• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Aksiyadorlik jamiyatining tashkiliy iqtisodiy asoslari

Mamlakatimizda   kuzatilayotgan   makroiqtisodiy   barqarorlik   va   iqtisodiy
o`sish   sur`atlari   korporativ   mulkchilik   sharoitida   faoliyat   yurituvchi   xo`jalik
subyektlari   tomonidan   strategik   boshqaruv   tizimini   shakllantirishga   shart-sharoit
yaratmoqda.   Lekin,   zamonaviy   sharoitlarda   jamoa   a`zolari,   menejerlar,   tarkibiy
tuzilmalar hamjihatligi va kelishuvini tartibga soluvchi qoida va me`yorlarni o`zida
mujassamlashtiruvchi   korporativ   madaniyatni   rivojlantirish   bilan   bog`liq
muammolar mavjuddir. 
Korporativ   madaniyatning   asosiy   komponentlari   quyidagilardan   iboratdir:
liderlikning   qabul   qilinadigan   tizimi,   ixtiloflar   hal   qilishning   yo`nalishlari   va
uslublari,   kommunikatsiyaning   amaldagi   tizimi.  
Zamonaviy   rahbarlar   va   boshqaruvchilar   korporativ   madaniyatni   o`zining
bo`limlari   va   tashkiliy   birliklarini   yagona   maqsadda   jamlash,   tashabbuskor
xodimlar  faolligini oshirish imkoniyatiga ega bo`lgan kuchli strategik instrumenti
sifatida   qaraydilar.   Ular   o`z   kompaniyalarining   korporativ   madaniyatini
shakllantirishga harakat qiladilar. qonunlarni bir tartibda nazorat qiladigan, qimmatbaho qog`ozlar bozori va birjalar
faoliyati bo`yicha komissiya tuzildi. 
6. 1968   yilda   Evropa   Ittifoqi   `Kompaniyalar   to`g`risida`   qonun   qabul
qildi. 
7. 1990   -   yillarning   boshida   –   tadbirkorlik   imperatsiyasi   inqirozga
uchradi.   Buyuk   Britaniyada   kelishmovchiliklar   yuzaga   keldi:   bir   qator
kompaniyalar   (Polly   Peck,   BCCI,   Maxwell),   aksiyadorlarni   aldash   bilan
shug`ullanganliklari   korporativ   boshqaruvning   amaliyotda   investorlarni
himoyalashni takomillashtirish kerakligini ko`rsatdi. 
8. 1992   yil.   Kedberi   qo`mitasi   birinchi   marta   korporativ   boshqaruvning
moliyaviy   jihatlari   bo`yicha   kodeksni   nashr   etdi.   (Buyuk   Britaniya).   1993   yildan
boshlab   Buyuk   Britaniya   fond   birjasidagi   listingga   kirgan   kompaniyalar   kodeks
qanday bajarilayotganligi haqida hisobot bera boshladi.
9. 1992 – 2003 yillarda korporativ boshqaruv bo`yicha qator ma`ruzalar
qabul qilindi
Aksiyadorlik   jamiyatida   boshqaruv   organi   rahbari   va   ijro   tarkibi   tanlovini
shunday   asosda   olib   borish   kerakki,   bunda   shaxsning   malakasi   ham,   fe`l   -   atvori
ham   uning   aksiyadorlik   jamiyati   strategik   vazifalarini   amalga   oshirish   bo`yicha
bajaradigan   ish   harakteriga   mos   bo`lishi   lozim.   Aksiyadorlik   jamiyatining   turli
toifadagi   rahbarlari,   etakchi   mutaxassislari   va   xodimlari   mehnatini   eng   yangi
texnologiyalarni,   shuningdek,   hisoblash   texnikasini   qo`llash   orqali   maksimal
darajada mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish zarur. 3
  Boshqaruvning   oliy   va   ijro   organlari,   shuningdek,   aksiyadorlik   jamiyati
menejeri   va   xodimlari   o`z   vazifalarini   bajarishida   bir-birini   amalda   takrorlashiga
yo`l qo`ymaslik, ayni chog`da, ular o`zaro bir-birini almashtira olishi darajasining
yuksakligini   ta`minlash   muhimdir.   Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   aksiyadorlik
jamiyatlarida   xo`jalik   yuritish   amaliyotida   korporativ   boshqaruvning   keng
tarqalganligi   u   yoki   bu   mamlakatning   ochiqlik   hamda   rivojlanish   darajasini
tavsiflovchi   muhim   ko`rsatgichlardan   biridir.   Aksiyadorlik   jamiyatlarida
3
 Asiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tizimini takomillashtirish choratadbirlari to`g`risida O`zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 22 avgust 361- sonli Qarori // Xalq so`zi. 1998 yil 25 avgust.  O`zbekiston   Respublikasi   1996  yili   26   aprelda  qabul   qilingan  “Aksiyadorlik
jamiyatlari  va  aksiyadorlarning huquqlarini  himoya qilish to`g`risida”gi  qonuniga
binoan O`zbekiston milliy korporativ boshqaruv modeli tuzilmasi quyidagi rasmda
izohlanadi(2-chizma) .   Mulkchilikning  aksiyadorlik shaklini  korporativ  boshqarish
usullarini   joriy   etishda   ko`rsatib   o`tilgan   jihatlarning   mavjudligi   korporativ
hamjamiyatning turli ishtirokchilari manfaatlarining uyg`unligini va bozor talablari
asosida   aksiyadorlik   korxonalarini   rivojlantirishning   raqobatbardosh
strategiyalaridan   foydalanishni   taqozo   etuvchi   sifat   jihatdan   yangi   menejmentni
shakllantirishni talab etadi. 
Tadbirkorlik korporatsiyasi sifatida quyidagilar bo`lishi mumkin: 
 alohida tijorat tashkiloti; 
 integratsiyalangan korporativ tuzilma (kontsern, xolding va boshqalar). 
Aksiyadorlik jamiyatlari o`z aksiyadorlari bilan yollangan menejrlar o`rtasida
o`zaro mafaatlar mosligi muammosi yuzaga keladi.Bu o`z zimmasiga aksiyadorlik
kapitalidan   samarali   foydalanish,   foyda   darajasini   oshirib   borish   majburiyatini
olgan   menejerlarning   korxonani   samarali   boshqarishini   ta`minlashi   va   yollangan
menejerlarni   aksiyadorlar   manfaatlarini   inkor   etib   o`z   shaxsiy   manfaatlari   yoki
korxonani   malakasiz   boshqarish   yo`liga   o`tish   bilan   tavsiflanadi   va   shu   bosi
ixtilofli  vaziyatlar  yuzaga kelishi  mumkin .Ana shu manfaatlarning mos kelishini
ta`minlash   aksiyadorlik   jamiyatlarida   korporativ   boshqaruv   tizimi   orqali   amalga
oshiriladi. 
II BOB AKSIYADORLIK JAMIYATLARINI MODERNIZATSIYALASH
VA IQTISODIYOTNI DIVERSIFIKATSIYALASHDA ZAMONAVIY
BOSHQARUV TIZIMINI TATBIQ ETISH
2.1 Aksionerlik jamiyatlarining korporativ siyosatini samarali amalga
oshirish usullari
Mamlakatimizda   bozor   munosabatlarining   jadal   rivojlanishi   hamda   aniq   va
mukammal   darajada   rejalashtirilgan   iqtisodiy   islohotlarning   o ʼ tkazilishi   natijasida Bankning maqsadli biznes modeli: Davlat dasturlarini amalga oshirish bank,
birinchi   navbatda,   hozirgi   keng   mijozlar   bazasi   -   hududlardagi   davlat   dasturlari
ishtirokchilariga xizmat ko’rsatishni maqsad qilgan. Bank ushbu mijozlarga davlat
dasturlari   doirasidagi   kreditlarni   ham,   o zaro   sotish   yo li   bilan   qo shimchaʻ ʻ ʻ
mahsulot va xizmatlarni taklif qilishni rejalashtirmoqda. Keng filiallar tarmog'i va
faol   rivojlanayotgan   masofaviy   yo’llar   tufayli   bank   boshqa   banklarning
vakolatxonalari   mavjud   bo’lmagan   chekka   hududlarda   ham   aholi   uchun   bank
xizmatlaridan   foydalanish   imkoniyatlarini   oshiradi.   Bank   davlat   dasturlari
doirasida   yillar   davomida   to’plangan   mijozlar   tajribasini   qi’llagan   holda   undan.
mijozlar   ko’lami   kengaytirishda   foydalanish   o’z   oldiga   maqsad   qilib   qo’ygan
Mijozlar   bilan   o’zaro   hamkorlik   tajribasiga   asoslangan   jamlangan   ma’lumotlar
orqali   bankka   mijozlarning   xizmat   ko’rsatish,   aloqa   kanallari   va   boshqalar
bo’yicha o’z afzalliklarini tahlil qilish imkonini beradi.
Bank,   shuningdek,   fermerlar   va   ularning   mahsulotlarini   ulgurji   va   chakana
xaridorlari   o’rtasidagi   o’zaro   munosabatlarni   osonlashtirish   uchun   fermerlar
bozorini yaratishni ko’rib chiqmoqda.
Bunga   asosiy   ta`sir   etuvchi   omil   nafaqat   korxonalar   moliyaviy-xo`jalik
faoliyatining samaradorligi ta`sir etmoqda, balki asosiy ta`sir etuvchi omil sifatida
emitent   korxonalar   aksiyalariga   quyilma   qiluvchi   hissadorlar   va   ayniqsa,   yangi
hissadorlar   uchun   huquqlari   cheklanishi   bilan   bog`liq   investitsion   xatarlarning
mavjudligi   hisoblanadi.   Xususan,   ijro   etuvchi   direktor   va   hissadorlar   o`rtasidagi
o`zaro   munosabatlarda   manfaatlar   muvozanatining   buzilish   holatlarining
mavjudligi   aksiyadorlik   jamiyatlariga   va   ayniqsa,   paxtasanoat   tarmog`idagi
aksiyadorlik   jamiyatlariga   investitsiyalar   oqimining   nisbatan   cheklanishiga   ta`sir
etuvchi   omillardan   biri   hisoblanmoqda.   Ayrim   iqtisodchi   olimlarninig   fikricha,
aksiyadorlar   paketiga   egalik   qiluvchi   aksionerlar   va   menejerlar   o`rtasidagi
amaldagi   munosabatlarning   shaffofligi   etarli   emas   va   amaldagi   qonunchilik
investorlar   huquqlarini   etarli   darajada   himoya   qilmaydi.  
O`zbekiston   Respublikasida   shakllantirilgan   korporativ   boshqaruv   tizimi   bir
tomondan   moliyaviy   bozorlarning   etarli   darajada   rivojlanmaganligi,   ikkinchi paylar)   bo yicha,   shu   jumladan   korxona   xodimlari   o rtasida   ham,   taqsimlanishiʼ ʼ
mumkin yemas. 
2.2Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirish
istiqbollari
O`zbekistonda   olib   borilayotgan   keng   isolxotlar   mamlakatda   ijtimoiy
yo`nalishlaridan   bozor   iqtsodiyotiga   asoslangan   demokiratik   jamiyat   qurishga
qaratilgan   bo`lib,   ularning   asosiy   mahsulotlaridan   biri   tez   suratlarda
rivojlanayotgan   turli   mulkchilik   shakillaridan   korxonalar   hisoblanadi   Ularning
samarali   faoliyatii   ko`p   jixatdan   korporativ   boshqaruv   munosabatlar   tizim
rivojlanishiga   bevosita   bog`liqligi   sababli   hozirda   aksiyadorlik   jamiyatlarida
korporativ   boshqaruv   tizimni   takomillashtirish   muhim   ahamiyatga   ega   .  
Iqtisodiyotning   korporativ   sektorining   alohida   o`rni   mavjudligi   bilan   bir   qatorda
ushbu   mulkchilik   shaklining   rivojlanishi   jarayonida   ayrim   muammolar   mavjudki,
ularning   hal   etilishi   nafaqat   sohaning   taraqqiyoti   uchun,   balki   iqtisodiyot
barqarorligi uchun ham ahamiyatlidir.
Keyingi yillardagi milliy korxonalarni isloh etish natijasida korporativ sektor
iqtisodiyotidagi   umumiy   muammolar   bevosita   mulkdorlar,   aksiyadorlar   va
menejerlar   o`rtasidagi   manfaatlar   qaramaqarshiliklarini   o`zida   ifodalovchi
korporativ   boshqaruv   tizimidagi   mavjud   muammolarga   ham   bevosita   bog`liq
bo`lmoqda.   Buni   hususiylashtirishdan   so`nggi   biznes   muhitida   “xo`jalik
demokratiyasi”ni  shakllantirish bilan bog`liq iqtisodiy va huquqiy hamda ijtimoiy
muammolar ta`sirida hamon mahalliy aksiyadorlik korxonalarida yuqori korporativ
madaniyatning   shakllanmaganligi   bilan   izohlash   mumkin.  
Hozirgi   sharoitda   ishlab   chiqarishni   modernizatsiyalash   va   innovatsion
texnologiyalarni   keng   joriy   etish   bilan   bog`liq   islohotlar   yirik   va   strategik
ahamiyatga   ega   bo`lgan   korporativ   boshqaruv   tizimni   amalga   oshirish   yirik
masshtabdagi   kapitalni   jalb   qilishni   talab   etiladi.   Bunday   yirik   va   strategik
ahamiyaga   ega   bo`lgan   investitsiya   loyihalarini   moliyalashtirishning   manbalari
tarkibidagi   an`anaviy   yo`nalishlardan   biri   qimmatli   qog`ozlarni   moliyaviy bozorlarga   joylashtirish   hisoblanib,   aksariyat   aksiyadorlik   jamiyatlarining   ushbu
yo`nalishdagi   mablag`larni   jalb   qilish   imkoniyatlari   investorlar   ishonchining
pastligi tufayli cheklanib qolinmoqda. 
