Aksiyadorlik jamiyatlarida raqobatbardoshlikni mustahkamlashning strategik tahlili - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	302.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zarrina

Ro'yxatga olish sanasi 14 Yanvar 2025

0 Sotish

Aksiyadorlik jamiyatlarida raqobatbardoshlikni mustahkamlashning strategik tahlili

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI
“Iqtisodiy tahlil va statistika” kafedrasi
“Zamonaviy strategik tahlil” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: “Aksiyadorlik jamiyatlarida
raqobatbardoshlikni mustahkamlashning
strategik tahlili ”
BAJARDI: M MN1-123-guruh
magistri
Egamova Z.O.
TEKSHIRDI: SamISI professori,
iqtisodiyot fanlari doktori
M. Q. Pardayev
SAMARQAND – 202 4
1

Reja:
Kirish
1. Aksiyadorlik jamiyatining kelib chiqush tarixi, mohiyati va ahamiyati
2. Raqobatbardoshlikning mazmum, mohiyati va raqobatbardoshlik holatining
tahlili
3. Aksiyadorlik jamiyatlarida raqobatbardoshlikni ifodalovchi ko’rsatkichlarni
aniqlash va tahlil qilishning nazariy va amaliy yo’llari
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
2

Kirish
Bugungi kunda zamonaviy korporativ boshqaruvning milliy iqtisodiyotimizdagi
aksiyadorlik jamiyatlaridagi o rni juda ham muhim hisoblanadi, buning sababiʼ
korporativ boshqaruvning printsiplari va modellari aksiyadorlik jamiyatlaridagi
samaradorlik va yuqori foyda olish jarayonlariga ulkan hissa qo shadi. Shu sababli
ʼ
hukumatimiz tomonidan ushbu sohaning rivojlanishi uchun turli xildagi qaror,
loyiha va dasturlar ishlab chiqilmoqda. O zbekiston Respublikasi Prezidentining
ʼ
“O zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha taraqqiyot strategiyasi
ʼ ʼ
to g risida” 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-sonli farmoni bilan xalqimizning
ʼ ʼ
farovonligini yanada oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarini transformatsiya qilish va
tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, inson huquqlari va manfaatlarini so zsiz
ʼ
ta minlash hamda faol fuqarolik jamiyatini shakllantirishga qaratilgan
ʼ
islohotlarning ustuvor yo nalishlarini belgilash maqsadida: “2022-2026 yillarda
ʼ
Yangi O zbekistonni rivojlantirishning yettita ustuvor yo nalishi bo yicha
ʼ ʼ ʼ
Taraqqiyot strategiyasi tasdiqlandi.
O'zbekistonda aksiyadorlik jamiyatining raqobatbardoshligini oshirish
zamonaviy bozorda kompaniyalar oldida turgan asosiy vazifalardan biridir. Global
qiyinchiliklar va texnologiyaning jadal rivojlanishi bilan aktsiyadorlik jamiyatlari
muvaffaqiyatli raqobatlashish va barqaror o'sishga erishish uchun o'z faoliyatini
doimiy ravishda takomillashtirishi kerak. Shu nuqtai nazardan, strategik
rejalashtirish, innovatsiyalar, resurslarni boshqarish, mahsulot va xizmatlar sifati
va moliyaviy barqarorlikni mustahkamlashga alohida e'tibor qaratish lozim.
Faqatgina ushbu tarkibiy qismlarning barchasini birlashtirib, aktsiyadorlik
jamiyatlari o'zlarining raqobatbardoshligini samarali ravishda oshirishi va ichki va
jahon bozorida muvaffaqiyatli raqobatlashishi mumkin.
Ma’lumki, bozor munosabatlari sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi subyekt,
xususan, aksiyadorlik jamiyatlari ham kuchli raqobat sharoitiga moslashishi,
bozorda o’z o’rnigi ega bo’lishi va uzoq yillar mobaynida samarali faoliyat
yuritishi uchun uzoqni ko’zlangan va tashqi vositalar o zgaruvchanligi sharoitida
ʻ
uzoq muddatli moliyaviy maqsadlarni shakllantirish, ular muvaffaqiyatini
3

ta’minlashning eng samarali yo llarini tanlash, moliyaviy resurslarni shakllantirishʻ
va ulardan foydalanish yo nalishlarini samarali tashkil etish yo lida moliyaviy
ʻ ʻ
faoliyat va moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishning barcha asosiy
yo nalishlarini belgilab olishi zarur.
ʻ
Aksiyadorlik jamiyatining raqobatbardoshligini zamonaviy tushunish nafaqat
bozor sharoitlari va siyosiy vaziyat kabi tashqi omillarni tahlil qilishni, balki
resurslarni boshqarish, rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish, innovatsiyalar va
mahsulot sifati kabi ichki omillarni ham o'z ichiga oladi. Shu sababli,
O'zbekistonda aksiyadorlik jamiyatining raqobatbardoshligini oshirish kompleks
va tizimli yondashuvni, shuningdek, o'zgaruvchan bozor sharoitlariga doimiy
moslashishni talab qiladi.
Ushbu tadqiqot ishining maqsadi aksiyadorlik jamiyatining O'zbekistondagi
raqobatbardoshligiga ta'sir etuvchi asosiy jihatlarni tahlil qilish, shuningdek, uning
darajasini oshirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishdir. Ushbu tadqiqot doirasida
strategik rejalashtirish, resurslarni boshqarish, innovatsion jarayonlar, mahsulot
sifati, moliyaviy barqarorlik va aksiyadorlik jamiyatining O'zbekistondagi
raqobatbardoshligiga ta'sir etuvchi boshqa omillar kabi muhim jihatlar ko'rib
chiqiladi.
Muammoning o’rganilganlik darajasi . Korporativ boshqaruv bo‘yicha
tadqiqotlar olib borgan iqtisodchi olim А.Berlining tadqiqotlarida korporatsiyalarni
boshqarishda strategiyani tanlash va korxona menejmentini rivojlantirish,
investitsion faoliyatni boshqarish masalalari tadqiq etilgan. M. Xesselning
tadqiqotlarida «Korporativ boshqaruv – bu mulkdorlar va boshqa manfaatdor
shaxslarning korxona faoliyatini baholash va nazorat qilish bilan bog liq o‘zaro
ʼ
munosabatlari hisoblanadi». O‘zbekiston Respublikasida ham bir qator olimlar
Sh.Zaynutdinov D.Suyunov, B.Berkinov, M.Xamidulin, N.Rasulov lar tomonidan
korporativ boshqaruv tizimining ayrim jihatlari nazariy metodologik asoslari
tadqiq qilingan.
Kurs ishining maqsadi O'zbekiston bozori sharoitida aksiyadorlik jamiyatining
raqobatbardoshligini oshirishning asosiy jihatlarini o'rganishdir.
4

Kurs ishi obyekti sifatida “Xalq bank” ATB olingan.
Kurs ishi predmetini aksiyadorlik jamiyatlarida raqobatbardoshlikni
mustahkamlash va uning tahlili jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy
munosabatlar tashkil qiladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: kurs ishi tarkiban kirish, uchta reja,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va internet saytlar ro’yxatidan tashkil
topgan.

5

1. Aksiyadorlik jamiyatining kelib chiqush tarixi, mohiyati va ahamiyati
Aksiyadorlik jamiyatlari bir necha asr davomida tadbirkorlikning
rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan biznesning tashkiliy-huquqiy shakli
hisoblanadi. Ungacha ishlab chiqarish hajmining o‘sib borishi va savdo
ko‘lamining kengayishi katta miqdorda kapital jalb qilish zaruratini keltirib
chiqardi va biznesning zamonaviy shakllariga talabni yuzaga keltirdi. O‘rtoqlik
jamiyatlari va mas’uliyati cheklangan jamiyatlardagi kapital miqdori va boshqaruv
sifati zamonaviy texnologiyalar asosida yirik ishlab chiqarishlarni rivojlantirish
imkonini bermadi, chunki qo‘shimcha moliyalashtirish bilan bog‘liq muammolar
bunga to‘sqinlik qildi. Mas’uliyati cheklangan jamiyatlarning o‘z mablag‘lari yirik
loyihalar uchun etarli bo‘lmagan bir sharoitda kreditorlar ham risklilik darajasining
yuqoriligidan kelib chiqqan holda katta miqdorda qarz kapitali taqdim etishdan
o‘zlarini olib qochdi. Natijada javobgarlikning cheklanganligi prinsipi va kapitalga
egalik qilishning uni boshqarishdan alohidalashuvi asosida mulkchilikning
aksiyadorlik shakli dunyoga keldi hamda bu shakl iqtisodiyotning yuqori
daradajada o‘sishini ta’minlash, fan-texnika taraqqiyotini yanada yuksaltirish, yirik
ishlab chiqarishlarni amalga oshirish, qo‘shimcha aksiyalar hisobiga biznesni
rivojlantirish uchun qo‘shimcha kapital jalb qilish imkonini berdi. Bunda
javobgarlikning cheklanganligi aksiyador (mulkdor, investor)ning javobgarligi
faqatgina o‘z kiritgan ulushi doirasidagina amal qilishi bilan izohlanishini alohida
qayd etib o‘tish zarur. Tarixan aksiyadorlik asosida biznesni tashkil etishning ilk
shakli o‘rta asrlarga to‘g‘ri keladi. Tadqiqotchilarning hisoblashicha, XV asrda
tashkil etilgan Genuya banki birinchi aksiyadorlik jamiyati hisoblanadi. Uning
tashkil etilish jarayonida hozirgi kunda ham aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati
bo‘yicha asos bo‘lib xizmat qilayotgan prinsiplardan foydalanilgan. Ya’ni
ishtirokchilar yig‘ilishi oliy boshqaruv organi hisoblangan va bir yilda bir marta
yig‘ilish o‘tkazilgan. Yig‘ilish qarorlari umumiy ovoz berish orqali qabul qilingan.
Ijroiya organ funktsiyalarini protektorlar kengashi bajargan va ular alohida
kollegiya tomonidan saylangan. Protektorlar kengashi ishtirokchilarning umumiy
yig‘ilishiga bo‘ysungan. Bankning kapitali teng ulushlarga bo‘lingan va bu
6

