Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	19900UZS
Размер	35.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Amir Temur davlatada hokimiyatni amalga oshirish usullari hamda xalq hokimiyatchilish masalalari

1. Davlat o`z vazifasini bajarmog`i uchun, eng avva lo, siyosiy jihatdan mustaqil
bo`lishi kerak.
2. Davlat va jamiyat siyosiy yaxlitligi bo`zilmasligi kerak.
3. Davlat va jamiyat muayyan bir qonunlar, tartiblar, mafkura asosida
boshqarilmog`i lozim.
4. Boshqaruvning turli tabaqalari, yo`nalishlari, sohalarini muvofiqlashtirib
turuvchi ma'lum bir tizim shakllangan bo`lishi darkor.
5. Jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ahvoli (taraqqiyoti) davlat diqqat
markazida turmog`i lozim.
6. Fan va madaniyat ravnaqi to`g`risida doimiy qayg`urish davlat ahamiyatiga
molik qat`iy siyosat sifatida qaralmog`i lozim.
7. Har bir davr shart-sharoiti, tartiblariga ko`ra davlat jamiyat ichki taraqqiyoti
masalalarini tashqi dunyoda mavjud omillardan foydalangan holda ham hal etib
borishi darkor.
8. Davlat tepasida turgan kuchlar o`tmish, zamona va kelajakni teran tafakkur,
qatiy iymon, g`oyatda yuksak ma'naviyatparvarlik va millatparvarlik ila
anglamog`i kerak.
Mazkur sakkiz asos qonuniyat sifatida shakllangan edi. U yoki bu zamonda
ulardan foydalanildimi yo yo`q, bu boshqa masala. Biroq Amir Temurning o`zbek
5

Temurbek tomon dushmanni yengadi. Seyiston hokimi so zini ustidan chiqmaydi.ʻ
Temurbek Seyistondan qaytishida Sagziylar Mekrondan kelib Temurbek va
yo ldoshlariga tashlanishadi. Sagziylar qo shini chekinadi. Temurbekning o ng
ʻ ʻ ʻ
qo li va o ng oyog i yaralanadi. Temurbek Garmsirga keladi va tuzaladi. Keyin
ʻ ʻ ʻ
Balxga qarab boradi va Abdulloh arig i oldida, Abu Said, Mangli Bu ga,
ʻ ʼ
Haydarlarga qarshi urushadi. Temurbek dushmanni yengadi. Temurbek Dashti
Ko lankaga keladi. Toshko prik yaqinida Temurbek Yumkon o g li Temur, Sariq,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Shingum va Tug luq Xo jaga qarshi urushadi. Temurbek dushmanni yengadi.
ʻ ʻ
1364-yil Temurbek va Husaynbek Kesh yaqinidagi Qubba-i metinda Ilyosxo ja
ʻ
bilan to qnashishadi. Temurbek tomon dushmanni yengadi. Temurbek Qobulshoh
ʻ
O g lonni Movarounnahrga xon qilib ko taradi. Ilyosxo ja yana Movarounnahrga
ʻ ʻ ʻ ʻ
yurish qiladi. 1365-yil 22- mayda Chinoz yaqinida Chirchiq daryosi bo yida Loy
ʻ
jangi bo lib o tadi. Temurbek bo linmasi qarshi tomon bo linmasini yengadi. Biroq
ʻ ʻ ʻ ʻ
Husaynbek dushmanga qarshi turolmaydi. Bu yuzdan Temurbek Keshga qaytishga
majbur bo ladi. 1366- yil Husaynbek va Temurbek yovlashadi. Qatlashdagi
ʻ
urushda Temurbek tomon dushmanni yengadi. Temurbek Qarshiga qarab yuradi.
Qarshi qamalida Musabekni 12000 otlig ini 243 kishi bilan yengadi. 1367-yil
ʻ
Moxon yaqinidagi Bermasda Bekishohga qarshi yuradi. Temurbek dushmanni
yengadi. Temurbek Husaynbek bilan yarashib Qobul tomon yuradi. Temurbek
tomon Qobul sharini egallayadi. 1368-yil Temurbek Badaxshonni yag mo etib
ʻ
qaytadi. Temurbek Husaynbek ila yana yovlashadi. 1370-yil Arxangdagi urushda
Temurbek Husaynbekni uzil-kesil yengadi. Sayyid Baraka Temurbekka tabl va
11