Xo‘jalik   sub’ektlari   moliyaviy-xo‘jalik   faoliyati   davomida   ta’sir   ko‘rsatishi
mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar, omillar va risklarni moliyaviy menejerlar tomonidan
nazorat   qilish   imkoniyatlariga   ko‘ra   biznes   muhitini   quyidagi   uchta   guruhga
ajratish mumkin:
- bilvosita ta’sir etadigan tashqi moliyaviy muhitdagi o‘zgarishlar;
- bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi moliyaviy muhitdagi o‘zgarishlar;
- ichki moliyaviy muhitdagi o‘zgarishlar.
Agrobank davlatga qarashli universal bank bo’lib, aktivlari bo’yicha mamlakat
bank   sektorida   beshinchi   o’rinni   egallaydi.   Bank   o’z   mijozlariga
mamlakatimizning   barcha   hududlaridagi   170   ta   filialida   keng   ko’lamli   moliyaviy
xizmatlarni taklif etadi. Bank faoliyatining asosiy yo’nalishlari qishloq xo’jaligi va
kichik va o’rta biznes sohasida, shuningdek, tijorat korporativ va chakana biznesda
davlat dasturlarini amalga oshirishdan iborat. Biz quyida dast avval kuchli va zaif
tomonlarini   ko’rib   o’tamiz   va   umuman   olganda   strategik   tomondan   tahlil   qilib
chiqamiz.
Bankning   rivojlanish   strategiyasining   asosiy   qoidalari.   Mijozlarni
segmentatsiyalash  amalga oshirish va e’tibor mahsulotdan mijozlar segmentlariga
o’tadi.   Maqsadli   segmentlarning   ehtiyojlarini   hisobga   olgan   holda   yangi   takliflar
ishlab   chiqiladi   va   mahsulot   shartlari   ularning   afzalliklariga   ko’ra   moslashtirish
zarur hisoblanadi.
• Mahsulotlarning   jab   etuvchi   mahsulotlari,   sotib   olish   mahsulotlari   va   o’zaro
sotiladigan mahsulotlarni ajratgan holda, fokusli mahsulotlar uchun shart-sharoitlar
bozorga   qaraganda   yaxshiroq   amalga   oshiriladi,   qolganlari   uchun   raqobatchilar
bilan teng ravishda o’rnatiladi.
• Bank   masofaviy   xizmatlarni   yanada   rivojlantirish   va   ularga   xizmat   ko’rsatish
jarayonlarini   o’tkazishni   davom   ettirishni   rejalashtirmoqda.   Filiallarda   asosiy
e'tibor mahsulotlarni sotish va yangi mijozlarni jalb qilishga qaratilmoqdadi. Kurs   ishining   ilmiy-amaliy   ahamiyati:   Aksiyadorlik   korxonalar   uchun
ekologik va ijtimoiy mas’uliyatni hisobga olgan holda strategiyalar ishlab chiqish
va   joriy   etish   hamda   bozorni   raqobatbardosh   qilish   yo‘llari   ishlab   chiqish,
iqtisodiyotning   barqaror   rivojlanishiga   hissa   qo‘shadi.   Tadqiqot   natijalari
aksiyadorlik   bozorlar   uchun   o‘rganilayotgan   strategiyalarni   samarali   amalga
oshirishga   yordam   beradi,   hamda   O‘zbekistonning   raqamli   va   ekologik
iqtisodiyotga o‘tishiga ko‘maklashadi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi:
Kurs ishi tarkibiy jihatdan kirish, 2 ta bob va 5 bo‘limdan iborat asosiy qism,
xulosa   va   takliflar   hamda   foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxatidan   iborat.   Ishning
kirish qismida mavzuning dolzarbligi, o‘rganilganlik darajasi, ishning maqsadi va
vazifalari,   ishning   ob’ekti   va   predmeti   yoritilgan.   Birinchi   bobda   o‘rganilayotgan
muammoning nazariy jihatlari o‘rganilgan.
Ikkinchi bobda amaliy tahlillar hamda masalaning samarali yechimi bo‘yicha
takliflar    berilgan.
Ishning   xulosa   qismida   ilmiy   izlanishlar   natijasida   ishlab   chiqilgan   xulosa,
tavsiya va takliflar berilgan. diferentsiallangan savdo olib borish
imkoniyati
4) Iste’molchilarni   raqobat   kuchi.   “O‘zbekneftegaz”   AJ   tarkibiy
tuzilishida   asosiy   iste’molchilar   aksiyadorlik   jamiyatini   tashkil   etadi   (“Transgaz”
AJ,   “O‘zneftigazqazibolish”   AJ,   “Uzgeoburneftigaz”   AJ).   “Qo‘qon   mexanika
zavodi” aksiyadorlik jamiyatini ishlab chiqarayotgan mahsulotlariga oxirgi yillarda
“Uzbekneftigaz”   AJ   tarkibiga   kiradigan   korxonalar   iste’molchilarga   aylanmoqda,
ularning ulushi yildan-yilga o‘sib bormoqda.
5) Tarmoqdagi mavjud raqobatchilarni bir-biri bilan o‘zaro daromad uchun kurash
olib   borishadi.   “Uzneftigazmash”   AJ   tarkibiga   kiruvchi   “O‘zbekximmash”   AJ,
“Andijon   OEZ”   AJ,   “NGXM   zavodi”   AJ,   “Urganchgazmash”   MChJ   va   “Buxoro
RMZ”   AJ   kabi   tashkilotlar   mamlakatning   neft-gaz   va   neft-kimyo   komplekslari
uchun uskunalar va butlash qismlari ishlab chiqarishadi.
“Qo‘qon mexanika zavodi” aktsiyadorlik jamiyatining tashqi muhitining tahlili
uning   xavfli   tomonlari   va   imkoniyatlari   shartlarini   yaratish   imkonini   beradi.
Tashkilot   tahlilini   o‘tkazish   natijasida   tashqi   muhit   sohasidagi   kuchli   va   kuchsiz
taraflarini tahlil qilish zarur.
SWOT-matritsa   analizi   orqali   makro   muhit   va   aktsiyadorlik   jamiyati   ichki
muhitining   kuchli   va   kuchsiz   tomonlari   ustidan   o‘tkazilgan   tadqiqotlar
shakllantirish mumkin.
“Qo‘qon   mexanika   zavodi”   AJning   rivojlanishida   salbiy   taraflari   va   ijobiy
taraflarga   kompleks   yondashuv   orqali   “Qo‘qon   mexanika   zavodi”   AJning
imkoniyatlari va xavf-xatarlarini ko‘rsatib beradi.
Ochiq   aksiyadorlik   jamiyati   aksiyadorlarining   soni   chegaralanmaydi.
Aksiyalari   faqat   o zining   muassislari   orasida   yoki   oldindan   belgilab   qo yiladiganʼ ʼ
boshqa   shaxslar   doirasida   taqsimlanadigan   aksiyadorlar   jamiyati   yopiq
aksiyadorlar   jamiyati   hisoblanadi.   Bunday   jamiyat   o zi   chiqaradigan   aksiyalarga	
ʼ
ochiq   obuna   o tkazishga   yoki   ularni   sotib   olish   uchun   cheklanmagan   doiradagi	
ʼ
shaxslarga   boshqacha   tarzda   tavsiya   yetishga   haqli   yemas.   Yopiq   aksiyadorlik
jamiyati   aksiyadorlarining   soni   yellik   nafardan   ziyod   bo lishi   mumkin   yemas.	
ʼ   Aksiyadorlik jamiyatini qayta tashkil qilishdagi joylashtirish usullari   9
9
 https://uz.wikipedia.org/wiki/Raqamli_inqilob Bundan   tashqari,   bank   bank   xizmatlaridan   foydalanmayotgan   hududlardagi
mahalliy aholiga murojaat qilib, filiallarning keng tarmog‘i orqali mijozlar bazasini
kengaytirishni   rejalashtirmoqda.   Bank   xizmat   ko’rsatish   darajasi   bo’yicha
hududlarda   yetakchi   o’rinni   egallashni   maqsad   qilgan   bo’lib,   bu   yo’nalishda
quyidgilar belgilanib olingan.
• tijorat   yo’nalishida   bank   chakana   biznes   va   kichik   va   o’rta   biznesni
rivojlantirishga e'tibor qaratadi.
• mijozlarni   segmentatsiyalash   joriy   qilinadi   va   e’tibor   mahsulotdan   mijozlar
segmentlariga   o’tadi.   Maqsadli   segmentlarning   ehtiyojlarini   hisobga   olgan   holda
yangi   takliflar   ishlab   chiqiladi   va   mahsulot   shartlari   ularning   afzalliklariga   ko’ra
moslashtiriladi.
Bankning   strategik   maqsadlari:   2024-yilga   borib   bank   aktivlari   bo’yicha
O’zbekiston   banklari   orasida   beshinchi   o’rinni   saqlab   qolishni   rejalashtirmoqda.
Kredit   portfelining   rejalashtirilgan   sezilarli   o’sishi   va   biznes   samaradorligini
oshirish   hisobiga   bank   foydani   2024-yilgacha   921   milliard   so’mgacha   oshirishni
rejalashtirmoqda.
2.4-rasm. 2024-yilga qadar bank foydasining o’sishi prognozi (milliard so’m) 11
Bank 2024-yilga kelib o’z kapitali rentabelligini (ROE) 12,2 foizga oshirishni
maqsad qilgan. 
11
 Aksiyadorlik jamiyatining biznes rejasi asosida ishlab chiqildi 2255   ta,   1996-yilda   5500   ta   aksiyadorlar   jamiyati   ishladi.   O‘zbekistonda
aksiyadorlar   jamiyati   nodavlat   sektoriga   kiradi.   Aksiyadorlar   jamiyati   mustaqil,
lekin ular davlat belgilagan qonun-qoidalar asosida ish ko‘radi. Ularning faoliyati
O‘zbekiston   Respublikasining   „Aksiyador   jamiyatlar   va   aksiyadorlarning
huquqlarini   himoya   qilish   to‘g‘risida“   (1996.25.4)   qonuniga   binoan   olib   boriladi.
Aksiyadorlar   jamiyatini   diversijikatsiya   qilishda   shubhasiz   AJ   laridagi   samarali
tashkil   etilgan   korporativ   boshqaruv   yordamga   keladi.   Diversifikatsiya   (lot.
diversifi   catio   -   o zgarish,   xilma-xil   taraqqiyot)   -   korxona   (birlashma)larningʻ
faoliyati   sohalari   va   ishlab   chiqaradigan   mahsulotlari   turining   kengayishi,
yangilanib   turishi   degan   ma’nonii   anglatadi.   Aksiyadorlik   jamiyatlarida
diverisfikatsiya fenomenoni yuqori samaradorlikka erishish, iqtisodiy foyda olish,
bankrotlikka   barham   berish   maqsadlarda   amalga   oshiriladi.   Ilgari   bir   sohada
ixtisoslashgan   firmalarning   (sanoat,   q.   x.,   transport,   moliya   va   h.k.)   boshqa
iqtisodiyot   tarmoqlari,   xizmat   ko rsatish   sohalariga,   birinchi   navbatda,   yuqori	
ʻ
foyda   beradigan   sohalarga   kirib   borishi   ularning   xo jalik   faoliyati   sohalari   va	
ʻ
imkoniyatlarini   kengaytiradi.   Buning   natijasida   turli-tuman   tovarlar   ishlab
chiqaradigan,   xizmat   ko rsatadigan   hamda   ishlanmalar   bilan   band   bo lgan   keng	
ʻ ʻ
tarmoqli, ammo hamisha ham texnologik jihatdan o zaro bog lanmagan majmualar	
ʻ ʻ
(mas,   agrosanoat   majmui,   o rmonsanoat   majmui)   vujudga   keladi   va   bu   ishlab	
ʻ
chiqarish   diversifikatsiyasi   deyiladi.   Dunyo   mamlakatlarida   aksiyadorlik
jamiyatlarida va ko’p sonli korxona, sindikat, trestlarsa bu jarayoni 20-asrning 50-
yillari o rtalaridan rivojlana boshladi. Dastlab AQSH, Yaponiya, G arbiy Yevropa	
ʻ ʻ
davlatlarida  bu   iqtisodiy   fenomenon   sanoat,   transport,   qurilish,   moliya   sohalarida
vujudga keladi. 
1.2 Aksionerlik jamiyatlarida korporativ munosabatlarni tashkil etishning
o'ziga xos xususiyatlari
O`zbekistonda   mustaqillikning   dastlabki   yillaridan   boshlab   amalga
oshirilayotgan   iqtisodiy   islohotlarning   asosiy   negizini   mulkni   davlat   tasarrufidan
chiqarish   va   uni   xususiylashtrish   tashkil   etadi.   Uning   maqsadi   -   bozor O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
“_______________________________________________”  kafedrasi
“_________________________________________________”  fanidan
KURS ISHI
Mavzu:   ______________________________________________________
_____________________________________________________________   
                                       
Bajardi:                                     ________ guru h  talabasi   _________________
Tekshirdi:                                  _____________________________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
“____” _______ 202 _  y.