ulushlar erkin muomalaga chiqarilgan. Bank ishtirokchilariga egalik qilayotgan
ulushlari asosida bank tomonidan olingan daromaddan foizlar to‘lab borilgan.
Genuya banki keyingi taraqqiyot bosqichlarida kolonial kompaniyalar uchun
biznesni tashkil etish namunasi bo‘lib xizmat qilgan. Birinchi bunday
kompaniyalar XVI asrda yangi erlarni qo‘lga kiritish bo‘yicha faol tarzda colonial
siyosat yuritgan mamlakatlar Gollandiya va Angliyada paydo bo‘lgan. Hukumatda
mablag‘ etarli bo‘lmagan bir vaqtda koloniyalarni o‘zlashtirish katta miqdorda
moliyaviy resurslar talab qilgan. Xususiy kapitallarni birlashtirish va bu amaliyotni
davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash yangi bozorlarni o‘zlashtirishning samarali
iqtisodiy instrumentini yaratish imkonini bergan. Natijada qo‘yilgan kapitalga 300
foizgacha dividend to‘lagan 60 dan ortiq kolonial kompaniyalar (Buyuk Britaniya,
Gollandiya, Frantsiyada Ost-Indiya, Vest-Indiya kabi) paydo bo‘lgan. Bunday
kompaniyalar sonining ortib borishi bilan bir vaqtda aksiyadorlik jamiyatlari
faoliyatining tashkiliy va huquqiy asoslari ham shakllanib borgan. XVIII asrda
Evropada mulkchilikning aksiyadorlik shakli faol tarzda rivojlangan. Aynan shu
vaqtga kelib o‘z boyligini oshirishga intiladigan firibgarlar hamda tavakkalchilar
ham haddan tashqari ko‘payib ketgan. Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini davlat
tomonidan tartibga solish va kompaniyalarning o‘zini-o‘zi tartibga solish tajribasi
mavjud emasligi Evropaning qator davlatlari iqtisodiyotida jiddiy muammolarga
sabab bo‘ldi. Shunda ham bankrotlik to‘lqini korporatsiyalar g‘oyasiga bo‘lgan
ishonchni sindira olmadi. Mulkchilikning bunday shakli bank ishi va qurilish
sohalarida keng tarqalgan edi. Birinchi korporatsiyalar yuzlab aksiyadorlarga ega
bo‘lganligiga qaramasdan, ulardan ko‘pchiligi yopiq tipdagi kompaniyalar
hisoblangan. XIX asr boshida Evropa tajribasi asosida Shimoliy Amerikada ham
korporatsiyalar tashkil etila boshlandi va biznesning bunday shakli rivojlanishi
1815 yildan yuqori sur’atlarga chiqdi. Bu davrda turli tarmoqlarda yuzlab
korporatsiyalar tashkil etildi, banklar esa investitsion faoliyatning faol
ishtirokchisiga aylandi. Ilk aksiyadorlik jamiyatlarining yaratilishi va faoliyat
yuritishi ular faoliyat samaradorligini oshirish boshqaruv tizimini takomillashtirish
bilan bir vaqtda aksiyalar bozorini boshqarish mexanizmi va infratuzilmasini
7

ishlab chiqishni ham talab qildi. Natijada “1570 yildan London fond birjasi, 1602
yildan Amsterdam fond birjasi o‘z faoliyatini boshlagan”20. “Nyu-York fond
birjasi Evropadagi o‘tmishdoshlaridan ikki yuz yil keyin, 1792 yildan o‘z
faoliyatini boshlagan”. 1844 yilda Buyuk Britaniyada ro‘yxatdan o‘tmagan
kompaniyalarga aksiyalar chiqarishni ta’qiqlovchi birinchi qonun qabul qilingan.
Amerika qo‘shma shtatlarida korporatsiyalarni ro‘yxatga olish jarayonini
soddalashtirish bo‘yicha maxsus qonun amaliyotga joriy etilgan. Qonunchilik
asoslarining takomillashtirilishi va fond birjasining paydo bo‘lishi mulkchilikning
aksiyadorlik shakli yanada rivojlanishini qo‘llab-quvvatladi. XX asr boshida
moliya bozorlarining yuqori darajada rivojlanishi ko‘plab amerika korporatsiyalari
faoliyat xususiyatini birdaniga o‘zgartirdi. Aksiyador mulkchilik nihoyatda
maydalashdi va ko‘pchilik korporatsiyalarda yirik aksiyadorlar ulushi 10 foizdan
oshmadi. 1930-yillarga kelib amalda menejerlar sinfi shakllandi va professional
asosda korporatsiyalarni boshqarishga o‘tish yuz berdi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko‘rsatishicha, aksiyadorlik
kompaniyalari iqtisodiyotda asosiy rolni bajargan holda sanoat mahsulotlarining 90
foizgacha bo‘lgan qismini ishlab chiqaradi. Firmalarning umumiy sonida ularning
ulushi juda past bo‘lsada, ular oladigan foyda miqdori keskin yuqori va bu jihat
davlat byudjetining soliqli daromadlarida ham o‘z aksini topadi. Mamlakatimizda
ham aksiyadorlik jamiyatlari soni oxirgi yillarda kamayib borayotgan bo‘lsada
ularning davlat byudjeti daromadlari, aholi bandligi, eksport ko‘lami va boshqa
ko‘rsatkichlar bo‘yicha muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda.
Aksiyadorlik jamiyati tushunchasi uzoq o‘tmishga ega hisoblanadi. Bu tushuncha
rim xususiy huquqida ham mavjud bo‘lgan va hozirgacha mavjud. Aksiyadorlik
jamiyatlarining huquq subyekti sifatida shakllanishi esa o‘rta asrlarga borib
taqaladi. Mamlakatimiz hududida esa XIX asr oxirlari XX asr boshlarida
aksiyadorlik jamiyati unsurlarini o‘zida mujassamlagan yuridik shaxslar tashkil
etila boshlandi.
Dastlab aksiyadorlik jamiyati XVII asrda paydo bo’lib, dastlabki namunalari
1600 yilda tashkil etilgan ingliz Sharqiy Hindiston kompaniyasi va uning
8

Gollandiyadagi ekvivalenti - 1602 yilda tashkil etilgan Vereenigde Oostindische
Compagnie (VOC) ni o'z ichiga oladi va hozirda aktsiyanerlik jamiyatlari keng
tarqalib, ommaviy tus olgan . O’zbekistonda aksiyadorlik jamiyati bozor islohotlari
davomida mol-mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonida
paydo bo’ldi, davlat korxonalarini aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish mulkiy
o’zgarishlarning yo’nalishlaridan biriga aylanadi. Islohotlarning birinchi
bosqichida yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati tashkil topdi. Uning 2 - bosqichida
ochiq turdagi aksiyadorlar jamiyati shakllana boshladi. O’zbekistonda 1995-yilda
2255 ta, 1996-yilda 5500 ta aksiyadorlar jamiyati paydo bo’ldi. O’zbekistonda
aksiyadorlik jamiyati nodavlat sektoriga kiradi. Aksiyadorlik jamiyati mustaqil,
lekin ular davlat belgilagan qonun-qoidalar asosida ish ko’radi. Ularning faoliyati
O’zbekiston Respublikasining “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning
huquqlarini himoya qilish to g risida”gi qonuniga binoan olib boriladi.ʻ ʻ
Aksiyadorlik jamiyati — bu daromad topish maqsadida pulni bir yerga to’plab,
hissadorlik tamoyiliga binoan uyushgan sherikchilik asosida biznesga qo’yish
jamiyati shaklida tuziladi. Unga ko’ra Aksiyadorlar jamiyati boshqa sherikchilik
korxonasidan farqli o’laroq, muomalaga aksiyalar chiqarish va uni sotish yo’li
bilan tarqatish, shuningdek mazkur jamiyatlarning moliyaviy negizini tashkil etadi.
Uning tashkilotchilari ta sischilar deb yuritiladi. Ta sischi firmalar, banklar, davlat
ʼ ʼ
va ayrim fuqarolar bo’lishi mumkin. Aksiyadorlar jamiyatining afzalligi shundaki,
u mayda pulni to’plab yirik pulga aylantirish, ya ni kapital bo’la oladigan pulga
ʼ
aylantirishdan, mayda puldorlarning pulini ham biznesga qo’yishdan iborat.
Aksiyadorlar jamiyatini boshqarishning oliy organi — aksiyadorlar umumiy
yig’ilishi, so’ngra — jamiyat boshqaruvi yoki direktorlar kengashi va quyi bo’g’ini
— bo’linmalar boshqarmasidan iborat. Aksiyadorlar umumiy yig’ilishi
aksiyadorlar jamiyati yillik hisobotini, nizomdagi o’zgarishlarni, daromadning
taqsimlanishini, foyda-zarar hisob-kitobini yuritish, taftish ishlari va natijalari
jamlash, rahbarlarni saylash masalasini ko’rib chiqish hamda tegishli qarorlar
qabul qilishdan iborat. Aksiya egalari aksiyalarning narxi o sishi va olingan sof
ʻ
foydadan dividend shaklida daromad oladilar (Aksiya – bu uning egasi
9

aksiyadorlik jamiyati kapitaliga o’zining ma’lum hissasini qo’shganligiga va uning
foydasidan dividend shaklida daromad olish huquqi borligiga guvohlik beruvchi
qimmatli qog’oz. Aksiyador – aksiyaning egasi bo’lgan yuridik yoki jismoniy
shaxs. Dividend (lotincha dividendus – bo’lishga tegishli) – aksiya egasiga
to’lanadigan daromad). Aksiyadorlik jamiyati tushunchasi: Biz uchun tadbirkorlik
shakllari orasida nisbatan ko’proq tanish bo’lganlaridan biri – aksiyadorlik
jamiyatidir. Chunki u eng yirik shakllardan biri hisoblanib, ayrim hollarda
korporatsiya deb ham yuritiladi. Bugungi kunda jahonda yetakchi bo’lgan «Apple
inc.», «Microsoft» va GOOGLE kabi kompaniyalar shular jumlasidandir.
Mamlakatimizdagi «O’zbekiston havo yo’llari», «O’zbekiston temir yo’llari» kabi
kompaniyalar ham aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilgan. Aksiyadorlik
jamiyati (AJ) – muassislar (aksiyadorlar)ning ixtiyoriy hissalari asosida tashkil
etilgan biznes yuritish shakli. Yani Ustav fondi (ustav kapitali) aksiyadorlarning
aksiyadorlik jamiyatiga nisbatan huquqlarini tasdiqlovchi muayyan miqdordagi
aksiyalarga taqsimlangan tijorat tashkiloti aksiyadorlik jamiyati deb e’tirof etiladi.
Yopiq aksiyadorlik jamiyati. Aksiyadorlar jamiyatining turlari. Aksiyadorlar
jamiyatining ochiq va yopiq jamiyat shaklidagi ko’rinishlari bor: Aksiyalari faqat
uning ta’sischilari yoki oldindan belgilangan boshqa shaxslar doirasida
taqsimlanuvchi jamiyat – Yopiq aksiyadorlik jamiyati deyiladi. Aksiyalari faqat
aksiya egalari masalan, muassislari(ta sischilar)ning o’zi yoki o’z oldindanʼ
belgilangan boshqa muayyan doiradagi ma lum bir guruh shaxslar orasida
ʼ
taqsimlanadigan jamiyat yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati deb hisoblanadi.
Aksiyalar faqat ularning o’rtasida tarqatiladi. Yopiq turdagi jamiyatning
muassislari esa kamida uch shaxsdan iborat qilib belgilanadi (1 - rasm).
10Fuqarolar
Boshqaruv raisi Huquqiy shaxslar
AJ tashkil etish haqidagi shartnoma (qo’shma faoliyat
haqidagi shartnomalar)
Ta’sischilar(muassislar) (umumiy kafillik)

