navbatida yaqin kelajakda O‘zbekiston iqtisodiyotining
barqaror rivojlanishi, manfaatli va doimiy ish o‘rinlarining yaratilishi orqali
aholining yashash darajasining oshishida o‘z aksini topadi.
Shu bilan birga, soliqlar davlat budjeti daromadlarini shakllantirishda potensial
manba ekanligini hamda soliq tizimini tubdan va juda ham qisqa davrda isloh
qilish dastlabki yillarda mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkinligini ham inobatga olish lozim bo‘ladi.
2023 - yilda respublika davlat budjeti daromadlarida qo‘shilgan qiymat solig‘idan
(QQS) tushumlar ulushi 35,4 foizni (22 trln. so‘m), yuridik shaxslarning foyda
solig‘idan tushumlar — 4 foizni (2,5 trln. so‘m), tadbirkorlik subyektlarining
yagona soliq to‘lovidan ajratmalar va qat’iy soliqlar — 8,2 foizni (5,1 trln. so‘m),
mulk va yer solig‘i — 5,5 foizni (3,4 trln. so‘m) hamda jismoniy shaxslarga
daromad solig‘ining ulushi 8,4 foizni (5,2 trln. so‘m) tashkil etishi va ulardan
tushumlar asosan ijtimoiy sohalarni (35 trln. so‘m) moliyalashtirish manbalari
14

XULOSA
Agrosanoat majmuasi korxonalari faoliyatini tartibga solish va qo'llab-
quvvatlashda davlatning fiskal siyosati muhim rol o'ynaydi. Ushbu siyosat orqali
davlat iqtisodiyotning ushbu sektori uchun zarur bo'lgan moliyaviy resurslarni
taqdim etadi, shuningdek, qishloq xo'jaligi va sanoat rivojiga yordam beradigan
tadbirlarga e'tibor qaratadi.
1. Investitsiyalarni rag'batlantirish: Davlat fiskal siyosati yordamida
agrosanoat majmuasiga investitsiya jalb qilish uchun soliq imtiyozlari va subsidiya
dasturlari orqali muhit yaratishi mumkin. Bu esa korxonalar tomonidan yangiliklar
va texnologiyalarni joriy etishga imkon beradi.
2. Raqobatbardoshlikni oshirish: Soliq stavkalarini pasaytirish yoki
vaqtinchalik imtiyozlar taqdim etish orqali davlat korxonalarning
raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi, bu esa ichki va tashqi bozorlar
uchun mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytiradi.
3. Resurslarni taqsimlash: Fiskal siyosat orqali davlat qishloq xo'jaligi va
sanoat o'rtasida resurslarni oqilona taqsimlashi mumkin, bu esa agrosanoat
majmuasining barqaror rivojlanishini ta'minlaydi.
4. Ijtimoiy barqarorlikni saqlash: Agrosanoat majmuasi korxonalari
xodimlariga qo'shimcha ijtimoiy to'lovlarni kiritish yoki o'qitish dasturlarini
moliyalashtirish orqali davlat ijtimoiy barqarorlikni saqlab qolishga yordam beradi.
5. Uzoq muddatli strategiyalar: Davlatning fiskal siyosati uzoq muddatli
strategik rejalashtirishga asoslangan holda amalga oshirilishi kerak, bu esa
agrosanoat majmuasining istiqboli uchun muhim ahamiyatga ega.
40

Купить