Baho “ _____ ”  _________ ___________
(imzo)
___________
(imzo) Komissiya a’zolari:
__________________
_________________
FARG‘ONA – 20 __ Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T., 2014 ʼ
2. Asiyadorlik   jamiyatlarini   boshqarish   tizimini   takomillashtirish   choratadbirlari
to`g`risida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 22 avgust
361- sonli Qarori // Xalq so`zi. 1998 yil 25 avgust.  
3. Mirziyoyev Sh.M. "O`zbekiston Respublikasini  yanada rivojlantirish bo`yicha
Harakatlar strategiyasi to`risida"gi Farmoni. 2017 yil 7-fevral. Mirziyoyev Sh.M.
«2017   —   2021   yillarda   O`zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning   beshta
ustuvor   yo`nalishi   bo`yicha   harakatlar   strategiyasini   kelgusida   amalga   oshirish
chora-tadbirlari to`g‘risida» F-5024-son Farmoni. 2017 yil 15 avgust. 
4. Mirziyoyev   Sh.M.   Erkin   va   farovon,   demokratik   O`zbekiston   davlatini
birgalikda   barpo   etamiz.   O`zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   lavozimiga
kirishish  tantanali  marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo`shma
majlisidagi nutqi. - Toshkent:O`zbekiston,2016.-56 b . 
5. 2017-2021   yillarda   O`zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning   beshta
ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasi, «Xalq bilan muloqot va inson
manfaatlari   yili»da   amalga   oshirishga   oid   Davlat   dasturini   o`rganish   bo`yicha
ilmiy-uslubiy   risola.Toshkent   davlat   iqtisosodiyot   universiteti,   Toshkent,
Ma‘naviyat.2017,-415 b. 
6. Абдуразақов   Ш.,   Корпоратив   бошқарувни   такомиллаштирайлик   //   Р.
Биржа. -2006. №38.-Б.9. 
7. Агрин Г., Ритчи Д.Ж., Моди К. Организация производства и управления в
амерканских корпорациях / Пер. с англ. -М.: ЮНИТИ, 2004. 245 с. 
8. Ансофф И. Новая корпоративная стратегия. - СПб: Издательство “Питер”,
2012. -416 с. 
9. Жуманиязов,   И.   Т.   (2016).   Основные   задачи   Фонда   реконструкции   и
развития   Республики   Узбекистан.   Наука,   образование   и   культура,   (7   (10)),
27-28. amalga   oshirish   tartibi,   jamiyat   ustav   fondining   (ustav   kapitalining)   miqdori,
muassislar o’rtasida joylashtirilishi lozim bo’lgan aksiyalarning turlari, ular uchun
to’lanadigan   haqning   miqdori   va   uni   to’lash   tartibi,   muassislarning   jamiyatni
tashkil   etishga   doir   huquq   va   majburiyatlari   belgilanadi.   Jamiyatni   ta sis   etish‟
to’g‘risidagi   qaror   muassislarning   ovoz   berish   natijalarini   hamda   jamiyatni   ta sis	
‟
etish,   uning   ustavini   tasdiqlash,   jamiyatning   boshqaruv   organlarini   shakllantirish
masalalari yuzasidan muassislar qabul qilgan qarorlarni aks ettirishi kerak.
Mamlakatimizda   olib   borilayotgan   islohotlar   natijasida   aksiyadorlik
jamiyatlarining   huquqiy   asoslari   yaratildi.   Xususan,   aksiyadorlik   jamiyatlari   va
aksiyadorlarning   huquqlarini   himoya   qilish,   buxgalteriya   hisobini   tashkil   yetish,
hisobot   tuzish   bilan   bog liq   munosabatlarini   tartibga   solish   hamda   asossiz	
ʼ
aralashuvlarga   chek   qo yish   maqsadida   bir   qancha   qonunlar,   me yoriy-huquqiy	
ʼ ʼ
hujjatlar qabul qilindi. Bulardan asosiylari O zbekiston Respublikasining 1996 yil	
ʼ
26   apreldagi   “Aksiyadorlik   jamiyatlari   va   aksiyadorlarning   huquqlarini   himoya
qilish   to g risida”gi   hamda   1996   yil   30   avgustda   qabul   qilingan   “Buxgalteriya	
ʼ ʼ
hisobi to g risida”gi Qonunlarini ta kidlashimiz mumkin.
ʼ ʼ ʼ 7
Jamiyatni   ta’sis   etish,   uning   ustavini   tasdiqlash   to’g‘risidagi   va   muassis
tomonidan   jamiyatning   aksiyalari   haqini   to’lash   uchun   kiritilayotgan   qimmatli
qog‘ozlarning,   o’zga   mulkiy   huquqlarning   yoki   pulda   ifodalanadigan   bahoga   ega
bo‘lgan   boshqa   huquqlarning   pulda   ifodalangan   bahosini   tasdiqlash   haqidagi
qarorlar   muassislar   tomonidan   bir   ovozdan   qabul   qilinadi.   Chet   ellik   investorlar
ishtirokidagi   jamiyatni   tashkil   etish   O’zbekiston   Respublikasining   qonun
hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Davlat   tashkiloti   aksiyadorlik   jamiyati   etib   o‘zgartirilayotganda   aksiyadorlik
jamiyatini   ta sis   etish   to‘g‘risidagi   qaror   davlat   mulkini   tasarruf   etishga   vakolatli	
‟
organ   tomonidan   qabul   qilinadi.   Jamiyat   muassislari   va   aksiyadorlarining   soni
cheklanmaydi.
Jamiyatni tashkil etish to‘g‘risidagi ta sis shartnomasini imzolagan yuridik va	
‟
jismoniy shaxslar jamiyatning muassislari (muassisi) deb e tirof etiladi.	
‟
7
 Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O`zbekiston 
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo`shma
majlisidagi nutqi. - Toshkent:O`zbekiston,2016.-56 b O zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2008   yil   18   noyabrda   ye lonʼ ʼ
qilingan “Iqtisodiyot  real sektori  korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada
oshirish   chora-tadbirlari   to g risida”gi   Farmoni   bilan   sohada   bir   qator   vazifalar	
ʼ ʼ
belgilab   berildi.   Ushbu   farmon   talablariga   asosan   ochiq   va   yopiq   aksiyadorlik
jamiyatlari   ustav   jamg armalarini   400   ming   AQSh   dollariga   yetkazildi.   Ustav	
ʼ
jamg armasi   miqdorini   Farmon   talablariga   yetkazish   imkoni   bo lmagan   hollarda	
ʼ ʼ
xususiy   mulkchilikning   boshqa   tashkiliy-huquqiy   shakllariga   o tishlari   lozimligi	
ʼ
ta kidlangan.   Ayniqsa,   farmon   ijrosi   yuzasidan   O zbekiston   Respublikasi   Bosh	
ʼ ʼ
vaziri   tomonidan   tasdiqlangan   chora-tadbirlar   bo yicha   2009   yil   1   aprelga   qadar	
ʼ
aksiyadorlik   jamiyatlarida   aksiyadorlar   umumiy   yig ilishlarini   o tkazilishini	
ʼ ʼ
ta minlashlari zarurligi belgilab qo yilgan. 	
ʼ ʼ
Istiqbolli  moliyaviy tahlil  asosida  moliyaviy rejalashtirish amalga oshirilganda
asosiy jihat sifatida xo‘jalik sub’ekti faoliyat yuritayotgan biznes muhiti maydonga
chiqadi.   O‘z   navbatida   biznes   muhiti   xo‘jalik   sub’ekti   moliyaviy-xo‘jalik
faoliyatiga   ta’sir   etuvchi   shart-sharoitlar   va   turli   ichki   hamda   tashqi   omillar
tizimini   qamrab   oladi.   Iqtisodchi   olim   M.   Porterning   “Raqobatni   besh   kuchi”
modeli   ham   tashqi   muhit   tahliliga   qaratiladi.   Dissertatsiya   ishimizda   tadqiq
etilayotgan   “Qo‘qon   mexanika   zavodi”   aktsiyadorlik   jamiyati   misolida   tashqi
moliyaviy   muhit   tahlilini   M.Porterning   “Raqobatni   besh   kuchi”   modelidan
foydalangan holda amalga oshiramiz.
1) Tarmoqqa yangi raqobatchilarni kirish masalasi «Qo‘qon mexanika zavodi” AJ
uchun juda ham past darajadagi xavfdir, chunki:
• tarmoqda   paydo   bo‘lishi   uchun   juda   katta   kapital   quyilmalar   talab   etiladi.
(Sifatli   mahsulot   ishlab   chiqarish   uchun   yangi   texnologiyalarni   o‘zlashtirish   va
yangi turdagi tovar ishlab chiqarish lozim);
• aksiyadorlik jamiyatining amaldagi mahsulotiga iste’molchilarni bog‘liqligi;
• aksiyadorlik jamiyati tomonidan sotuv kanali yo‘lga qo‘yilgan
2) Ta’minotchilarni raqobat kuchi “Qo‘qon mexanika zavodi” AJni ish faoliyatiga,
moliyaviy   ishlab   chiqarishiga   va   iqtisodiga   sezilarli   ta’sir   qiladi   va   chet   eldagi
metall   ishlab   chiqaruvchilar   asosiy   ta’minotchilari   hisoblanadi   (Rossiya Bozor   munosabatlari   sharoitida   iqtisodiyot   mulkchilikning   va   xo jalikʼ
yuritishning xilma-xil shakllariga suyangan holda taraqqiy yetadi. Bu iqtisodiyotda
raqobat   muhitini   ta minlashning   va   rivojlantirishning   yeng   muhim   shartidir.	
ʼ
Rivojlangan   mamlakatlar   tajribasi   ko rsatmokdagi,   mulkchilikning   aksiyadorlik	
ʼ
shakli bozor tamoyillariga yeng muvofiqlashgan holda samarali xo jalik yuritishga	
ʼ
imkon   beradi.   Shuning   uchun   aksiyadorlik   jamiyatlari   bozor   iqtisodiyoti
mamlakatlari xo jalik tuzilmalari tarkibida yetakchi o rinni yegallagan.	
ʼ ʼ
Aksiyadorlik   jamiyatlariga   xos   bo lgan   afzalliklar   uni   rivojlangan	
ʼ
mamlakatlarda   biznesni   tashkil   yetishning   yetakchi   shakliga   aylanishiga   sabab
bo lgan. 	
ʼ
Bu afzalliklarni quyidagilarda ko rish mumkin: 	
ʼ
Biznesni   tashkil   yetishning   aksiyadorlik   jamiyati   shaklida   pul   kapitalini   jalb
yetish masalasi samarali hal yetiladi. 
Tadbirkorlikni  qimmatli   qog ozlarni  (shu  jumladan  aksiyalarni)  sotish  orqali	
ʼ
moliyalashtirilganda investorlar o z qo yilmalarini diversifikatsiyalash va shu bilan
ʼ ʼ
tavakkalchilikni pasaytirishlari mumkin.
Bozor   infrastrukturasi   (fond   birjalari   va   boshqalar)   qimmatli   qog ozlarning	
ʼ
xaridorlar   bilan   sotuvchilar   o rtasidagi   harakatini   osonlashtiradi.   Aksiyadorlik	
ʼ
jamiyati   taqdirini   alohida   olingan   aksiyador   (mulkdor)   hal   yeta   olmaydi.  
Korporatsiyaning   yana   bir   muhim   xususiyati   mulkdorlar   mas uliyatining	
ʼ
cheklanganligidir. Pul kapitalini ko paytira olish borasidagi afzalliklariga suyangan	
ʼ
holda muvaffaqiyatli ish olib borayotgan korporatsiya o z operatsiyalari hajmini va	
ʼ
ko lamlarini tez kengaytira oladi. 	
ʼ
Aksiyadorlik   jamiyat   yuridik   shaxsni   ta’sis   etish   yoki   qayta   tashkil   etish
(qo‘shib yuborish, bo’lish, ajratib chiqarish, o’zgartirish) yo’li bilan tashkil etilishi
mumkin. Jamiyatni ta sis etish to’g’risidagi qaror ta sis yig‘ilishi tomonidan qabul	
‟ ‟
qilinadi.   Jamiyat   bir   muassis   tomonidan   ta sis   etilgan   taqdirda   jamiyatni   ta’sis	
‟
etish   haqidagi   qaror   shu   muassis   tomonidan   yakka   tartibda   qabul   qilinadi.
Jamiyatning   muassislari   uni   tashkil   etish   to‘g‘risida   o’zaro   ta sis   shartnomasini	
‟
tuzadilar, shartnomada ularning jamiyatni ta sis etishga doir birgalikdagi faoliyatni	
‟ korporativ  aksiyalar  narxlariga  ham   ta`lluqlidir.   Korporativ  boshqaruvning  asosiy
vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin: 
 samarali  tahlil, joriy va strategik boshqaruv mexanizmini  yaratish va uning
ishini   ta`minlash,boshqaruv   qarorlarni   qabul   qilish   va   jamiyat   faoliyati   ustidan
nazoratni o`rnatish; 
 barcha aksiyadorlar (shu jumladan mayda va xorijiy aksiyadorlar)ga adolatli
munosabatni   hamda   barcha   aksiyadorlarning   ular   xuquqlari   buzilganda   samarali
himoya usullaridan foydalanishi imoniyatlarini ta`minlash; 
 Aksiyadorlik   jamiyatining   aksiyadorlari,   menejerlari,   xodimlari,   mijozlari,
xamkorlari   va   etkazib   beruvchilari,   ya`ni   manfaatdor   shaxslari.   davlat   va   jamiyat
manfaatlarini o`zaro muvofiqlashtirish orqali faoliyat olib boradi. 