1-rasm. Yopiq aksiyadorlik jamiyati boshqaruv tuzilmasi
Aksiyalari faqat o’z muassislari yoki oldindan belgilangan doiradagi shaxslar
orasida taqsimlanadi. Yopiq aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlarining soni ellik
nafardan oshmasligi zarur. Yopiq jamiyat o’zi chiqarayotgan aksiyalarga ochiq
obuna o’tkazishga yohud ularni cheklanmagan doiradagi shaxslarga sotib olish
uchun boshqacha tarzda taklif etishga haqli emas. Yopiq turdagi jamiyat
aksiyadorlarining soni ellik nafargacha bo’lishi kerak. Belgilangan chegaradan
ortib ketgan taqdirda u yopiq aksiyadorlik jamiyatlari uchun miqdori
aksiyadorlarning chegaralagan limitidan ortib ketgan shaxslar aksiyadorlar
reyestrida ro’yxatga olingan kundan e’tiboran olti oy ichida ochiq aksiyadorlik
jamiyatiga aylantirilishi, ushbu muddat tugagach, sud tartibida tugatilishi lozim.
Yopiq turdagi jamiyat aksiyadorlari ushbu jamiyatning boshqa aksiyadorlari
sotayotgan aksiyalarini o’zga shaxsga taklif etilayotgan narxda sotib olishda
imtiyozli huquqqa ega bo’ladilar. Agar aksiyadorlar aksiyalarni sotib olishda o’z
imtiyozli huquqlaridan foydalanmasalar, jamiyat aksiyadorlar tomonidan
sotiladigan aksiyalarni sotib olish uchun imtiyozli huquqqa ega bo’lishi uning
11Nizom
Ishtirokchi – aktsiyadorlar (cheklanmagan shaxslar soni )
Yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati
Mulk (jamiyat egaligidagi mulk)
Tadbirkorlik faoliyay
Emission faoliyat (yopiq obuna)

nizomida ko’zda tutilishi mumkin. Aksiyadorlar sotayotgan aksiyalarni sotib
olishda imtiyozli huquqdan foydalanish tartibi, muddati jamiyat nizomida belgilab
qo’yiladi. Imtiyozli huquqdan foydalanish muddati aksiyalar savdoga qo’yilgan
paytdan boshlab 30 kundan kam va 60 kundan ko’p bo’lishi mumkin emas
Odatda, yopiq aksiyadorlik jamiyatlari yillik hisobotlarni e’lon qilishdan ozod
etiladilar, lekin ko’pincha ular o’z tashabbuslariga ko’ra yillik hisobotlarni e’lon
qiladilar. Bu e’lonlar keng doiradagi huquqiy va jismoniy shaxslarni jamiyat
faoliyati bilan tanishtirish va yangi sheriklarni jalb qilish maqsadida chop etiladi.
Jamiyat o’zining filiallari va vakolatxonalarini tashkil etishi hamda vakolatxonalar
ochishi mumkin. Ular o’zlarini tashkil etgan jamiyat tomonidan mol-mulk bilan
ta’minlanadi va shu jamiyat tasdiqlagan nizomlar asosida ish ko’radi. Filial yoki
vakolatxonaning rahbari jamiyat tomonidan tayinlanadi va jamiyat bergan
ishonchnoma asosida ish ko’radi. Filial hamda vakolatxona faoliyati uchun
javobgarlik ularni tuzgan jamiyat zimmasida bo’ladi. Jamiyat nizomida uning
filiallari hamda vakolatxonalari to’g’risida ma’lumotlar berilgan bo’lishi kerak.
Jamiyatning filiallari hamda vakolatxonalariga doir ma’lumotlar o’zgarishi
munosabati bilan uning nizomiga kiritilgan o’zgartirishlar to’g’risidagi axborot
huquqiy shaxslarni davlat ro’yxatiga oluvchi organga ma’lumot tarzida taqdim
etiladi. Jamiyat tomonidan O’zbekiston Respublikasidan tashqarida filiallar tashkil
etish va vakolatxonalar ochish, agar O’zbekiston Respublikasining xalqaro
shartnomasida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo’lsa, filiallar va
vakolatxonalar joylashgan joydagi mamlakat qonun hujjatlariga muvofiq amalga
oshiriladi. Bundan tashqari aksiyadorlik jamiyati huquqiy shaxs huquqini olgan
sho’ba va tobe jamiyatlarga ega bo’lishi mumkin. Sho’ba jamiyat o’zining asosiy
jamiyati qarzlari yuzasidan javobgar bo’lmaydi. Sho’ba jamiyatiga bajarilishi shart
bo’lgan ko’rsatmalarni berishga huquqiy asosiy jamiyat ana shunday
ko’rsatmalarni bajarish uchun sho’ba jamiyati tomonidan tuzilgan bitimlar
yuzasidan sho’ba jamiyati bilan solidar javobgar bo’ladi. Asosiy jamiyatning
sho’ba jamiyatga bajarilishi shart bo’lgan ko’rsatmalarni berish huquqi sho’ba
jamiyat bilan tuzilgan shartnomada belgilangan bo’lsa yoki sho’ba jamiyatning
12

nizomida ko’zda tutilgan taqdirdagina asosiy jamiyat bunday huquqqa ega, deb
hisoblanadi. Sho’ba jamiyati asosiy jamiyatning aybi bilan nochor bo’lib qolgan
hollarda asosiy jamiyat sho’ba jamiyatning qarzlari yuzasidan subsidiar javobgar
bo’ladi. Asosiy jamiyat sho’ba jamiyatning muayyan harakatlarini amalga oshirish
oqibatlarida nochor bo’lib qolishini oldindan bilib, yuqorida aytilgan o’z huquqlari
va imkoniyatidan sho’ba jamiyatining shunday harakatlarini amalga oshirishini
ko’zlab foydalangan hollardagina sho’ba jamiyatning nochorligi asosiy
jamiyatning aybi bilan yuz bergan deb hisoblanadi.
Sho’ba jamiyat aksiyadorlari asosiy jamiyatdan uning aybi bilan sho’ba
jamiyatga keltirilgan zararni to’lashni talab qilishga haqlidir. Asosiy jamiyat
sho’ba jamiyatning muayyan harakatlarini amalga oshirish oqibatlarida ziyon
ko’rishini oldindan bilib o’z huquqlari va imkoniyatidan sho’ba jamiyatidan
shunday harakatlarini amalga oshirishini ko’zlab foydalangan holdagina ziyon
asosiy jamiyatning aybi bilan keltirilgan deb hisoblanadi. Agar jamiyatga qarashli
ovoz beruvchi aksiyalarning 20 % idan ziyodrog’i boshqa ishtirokchi jamiyatga
qarashli bo’lsa, u jamiyat tobe jamiyat deb tan olinadi. Ishtirok etuvchi va tobe
jamiyatlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar qonun hujjatlarida tartibga solinadi.
Ochiq aksiyadorlik jamiyati. Jamiyat ishtirokchilari o’zlariga tegishli aksiyalarni
boshqa aksiyadorlarning roziligisiz erkin sotish, o’zi chiqarayotgan aksiyalarga
ochiq obuna o’tkazishga hamda ularni qonun hujjatlarining talablarini hisobga
olgan holda erkin sotib olish huquqiga ega bo’lgan, aksiyadorlar soni
cheklanmagan, xohlagan va aksiya olishga puli bor yuridik yoki jismoniy shaxslar,
shu jumladan, ajnabiy (xorijiy) shaxslar uning a zosi bo’la oladigan, muassislariʼ
tarkibiga kiruvchilarning eng kam soni cheklanmaydigan jamiyat — Ochiq
aksiyadorlik jamiyati deyiladi. Ochiq o’tkaziladigan obunadan maqsad - nizomli
sarmoyani ko’paytirish, moliyaviy imkoniyatlarni kengaytirishdir. Izlanishlar shuni
ko’rsatadiki, cheklangan miqdorlarda tez-tez obuna o’tkazish eng ko’p foyda
beradi: katta pul qilingan obuna uning muvaffaqiyat bilan yakunlanishini
kafolatlamaydi, reklama kompaniyasi uchun katta mablag’larni band qiladi,
13

dividendlar darajasini pasaytirib yuboradi. Ochiq turdagi aksiyadorlik
jamiyatlarining tashkiliy tuzilmasi 2 - rasmda keltirilgan. Ochiq turdagi jamiyati:
 jamiyatning yillik hisobotini, buxgalteriya balansini, foyda va zararlar hisob
varag’ini;
 jamiyat aksiyalari emissiyasi ma’lumotnomasini;
 ushbu qonunda nazarda tutilgan tartibda aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi
o’tkazilishi to’g’risidagi xabarni;
 jamiyat kafillagan shaxslarning ularga qarashli aksiyalar soni va turlarini
ko’rsatgan holda tuzilgan ro’yxatlarini;
 vakolatli davlat organi tomonidan belgilanadigan boshqa ma’lumotlarni
ommaviy axborot vositalarida har yili e’lon qilishi shart. 2 – rasm
2-rasm. Yopiq aksiyadorlik jamiyati boshqaruv tuzilmasi
14Fuqarolar
Boshqaruv raisi
Huquqiy shaxslar
Aktsiyadorlik jamiyatini tashkil etish haqidagi shartnoma
Ta’sis etuvchilar (umumiy kafillik)
Nizom
Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati
Mulk (jamiyat egaligidagi mulk)
Tadbirkorlik faoliyat
Emission faoliyat (ochiq obuna) Ishtirokchi aktsiyadorlar

Aksiyadorlik jamiyatini tashkil etish: Jamiyatni yangidan ta’sis etish va (yoki)
mavjud yuridik shaxsni qayta tashkil etish (qo’shib yuborish, birlashtirish, bo’lish,
ajratib chiqarish, qayta tuzish) yo’li bilan tuzilishi mumkin. Aksiyadorlik
jamiyatlari ustav kapitalining minimal miqdori 1 600 000 000 so’mni tashkil etadi.
Jamiyatning ustav fondi aksiyadorlar sotib olgan jamiyat aksiyalarining nominal
qiymatidan tashkil topadi.
Aksiyadorlik jamiyatlarining asosiy maqsadi kapitalni jalb qilish, risklarni
boshqarish va iqtisodiy rivojlanishga yordam beradigan tashkiliy tuzilma bo'lib
xizmat qilishdir. Aksiyadorlik jamiyatlari investorlarga sotilgan aksiyalardan
tadbirkorlik faoliyatini boshlash yoki kengaytirish, yangi loyihalarga sarmoya
kiritish yoki ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik faoliyatini amalga oshirish
uchun zarur mablag‘larni samarali jalb qilish usuli sifatida foydalanadi. Ularning
kapitalni samarali to'plash qobiliyati ushbu firmalarga iqtisodiy rivojlanishni olg'a
siljitish bilan birga o'sishni oshirishga imkon beradi.
Aksiyadorlik jamiyati bir nechta mulkdorlarga o'z aktsiyalarini egallashga ruxsat
beruvchi xo'jalik yurituvchi sub'ekt shaklidir. Aksiyadorlik jamiyatlari
investorlarga aktsiyalarni sotish orqali korxonalarga kapitalni to'plashda yordam
beradi, ular keyinchalik uning qisman egalari bo'lishadi. Mulkchilikning ushbu
shakli zamonaviy kapitalizmga sezilarli hissa qo'shgan holda ko'plab sohalarda
korxonalarning o'sishi va kengayishiga imkon berdi.
Aksiyadorlik kompaniyalari faoliyatining rivojlanib borishi mulkdorlar
(aksiyadorlar)ning guruhlanishiga olib keldi. Bunda biznesga boshqa mulkdorlar
aralashuvining oldini olish maqsadida yopiq tarzda aksiyadorlar guruhining amal
qilishi natijasida yopiq aksiyadorlik kompaniyalari shakllandi. Aksiyalar
oldisotdisi orqali daromad olish imkoniyatining yuzaga kelishi esa ochiq
aksiyadorlik kompaniyalari faoliyatiga asos bo‘lib xizmat qildi va bunda
kompaniyaning o‘zi ham qo‘shimcha aksiyalar joylashtirish orqali qo‘shimcha
moliyaviy resurslar jalb qilish imkoniyati tug‘ildi. Umumiy holda aksiyadorlik
jamiyatlarining afzalliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: Birinchidan,
aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalar chiqarish orqali qisqa muddatda katta miqdorda
15

pul mablag‘lari jalb qilish va bu o‘z navbatida keng ko‘lamli biznes faoliyatini
yuritish imkonini beradi. Bunda ustav kapitali va aksiyadorlar soni bo‘yicha yuqori
chegaralar mavjud emasligi ham cheklanmagan sonda aksiyadorlar birlashuviga
imkon berishini alohida qayd etib o‘tish lozim. Ikkinchidan, aksiyadorlik
jamiyatlari tomonidan katta miqdorda kapital jalb qilinishi o‘z navbatida fan-
texnika taraqqiyoti yutuqlarini keng miqyosda joriy etish imkonini beradi.
Uchinchidan, aksiyadorlik jamiyatlari bir birlik mahsulotga xarajatlarni
pasaytirish, xomashyo va materiallarning yirik zahirasiga egalik qilish, qulay
shartlarda (foizlarda) qisqa va uzoq muddatli kreditlar jalb qilish, keng ko‘lamli
difersifikatsiyalangan innovatsion ishlab chiqarishni tashkil etish bo‘yicha keng
imkoniyatlarga ega bo‘ladi. To‘rtinchidan, bozor ishtirokchilari uchun aksiyadorlik
jamiyatlari faoliyatining ochiqligi aksiyalar chiqarish bilan birga turli qarz
munosabatini anglatuvchi qimmatli qog‘ozlar chiqarish orqali ham kapital jalb
qilish imkoniyatini taqdim etadi. Beshinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarining mulki
to‘liqligicha aksiyadorlar mulkidan ajratilgan. Aksiyador o‘zi uchun ma’qul risk
darajasini o‘zi belgilaydi va bankrotlik holatida aksiyaga kiritgan kapitalini
yo‘qotadi. Oltinchidan, istalgan aksiyadorning jamiyatdan chiqishi, aksiyadorlik
jamiyati faoliyatining to‘xtatilishiga olib kelmaydi, shuning uchun tadbirkorlik
faoliyatini tashkil etishning boshqa shakllariga nisbatan taqqoslaganda faolit
davomiyligi uzoq hamda chegaralanmagan bo‘ladi. Ettinchidan, birlashgan
kapitalni boshqarish professional asosda amalga oshiriladi. Bizga ma’lumki,
rivojlangan bozorlarga ega davlatlar kompaniyalar aksiyadorlik kapitaliga
mablag‘lar jalb qilish imkonini beruvchi yuqori darajadagi ichki investitsion
imkoniyatlar va infratuzilmaga ega hisoblanadi. Shunday bo‘lsada, G‘arbiy
Evropada aksariyat xususiy mulkdorlar (xususiy kompaniyalar) aksiyalarni ochiq
joylashtirishga intilmaydilar. Bunga sabab aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati bilan
bog‘liq kamchiliklardir. Umumiy holda aksiyadorlik jamiyatlarining kamchiliklari
sifatida quyidagi jihatlarni keltirish mumkin: Birinchidan, kapitalning haddan
tashqari markazlashuvi aksiyadorlik jamiyatlarining tarmoq bozorlaridagi iqtisodiy
ustunligi kuchayishini keltirib chiqaradi va ularning monopollashuvi salbiy
16

oqibatlarga olib keladi. Kompaniyalar tez-tez mayda raqobatchilarni bozordan
chiqarish maqsadida bosim o‘tkazishga intiladi, shuningdek o‘zning bozordagi
ustunligini suiiste’mol qiladi. Bu jihat kichik biznesning rivojlanishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Ikkinchidan, aksiyadorlik jamiyatining ochiqligi va shaffofligi, barcha
moliyaviy hisobotlarni e’lon qilishga majburligi uning raqobatbardoshligini saqlab
qolish uchun sezilarli darajada yuqori kuch talab qiladi. Uchinchidan, kapitalga
egalik qilishning boshqaruvdan ajratilishi mulkdorlar tomonidan yollanma
menejment ustidan samarali nazoratni ta’minlash zarurati bilan bog‘liq risklarning
yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Professional boshqaruv tez-tez mulkdorlar boyligi
va aksiya kursiga ta’sir etuvchi nizolarga olib keladi. Bosh menejerlarning o‘z
boyligini oshirish maqsadida yuqori riskli operatsiyalarni amalga oshirishi, ba’zida
o‘z mansabini suiiste’mol qilishi (masalan, qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq
firibgarliklar) va boshqa holatlar inqirozli holatlarga olib keladi. To‘rtinchidan,
mayda va o‘rta darajadagi aksiyadorlar odatda ta’sirli nazoratni amalga oshirish
uchun zarur va etarli darajada axborotga ega bo‘la olmaydi. Mayda investorlarning
manfaatlari qanoatlantirilmasdan qolish holatlari ko‘p uchrab turadi. Beshinchidan,
aksiyadorlik jamiyatlarida qaror qabul jarayoni murakkab hisoblanadi. Strategik
masalalar bo‘yicha ijroiya organ direktorlar kengashi va aksiyadorlarning roziligini
olishi lozim, buning uchun esa umumiy yig‘ilish chaqirish talab etiladi.
Oltinchidan, kompaniya aksiyalarining erkin muomalasi uning boshqa
kompaniyalar tomonidan qo‘shib olinishi yoki uning ustidan nazoratning
almashinuviga imkoniyat yaratadi. Ettinchidan, ochiq bozorga chiqish katta
miqdordagi xarajatlarni talab qiladi. Aksiyalarni birlamchi ochiq joylashtirish
(IPO) to‘g‘risida qaror qabul qilish vaqtida kompaniya operatsiyani o‘tkazish
rejalashtirilayotgan birjaning barcha listing talablarini o‘rganishi shart.
Sakkizinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarida foydani ikki marta soliqqa tortish
kuzatiladi. Ya’ni hisobot davrida erishilgan foydadan yuridik shaxslar foyda solig‘i
(rivojlangan davlatlarda korporativ soliq) undiriladi. Shuningdek soliqlar
to‘langandan keyingi foyda aksiyadorlar o‘rtasida dividend tarzida taqsimlanganda
17

ikkinchi marta soliqqa tortiladi. Mazkur jihat jahon amaliyotida aksiyadorlik
jamiyatlari faoliyatidagi o‘ziga xos kamchilik sifatida tilga olinadi.
18

2. Raqobatbardoshlikning mazmum, mohiyati va raqobatbardoshlik
holatining tahlili
Butun dunyodagi iqtisodiy hayotning hozirgi amaliyoti shuni ko’rsatadiki, bozor
va raqobat zamonaviy iqtisodiyot rivojlanishining asosiy mexanizmi hisoblanadi.
Raqobat qanchalik faol va uning namoyon bo'lishi uchun sharoitlar qanchalik
yaxshi bo'lsa, bozorning ishlash samaradorligi shunchalik yuqori bo'ladi.
“Raqobat”, “raqobatbardoshlik”, “raqobat afzalligi”, “raqobatlashuv salohiyati”,
“raqobat mavqei” kabi so zlar ilmiy-tadqiqot leksikonidan kundalik bahsʼ
munozaralar mavzusiga aylanib ulgurdi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan
keng ko lamli islohotlar tufayli odamlarimizning ongu tafakkurida ro y berayotgan
ʼ ʼ
tub o zgarishlar mustaqil va yangicha fikrlaydigan, zamon talabiga javob
ʼ
beradigan istiqlolning yangi avlodi shakllanganligini alohida ta kidlab o tishimiz
ʼ ʼ
kerak. Tadbirkorlikni rivojlantirishda ularning salohiyatidan foydalanishga juda
katta e tibor berilmoqda. Shu bois ular uchun raqobat kundalik turmush jarayoniga
ʼ
aylanib qolgan. Raqobat ular uchun tadbirkorlik, iqtisodiyotni harakatga
keltiruvchi kuchdir. Bugungi avlod biznes yuritishda oldingi avlodlariga nisbatan
boy bilimga ega va raqiblardan o zib ketishga intilish asosiy maqsadlariga aylanib
ʼ
ulgurgan. Raqobat ustunliklarini shakllantirish va rivojlantirish iqtisodiy o sishni
ʼ
jadallashtirishga, aholi farovonligini oshirishga, hududning resurs salohiyatidan
yanada samarali va oqilona foydalanishga hissa qo shganligi sababli
ʼ
raqobatbardoshlik ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning, shu jumladan mintaqaviy
tizimlarning barqarorligini ta minlashning asosiy shartiga aylangan. Hududiy
ʼ
rivojlanishning yuqori darajasiga ikki yo l bilan: tashqi qo llab-quvvatlash va
ʼ ʼ
markazlashgan mablag larni hududlar o rtasida qayta taqsimlash va ichki zahira va
ʼ ʼ
imkoniyatlarni to laligicha safarbar qilish asosida erishish mumkin. Raqobat
ʼ
qo yilgan maqsadlarga erishish borasida qo shimcha ichki kuchlarni safarbar qilish
ʼ ʼ
19