Korporativ   boshqaruvning   kelib   chiqishi   va   rivojlanishini   bir   nechta
bosqichga bo`lish mumkin: 
1. XVII  asrda Ost  - Ind (East  India Company)  kompaniyasi  24 a`zodan
iborat   bo`lgan   direktorlar   kengashini   tashkil   qildi.   Birinchi   marta   mulkchilik   va
boshqaruv vazifalari bo`lib olindi. 
2. 1776   yili   Adam   Smit   o`zining   “Halqlar   boyligining   sabablari   va
tabiatlari   xaqidagi   tadqiqotlar”   asarida   ta`kidlaydiki:   “Tashlab   qo`yilgan   mulklar
boshqaruv   uchun   muammolarni   keltirib   chiqaradi”,   ya`ni   boshqaruv   va
menejerlarni nazorat qilish uchun salbiy mexanizm hisoblanadi. 
3. 1844 yilda birinchi  marta aksionerlik jamiyatlari  haqida qonun qabul
qilindi. Qonunchilikka mulkchilikning yangi javobgarligi shaklidagi majburiyatlari
joriy etildi. 
4. 1931   yilda   A.   Berli   va   G.   Minzlar   `Zamanoviy   korporatsiya   va
xususiy   mulkdor`   nomli   maqolasini   nashrdan   chiqardi   (AQSh).   Unda   birinchi
marta mulkchilik vazifalarini nazorat vazifalaridan to`la to`kis farqi ajratib berildi. 
5. 1933-1934   yillarda   AQShda   qimmatbaho   qog`ozlar   haqida   qonun
qabul  qilindi, 1933yilda  qabul  qilingan  ushbu qonun fond bozorini  tartibga soldi.
Ushbu bosqichda “Qimmatbaho qog`ozlar va birjalar to`g`risida”gi (1934y) aktga
asosan   axborotlarning   ochiq   berilishi   imkoni   mavjud   bo`ldi   va   ushbu   yili Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................................... 3
I BOB. AKSIYADORLIK KORXONASINING IQTISODIYOTDAGI O`RNI ........................................................... 6
1.1 Aksionerlik jamiyatlarining korporativ boshqaruvining nazariy asoslari ................................................................. 6
1.2 Aksionerlik jamiyatlarida korporativ munosabatlarni tashkil etishning o'ziga xos xususiyatlari ........................... 14
II   BOB   AKSIYADORLIK   JAMIYATLARINI   MODERNIZATSIYALASH   VA   IQTISODIYOTNI
DIVERSIFIKATSIYALASHDA ZAMONAVIY BOSHQARUV TIZIMINI TATBIQ ETISH ................................ 19
2.1 Aksionerlik jamiyatlarining korporativ siyosatini samarali amalga oshirish usullari ............................................. 19
2.2Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruv tizimini rivojlantirish istiqbollari .............................................. 31
XULOSA ...................................................................................................................................................................... 38
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati ............................................................................................................................... 40  yetakchi   xorijiy   ta`lim   muassasalari   bilan   hamkorlik   asosida   boshqaruv
xodimlarini   tayyorlash   va   ularning   kasb   darajasini   oshirish,   shuningdek
aksiyadorlik   jamiyatlarida   rahbarlik   lavozimlariga   chet   ellik   yuqori   malakali
menejerlarni jalb qilish. 
2.1-jadval .
Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ madaniyatni shakllanishidagi
ishtirokchilar 2
O`zbekistonda   olib   borilayotgan   islohotlar   jarayonining   muhim
yo`nalishlaridan   biri   davlat   tasarrufida   bo`lgan   korxonalarni   aksiyadorlik
jamiyatlariga aylantirish orqali xususiylashtirish va yangi iqtisodiy munosabatlarga
xos   boshqaruv   mexanizmni   yaratishdir.   Ma`lumki,   korporativ   -   boshqaruv   bozor
iqtisodiyoti   qonunlari,   talab   va   takliflari   asosida   tashkil   etiladigan   boshqaruv
usullaridan biridir. 
Ishlab   chiqarish   darajasini   korporativ   asosda   rivojlantirish   O`zbekiston
Respublikasi  uchun yangi, o`rganilmagan muammo bo`lib uni o`rganishda xorijiy
davlatlarda   korporativ   boshqaruvni   tashkil   etish,   uning   jabhalari   va
mexanizmlarini,   korporatsiyalar   tashkiliy   tarkiblari,   boshqaruv   texnologiyasi,
strategik   rivojlantirish   va   korporativ   aksiyadorlar   mablag`larini   boshqarishni
2
 https://uz.wikipedia.org/wiki/Raqamli_inqilob XULOSA
Boshqaruv   muammolari   murakkablashuvidagi   sifat   bosqichi   ko`p   sonli
aksiyadorlarga va murakkab tarkibga ega bo`lgan yirik kompaniyalar (aksiyadorlik
jamiyatlari,   xoldinglar,   moliya-sanoat   guruhlari)ning   shakllanishi   natijasida   yuz
berdi. 
Aksiyadorlik   jamiyat   yuridik   shaxsni   ta`sis   etish   yoki   qayta   tashkil   etish
(qo`shib yuborish, bo`lish, ajratib chiqarish, o`zgartirish) yo`li bilan tashkil etilishi
mumkin. 
Jamiyatni   ta`sis   etish,   uning   ustavini   tasdiqlash   to`g`risidagi   va   muassis
tomonidan   jamiyatning   aksiyalari   haqini   to`lash   uchun   kiritilayotgan   qimmatli
qog`ozlarning,   o`zga   mulkiy   huquqlarning   yoki   pulda   ifodalanadigan   bahoga   ega
bo`lgan   boshqa   huquqlarning   pulda   ifodalangan   bahosini   tasdiqlash   haqidagi
qarorlar   muassislar   tomonidan   bir   ovozdan   qabul   qilinadi.  
Kompaniya   mulkdorlari   sifatida   mulkni   joriy   boshqarishda   bevosita   shaxsiy
ishtirok   etishdan   voz   kechgan   ipvestitsiya   va   pensiya   fondlari,   sug`urta
kompaniyalari   singari   yirik   sarmoyadorlar   paydo   bo`ldi.   Shuning   uchun
professional   yollanma   boshqaruvchilar   kompaniyalarni   boshqarishda   muhim   rol
o`ynay   boshladi.   Bundan   tashqari,   so`nggi   vaqtlarda   korporativ   mulkdan
foydalanish jarayonida mulkdori bo`lmagan, lekin u yoki bu tarzda unga aloqador
shaxslar   va   tashkilotlar   (kompaniya   xodimlari,   xududiy   hokimiyat   va   b.)   faol   rol
o`ynashga urinmoqda.
Korporativ   boshqaruvning   asosiy   mazmuni   aksiyadorlik   jamiyatining
faoliyatga   jalb   etilgan   turli   shaxslar   mafaatlari   muvozanatini   o`rnatishdan   iborat.
Korporativ   boshqaruvning   murakkab   va   ziddiyatli   tabiatini   e`tiborga   olib,
mamlakatimizda   aksiyadorlik   jamiyati   aksiyadorlari   uchun   korporativ
hamjamiyatining   har   xil   qatnashchilari   bilan   uning   faoliyatini   boshqaruvchi   turli
organlari   o`rtasidagi   kelishuvlar   va   ziddiyatlarni   hal   etish   mexanizmini
shakllantirish   muammosi   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.Zamonaviy
korporatsiyalarda   aksiyadorlar   aksiyalarni   xarid   qilib,   mablag`larini   korporatsiya
ixtiyoriga   topshiradigan   va   ushbu   sarmoyadan   foydalanish   samaradorligi   bilan iqtisodiyotining   vujudga   kelishi   uchun   zarur   bo`lgan   asosiy   sharoitlarni   yaratish
(xususiy mulk institutini shakillantirish, iqtisodiy va huquqiy bazani hamda ularsiz
iqtisodiyotnig   xususiy   sektori   faoliyat   ko`rsata   olmaydigan   institutsional
tuzilmalarni   barpo   etish)   dan   iborat.   Aksiyadorlik   jamiyatlari   bugungi   kunda
mamlakat   iqtisodiyotining   ko`plab   sohalarida   etakchi   mavqeni   egallagani   holda,
keng   tarqalgan,   boshqaruv,   kuzatuv   va   ijro   organlari   orqali   korporativ
munosabatlarga   faol   kirishadigan   yuridik   shaxslar   hisoblanadi.   Aksiyadorlik
jamiyatlari   dastlab   XVII   asrda   Evropada   dengiz   orqali   savdo-sotiq   sohasida
faoliyat   yuritgan   mulkdorlar   o`rtasida   tashkil   etilgan.   Aksiyadorlik   jamiyatlari
faoliyatiga   doir   huquqiy   normalar   ilk   bor   1808   yilda   Frantsiya   savdo   kodeksida
belgilangan. 
Mazkur faoliyatning qonuniy negiziga ko`ra mamlakatimizda bunday jamiyat
yuridik   shaxsni   ta`sis   etish   yoki   qayta   tashkil   etish   (qo`shib   yuborish,   bo`lish,
ajratib chiqarish, o`zgartirish) yo`li bilan tashkil etilishi  mumkin. Jamiyatni  ta`sis
etish yo`li bilan tashkil etish muassislarning qaroriga ko`ra amalga oshiriladi.
Aksiyadorlik   jamiyat   yuridik   shaxsni   ta`sis   etish   yoki   qayta   tashkil   etish
(qo`shib yuborish, bo`lish, ajratib chiqarish, o`zgartirish) yo`li bilan tashkil etilishi
mumkin. Jamiyatni ta`sis etish to`g`risidagi qaror ta`sis yig`ilishi tomonidan qabul
qilinadi. Jamiyat bir muassis tomonidan ta`sis etilgan taqdirda jamiyatni ta`sis etish
haqidagi   qaror   shu   muassis   tomonidan   yakka   tartibda   qabul   qilinadi.Jamiyatning
muassislari   uni   tashkil   etish   to`g`risida   o`zaro   ta`sis   shartnomasini   tuzadilar,
shartnomada   ularning   jamiyatni   ta`sis   etishga   doir   birgalikdagi   faoliyatni   amalga
oshirish   tartibi,   jamiyat   ustav   fondining   (ustav   kapitalining)   miqdori,   muassislar
o`rtasida   joylashtirilishi   lozim   bo`lgan   aksiyalarning   turlari,   ular   uchun
to`lanadigan   haqning   miqdori   va   uni   to`lash   tartibi,   muassislarning   jamiyatni
tashkil   etishga   doir   huquq   va   majburiyatlari   belgilanadi.   Jamiyatni   ta`sis   etish
to`g`risidagi   qaror   muassislarning   ovoz   berish   natijalarini   hamda   jamiyatni   ta`sis
etish,   uning   ustavini   tasdiqlash,   jamiyatning   boshqaruv   organlarini   shakllantirish
masalalari   yuzasidan   muassislar   qabul   qilgan   qarorlarni   aks   ettirishi   kerak.  
Jamiyatni ta`sis etish, uning ustavini tasdiqlash to`g`risidagi va muassis tomonidan Agar   qonunda   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   yoki   O’zbekiston
Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   qarorida   boshqacha   qoida   belgilanmagan
bo’lsa,   davlat   organlari   jamiyatning   muassislari   (aksiyadorlari)   bo’lishi   mumkin
emas. 8
Ushbu   masalalarni   hal   etish   uchun   aksiyadorlik   jamiyatida   tavakkalchilik
darajasini   nazorat   qilishda   kuzatuv   kengashining   ahamiyati   bayon   etilgan
qoidalarni,   korporativ   boshqaruv   darajasini   baholash   mezonlarini,   korporativ
boshqaruvni   samarali   olib   borishga   qaratilgan   ichki   hujjatlarni   hamda   korporativ
boshqaruv   tizimida   tanglik   vaziyatlari   vujudga   kelganda   ko’riladigan   chora-
tadbirlar   taktikasini   ishlab   chiqish   va   tartibga   solish   talab   etiladi.   Bu   borada
aksiyadorlik jamiyatlarini  qayta tashkil  etishda ularning joylashtirilish usullaridan
samarali foydalanishni yuzaga keltiradi (1-chizma).
Ta’kidlab   o’tish   kerakki,   korporatsiya   tushunchasi   hozirgi   sharoitlarda   yana
bir o’ziga xos jihatni kasb etmoqda. Undagi bir nechta yuridik shaxslar tomonidan
tashkil etilgan xo’jalik subyektini belgilash uchun foydalanilib, ularning har birini
boshqa   mulkiy   munosabatlar,   birgalikda   biznes   yuritish,   umumiy   maqsadlar   va
manfaatlar,   umumiy   tashkiliy   struktura   bilan   bog‘liq   mustaqil   iqtisodiy   subyekt
sifatida ko’rib chiqish mumkin.
Tadbirkorlik   korporatsiyalari   foyda   olish   uchun   yaratiladi.   Bular   jumlasiga
quyidagilar kiradi:
- AQShda korporatsiyalar faqat aksiyadorlik kapitali asosida tuziladi;
- AQShda korporatsiyalar faqat aksiyadorlik kapitali asosida tuziladi;
- Yevropada   ma’suliyati   cheklangan   jamiyat,   shirkatlar,   kooperativlar,   ochiq
aksioner jamiyatlari, yopiq aksionerlik jamiyatlari.
Tadbirkorlik korporatsiyasi sifatida quyidagilar bo’lishi mumkin:
- alohida tijorat tashkiloti;
- integratsiyalangan korporativ tuzilma (konsern, xolding va boshqalar).
2.2-jadval.
8
 O’zbekiston   Respublikasining   “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarni himoya qilish 
to’g’risida”qonun. 2–bob, 9- modda. -Т.26.04.1996 resublikamiz   iqtisodiyotida   tub   burilishlar   yuzaga   keldi .   Xususan,   mulkni   davlat
tasarrufidan   chiqarish   va   xususiylashtirish   jarayonlarining   natijasi   sifatida,
nodavlat   sektorning   rivojlanishi   O zbekistonni   dunyo   bozorida   xorijiy   davlatlarʼ
bilan   yerkin   iqtisodiy   aloqalarni   yaxshi   yo lga   qo yilishiga   mustahkam   poydevor	
ʼ ʼ
barpo yetdi. 
Ma’lumki,   bozor   munosabatlari   sharoitida   har   bir   xo’jalik   yurituvchi
subyekt,   xususan,   aksiyadorlik   jamiyatlari   ham   kuchli   raqobat   sharoitiga
moslashishi,   bozorda   o’z   o’rnigi   ega   bo’lishi   va   uzoq   yillar   mobaynida   samarali
faoliyat   yuritishi   uchun   uzoqni   ko’zlangan   va   tashqi   vositalar   o zgaruvchanligi	
ʻ
sharoitida   uzoq   muddatli   moliyaviy   maqsadlarni   shakllantirish,   ular
muvaffaqiyatini   ta’minlashning   eng   samarali   yo llarini   tanlash,   moliyaviy	
ʻ
resurslarni   shakllantirish   va   ulardan   foydalanish   yo nalishlarini   samarali   tashkil
ʻ
etish   yo lida   moliyaviy   faoliyat   va   moliyaviy   munosabatlarni   rivojlantirishning	
ʻ
barcha   asosiy   yo nalishlarini   belgilab   olishi   zarur.   Bugungi   kunda   iqtisodiy	
ʻ
rivojlangan mamlakatlarda, ayniqsa, sanoat sohasida mulkchilikning bunday shakli
muhim   o’rin   tutadi.   Korxonalar   faoliyati   davomida   moliyaviy   munosabatlarning
to’g‘ri   tashkil   etilishi   qo’yilgan   maqsadga   erishishda   muhim   ahamiyatga   ega
hisoblanadi.   Shundan   kelib   chiqqan   holda   asosiy   e’tiborni   korxonalar   moliyasini
boshqarishni to’g‘ri tashkil etishga qaratish maqsadga muvofiq.
Korporativ   moliyani   boshqarishni   to’g‘ri   tashkil   etish   esa   bevosita
korporativ   moliyaviy   strategiyaga   bog‘liq.   Aynan   shu   xususiyati   bilan   korporativ
moliyaviy   strategiyaning   o’rni   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Korporativ   koliyaviy
strategiya   iqtisodiy   faoliyat   sub’ektlarning   kelajakdagi   faoliyat   barqarorligi
ta’minlab   beradi.   Shuningdek,   ham   makro   darajada   ham   mikro   amalga
oshiriladigan   istalgan   masala   ijobiy   hal   bo’lishi   uchun   oldindan   strategik   rejalar
ishlab chiqish va ularni samarali amalga oshirish zarur.
2.1-jadval. 
Farg’ona viloyati aholi jon boshiga investitsiya va aksiyadorlik miqdori
(ming so’m) 6
6
 Farstat.uz – Farg’ona statistika agentligi. jamiyatning aksiyalari haqini to`lash uchun kiritilayotgan qimmatli qog`ozlarning,
o`zga mulkiy huquqlarning yoki pulda ifodalanadigan bahoga ega bo`lgan boshqa
huquqlarning   pulda   ifodalangan   bahosini   tasdiqlash   haqidagi   qarorlar   muassislar
tomonidan bir ovozdan qabul qilinadi. Chet ellik investorlar ishtirokidagi jamiyatni
tashkil   etish   O`zbekiston   Respublikasining   qonun   hujjatlariga   muvofiq   amalga
oshiriladi.  
Davlat   tashkiloti   aksiyadorlik   jamiyati   etib   o`zgartirilayotganda   aksiyadorlik
jamiyatini   ta`sis   etish   to`g`risidagi   qaror   davlat   mulkini   tasarruf   etishga   vakolatli
organ   tomonidan   qabul   qilinadi.Jamiyat   muassislari   va   aksiyadorlarining   soni
cheklanmaydi. 4
Jamiyatni tashkil etish to`g`risidagi ta`sis shartnomasini imzolagan yuridik va
jismoniy shaxslar jamiyatning muassislari (muassisi) deb e`tirof etiladi. 
Agar   qonunda   O`zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   yoki   O`zbekiston
Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   qarorida   boshqacha   qoida   belgilanmagan
bo`lsa,   davlat   organlari   jamiyatning   muassislari   (aksiyadorlari)   bo`lishi   mumkin
emas.
Jamiyat   muassislari   jamiyatning   tashkil   etilishi   bilan   bog`liq   majburiyatlar
yuzasidan   jamiyat   davlat   ro`yxatidan   o`tkazilguniga   qadar   javobgar   bo`ladi.
Jamiyat   muassislarning   jamiyatni   tashkil   etish   bilan   bog`liq   majburiyatlari
yuzasidan   muassislarning   harakatlari   keyinchalik   aksiyadorlarning   umumiy
yig`ilishida ma`qullangan taqdirdagina javobgar bo`ladi.
Davlat   tashkiloti   aksiyadorlik   jamiyati   etib   o`zgartirilayotganda   davlat
mulkini   tasarruf   etishga   vakolatli   organ   jamiyatning   muassisi   bo`ladi.   Jamiyat
muassislari   o`rtasida   aksiyalarni   taqsimlash   ta`sis   hujjatiga   muvofiq   amalga
oshiriladi. 
Ta`sis   yig`ilishi:jamiyatni   ta`sis   etish   to`g`risida   qaror   qabul   qiladi   va   uning
ustavini   tasdiqlaydi;ta`sis   etish   jarayonida   muassislar   tomonidan   tuzilgan
shartnomalarni   tasdiqlaydi;muassislar   tomonidan   aksiyalar   haqini   to`lash   tartibini
belgilaydi;chiqariladigan   aksiyalarning   turlarini   va   sonini   belgilaydi;   jamiyatning
4
 Asiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tizimini takomillashtirish choratadbirlari to`g`risida O`zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 22 avgust 361- sonli Qarori // Xalq so`zi. 1998 yil 25 avgust. 2.5-rasm. ROE (Bank kapitalining rentabelligi) 2024 yilgacha (%) 12
Bank   yangi   mijozlarni   faol   jalb   qilishni   va   ularning   sonini   2019-yilga
nisbatan   2,3   barobarga   oshirishni,   2024-yilga   kelib   5,4   million   mijozga   erishishni
rejalashtirmoqda.
2.6-rasm .  Faol   mijozlar   soni   (ming   kishi) 13
2024-yilgacha bo’lgan davrda bank umumiy kredit  portfelini 2024-yilgacha
51   trillion so’mga   yetkazmoqchi.
4-rasm. Kredit   portfeli   (milliard   so’m) 14
Bankning   mijozlar   mablag‘larini   jalb   qilish   bo’yicha   strategiyasishundan
iboratki   jozibador   shartlarga   ega   depozitlarni   rivojlantirish,   savdo   hajmini   oshirish
va   mijozlarga   xizmat   ko’rsatishni   yaxshilash   orqali   bankning   resurs   bazasida
depozitlar   ulushini   oshirishga   qaratish   hisoblanadi.   2024   yil   oxiriga   kelib
korporativ  va  chakana   depozit   portfellarining   nisbiy   ulushini   saqlab   qolgan   holda
jami   moliyalashtirish   qariyb   52 trillion   so’mgacha oshadi.
12
 Aksiyadorlik jamiyatining biznes rejasi asosida ishlab chiqildi
13
 Aksiyadorlik jamiyatining biznes rejasi asosida ishlab chiqildi
14
 Aksiyadorlik jamiyatining biznes rejasi asosida ishlab chiqildi 10. Жуманиязов,   И.   Т.   (2016).  Направления   использования   средств   Фонда
реконструкции и развития  Республики Узбекистан.  Economics, (7 (16)), 28-
29.
11. Jumaniyazov, I. T. (2022). O’zbekistonda davlat moliya tizimidagi islohotlar
va rivojlantirish istiqbollari.  Science and Education, 3(5), 1637-1645.
12. Inomjon   Turaevich   Jumaniyazov,   &   Bexruz   Hazratov   (2022).   Foreign
experience in the development of special economic zones in Uzbekistan.   Science
and Education, 3 (5), 1628-1636.
13. Jumaniyazov   Inomjon   Turaevich,   &   Juraev   Maqsud   Annaqulovich   (2022).
Korxonalarda   moliyaviy   qarorlar   qabul   qilish   va   risklarni   baholash   usullari.
Science and Education, 3 (5), 1646-1654.
14. Jumaniyazov,   I.   T.   (2019).   The   impact   of   Uzbekistan   Reconstruction   and
development fund’s expenditure on GDP growth.  Science, research, development
№   Monografiya pokonferencyjna.
15. Jumaniyazov, I., & Xaydarov, A. (2023). The importance of social insurance
in   social   protection.   Science   and   Education,   4(1),   1033–1043.   Retrieved   from
https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/4941
Internet saytlari:
1. https://lex.uz/acts/-3469433
2. https://uz.wikipedia.org/wiki/
Ishlab_chiqaruvchi_kuchlar_va_ishlab_chiqarish_munosabatlari
3. https://uz.wikipedia.org/wiki/Raqamli_inqilob
4. https://www.xabar.uz/uz/iqtisodiyot/bozor-iqtisodiyoti-va-
kapitalizm-ortasid a organlari   o`rtasidagi   kelishuvlar   va   ziddiyatlarni   hal   etish   mexanizmini
shakllantirish   muammosi   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.  
Shu   munosabat   bilan   korporativ   xatti-harakat   mexanizmini   tartibga   soluvchi   turli
ko`rinishdagi kodekslar, xususan, aksiyadorlar manfaatlarini ta`minlash masalalari,
boshqaruvchining aksiyadorlik jamiyatining umumiy yig`ilishi oldida hisob berishi
masalalarini   ifodalovchi   qoidalar   ishlab   chiqilishi   zarur.  
Aksiyadork   jamiyatlari   korporativ   boshqaruvni   tashkil   etishda   kuzatuv
kengashining funksiyalari qo`yidagicha: 
 har   bir   jamiyatda   kengash   maqsadi,   vazifasi,   vakolati   va   javobgarligi
ta`riflangan   hamda   o`ziga   quyidagi   asosiy   qoidalarni   olgan   xujjatning   bo`lishi
tavsiya qilinadi: 
 kengashning o`zak g`oyasi – jamiyat va uning faoliyati bilan ishbilarmonlik
va   boshqa   o`zaro   munosabatlardan   holi,   mulk   egalari   (aksiyadorlar)   va   boshqa
manfaatdor   shaxslar   nomidan   nazorat   ishlarini   olib   boruvchi   shaxslar   guruhining
shakllanishidir. 
 kengashning   missiyasi   aksiyadorlar   qo`ygan   ulush   qiymatining   maksimal
o`stirilishidir.   Kengash   faoliyati   asosida   aksiyadorlar   maqsadlari   va   manfaatlari
yotishi zarur. 
 Kengashning vazifasiga  aksiyadorlar  nomidan Jamiyat  faoliyatiga rahbarlik
qilish   va   uning   oliy   menejerlari   (Boshqaruv,   Bosh   direktor)   faoliyatini   nazorat
qilish kiradi. 
 To`g`ridan-to`g`ri   xorijiy   investitsiyalarni   keng   jalb   etish,   aksiyadorlik
jamiyatlari   faoliyatining   samaradorligini   tubdan   oshirish,   bo`lajak   investorlar
uchun   ularning   ochiqligi   va   jozibadorligini   ta`minlash,   zamonaviy   korporativ
boshqaruv uslublarini joriy qilish, korxonalarni strategik boshqarishda aksiyadorlar
rolini   kuchaytirish   uchun   qulay   sharoitlar   yaratadi 3
.  
Shularndan   kelib   chiqib,   quyidagilar   korporativ   boshqaruv   tizimini   yanada
rivojlantirishning asosiy yo`nalishlari etib belgilangan: 
 xalqaro   tajribani   chuqur   tahlil   qilish   va   shu   asosda   zamonaviy   korporativ
boshqaruv   uslublarini   joriy   etish,   ishlab   chiqarish,   investitsiya,   moddiy-texnik, davlat   ro`yxatidan   o`tkazishni   rad   etishga   yo`l   qo`yilmaydi.   Davlat   ro`yxatidan
o`tkazishni   rad   etish,   shuningdek   ro`yxatdan   o`tkazish   muddatlarining   buzilishi
ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin. 
1.2-jadval . 