va faollashtirishning eng muhim omili hisoblanadi. Ilmiy adabiyotlarda raqobat
tushunchasining mazmun va mohiyatini aniqlashtirish borasida turli yondashuv va
qarashlar mavjud. Turli mualliflar haqli ravishda raqobat bozor iqtisodiyotining
ajralmas qismi, “bozorning mavjud bo lishi va faoliyat ko rsatishining asosi” ,ʼ ʼ
“kapitalning mavjud bo lish shakli” [5], “raqobat – zamonaviy iqtisodiyotni
ʼ
rivojlantirishning bosh harakatlantiruvchi kuchi” ekanligini ta kidlaydilar [6].
ʼ
Raqobat nazariyasi Аdam Smit tomonidan ishlab chiqilgan bo lib, bu haqda uning
ʼ
mashhur “Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to g risida tadqiqot” asarida
ʼ ʼ
(1776 y.) keng fikr yuritilgan [7]. А.Smitning raqobat nazariyasining o ziga xosligi
ʼ
shundan iborat ediki, u ilk bor raqobat tushunuchasini o zaro kurash sifatida
ʼ
tushuntirib berdi, raqobat mexanizmini yoritib berdi, samarali raqobatning asosiy
shartlarini aniqlashtirib bergani holda, raqobatni rivojlantirish va kuchaytirish
modelini ishlab chiqdi. Funktsional yondashuvga muvofiq, tadqiqot predmeti
xo jalik yurituvchi sub ektlarning o zaro raqobatlashuvi natijasida iqtisodiyot yoki
ʼ ʼ ʼ
muayyan bozorning erishgan samarasi (mamlakat iqtisodyotining o sishi, iqtisodiy
ʼ
nochor va samarasiz korxonalardan “tozalash”, tarmoqda ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish, innovatsiyalarni yaratish va joriy etish, harajatlarni
kamaytirish, mahsulot sifatini oshirish va boshqalar) hisoblanadi(1-jadval).
1-jadval
Funktsional yondashuv asosida raqobatning mohiyatini yoritishga
qaratilgan turli mualliflik tariflari
Muallif Ta’rif
A. Smith Bozor ishtirokchilari faoliyatini tartibga solib
turuvchi “Ko’rinmas qo’l”
Y. Shumpeter Iqtisodiyotni eskilik sarqitlaridan xolos etuvchi, yangi
tovar (texnologiya) yaratilishiga olib keluvchi
dinamik jarayon
F. Xayek Bilimlar almashinadigan va olinadigan jarayon
A. Shastitko Bozor sub’ektlarining o’zgarib borayotgan vaziyatga
moslashish usuli
20

Funktsional yondashuvga ko ra raqobat bozorning tartibga solish, motivatsiya,ʼ
taqsimot va nazorat kabi iqtisodiy funktsiyalarini amalga oshiruvchi mexanizmidir.
Uning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati quyidagi funktsiyalarida namoyon bo ladi:
ʼ
Tartibga solish funktsiyasi. Kurashda yutib chiqish uchun ishlab chiqaruvchilar
iste molchi afzal ko radigan mahsulot ishlab chiqarishi zarur.
ʼ ʼ
Bundan kelib chiqadiki, ishlab chiqarish omillari va narx eng ko p talab
ʼ
etiladigan tarmoqlarga qarab yo naltiriladi.
ʼ
Motivatsiya funktsiyasi. Tadbirkorlar uchun raqobat bir vaqtning o zida xavf-
ʼ
xatar va imkoniyatdir. Ya ni tadbirkor sifatli mahsulotni eng kam xarajatlar
ʼ
xisobiga taklif etadi va daromad ko rinishdagi imkoniyatga ega bo ladi va iqtisodiy
ʼ ʼ
rivojlanishni rag batlantiradi; Tadbiror mijozlar talabini e tiborga olmaydi yoki
ʼ ʼ
raqobat qoidalarini buzadi. Natijada u zarar ko radi yoki davlat tomonidan ma lum
ʼ ʼ
cheklovlar va jarimalar qo llanilishiga sabab bo ladi.
ʼ ʼ
zarur.
Taqsimot funktsiyasi. Raqobat samarali faoliyat ko rsatayotgan ishlab
ʼ
chiqaruvchilar daromadini oshiradi. Ishlab chiqaruvchilar va uy xo jaliklari
ʼ
o rtasida daromadlarning taqsimlanishini amalga oshiradi.
ʼ
Nazorat funktsiyasi. Raqobat har bir bozor ishtirokchilarining kuchini cheklaydi
va nazorat qilib turadi. Misol uchun monopolist narxni belgilashi mumkin. А mmo
raqobat iste molchiga bir necha sotuvchilarning mahsulotini sotib olishni taklif
ʼ
etadi. Raqobat qanchalik mukammal bo lsa narx shunchalik adolatli o rnatiladi.
ʼ ʼ
Raqobatni qo llab-quvvatlash siyosatini olib borish raqobatning o z
ʼ ʼ
funktsiyalarini to laqonli amalga oshirishiga imkon yaratadi. Buning natijasida
ʼ
– raqobat ta sirida innovatsiyalar kiritiladi
ʼ
– tovar va xizmatlarga nisbatan texnik taraqqiyot tez joriy etiladi;
– raqobat ta sirida adaptatsiya vujudga keladi
ʼ
– korxonalar raqobat ta sirida bozor konьyunkturasi va iste molchilar xulq-
ʼ ʼ
atvoriga moslashishga xarakat qiladi.
Bizning fikrimizcha, raqobatning mohiyati quyidagi raqobat ustunligi (past
tannarx, taniqli savdo markasi, ishlab chiqarilgan tovarning yuqori sifati, yangi
21

o ziga xos mahsulot, yangi texnologiyalardan foydalanish, yuqori malakaliʼ
personal va shu kabilar), raqobat strategiyasi, raqobat salohiyati kabi tushunchalar
orqali to laligicha ochib beriladi va birmuncha takomillashgan raqobatbardoshlik
ʼ
kategoriyasiga o tib boradi. Raqobatbardoshlik o z navbatida aniq bir sub ektning
ʼ ʼ ʼ
ichki xususiyatlarini to laqonli aks ettiradi va shu bilan bir qatorda ushbu
ʼ
sub ektning umumiy bozor munosabatlari tizimidagi o rnini ko rsatib beradi.
ʼ ʼ ʼ
“Raqobatbardoshlik” (“competitiveness”) tushunchasining kelib chiqish ildizlari
lotin tiliga borib taqaladi. Italyancha “competizione” (“o zaro bellashish”) –
ʼ
ilotincha “cumpetere” so zidan kelib chiqqan bo lib, u “birgalikda izlash”
ʼ ʼ
ma nosini anglatadi.
ʼ
Raqobatbardoshlik tushunchasi tadqiqotchilar tomonidan turlicha talqin qilinadi.
M.Porter raqobatbardoshlikni tovar, xizmat, bozor munosabatlari sub ektining
ʼ
bozorda mavjud o xshash tovarlar, xizmatlar va raqobatlashuvchi bozor
ʼ
munosabatlari sub ektlari bilan teng ishtirok eta olish xususiyati sifatida ta riflaydi.
ʼ ʼ
M.Porter o z o rnida ta kidlab o tganidek, raqobatbardoshlik tushunchasining
ʼ ʼ ʼ ʼ
umumqabul qilingan ta rifi hozircha mavjud emas. Firmalar uchun
ʼ
raqobatbardoshlik global strategiyalarning mavjudligi sharoitida jahon bozorida
raqobatlashish imkoniyatini bildiradi. Siyosatchilar uchun raqobatbardoshlik –
ijobiy tashqi savdo balansini anglatsa, iqtisodchilar uchun esa u mahsulot birligiga
to g ri keluvchi eng past xarajatlarni ifoda etadi. Hudud uchun raqobatbardoshlik –
ʼ ʼ
bu uning hududi boshqa hududlarga nisbatan aholi va biznes uchun jozibador
ekanligidadir. M. Porterning fikricha, mamlakat miqyosida raqobatbardoshlik
kontseptsiyasi asoslanishi mumkin bo lgan birgina jihat bor, u ham bo lsa
ʼ ʼ
resurslardan foydalanish mahsuldorligidir. Bizning fikrimizcha,
raqobatbardoshlikning o‘ziga xos jihatlari atroflicha bayon qilingan ilk ilmiy
izlanishlar sirasiga M.G. Dolinskaya va I.N. Solov'evlarning tadqiqotlarini kiritish
mumkin.
Yuqorida nomlari zikr etilgan mualliflarning ishida raqobatbardoshlikning
quyidagi:
22

– mahsulot xususiyatlari va iste molchi ehtiyojlarining o zaro mosligiʼ ʼ
(raqobatbardoshlik va sifat xususiyatlarining ayniyati);
– raqobatbardoshlikning uch unsuri – iste molchi, mahsulot va raqobatchi
ʼ
mahsulotning mavjudligi (raqobatbardoshlik va sifat xususiyatlarining
farqi);
– raqobatbardoshlik borasida turli mahsulotlarning o zaro mos kelishi (sifat
ʼ
kategoriyasini rivojlantirish) kabi belgilari ajratib ko’rsatiladi.
P. Zavyalovning fikricha, iqtisodiy kategoriya sifatida raqobatbardoshlikni
tadqiq qilish jarayonida quyidagilarni aniqlashtirish talab etiladi:
– raqobatbardoshlik xususiyatlarining tashuvchisi bo‘lgan iqtisodiy
sub'ektlarni miqdoriy baholash, zero busiz raqobatbardoshlik darajasini
saqlab qolish, uni oshirish sub'ektiv tavsiyaga ega bo‘lib qoladi;
– raqobatbardoshlik darajasini baholash asosida yotuvchi nisbiylik va aniqlik;
– korxonalar va shu bilan bir qatorda ularning mahsulotlarini taqqoslash
natijalari.
Biz N. Yashinaning raqobatbardoshlik borasidagi qarashlarini
qo‘llabquvvatlaymiz. Unga ko‘ra, xo‘jalik yurituvchi sub'ektning
raqobatbardoshligi tovar ishlab chiqaruvchilarning bozordagi o‘zgaruvchan
raqobat sharoitlariga moslashish imkoniyatlari va dinamikasi sifatida talqin
qilinadi. Biz shuningdek, xo‘jalik yurituvchi sub'ektning raqobatbardoshligini
korxonaning muayyan ichki tuzilmasi holati (potensial raqobatbardoshlik) va uning
raqobat muhitining tashqi ta'sirlariga javobi (real raqobatbardoshlik)ni tavsiflovchi
korxonaning raqobat salohiyatini belgilab beruvchi umumlashtiruvchi, kompleks
ko‘rsatkich sifatida baholaymiz. N.Z. Safiullin, L.N. Safiullin raqobatbardoshlikni
ishlab chiqarish munosabatlari tizimi elementlari o‘rtasidagi xo‘jalik faoliyatining
maqbulligi va foydaliligini taqqoslash borasida, ularning bozor munosabatlari
tizimida raqobatga bardosh berish qobiliyati sifatida ifodalangan aloqalar sifatida
ta'riflaydi. Keng ma'noda iqtisodiy sohada raqobatbardoshlik iqtisodiy bellashuvda
ishtirok etayotgan sub'ektning ustunligini ta'min etuvchi jihatlarga ega bo‘lishini
anglatadi, zero mazkur jihatlar raqobat kurashining turli sub'ektlari-mahsulot
23

turlari, korxonalar (tovar ishlab chiqaruvchilar), tarmoqlar va nihoyat mamlakatga
xos bo‘lishi mumkin. R. Fatxutdinov o‘z ishlarida raqobatbardoshlikni “bozorda
taklif etilayotgan o‘xshash ob'ektlarga nisbatan taqqoslaganda muayyan bir
ehtiyojni qondirish darajasini tavsiflovchi ob'ektning xususiyati” [11] sifatida
ta'riflaydi. Raqobatbardoshlik xususiyatiga ega bo‘lgan ob'ektlar to‘plamiga
muallif mahsulotlar bilan bir qatorda huquqiy-me'yoriy, ilmiy-uslubiy, loyiha-
konstruktorlik hujjatlari, texnologiya, ishlab chiqarish, personal, qimmatli
qog‘ozlar, infratuzilma (atrof muhit), axborotlarni kiritadi. Bizning fikrimizcha,
har qanchalik umumiy jihatlarga ega bo‘lmasin o‘z funksioanal va mavjud bo‘lish
tabiatiga ko‘ra xilma-xil bo‘lgan ob'ektlarning ayniyatga ega ekanligi shubha
tug‘diradi. A.A.Voronov, M. Gel'vanovskiy, V. Jukovskaya, I. Trofimova,
Yu.Ya.Eleneva va boshqalar iqtisodiyotda raqobatbardoshlikning ko‘p darajali
ekanligiga alohida e'tibor qaratganlar. Biz rossiyalik iqtisodchilarning
raqobatbardoshlik muammosi har tomonlama, o‘zaro bog‘liq bo‘lgan
“mamlakathudud-korxona-mahsulot raqobatbardoshligi” tizimida o‘rganilishi
lozim, degan fikrini to‘la qo‘llab-quvvatlaymiz. Shunday qilib, xulosa qiladigan
bo‘lsak, raqobat munosabatlarining turlicha ko‘rinishlari uch (mikro, mezo va
makro) darajada namoyon bo‘ladi. Mikrodarajada mahsulotlarning aniq bir turlari,
ma'lum bir ishlab chiqarish va korxonalar o‘zaro raqobatlashadilar. Mezodarajada
hududlar, tarmoqlar, integratsiyalashuvning gorizontal tipiga mansub bo‘lgan
korxona va firmalarning tarmoq korporativ birlashmalari, klasterlar o‘zaro raqobat
kurashiga kirishadilar. O‘z o‘zidan ayonki, makrodarajada integrasion aloqalarning
tarmoqlararo tipiga mansub bo‘lgan xalq xo‘jaligi majmualari raqobatlashadi.
Bankning strategik istiqboli uchun kuchli jixatlar ayniqsa muhimdir, chunki
ular strategiyaning poydevorini tashkil qiladi, raqobatli ustunliklar ana shu jixatlar
asosiga qurilishi lozim. Ayni paytda yaxshi strategiya zaif jixatlarni kurib chiqishni
xam talab qiladi. Tashkiliy strategiya bajarish mumkin bulgan ishlarga yaxshi
moslashgan bo’lishi lozim. Bankning o’ziga xos jixatlarini aniqlash aloxida
axamiyat kasb etadi. Bu esa strategiyani shakllantirish uchun muhimdir, chunki:
24

 noyob imkoniyatlar bankka bozordagi qulay vaziyatlardan foydalanish
imkoniyatini beradi;
 bozorda raqobat ustunliklarini vujudga keltiradi;
 potentsial jixatdan strategiyaning asosini tashkil etishi mumkin. Tarmoqdagi
qulay imkoniyatlarni kompaniyaning qulay imkoniyatlaridan farqlash kerak.
Tarmoqdagi ustivor va qayta paydo bo’layotgan qulay imkoniyatlar raqobat
ustunligiga ega bo’lgan yoki o’sish uchun boshqa imkoniyatlari bo’lgan banklar
uchun ayniqsa mos keladi.
Raqobatbardoshlikni mustahkamlashda biz “Xalq banki” ATB ni SWOT- tahlil
asosida ko’rib chiqamiz.
SWOT-tahlil quyidagi savollarga javob topishga yordam beradi:
 bank o’z strategiyasida o’zining ichki kuchli tomonlaridan yoki
ustunliklaridan foydalanadimi? Agar bankning xech qanday ajralib turuvchi
ustunliklari bo’lmasa, uning qanday potentsial kuchli jixatlari ana shu
ustunliklarga aylanishi mumkin?
 bankning zaif jixatlari uning raqobatdagi eng nozik tomonlarimi? Ular
ma’lum bir qulay jixatlardan foydalanishga imkon bermaydimi? Strategik
jixatdan kelib chiqqan xolda qaysi zaif jixatlarga tuzatish kiritish kerak?
 qanday qulay sharoitlar bankga muvaffaqiyat qozonishga imkoniyat
yaratadi? Shuni qayd qilib utish lozimki, foydalanish usullari bulmagan
qulay imkoniyatlar sarobdan boshqa narsa emas. Bankning kuchli va zaif
tomonlari uning boshqa firmalarga qaraganda qulay imkoniyatlardan
foydalanishga yaxshiroq yoki yomonroq darajada moslashishiga yordam
beradi.
 menejerni qaysi taxdidlar ko’proq tashvishlantirishi kerak? U himoyani
yaxshi tashkil qilish uchun qaysi strategik chora-tadbirlarni amalga oshirishi
lozim?
Quyida biz endi ATB «Xalq bank»ning SWOT tahlilini ko’rib chiqamiz:
Bank o’zining moliya bozori va bank sektoridagi raqobatbardoshlik
imkoniyatlarini quyidagi omillar orqali baholaydi (2-jadval):
25

2-jadval
ATB “Xalq bank”ning SWOT tahlili
Kuchli tomonlar (Strengths): Imkoniyatlar (opportunities)
 uzoq tarixga ega bo’lgan bank
tajribasining mavjudligi;
 mamlakat iqtisodiyotining agrar
sohasini rivojlantirishda
hukumatning “moliyaviy agenti”
vazifasini bajarishi;
 mamlakatning barcha hududlarini
geografik jihatdan qamrab olgan
filiallar va minibanklarning
mavjudligi;
 Yirik, nufuzli korporativ
mijozlarga bank xizmatlarining
ko’rsatilishi;
 tashabbuskor va yuqori tajribaga
ega bo’lgan kadrlarning
mavjudligi;  xalqaro moliya institutlari bilan
doimiy aloqalarning
o’rnatilganligi;
 salohiyatli ta’sischilarning
mavjudligi va ularning qo’llab-
quvvatlashi;
 barqaror o’sib borayotgan kapital
bazaning mavjudligi;
 diversifikatsiyalangan keng
qamrovli mijozlar bazasining
mavjudligi;
 mavjud axborot texnologiyalaridan
samarali foydalana olish qobiliyati;
 bank strategiyasi nafaqat o’zining
tijorat faoliyatini yuritishga,
shuningdek mamlakat
iqtisodiyotining agrar sektorini
barqaror rivojlantirishga hamda
respublikamizning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini
amalga oshirishga qaratilgan.
Zaif tomonlar (weaknesses) X avf-hatar (threats):
 filiallar va minibanklardan
to’laqonli foydalana olmaslik;
 bankning yuridik shaxslarning
muddatli depozitlariga hamda
baklararo depozitlarga qaramligi;
 kredit portfelining asosiy qismi
qishloq xo’jalik soxasi kreditlarida
jamlanganligi;
 kredit portfelidagi muammoli
kreditlar salmog’i;  banknnig asosiy vazifalaridan biri
qishloq xo’jaligi mahsulotlarini
etishtirishni moliyalash bilan
bog’liq bo’lganligi sababli tabiiy
ofatlar natijasida qishloq xo’jaligi
mahsulotlariga zarar etkazilishi
bo’yicha tavakkalchilikning
mavjudligi;
 mijozlarga ba’zi innovatsion
xizmat ko’rsatish sur’atinig
pastligi;
26

 filiallar daromadliligining pastligi;
 filiallarda marketingning yaxshi
rivojlanmaganligi;
 zamonaviy bank xizmatlarining
tezkorlik bilan joriy qilinmasligi;  yangi xizmat turlaridan boshqa
banklarning birinchilardan bo’lib
voqif bo’lishi hamda amalda
qo’llashi;
 tijorat banklari o’rtasidagi raqobat
muhitining jadallashishi;
 mamlakatda yuz berishi ehtimoli
bo’lgan tabiiy va geografik fors
major holatlari va boshqalar.
27

3. Aktsiyadorlik jamiyatlarida raqobatbardoshlikni ifodalovchi
ko’rsatkichlarni aniqlash va tahlil qilishning nazariy va amaliy yo’llari
Bozor munosabatlari sharoitida har bir korxonaning raqobatbardoshligini
ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Bunga erishish uchun uni tahlil qilish yo’llarini
yaxshi bilishni, uning har bir jihatini yaxshilash uchun esa, tegishli boshqaruv
qarorlarini qabul qilishni taqozo qiladi.
Bozor munosabatlari sharoitida turli xil raqobat turlari mavjud. Bir xil raqobatda
ishtirokchilarning xilma-xilligi, narxlarning shakllanishi, tovarlarning
tabaqalanishi, raqobatbardoshlik darajasi turlicha bo’lishi mumkin. Bularning
o’zaro bog’liqligi ushbu 3 - jadvalda o’z ifodasini topgan.
3-jadval
Turli xil raqobat bozorlarining tavsifi va undagi sub’ektlarning
raqobatbardoshlik xolati
Raqobat turlari Mahsulot (ish,
ishlab
chiqaruvchi)
xizmat
ko’rsatuvchi
sub’ektlar Narxlarning
shakllanishi
va uni
nazorat
qilish Tovarlarning
tabaqalashishi Raqobatbard
oshlik holati
Takomillashgan
raqobat Ko’p sonli
firmalarning
ishtirok etishi Narxlar
talab va
taklif
natijasida
shakllanadi Mahsulotlar sifati
va xususiyati
bo’yicha bir-
biriga yaqin Yetarli, faqat
harakat qilishi
kerak
Oligopollashgan
raqobat Ish, xizmat
(tovar)lar
ko’rsatuvchi
sonoqli
firmalar Narxlarning
shakllanishi
da yetakchi
firmalarning
ta’siri
mavjud Sertifikatlangan
tovar va xizmatlar
uchun bir xil
holatning
ta’minlanishi Yaxshi
Monopollashgan
raqobat Bir xil xizmat
turini xizmat Narxlar
qonunlar va Tabaqalanmaydi Kuchli
28