Korxonalarda hukm suruvchi korporativ madaniyat turlarining
xususiyatlari 5
Ushbu   masalalarni   hal   etish   uchun   aksiyadorlik   jamiyatida   tavakkalchilik
darajasini   nazorat   qilishda   kuzatuv   kengashining   ahamiyati   bayon   etilgan
qoidalarni,   korporativ   boshqaruv   darajasini   baholash   mezonlarini,   korporativ
boshqaruvni   samarali   olib   borishga   qaratilgan   ichki   hujjatlarni   hamda   korporativ
boshqaruv   tizimida   tanglik   vaziyatlari   vujudga   kelganda   ko`riladigan   chora-
tadbirlar   taktikasini   ishlab   chiqish   va   tartibga   solish   talab   etiladi.Bu   borada
aksiyadorlik jamiyatlarini  qayta tashkil  etishda ularning joylashtirilish usullaridan
samarali foydalanishni yuzaga keltiradi.
Qayta tashkil qilingan jamiyatlar qimmatli qog‘ozlarini ayriboshlash 
5
 https://uz.wikipedia.org/wiki/Raqamli_inqilob moliyaviy   va   mehnat   resurslaridan   foydalanish   samaradorligini   oshirish   chet   el
kapitali   ishtirokida   aksiyadorlik   jamiyatlarini   tashkil   etish,   aksiyadorlik
jamiyatlariga   xorijiy   investitsiyalarni   keng   jalb   qilish   uchun   qulay   sharoitlar
yaratish; 
 eski bo`linmalar va lavozimlarni tugatish, zamonaviy xalqaro standartlar va
bozor   iqtisodiyoti   talablariga   mos   yangi   bo`linma   va   lavozimlarni   joriy   etishni
inobatga   olgan   holda,   aksiyadorlik   jamiyatlarini   boshqarish   tuzilmasini   tubdan
qayta   tashkil   etish   aksiyadorlik   jamiyatlarini   strategik   boshqarish,   boshqaruv
xodimlarining   samarali   faoliyatini   nazorat   qilishni   ta`minlashda   aksiyadorlar,
jumladan, minoritar aksiyadorlar rolini oshirish; 
 aksiyadorlik   jamiyatlari   faoliyatlari   samaradorligini   oshirish   va   korporativ
boshqaruv tizimini takomillashtirish; 
 korporativ   boshqaruvning   ilg`or   uslublarini   joriy   etish   bo`yicha   tavsiyalar,
jumladan,   uzoq   muddatli   istiqbolda   rivojlanish   strategiyasi   va   vazifalari,   ichki
nazorat tizimlari va ijro organining aksiyadorlar hamda investorlar bilan samarali
o`zaro   hamkorlik   mexanizmlarini   belgilash;   aksiyadorlik   jamiyatlari   faoliyatining
ko`lami, tarmoq xususiyatlari  va yo`nalishlarini  inobatga olgan holda, namunaviy
tashkiliy tuzilmani joriy qilish;. 
 xalqaro   tajribani   chuqur   tahlil   qilish   va   shu   asosda   zamonaviy   korporativ
boshqaruv   uslublarini   joriy   etish,   ishlab   chiqarish,   investitsiya,   moddiy-texnik,
moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish; 
 chet   el   kapitali   ishtirokida   aksiyadorlik   jamiyatlarini   tashkil   etish,
aksiyadorlik   jamiyatlariga   xorijiy   investitsiyalarni   keng   jalb   qilish   uchun   qulay
sharoitlar yaratish; 
 eski bo`linmalar va lavozimlarni tugatish, zamonaviy xalqaro standartlar va
bozor   iqtisodiyoti   talablariga   mos   yangi   bo`linma   va   lavozimlarni   joriy   etishni
inobatga   olgan   holda,   aksiyadorlik   jamiyatlarini   boshqarish   tuzilmasini   tubdan
qayta tashkil etish; 
 aksiyadorlik   jamiyatlarini   strategik   boshqarish,   boshqaruv   xodimlarining
samarali faoliyatini nazorat qilishni ta`minlashda, aksiyadorlar rolini oshirish;  I BOB. AKSIYADORLIK KORXONASINING IQTISODIYOTDAGI O`RNI
1.1 Aksionerlik jamiyatlarining korporativ boshqaruvining nazariy asoslari  
O`zbekiston Respublikasi  mustaqillikni qo`lga kiritgach, iqtisodiy o`sishning
yuqori   sur`atlarini   hamda   jamiyatning   barqaror   rivojlanishini   ta`minlay   oladigan
ko`p ukladli iqtisodiyot va raqobat muhitini shakllantirishning huquqiy va tashkiliy
asoslarini   yaratish   ustuvor   vazifa   etib   belgilandi.   Shunday   vazifalardan   biri
korxonlarda   korporativ   boshqaruvni   shakllantirishda   iborat   edi   “Korporativ
boshqaruvning   asosiy   mazmuni   aksiyadorlik   jamiyatining   faoliyatga   jalb   etilgan
turli shaxslar mafaatlari muvozanatini o`rnatishdan iborat.”
Korporatsiya (lotincha   corporatio   – birlashish) –   bu umumiy maqsadlarga
erishish,   birgalikda   faoliyat   ko`rsatish   uchun   birlashgan   va   huquqning   mustaqil
subyektini   –   huquqiy   shaxsni   tashkil   qilgan   jismoniy   va   huquqiy   shaxslar
birlashmasidir. 
Korporativ boshqaruvning maqsadi aksiyadorlik jamiyatiga jalb qilingan turli
shaxslar   guruhlari   (aksiyadorlar,   menieijerlar,   mehnat   shartnomasi   a`zolari,
mahalliy hokimiyat organlari, kredit beruvchi banklar, etkazib beruvchilar va h.k)
manfaatlarining   o`zaro   uyg`unligiga   rioya   etishdan   iborat.  
Ma`lumki,  korporativ   boshqaruvning   vujudga  kelishi   mulkka   egalik  qilish   va   uni
bevosita   boshqarish   vazifalarining   bir-biridan   ajralib   chiqishiga   bog`liq.   Bunday
ajralish natijasida aksiyadorlik jamiyati faoliyatini bevosita boshqaruvchi yollanma
rahbar (menejer)ning ahamiyati oshadi.Pirovardida o`zaro munosabatlarda ishtirok
etuvchi turli guruhlar paydo bo`lib, ularning har biri o`z manfaatlarini ko`zlab ish
yuritadi.   Shu   munosabat   bilan   aksiyadorlik   jamiyatida   korporativ   boshqaruvning
bosh   vazifasi   jamiyatning   barcha   aktivlaridan   samarali   foydalanishdan   iborat
bo`ladi. 1
Korporativ   boshqaruvning   murakkab   va   ziddiyatli   tabiatini   e`tiborga   olib,
mamlakatimizda   aksiyadorlik   jamiyati   aksiyadorlari   uchun   korporativ
hamjamiyatining   har   xil   qatnashchilari   bilan   uning   faoliyatini   boshqaruvchi   turli
1
 https://uz.wikipedia.org/wiki/Ishlab_chiqaruvchi_kuchlar_va_ishlab_chiqarish_munosabatlari Kirish
Mavzuning   dolzarbligi:   Jahon   amaliyotida   korporativ   boshqaruv
tizimini   takomillashtirish   bo yicha   maqsadli   ilmiy   izlanishlarda   korporativʼ
boshqaruvning   zamonaviy   uslublarini   joriy   qilish,   korporativ   munosabatlarning
investorlar uchun ochiqlini ta minlash hamda korxonalar rivojlanish strategiyasini
ʼ
aniqlash   va   ular   faoliyati   samaradorligini   baholash   bo yicha   ishlar   amalga	
ʼ
oshirilmoqda.   Shularni   hisobga   olganda   mamlakatimizda   korporativ   boshqaruv
tizimi va uning organlari funktsiya va vazifalari, shuningdek, korporativ boshqaruv
samaradorligini   baholashning   ilmiy-uslubiy   asoslarini   takomillashtirish   muhim
ahamiyat   kasb   etmoqda.     Mamlakatimizda   mustaqillik   yillarida   barcha   sohalarda
tuzilmaviy islohotlar amalga oshirilishi  natijasida aktsiyadorlik jamiyatlari  tashkil
etildi.   2017   yil   2   noyabr ь   holatiga   respublikamizda   614   ta   aktsiyadorlik   jamiyati
faoliyat   yuritayotgan   bo lib,   ularning   4344003,7   mln.   dona   aksiyasiga	
ʼ
joylashtirilgan ustav fondi 47,4 trln. so mni tashkil etadi .	
ʼ
А yni   paytda   respublika   iqtisodiyoti   korporativ   sektorining   ma lum   darajada	
ʼ
o sishiga   qaramay,   korporativ   boshqaruv   tizimi   samaradorligi   zamonaviy	
ʼ
talablardan ortda qolmoqda. 
2017-2021   yillarda   O zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning   beshta	
ʼ
ustuvor   yo nalishi   bo yicha   Harakatlar   strategiyasida   «korporativ   boshqaruvning	
ʼ ʼ
zamonaviy   xalqaro   standartlari   va   usullarini   tatbiq   etish,   korxonalarni   strategik
boshqarishda aktsiyadorlarning rolini oshirish» 1
 bo yicha ustuvor vazifalar belgilab	
ʼ
berildi.   Ushbu   vazifalarni   samarali   hal   etish   uchun,   avvalo,   aktsiyadorlik
jamiyatlarida   korporativ   boshqaruv   samaradorligini   baholash   usullarini
takomillashtirish   taqozo   etiladi.       O`zbekiston   Respublikasida   aksiyadorlik
jamiyatlarida   samarali   boshqarish   tizimini   tashkil   etishda   korporativ   boshqaruvni
takomillashtrish   yo`llari,   va   korporativ   boshqaruv   standartlarini   kiritishda
rag`batlantirish masalalariga alohida e`tibor qaratilmoqda. 
Kurs   ishining   maqsadi   va   vazifalari:   Kurs   ishining   asosiy   maqsadi
aksiyadorlik   korxonasining   iqtisodiy   boshqaruvi   rivojlantirish   va   foydani
maksimallashtirish strategiyalarini tahlil qilishdir. kuzatuv   kengashini,   taftish   komissiyasini   (taftishchisini)   saylaydi;   jamiyatning
ijroiya organini tuzadi (saylaydi, tayinlaydi). 
Ta`sis   yig`ilishida   ovoz   berish   muassislar   kiritadigan   ulushlarga   muvofiq
o`tkaziladi.   Ta`sis   yig`ilishi   qarorlarni   oddiy   ko`pchilik   ovoz   bilan   qabul   qiladi,
bundan   ta`sis   shartnomasini   o`zgartirish   to`g`risidagi   qarorlar   qabul   qilinadigan
hollar mustasno bo`lib, buning uchun barcha muassislarning roziligi talab etiladi. 
Ta`sis   yig`ilishining   qarorlari   jamiyatning   barcha   muassislari   tomonidan
imzolanadigan   bayonnoma   bilan   rasmiylashtiriladi.  
Davlat   tashkilotini   aksiyadorlik   jamiyati   etib   o`zgartirish   davlat   mulkini   tasarruf
etishga   vakolatli   organ   tomonidan   qabul   qilinadigan   qaror   asosida   ta`sis
yig`ilishini   o`tkazmasdan   amalga   oshiriladi.   Bir   muassisdan   iborat   bo`lgan
jamiyatda ta`sis yig`ilishi o`tkazilmaydi. 
Ustav   jamiyatning   ta`sis   hujjati   bo`lib,   unda   quyidagi   ma`lumotlar   bo`lishi
kerak: 
 jamiyatning   to`liq   (agar   bo`lsa   qisqartirilgan)   firma   nomi,   joylashgan   eri
(pochta manzili) va elektron pochta manzili; 
 faoliyatining sohasi (asosiy yo`nalishlari) va maqsadi; 
 ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori; 
 jamiyat aksiyalarining soni, nominal qiymati, turlari (oddiy, imtiyozli); 
 jamiyat   boshqaruvining   tuzilmasi,   jamiyat   kuzatuv   kengashining,   taftish
komissiyasining   va   ijroiya   organining   a`zolari   soni,   bu   organlarni   shakllantirish
tartibi, ularning vakolatlari. 
Jamiyat   ustavida   jamiyatning   ustav   fondidagi   (ustav   kapitalidagi)   bitta
aksiyadorga tegishli bo`lgan ulushning eng ko`p miqdoriga cheklovlar belgilanishi
Davlat   tomonidan   jamiyatni   boshqarishda   ishtirok   etishga   bo`lgan   maxsus   huquq
(oltin   aksiya)   joriy   etilayotgan   jamiyat   ustavida   davlatning   mazkur   maxsus
huquqdan foydalanishi to`g`risidagi qoidalar ko`rsatilishi kerak. 
Jamiyatni   tashkil   etishning   qonunda   belgilangan   tartibini   buzish   yoki   uning
ustavi   qonunga   muvofiq   emasligi   davlat   ro`yxatidan   o`tkazishni   rad   etishga   olib
keladi.   Jamiyatni   tashkil   etish   maqsadga   muvofiq   emas   degan   vajlar   bilan   uni tomondan,   aksiyadorlarning   insayderlik   nazoratiga   qarama-qarshi   harakatining
asosiy   usuli   sifatida   shakllantirilgan   kapitallarning   yuqori   darajadagi
kontsentratsiyalashuvi bilan tavsiflanadi. 15
Optimal korporativ boshqarish tizimi har qanday korxonalarda tashkil etilishi
mumkin.   Lekin,   bunday   tizim   uchun   yirik   vertikal   integral   korporativ
tuzilmalarning   imkoniyatlari   nisbatan   yuqoridir.   Shu   nuqtai   nazardan   mahalliy
korporativ   mulkchilikga   asoslangan   xo`jalik   subyektlarimizda   korporativ
boshqarish   tizimi   samardorligini   oshirishga   qulay   shart-sharoitlar   mavjuddir.