ko’rsatuvchi
bitta firma boshqa
ta’sirlar
natijasida
cheklangan
Takomillashmagan
raqobat Chegaralangan
xizmat
ko’rsatuvchu,
mijoz va
axborotga ega
subyektlar Narxlar
kelishuv
asosida
shakllanadi Chegaralangan
holda
tabaqalanadi Ko’riladigan
tadbirlariga
bog’liq
Halol raqobat Juda ko’p
mayda
sotuvchi va
xaridorlarning
ishtiroki Narxlar
talab va
taklif
natijasida
shakllanadi Mahsulotlar sifati
va xususiyati
bo'yicha bir-
biriga yaqin Yetarli, faqat
harakat qilishi
kerak
G’irrom raqobat Raqobatga oid
tartib va
qoidalarga
amal
qilmasdan
faoliyat
ko’rsatadigan
sub’ektlar Narxni o'z
manfatidan
kelib chiqib
belgilaydi Tovarlar bir
biridan keskin
farq qiladi Ko'riladigan
tadbirlariga
bog'liq,
qonunlardan
ko'p
cheklanishi
xatarli
Xorijiy raqobat Import
qilingan xorij
tovarlari bilan
ishtirok
etuvchi
firmalar Narxlar
jahon
bozoriga
mos
ravishda
mahalliy
holatga
moslahtirish
orqali
belgilanadi Tovarlar ma'lum
darajada
tabaqalashgan
bo'ladi Yetarli, faqat
harakat qilishi
kerak
Jahon bozori
raqobati Bir qancha
mamlakat
firmalarining
ishtiroki Narxlar
jahon
bozoriga
mos
ravishda
belgilanadi Tovarlar ma'lum
darajada
tabaqalashgan
bo'ladi Yetarli, faqat
harakat qilishi
kerak
Ochiq raqobat Xizmat (tovar,
ish)lar
bahosining bir-
biriga ochiqligi Narxlar
talab va
taklif
natijasida
shakllanadi Mahsulotlar sifati
va xususiyati
bo'yicha bir-
biriga yaqin Yetarli, faqat
harakat qilishi
kerak
Hayoliy raqobat Xaridorlarning Narxni Tovarlar ma'lum Ko'riladigan
29

eng past
bahoda
xayolan xarid
qilish istagi haridorlar
o'z
imkoniyatla
ridan kelib
chiqqan
holda
xayolan
belgilaydi darajada
tabaqalashgan
bo'ladi tadbirlariga
bog'liq
Baholi raqobat Tovarlarni
kam bahoda
sotish orqali
xaridorlarni
jalb qiluvchi
firmalar Narxlarni
belgilashda
bozordagi
eng kam
bahotanlab
olinadi Tovarlar ma'lum
darajada
tabaqalashgan
bo'ladi Yetarli, faqat
harakat qilishi
kerak
Bahosiz raqobat Xizmat
ko’rsatishning
sifatini
oshirish
evaziga
mijozlarni jalb
etuvchi
tashkilotlar Narxni
yuqoriligich
a saqlab
qolgan
holda
mahsulot
sifatini
oshirishga
qizg'in
harakat
qiladi Tovarlar ma'lum
darajada
tabaqalashgan
bo'ladi Kuchli, gap
shunga mos
xaridorning
mavjudligida
Bozor raqobati Bozorda o’z
mavqeini
saqlab qolish
uchun
kurashadigan
tashkilotlar Narxlar
talab va
taklif
natijasida
shakllanadi Mahsulotlar sifati
va xususiyati
bo'yicha bir-
biriga yaqin Yetarli, faqat
harakat qilishi
kerak
Marketing raqobati Xaridorlar
talabidan kelib
chiqib ish
ko’radigan
tashkilotlar Narxlar
talab va
taklif
natijasida
shakllanadi Mahsulotlar sifati
va xususiyati
bo'yicha bir-
biriga yaqin Yetarli, faqat
harakat qilishi
kerak
Shavqatsiz raqobat Bozorda
g’iromlik yo’li
bilan harakat
qiluvchi
tashkilot,
firmalat Narxni o'z
manfaatidan
kelib chiqib
belgilaydi Tovarlar bir-
biridan keskin
farq qiladi Ko'riladigan
tadbirlariga
bog'liq, lekin
xatarli
30

Ushbu jadvaldan ko’rinib turibdiki, bozor munosabatlari sharoitida xo’jalik
yurituvchi sub’ektlar raqobat maydonida faoliyat ko’rsatadi. Raqobat maydonida
faoliyat ko’rsatadi. Raqobat maydoni – u halol-pokiza yashash, g’alaba qilish
uchun kurash maydonidir. Bu maydonda har bir tadbirkor raqibining, ya’ni
raqobatchining sha’niga, nufuziga tegmagan holda o’zining tovari(ish,xizmat)ni
xaridorgir qilib o’z iqtisodiyotini tiklab tovarining ham, o’zining ham
raqobatbardoshligini ta’minlashga erishmog’i lozim.
Iqtisodiy tahlilning muhim bosqichlaridan biri har bir kategoriyani o’rganish
uchun uni ko’rsatkichlarda ifodalashdir. Korxona raqobatbardoshligini ifodalash
uchun quyidagi ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq
hisoblanadi:
1. Tashkilot hizmatining bozordagi bir xil xizmatlardagi ulushi (Txbu)
2. Bozordagi eng kuchli raqobatchi tashkilot xizmatining ulushiga (EKxu)
nisbatan shu tashkilot xizmati ulushu (Txu)
3. Raqobatdagi xizmatni sotish hajmining o’sish surati (Rmo’s)
4. Tashkilot xizmati bahosining bozordagi shunday xizmat bahosiga nisbatan
koeffitsientdagi miqdori (Tbax)
5. Tashkilot xizmat turning sertifikatlanganlik darajasi (Tser)
6. Tashkilotda xizmatini reklama qilishdan olingan foydaning reklama
xarajatlariga nisbati (Trek)
7. Tashkilotning raqobatbardosh xizmatlarining rentabellik darajasi (Rrb)
8. Tashkilotda umumiy rentabellik darajasi (R)
9. Tashkilot balansining joriy likvidlik darajasi (Lj) Tashkilot xizmati
raqobatbardoshligini ifodalovchi umumlashgan ko’rsatkich (Xruk)
Ushbu ko’rsatkichlarning nomi, aniqlanish yo’llari, mazmuni quyidagi
jadvalda ko’rsatilgan (4 - jadval)
Tahlil jarayonida ushbu ko’rsatkichlarning farqi, o’tgan yillarga nisbatan
o’zgarishi, dinamikasi kabi mutloq va nisbiy miqdorlari aniqlanadi, har birining
o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar hisoblanadi.
4-jadval
31

Korxonaning raqobatbardoshligini ifodalovchi ko’rsatkichlar va ularni
aniqlash yo’llari
T/r Ko’rsatkichlarning nomi Ko’rsatkichlarni
hisoblash yo’llari Izoh
1 Tashkilot hizmatining bozordagi
bir xil xizmatlardagi ulushi (Txbu)TXBU = TX
BJX Tx-tashkilot
xizmat turi
Bjx – bozordagi
shu xizmat turning
jami hajmi
2 Bozordagi eng kuchli raqobatchi
tashkilot xizmatining ulushiga
(EKxu) nisbatan shu tashkilot
xizmati ulushu (Txu) T
XU = T
XBU
EK
XU
3 Raqobatdagi xizmatni sotish
hajmining o’sish surati (Rmo’s) R
MO ' S = R
X . X
R
X . AY Rx.x – raqobatdagi
ko’rsatilgan xizmat
turning haqiqiy
miqdori
Rx.ay – shu xizmat
turning asos
yilidagi miqdori
4 Tashkilot xizmati bahosining
bozordagi shunday xizmat bahosiga
nisbatan koeffitsientdagi miqdori
(Tbax)
TBAH = TXB
BSHXB Txb – tashkilot
xizmatining bahosi
Bshxb – bozordagi
shunday xizmatlar
bahosi
5 Tashkilot xizmat turning
sertifikatlanganlik darajasi (Tser)
TSER = SX
JX Sx –
sertifikatlangan
xizmatlar
Jx – jami xizmatlar
32

6 Tashkilotda xizmatini reklama
qilishdan olingan foydaning
reklama xarajatlariga nisbati (Trek) T
REK = R
EKF
R
EKX Rekf – reclama
qilingan xizmat va
tovarlar bo’yicha
olingan foyda
Rekx – shu tovarni
reclama qilish
uchun ketgan
harajatlar
7 Tashkilotning raqobatbardosh
xizmatlarining rentabellik darajasi
(Rrb) R
RB = R
XF
R
X Rxf – raqobatdagi
xizmatlardan
olingan foyda
Rx – raqobatdagi
xizmatlarning
umumiy hajmi
8 Tashkilotda umumiy rentabellik
darajasi (R) R = S
F
Q Sf – sof foyda
Q – ko’rsatilgan
xizmatlar hajmi
9 Tashkilot balansining joriy
likvidlik darajasi (Lj)LJ= JA
JM Ja – joriy aktivlar
Jm – joriy
majburiyatlar
10 Tashkilot xizmati
raqobatbardoshligini ifodalovchi
umumlashgan ko’rsatkich (Xruk) X
RUK = X
TY
X
IY Xty – xizmatning
texnik yo’nalishi
bo’yicha
umumlashgan
ko’rsatkichi;
Xiy – xizmatning
iqtisodiy yo’nalishi
bo’ticha
umumlashgan
ko’rsatkichi
33

Yuqorida keltirilgan bir nechta ko’rsatkichlarni “Xalq banki” ATB asosida
ko’rib chiqamiz.
Bizda quyidagi ko’rsatkichlar mavjud(5-jadval):
5-jadval
Yillar
Iqtisodiy
ko’rsatkichlar 2019 yil 2020 yil
Sof foyda 104.8mlrd. so’m 505.1 mlrd. So’m
Ko’rsatilgan xizmatlar
hajmi 94 112 ta 418 856ta
Aktivlar 17 334.1 mlrd. so’m 26 410.4 mlrd.so’m
Majburiyatlar 7 563.2 mlrd so’m 10173.9 mlrd.so’m

Tashkilotda umumiy rentabellik darajasi (R) - R= SF
Q
2019 – yil R= 104.8
97112 = 0,00108
2020 – yil R=
505.1
418856 = 0.0012
Tashkilot balansining joriy likvidlik darajasi (Lj) -
LJ= JA
JM
2019 – yil Lj =
17334.1
7563.2 = 2.3
2020 – yil Lj = 26410.4
10173.9 = 2.6
Korxonalarmoliyaviy holatini umumiy baholashdan keyingisi moliyaviy tahlil
bosqichi bo'lib, korxonalarning moliyaviy mustahkamligi tahlili hisoblanadi.
Moliyaviy mustahkamlik va balans likvidligi - bu o'z mazmuniga ega bo'lgan ikki
34

xil moliyaviy ko'rsatkichlar bo'lib, korxonalar moliyaviy faoliyatini har xil nuqtai
nazardan ifodalaydi.
Moliyaviy mustahkamlik ko'rsatkich kompleks sifatidagi ko'rsatkich bo'lib, u:
- korxonalarning muralkab bozor munosabatlari davrida ishlab chiqarishni
saqlanib qolish imkoniyatini;
- korxona mablag'laridan erkin ravishda foydalanish imkoniyati borligini;
- ishlab chiqarishni to'xtatmasdan, mahsulot sotish imkoniyati borligini;
- korxonalar faoliyatining umumiy mustahkamligini;
- korxonalar faoliyatiga to'g'ri boshqaruvlik qilinayotganligini;
- korxonalarda mavjud moliyaviy resurslarni bozor munosabatlarining
talablariga javob berishligini;
- korxonalarning zaxira va xarajatlarga bo'lgan ehtiyojlarini qoplovchi
manbalar borligi darajasini ko'rsatadi.
Demak, moliyaviy mustahkamlik korxonalar moliyaviy resurslarining
shakllanishi va ulardan foydalanish bilan aniqlanadi. Moliyaviy mustahkamlikga
korxonalarning butun xo'jalik, ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatish faoliyatining
hamma yo'nalishlari ta'sir ko'rsatadi.
Moliyaviy mustahkamlik, albatta, nisbiy ko'rsatkichlar, zaxiralar va xarajatlar
hamda ularni qoplovchi manbalar nisbayi bilan aniqlanishi lozim.
Zaxira va xarajatlar bilan ularni qoplovchi manbalar o'rtasidagi farq - absolyut
ko'rsatkichlar moliyaviy mustahkamlikni aniqlash uchun axborot bazasi sifatida
foydalaniladi. Shunday qilib, iqtisodiy adabiyotda moliyaviy mustahkamlikni tahlil
qilishda eng asosiy muammo, unin giqtisodiy mazmuni bo’yicha iqtisodchi olimlar
o’rtasida kelishuvchanlik hali yo’q. Moliyaviy mustahkamlik ko’rsatkichlarini
hisoblash uslubiyati bo’yicha ham iqtisodiy adabiyotda xatoliklarga yo’l
qo’yishgan. Masalan A.N. Li va S.I. shevchenkolar tomonidan moliyaviy
mustahkamlikning bir guruh ko’rsatkichlari quyidagicha aniqlanadi.

1. Mulkiy mustaqillik (avtonomiya) koeffitsienti = Korxonaning kapitali
Korxona aktivlarining o'rtacha qiymati
35

2. Moliyaviy mustahkamlik koeffitsienti = Korxonaning kapitali + uzoq muddatli majburiyatlar
Korxona aktivlarining o '
rtacha qiymati
3. Bankrotlik koeffitsiyenti = Ichki kapital
Korxona aktivlarining o '
rtacha qiymati

Malumki, dinamik ko’rsatkichlar ikki shaklda bo’lishi mumkin. Bu lahzalik
(momentlik) dinamik ko’rsatkichlar va intervallik dinamik ko’rsatkichlar.
Lahzalik dinamik ko’rsatkichlar – aniq kunga keltirilgan ma’lumotlar, ya’ni har
oy, har chorakni birinchi kuniga, yilni boshiga, oxiriga keltirilgan ma’lumotlar.
Intervallik dinamik ko’rsatkichlar – har bir davrga aniqlangan o’rtacha miqdor
ma’lumotlar, ya’ni o’rtacha bir oyga, bir chorakka, bir yilga.
36

Xulosa
Bozor munosabatlari sharoitida har bir korxonaning raqobatbardoshligini
ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Bunga erishish uchun uni tahlil qilish yo’llarini
yaxshi bilishni, uning har bir jihatini yaxshilash uchun esa, tegishli boshqaruv
qarorlarini qabul qilishni taqozo qiladi.
Har qanday mamlakat iqtisodiyotining tayanadigan asosiy ustunlardan biri
moliyaviy jihatdan mustahkam va barqaror faoliyat ko rsatuvchi bank tizimiʻ
hisoblanadi. Har bir mustaqil davlatning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish darajasi va
kelajakdagi taraqqiyoti, avvalo, mazkur mamlakatda barpo etilgan va muntazam
ravishda takomillashtirilib boriladigan bank tizimining faoliyatiga bog liqdir.
ʻ
O zbekiston Respublikasining bugungi iqtisodiy muhiti tijorat banklari faoliyatida
ʻ
mavjud muammolarning oldini olib, respublikamiz bank tizimining
samaradorligini oshirish asosida, xalqaro bank amaliyotiga mos keluvchi tijorat
banklari xizmatlarini yaratish va mijozlarning ularga bo lgan ehtiyojini to la qonli
ʻ ʻ
qondirish mexanizmini yaratishni taqozo etadi. Davlat dasturlari tegishli
rivojlanish konsepsiyagani hisobga olgan holda tasdiqlanadigan, uzoq muddatli
istiqbolda, O zbekiston Respublikasining tarmoq, hududiy va maqsadli ijtimoiy-
ʻ
iqtisodiy rivojlanishining ustuvor yo nalishlarini amalga oshirish bo yicha
ʻ ʻ
kompleks ko rinishni va strategik vazifalarni jamlagan tarmoq, hududiy va
ʻ
maqsadli loyihalar portfeli asosida shakllantiriladi. Davlat dasturlarini
moliyalashtirish uchun tijorat banklarining kreditlari loyihalarning loyiha-smeta
hujjatlari va biznes-rejalari puxta va har tomonlama o rganilgandan so ng,
ʻ ʻ
shuningdek, banklar kredit qo mitaganing ijobiy qarori mavjud bo lgan hollarda
ʻ ʻ
taqdim etiladi.
37

Zamonaviy taraqqiyot jarayonlari iqtisodchi kadrlardan makroiqtisodiy nazariya
va eng zamonaviy makroiqtisodiy konsepsiyalar bilan yaxshi tanish bo lishini,ʻ
makroiqtisodiy tahlil malakasiga, nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog lash
ʻ
ko nikmalariga ega bo lishni talab etadi. Shu sababli ham makroiqtisodiy
ʻ ʻ
jarayonlarning kechishi qonuniyatlarini, makroiqtisodiy muammolarni,
makroiqtisodiy siyosat yuritgan holda ularni yechish yo llarini turli modellar
ʻ
vositasida mantiqiy izchillikka amal qilgan holda o rganish dolzarb vazifadir.
ʻ
Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilish, milliy iqtisodiyot rivojlanishidagi
muammolarni aniqlash hamda uni yanada rivojlantirish bo yicha chora-tadbirlar
ʻ
ishlab chiqarish uchun bir qator iqtisodiy ko rsatkichlardan foydalaniladi.
ʻ
Bugun mamlakat moliya-bank tizimidagi hamma o zgarishlarga zudlik bilan
ʻ
moslashish, mijozlarning o sib borayotgan ehtiyojlaridan doimo xabardor bo lish
ʻ ʻ
va ularni hisobga olish zarur. Bankning istiqboldagi rivojlanishi islohotlarning
quyidagi asosiy yo nalishlariga qaratiladi:
ʻ
- maksimal darajada mijozga yo naltirilganlik, bunda bank o zining har bir
ʻ ʻ
mijozining moliyaviy xizmatlarga bo lgan ehtiyojlarini maksimal darajada
ʻ
qondirishga va shu bilan birga mijoz munosabatlarining har bir to plamidan
ʻ
olinadigan daromadni ko paytirishga intiladi;
ʻ
- biznesni diversifikatsiyalash va yangi bank mahsulotlarini tATBiq etish, bank
foydasida salmoqli hissaga ega tayanch biznes yo nalishlarini aniqlash;
ʻ
- bankning passiv bazasi tuzilmasida korporativ mijozlar ulushini ko paytirish, faol
ʻ
baza tuzilmasida – yuqori daromadli tarkibiy qismlarni – aholiga va kichik biznes
subyektlariga kreditlarni ko paytirish;
ʻ
- bankdagi jarayonlarni optimallashtirish, bu boshqarish darajasini oshiradi,
xarajatlarni kamaytiradi, mijozlarga xizmat ko rsatish sifatini yaxshilaydi;
ʻ
jarayonlarni optimallashtirish asosiy biznes jarayonlarni qayta ko rib chiqishni va
ʻ
ish usullarini keng miqyosda ma’lum bir shaklga keltirishni nazarda tutadi.
Shu bilan bir vaqtda, bankning bugungi kundagi faoliyati ayrim kamchiliklar bilan
bog liq, ularni bartaraf etmasdan, uning rivojlanish salohiyatini amalga oshirish
ʻ
to g risida gapirish mumkin emas. Shular jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin:
ʻ ʻ
38

- bankning raqobat sohasidagi eng muhim ustunliklaridan foydalanishda past
darajadagi samaradorlik: sotish tarmoqlari va mijozlar bazasi, bu mijozlar bilan
ishlash yetarli darajada tashkil etilmaganligi va sotish salohiyatining yetarli
darajada rivojlanmaganligi bilan bog liq; ʻ
- avtomatlashtirilgan bank tizimi, u zamonaviy talablarga javob bermaydi;
- xalqaro moliyaviy institutlar bilan yo lga qo yilgan aloqalarning va
ʻ ʻ
hamkorlikning yetarli darajada emasligi;
-mijozlarga xizmat ko rsatish sifatini nazorat qilishning murakkablashtirilganligi,
ʻ
amaliyot xavfining oshishi va filiallar tarmoqlarining yanada rivojlanishi
munosabati bilan amaliyot chiqimlarining ko payishi.
ʻ
Ma’lumotlar hajmi o’zgarganda IT – tizimlarining uni yetarli darajada qayta
ishlashi uchun sifatli va zamon talabiga mos texnologiyalardan foydalanish;
Boshqaruv jarayonlarining, hisobotlarning va xarajatlarni boshqarish tizimining
yetarli darajada avtomatlashtirish.
39

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O'zbekiston Respublikasining Konstitu ts iyasi. -T.:«O'zbekiston» 2017.
2. Mirziyoyev Sh.M. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Milliy taraqqiyot
yo’llimizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. 1-kitob.
Toshkent.: O’zbekiston, 2018.
3. M.Q.Pardaev, J.I. Isroilov. Xususiy korxonalar faoliyati tahlilining nazariy va
metodologik muammolari. Monografiya. T.: “Fan va texnologiya”, 2007, 164 bet.
4. E. A. Akramov. Korxonalarning moliyaviy holati tahlili. T.: “Moliya” nashriyoti,
2003 yil. 224-bet.
5. Воронин, Ю.М. Россия: экономический рост/Ю.М. Воронин, А.З.
Селезнев, П.Г. Чередниченко. - М.: Финансовый контроль, 2004- 312 с.
6. Дуненкова, Е.Н. Формирование инновационно-промышленных кластеров
для развития индустриального региона / Е.Н. Дуненкова— М.:
Государственный университет управления, 2005 — 103 с.
7. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. М.:
Эксмо, 2007 – 443 с.
8. Азоев Г.Л. Конкуренция: анализ, стратегия, практика – М.: «Центр
экономики и маркетинга», 1996-208 с.
9. Плясунков А.В. Экономические методы управления
конкурентоспособностью продукции: Автореферат диссертации / А.В.
Плясунков. Мн. БГПА, 2012. – 21 с
40

10. Risin S.I. Foreign experience of public administration in increasing the
competitiveness of the region // Modern competition. 2009. No. 2.
URL : https :// cyberleninka . ru /
11. Яшин Н.С. Конкурентоспособность промышленного предприятия:
Методология, оценка, регулирование / Н.С. Яшин - Саратов: Изд. СГЭА, 1997
– 370 с.
12. Сафиуллин Л.Н., Сафиуллин Н.З. Конкурентоспособность: теория и
методология/Монография.-Казань: Центр инновационных технологий, 2008 –
162 с.
13. Фатхутдинов Р.А. Управление конкурентоспособностью организации. (3-е
изд.) //Р. Фатхутдинов // М.: Маркет ДС, 2008 - 432с.
Internet saytlar ro’yxati:
14. Stat.uz
15. xb.uz
41

Sotib olish