Chunki,   respublikamizda   amalga   oshirilgan   davlat   tasarrufidan   chiqarish   va
hususiylashtirish   siyosati   natijasida   deyarli   iqtisodiyotning   tayanch   tarmog`idagi
korxonalar   yirik   vertikal   integral   tashkiliy   tuzilmalarga   aylantirilgan.   Ushbu
aksiyadorlik   jamiyatlariga   jami   aksiyadorlik   jamiyatlariga   to`g`ri   keladigan
aktivlarning   salmoqli   qismi   to`g`ri   keladi.   Shuningdek,   ushbu   korporativ
tuzilmalarda   davlat   ulushi   yuqori   bo`lib,   ular   bo`yicha   davlatning   ishonchli
vakillari   tayinlanadi   va   ishonchli   boshqaruvchilarga   boshqarishga   beriladi.
Ishonchli   boshqaruvchilar   faoliyatining   amaldagi   holati   tasdiqlaydiki,   ularning
samarali faoliyatiga quyidagi omillar ta`sir etmoqda: 
 strategik   ahamiyatga   ega   bo`lgan   soha   va   tarmoqlardagi   biznesda   davlat
ishtirokini ta`minlash bosh maqsad bo`lsada, uning manfaatlari aniq belgilangan; 
 yuklatilgan   vazifalarni   samarali   boshqarish   natijalariga   asoslangan   holda
rag`batlantiruvchi mexanizmlarning etarli darajada emasligi; 
 kompetentsiyaning   etishmasligi,   ya`ni   kadrlar   bo`shlig`ining   mavjudligi   va
mavjud   kadrlarda   korporativ   boshqarish   asoslari,   vakolat   va   majburiyatlarini
hamda professional bilim va malakaning etishmasligi kabi omillar ta`sir etmoqda. 
Korporativ   boshqaruvning   kompleks   mexanizmi:   korporativ   strategiya,
korporativ madaniyat, moliyaviy va axborot shaffofligi, aksiyadorlar, kreditorlar va
boshqa qimmatli qog`ozlar egalari huquqlarini himoya qilish tizimining mavjudligi
kabi tarkibiy elementlarni o`z ichiga olib, ularning har biri korporativ boshqaruvni
takomillashtirish uchun ahamiyatlidir. 
15
 https://www.xabar.uz/uz/iqtisodiyot/bozor-iqtisodiyoti-va-kapitalizm-ortasid bog`liq   xatarni   o`z   zimmasiga   oladigan   vaziyat   yuzaga   keldi.   Ayni   paytda,
aksiyadorlar   kompaniya   faoliyatini   joriy   boshqarish   vazifalarini   hal   etishda
qatnashmaydilar   va   tashqi   tashkilotlar   bilan   o`zaro   munosabatlarda   uni   namoyon
qilmaydilar.   Korporatsiyani   joriy   boshqarish   bo`yicha   qarorlarni   qabul   qilish
huquqi aksiyadorlar tomonidan yollanma menejerlarga topshiriladi. 
Korporativ  boshqaruvning mexanizmlari   davlat  tartibga solish   organlari,  sud
organlari va ishbilarmonlar doiralarida ishlab chiqilgan ma`lum bir qoida, me`yor
va   andozalari   asosi   va   doirasida   ishlaydi.   Ushbu   qoida,   me`yor   va   andozalarning
majmuasi   korporativ   boshqaruvning   institutsional   asoslarini   tashkil   qiladi.
Rivojlangan   mamlakatlar   qonunlari   korporatsiya   maqomini   muayyan   tashkiliy
tuzilmaga, huquq va majburiyatlarga ega va haqiqiy mavjud bo`lgan yuridik shaxs
sifatida   belgilab   bir   vaqtning   o`zida   korporativ   hamjamiyat   ishtirokchilari
o`rtasidagi   o`zaro   munosabatlarni   boshqarishning   asosiy   me`yorlari   va
mexanizmlarini ham belgilab beradi. 
Kompaniya   menejerlari   va   uning   egalari   (aksiyadorlar,   sarmoyadorlar),
shuningdek,   boshqa   manfaatdor   tomonlar   o`rtasidagi   kompaniyaning   samarali
faoliyatini   taminlashga   yo`naltirilgan   o`zaro   munosabatlar   tizimi   korporativ
boshqaruv tizimi hisoblanadi. Xususan, korporativ boshqaruv - asosiy manfaatdor
shaxslarning   kompaniyani   samarali   boshqarishni   tashkil   etishdagi   manfaatlari
birlashtiriladigan   tashkiliy,   huquqiy   va   iqtisodiy   chora-tadbirlar   majmui   bo`lib
qoladi. 
Korxona samaradorligini yaxshilash, shuningdek sof foyda miqdorini oshirish
uchun davr harajatlari, ma`muriy harajatlar singari harajatlarni kamaytirish hamda
asosiy   vositalardan   foydalanish   samaradorligini   oshirish   maqsadida   asosiy
fondlarni yangilash, texnologik qayta jihozlash maqsadga muvofiq hisoblanadi.  Belgilangan   chegaradan   ortib   ketgan   taqdirda   u   yopiq   aksiyadorlik   jamiyatlari
uchun   miqdori   aksiyadorlarning   chegaralangan   limitidan   ortib   ketgan   shaxslar
aksiyadorlar   reestrida   ro yxatga   olingan   kundan   ye tiboran   olti   oy   ichida   ochiqʼ ʼ
aksiyadorlik   jamiyatiga   aylantirilishi,   ushbu   muddat   tugagach   sud   tartibida
tugatilishi lozim. 
Yopiq   aksiyadorlik   jamiyati   aksiyadorlari   ushbu   jamiyatning   boshqa
aksiyadorlari sotayotgan aksiyalarni uchinchi shaxsga taklif yetilayotgan narxda va
shartlarda,   ularning   har   biriga   tegishli   aksiyalar   soniga   mutanosib   ravishda
imtiyozli   olish   huquqiga,   agar   jamiyat   ustavida   mazkur   huquqni   amalga
oshirishning   boshqacha   tartibi   nazarda   tutilmagan   bo lsa,   yega   bo ladi.   Agar	
ʼ ʼ
aksiyadorlar aksiyalarni sotib olishda o z imtiyozli huquqlaridan foydalanmasalar,	
ʼ
jamiyat aksiyadorlar tomonidan sotiladigan aksiyalarni sotib olish uchun imtiyozli
huquqqa   yega   bo lishi   uning   ustavida   ko zda   tutilishi   mumkin.  	
ʼ ʼ
Aksiyadorlar sotayotgan aksiyalarni  sotib olishda imtiyozli  huquqdan foydalanish
tartibi,   muddati   jamiyat   ustavida   belgilab   qo yiladi.   Imtiyozli   huquqdan	
ʼ
foydalanish muddati aksiyalar savdoga qo yilgan paytdan boshlab 30 kundan kam	
ʼ
va 60 kundan ko p bo lishi mumkin emas. 	
ʼ ʼ
Agar bir (asosiy) xo jalik jamiyati yoki shirkati ikkinchi xo jalik jamiyatining	
ʼ ʼ
ustav fondida undan ustunlik mavqeiga yega bo lgan holda ishtirok yetishi tufayli	
ʼ
yoxud ular o rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq yo bo lmasa boshqacha tarzda	
ʼ ʼ
ikkinchi   xo jalik   jamiyati   tomonidan   qabul   qilinadigan   qarorlarni   belgilab   berish
ʼ
imkoniga   yega   bo lsa,   ushbu   ikkinchi   xo jalik   jamiyati   sho ba   xo jalik   jamiyati	
ʼ ʼ ʼʼ ʼ
hisoblanadi.  
                        Fuqarolarning   shaxsiy   ishtirok   yetish   hamda   a zolarning	
ʼ
(ishtirokchilarning)   mulk   bilan   qo shiladigan   pay   badallarini   birlashtirish   asosida	
ʼ
birgalikda   ishlab   chiqarish   yoki   boshqa   xo jalik   faoliyatini   olib   borish   uchun	
ʼ
a zolik   negizidagi   ixtiyoriy   birlashmasi   ishlab   chiqarish   kooperativi   hisoblanadi.  	
ʼ
O ziga biriktirib qo yilgan mol-mulkka nisbatan mulkdor tomonidan mulk huquqi
ʼ ʼ
berilmagan   tijoratchi   tashkilot   unitar   korxona   hisoblanadi.  
Unitar   korxonaning   mol-mulki   bo linmasdir   va   u   qo shilgan   hissalar   (ulushlar,	
ʼ ʼ № 2019 2020 2021 2022 2023 2024-yil yanvar-
sentabr
Farg'ona
viloyati 2336,2 2916,0 3272,3 3917,2 4965,3 4057,9
1 Farg'ona sh. 7618,3 8765,5 10596,7 13098,0 15642,4 11432,5
2 Qo'qon sh. 2668,2 3802,2 3866,2 3423,9 5194,5 5175,2
3 Quvasoy sh. 7805,9 10953,8 6450,8 4502,6 5867,5 10138,7
4 Marg'ilon sh. 1554,5 1743,7 3468,3 1964,4 3204,7 2272,8
tumanlar:
5 Oltiariq 1833,7 2081,9 1828,6 2603,9 3922,1 2760,7
6 Qo'shtepa 1342,3 2466,7 2806,1 6504,5 5816,4 2698,5
7 Bag'dod 525,1 984,6 2062,0 2019,5 1929,9 1699,4
8 Buvayda 779,6 951,0 1135,4 1716,5 2067,1 1506,4
9 Beshariq 4080,6 3607,1 3369,9 3292,6 2687,8 1077,0
10 Quva 1084,8 1313,3 1337,9 1138,3 1955,1 1086,7
11 Uchko'prik 1899,6 2049,0 3124,0 4664,4 8526,3 7079,9
12 Rishton 744,1 805,2 1440,2 3403,7 3520,8 1424,6
13 So'x 723,6 1484,9 3638,6 2667,9 2016,4 3387,1
14 Toshloq 980,9 1135,0 2131,2 3611,8 5662,7 2769,8
15 O'zbekiston 3517,3 4379,5 3031,1 4619,1 3439,4 8216,0
16 Farg'ona t. 1517,7 2934,8 3066,1 2537,1 4895,5 3506,4
17 Dang'ara 1899,5 2631,4 2125,6 2890,9 4165,6 3959,3
18 Furqat 1169,6 2103,5 3902,8 3172,2 2204,4 2671,3
19 Yozyovon 1567,1 1774,8 1826,1 2462,1 6061,3 3500,2
Jadvalda   2019-2024-yillar   davomida   Farg'ona   viloyati,   shaharlar   va
tumanlar bo'yicha aholi sonining o'zgarishi ko'rsatilgan. Ma'lumotlarni tahlil qilgan
holda, quyidagi asosiy o'zgarishlar va tendensiyalarni ko'rish mumkin.
Farg'ona   viloyatida   2019-yilda   2336,2   ming   kishi   bo'lsa,   2024-yilning
yanvar-sentabriga   kelib   bu   ko'rsatkich   4057,9   ming   kishiga   yetgan,   bu   73%
o'sishni   anglatadi.   Shaharlar   kesimida   esa   o'sish   sur'atlari   farqlanadi.   Masalan,
Farg'ona   shahrida   2019-yilda   7618,3   ming   kishi   bo'lgan   bo'lsa,   2024-yilning
yanvar-sentabrida bu raqam 11432,5 ming kishiga yetgan, bu 50% o'sishni tashkil
etadi. Qo'qon shahrida esa 2019-yildan 2024-yilgacha sezilarli o'sish kuzatilgan —
94%  o'sish  bilan  aholi  soni  2668,2 mingdan 5175,2 ming kishiga oshgan.  Ammo tashkil   etish   sohalaridagi   mavjud   tajribalaridan   keng   foydalanishimiz   lozim.
Korporativ   boshqaruvning   samarali   natijasi   faqat   boshqaruvni   yaxshi   tashkil
qilinishi   bilangina   ta`minlanmaydi.   Korporativ   boshqaruvning   samarali   bo`lishi,
milliy   iqtisodiyotning   hozirgi   holatiga,   institutsional   boshqaruvni   tashkil   etish
darajasiga iqtisodiy va ijgimoiy holatdan kelib chiqqan holda takomillashtirilishiga
davlatni   bu   yo`nalishda   tutgan   siyosatiga   va   menejerlarning   boshqaruvni   tashkil
etish salohiyatlariga ko`p jihatdan bog`liqdir. 
Korporativ   boshqaruvning   murakkab   va   ziddiyatli   tabiatini   e`tiborga   olib,
mamlakatimizda   aksiyadorlik   jamiyati   aksiyadorlari   uchun   korporativ
hamjamiyatining   har   xil   qatnashchilari   bilan   uning   faoliyatini   boshqaruvchi   turli
organlari   o`rtasidagi   kelishuvlar   va   ziddiyatlarni   hal   etish   mexanizmini
shakllantirish   muammosi   alohida   ahamiyat   kasb   etadi.   Shu   munosabat   bilan
korporativ   xatti-harakat   mexanizmini   tartibga   soluvchi   turli   ko`rinishdagi
kodekslar,   xususan,   aksiyadorlar   manfaatlarini   ta`minlash   masalalari,
boshqaruvchining aksiyadorlik jamiyatining umumiy yig`ilishi oldida hisob berishi
masalalarini   ifodalovchi   qoidalar   ishlab   chiqilishi   zarur.Aksiyadorlik   jamiyati
faoliyatiga ana shunday kodekslarning tatbiq etilishi xorijda keng yo`lga qo`yilgan
bo`lib,   davlat   organlari   hamda   nohukumat   tashkilotlar   tomonidan   korporativ
xattiharakat   kodekslari,   korporativ   axloq   va   ishchanlik   aloqalari   masalalari
yuzasidan   uslubiy   qo`llanmalar   va   tavsiyalar   ishlab   chiqilgan.   Iqtisodiyotning
barqaror   ,rivojlanishini   taminlash   faqat   rivojlangan,   davr   talabiga   javob   bera
oladigan,   yuqori   darajada   madaniylashgan   boshqaruvga   asoslangan   korporativ
munosabatlarning shakllanishiga bog`liq. 
Shuningdek   milliy   mentalitetga   asoslangan,   madaniylashgan   korporativ
munosabatlarni   shakllantirish   sobiq   totalitar,   markazlashtirilgan   byurokratik
boshkqaruv   tizimini   tubdan   o`zgartirish   va   ishlab   chiqarish   faoliyatlarida
qatnashayotgan mehnat resurslarini, mehnat qilish darajalarini, ularning ixtisosligi
darajalarini e`tiborga olgan holda ijtimoiy himoya qilishni amalga oshirilishi bilan
xam   bog`likdir.   Korporativ   mulkchilik,   korporativ   boshqaruvning   rivojlanishi modernizatsiya   qilish   va   diversifikatsiya   qilish   kabi   tushunchalar   avvalida
aksiyadorlik   jamiyatlariga   ta’rif   berish   joizdir.   Aksiyadorlar   jamiyati   –   daromad
topish   maqsadida   hissadorlik   tamoyiliga   binoan   uyushgan   sherikchilik   jamiyati
hisoblanadi.
  Aksiyadorlar   jamiyati   boshqa   sherikchilik   korxonasidan   farqliroq,
muomalaga   nominal   qiymati   ko‘rsatilgan   aksiyalar   chiqarish   va   uni   sotish   yo‘li
bilan tarqatish bunday jamiyatning moliyaviy negizini tashkil etadi. Aksiya egalari
dividend   shaklida   daromad   oladilar.   Aksiyadorlar   jamiyatining   ochiq   va   yopiq
jamiyat   shaklidagi   ko‘rinishlari   bor:   Yopiq  aksiyadorlar   jamiyati   –   aksiya   egalari
ma lum   guruh,   masalan,   ta sischilarning   o‘zi   bilan   cheklanadi.   Aksiyalar   faqatʼ ʼ
ularning   o‘rtasida   tarqatiladi.   Ochiq   aksiyadorlar   jamiyati   –   jamiyat   aksiyalari
erkin sotiladi va sotib olinadi, aksiyadorlar soni cheklanmagan, xohlagan va aksiya
olishga puli bor yuridik yoki jismoniy shaxs, shu jumladan, ajnabiy shaxslar uning
a zosi  bo‘la oladi. Aksiyadorlar  jamiyati  pulni  bir  yerga to‘plab biznesga  qo‘yish	
ʼ
uchun tuziladi. Uning tashkilotchilari ta sischilar deb yuritiladi. Ta sischi firmalar,	
ʼ ʼ
banklar,   davlat   va   ayrim   fuqarolar   bo‘lishi   mumkin.   Aksiyadorlar   jamiyatining
afzalligi shundaki, u mayda pulni to‘plab yirik pulga aylantirish, ya ni kapital bo‘la	
ʼ
oladigan   pulga   aylantirishdan,   mayda   puldorlarning   pulini   ham   biznesga
qo‘yishdan   iborat.   Aksiyadorlar   jamiyatini   boshqarishning   oliy   organi   –
aksiyadorlar majlisi, so‘ngra – direktorlar kengashi va quyi bo‘g‘ini – bo‘linmalar
boshqarmasidan iborat. Aksiyadorlar majlisi aksiyadorlar jamiyati yillik hisobotini,
nizomdagi o‘zgarishlarni, daromadning taqsimlanishini, foyda-zarar hisob-kitobini,
taftish natijalari, rahbarlarni saylash masalasini  ko‘rib chiqadi  va tegishli  qarorlar
qabul   qiladi.   Dastlab   aksiyadorlar   jamiyati   17-asrda   paydo   bo‘lgan,   hozir   keng
tarqalib, ommaviy tus olgan. O‘zbekistonda aksiyadorlar jamiyati bozor islohotlari
davomida mol-mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonida
paydo   bo‘ldi,   davlat   korxonalarini   aksiyadorlar   jamiyati   aylantirish   mulkiy
o‘zgarishlarning   yo‘nalishlaridan   biriga   aylanadi.   Islohotlarning   birinchi
bosqichida   yopiq   turdagi   aksiyadorlar   jamiyati   tashkil   topdi.   Uning   2-bosqichida
ochiq   turdagi   aksiyadorlar   jamiyati   shakllana   boshladi.   O‘zbekistonda   1995-yilda 2022-yilda bu shahar aholisining soni kamaygan (3423,9 ming kishi), bu iqtisodiy
yoki migratsion omillar bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Quvasoy   shahrida   ham   o'sish   davom   etgan,   lekin   2022-yilda   aholi   soni
sezilarli kamaygan (4502,6 ming kishi), ammo 2024-yilda yana o'sish qayd etilgan
(10138,7   ming   kishi).   Marg'ilon   shahrida   esa   2021-yilda   aholi   soni   ko'paygan
bo'lsa-da,   2024-yilda   2272,8   ming   kishiga   kamaygan.   Bu   shaharlar   va
tumanlardagi iqtisodiy holat, migratsiya jarayonlari yoki boshqa ijtimoiy faktorlar
bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Tumanlar   bo'yicha   o'zgarishlar   yanada   diversifikatsiya   qilgan.   Beshariq
tumanida   aholi   soni   2019-yildan   2024-yilgacha   74%   kamaygan,   bu   tumanning
iqtisodiy holatining yomonlashganini yoki aholining migratsiyasi bilan izohlanishi
mumkin.   So'x   tumanida   esa   2019-yildan   2024-yilgacha   aholi   soni   368%
ko'paygan,   bu   hududdagi   katta   iqtisodiy   rivojlanish   yoki   infratuzilma
yangilanishlarini ko'rsatadi.
Shuningdek,   Oltiariq,   Qo'shtepa,   Toshloq   kabi   tumanlarda   ham   sezilarli
o'sish kuzatilgan. Uchko'prik tumanida aholi soni 2019-yildan 2024-yilgacha 273%
ko'paygan, bu tumanning rivojlanishining sezilarli darajada oshganini anglatadi.
O'zbekiston   bo'yicha   aholi   soni   2019-yilda   3517,3   mingdan   2024-yil   yanvar-
sentabrda 8216,0 ming kishiga oshgan, bu 133% o'sish hisoblanadi.
Jadvalda   keltirilgan   o'zgarishlar   asosan   hududlarda   aholi   sonining   o'sishi
yoki   kamayishi   bilan   bog'liq.   Bu   o'zgarishlar   iqtisodiy   omillar,   migratsiya
jarayonlari va boshqa demografik faktorlar bilan izohlanishi mumkin. Shuningdek,
ushbu   tahlil   aholi   sonining   o'zgarishini,   iqtisodiy   yoki   ijtimoiy   rivojlanishning
hududlar bo'yicha qanday ta'sir qilganini ko'rsatadi.
Respublikamizda   korporativ   tuzilmalarning   eng   keng   tarqalgan   turlaridan
biri   sifatida   aksiyadorlik   jamiyatlari   keltiradigan   bo’lsak,   2019-yil   1-yanvar
holatiga respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan aksiyadorlik jamiyatlari soni 659
tani tashkil etgan bo’lsa, keying yillarda ularning soni 613 gacha qisqargan bo’lib,
buning sababi sifatida aksiyadorlik jamiyatlari soni  pasayishiga qo’yilgan talablar
yuqoriligini ko’rsatish mumkin. Federatsiyasi).   Savdo   vositachilari   orqali   xom-ashyo   va   materiallarni   shunday
etkazib berish imkoniyati bor.
3) Tovar   emitentlarini   bozorda   paydo   bo‘lishi   amalda   mavjud   emas.   (Gabarit
o‘lchami   3200   mmgacha   va   uzunligi   20000   mm   alohida   qismlarni   50   tonna
massagacha   va   uskunalarni   “Qo‘qon   mexanika   zavodi”   yasash   imkoniyatiga   ega,
detallarni 30 tonna massasigacha, balandligi 2000 mm va tashqi diametri 4000 mm
mexanik   yasab   berish   imkoniyati   bor   bunday   mahsulotlarni   yasash   uchun   yuqori
malakali ishchi va doimiy sifat nazoratini talab etadi. 
2.3-jadval .
“ Qo‘qon mexanika zavodi ” aktsiyadorlik jamiyati faoliyatida tashqi
moliyaviy muhit tahlili 10
 
Faoliyat
sohasi Kuchli
tomoni Kuchsiz
tomoni
ishlab
chiqarish -   mahsulot sifatining yaxshi   darajasi -   uskunalarning sezilarli darajada  
emirilishi
texnologiya - yuqori   texnologiya mavjudligi.
- tashkilotning texnologik xizmatini 
tajribali   jamoasi.
- mahsulot   nomenklaturasi (turlari)
kengaytirish   imkoniyati. - yangi turdagi tovarlarni ishlab 
chiqarish   uchun   bo‘sh   pul  
mablag‘lari   etishmovchiligi
ishchi
xodimlar - yaxshi tashkillishtirilgan malakali 
ishchilar   jamoasi
- kadrlarning   past   darajadagi 
qo‘nimsizligi
tashkil   qilish - yillar davomida shakllangan 
kadrlarni   boshqarish mexanizmi
- ma’suliyatli xodimlar vazifalarini 
rahbarlar   tomonidan samarali  
taqsimlanishi
- samaradorlik   va   nazoratni   tashkil etish - tashkilotning   doimiy mijozlari   bor
- tashkilot maqsadlariga erishishida
har bir   bo‘limning   o‘zaro   aloqasida
samarasizligi
marketing - sifatli mahsulot ishlab chiqarish 
bo‘yicha   yaxshi   nom   qozongan  
raqobatchilarga   nisbatan past   narx - yangi mijozlarga erishishda nofaollik
- tovarlarni bozorga   olib chiqishda  
noaollik
- tashkilot reklamasining 
amalga   oshirilmaganligi
- rivojlanmagan   narx   siyosati
moliya
- foiz evaziga kredit beruvchi 
kreditorlardan   moliyaviy  
majburiyatlarning   mavjud   emasligi
- tashkilotning   do‘konlar   tarmog‘i  
orqali - aylanma   fondlarning umuman  
etishmasligi
- aktivlar   aylanishining   past darajasi
- debitorlik   qarzlarining   keskin 
ko‘payishi
10
 Aksiyadorlik jamiyatining biznes rejasi asosida ishlab chiqildi Vazifalari:
1. Aksiyadorlik bozor tuzilmasining asosiy xususiyatlarini tahlil qilish.
2. Narx siyosatini rivojlantirishning iqtisodiy mexanizmlarini o‘rganish.
3.   Aksiyadorlik   korxonalarda   foydani   maksimallashtirish   strategiyalarini
aniqlash.
4.   Innovatsiyalarni   joriy   etish   va   ekologik   talablarning   aksiyadorlik   bozorga
ta’sirini o‘rganish.
5.   Aksiyadorlik   bozor   strukturasining   kelajakda   rivojlanish   tendensiyalarini
tahlil qilish.
6.   Bozor   sharoitlarining   o‘zgaruvchanligi   va   monopolistlarning   narx
siyosatini moslashtirish yo‘llarini aniqlash.
Kurs   ishining   ob’yekti   va   predmeti:   Kurs   ishinig   ibyekti   sifatida
aksiyadorlik   bozor   tuzilmasidagi   korxonalar   va   ularning   narx   siyosatini   olinadi.
Ishning   predmeti   aksiyadorlik   korxonalarning   narx   siyosatini   rivojlantirish   va
foydani   maksimallashtirish   strategiyalarining   iqtisodiy   va   ijtimoiy   ta’siri
o’rganilinadi.
Kurs   ishini   bajarish   uchun   boshlang‘ich   ma’lumotlar:   Tadqiqot   uchun
zarur bo‘lgan boshlang‘ich ma’lumotlar quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
1.   Statistik   ma’lumotlar:   O‘zbekistonning   asosiy   aksiyadorlik   sektorlari
(energetika,   telekommunikatsiya,   transport   va   boshqalar)   bo‘yicha   iqtisodiy
ko‘rsatkichlar,   bozor   ulushlari,   narxlarning   o‘zgarish   dinamikasi   (2020–2023
yillar) va  “ Qo‘qon mexanika zavodi” olindi.
2.   Korxonalarning   moliyaviy   ko‘rsatkichlari:   Aksiyadorlik   bozor
tuzilmalarining daromadlari, xarajatlar va foyda miqdori.
3.   Texnologik   va   ekologik   ma’lumotlar:   Innovatsion   va   ekologik   talablar
bo‘yicha   mavjud   ma’lumotlar,   texnologik   o‘zgarishlar,   va   ularning   aksiyadorlik
bozor strukturasiga ta’siri.
4.   Global   iqtisodiy   o‘zgarishlar:   Jahon   bozoridagi   o‘zgarishlar   va   ularning
O‘zbekiston aksiyadorlik sektorlariga ta’siri.

Aksiyadorlik jamiyatining tashkiliy iqtisodiy asoslari