Demak, Amir Temur davrida davlatimizning to`qqiz asosi o`z ijobiy yechimini
topgan va xuddi mana shu to`qqiz asos Sohibqiron yuritgan davlatchilik
siyosatining to`qqiz tomonini tashkil etadi.
Yuqorida davlatning siyosiy mustaqilligi va mamlakat yaxlitligi borasida Amir
Temur olib borgan faoliyat bilan qisqacha tanishib o`tdik. Quyida uning davlat
boshqaruvi, davlatchilik va xarbiy siyosat borasidagi harakatlarini lo`nda tarzda
yoritishga urinib ko`ramiz.
Chingiziylarning o`lkadagi hukmronligi barcha sohalar taraqqiyotida salbiy asorat
qoldirgani haqida so`z aytdik. Davlat boshqaruvi sohasi ham bundan mustasno
emas. Umuman boshqa, ko`chmanchi shart-sharoitda shakllangan siyosiy
dunyoqarash va tarbiya chingiziy namoyandalar uchun mahalliy boshqaruv
an'aialarini qabul etishga yo`l bermasdi. Shu sababdan ham avvalgi davrlarda
kechgan davlatchilik boshqaruvidagi ko`p asrlik tajriba va an'analar chingiziylar
hukmronligi zamonida amalda o`z davomiyligini topa olmadi. Agar bu davr bir
yarim asr kechgani nazarda tutilsa, shu sohadagi ahvol nechog`lik og`irlashib
qolgani ma'lum bo`ladi. Amir Temurning o`zbek davlatchiligi oldida qilgan
xizmatlaridan biri shundaki, u 150 yillik uzoq bir davr o`tib, shuning orasida
odatlar, an'analarda kattadan-katta o`zgarishlar sodir bo`lganiga qaramay,
qadimdan mavjud bo`lib kelgan o`zbek davlatchiligi boshqdruv tizimining (biz
hatto ilmining degan bo`lardik) klassik namunalarini qaytadan tiklay bildi.
Nihoyatda mushkul bo`lgan bu vazifani u donolik bilan hal eta oldi.
7

yurish qilishni istagan bo'lsada kengash so'ziga ko'ra Hindiston tomon yuradi.
Musulmonlar so'rovi sabab 1398-yil yoz boshlarida Katur gabr(kofir)larini yo'q
etadi. 1398-yil sentabrda Puriyon Afg'onlarini yengadi. 25/10/1398 da Shohnavoz
qal'asi olinadi. Ketidan Batnir, Sarasati, Fathobod va Amurani kentlari yerlari
davlat yerlariga qo'shib olinadi. Temurbek 1 oy ichida 20 dan ortiq qal'a qamallari
va urushlarda yutadi. 16-17/12/1398 Dehli sultoni Mahmud Sulton bilan
to'qnashadi. Temurbek Filli Mahmud Sulton qo'shinlarini sochib yanchib tashlaydi.
18/12/1398 da Dehlida Temurlilar davlati bayrog'i ilinadi. Temurbek 10/01/1399
Gang daryosi bo'yida gabrlarga qarshi urushadi va dushmanni yengadi. 12/01/1399
da bir kunda 3 bora urushadi va yovlarining barisini yengadi. 14/10/1399 da
Hindiston yurishidan qayta boshlaydi. Suvalak tog'ida dinsizlarga qarshi va Jammu
o'lkasida o'zgadinlilarga qarshi g'azo qiladi. Amir Temur 28/04/1399 da
Samarqandga kirib keladi. Shu yil kuzida o'tmishda 7-yillik yurish oti bilan ingan
yurishini boshlaydi. 1400-yilda Gurjiston tomon yurish qiladi. Zarit va Svanet
qal'alarini egallaydi. Bu yerda o'z hokimiyatini o'rnatib ortga qaytadi. Shom o'lkasi
tomon yo'l olgan Temurbek Bihishti va ayntob qal'alarini oladi. 28/10/1400 da
Temurbek Xalab qal'asini oladi. Xama, Xams va Ba'albak kentlari egallanadi.
05/01/1401 da Damashq urushida Temurbek Mamluq davlati sultoni Farajni uzil-
kesil yengadi. Temurbek Damashqni oladi. Keyin Shomdan Iroq tomon yuradi.
09/07/1401 da Temurbek Bog'dodni qayta egallaydi va buzdiradi. Keyin Tabriz
tomon yuradi. Undan chiqib Qorabog' tomon yuradi. Bu orada Usmonli bilan orasi
sovigan Temurbek Rum(Anado'li, bugungi Turkiya) tomon yuradi. Shu qishda
16

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA‘LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI MILLIY UNVERSITETI
TARIX FAKULTETI MAXSUS O'ZBEKISTON TARIXI
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: Amir Temur davlatada hokimiyatni amalga
oshirish usullari hamda xalq hokimiyatchilish
masalalari
Topshirdi: _________________
Qabul qildi: ______________________
TOSHKENT-2024
1

Amir Temur va temuriylar zamoni davlatchilik siyosati, boshqaruv tizimini ko‘rib
chiqmoqchi ekanmiz, davlat, davlatchilik mohiyatida muayyan bir makon va
jamiyatda mavjud turli imkoniyatlarni shu yerlik xalq manfaati yo‘lida yo`zaga
chiqaruvchi tashqilotchilik yotganini eslatib o‘tish g‘oyatda muhimdir. Zero, davlat
asoslari, davlatchilik har bir jamiyat va xalq «boshiga bir marta bitilgan bo‘ladi».
Shu ma'noda o‘zbek davlatchiligi miloddan avvalgi 1-mingyillikning birinchi
yarmidan o‘z tarixini boshlab to Amir Temur davlatimiz tepasiga kelgunga qadar
deyarli 2100 yillik taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgandi. Bu ulkan davr ichida
davlatimiz boshqaruviga turli sulolalar (bugungi tilda aytganda siyosiy partiyalar)
kelib ketdi. Ularning faoliyati turli zamonlarda, turli ob'yektiv-sub'yektiv shart-
sharoitlarda turlicha kechdi. Biz mazkur masalaga urg‘u berayotganimizning bir
necha sababi bor.
Birinchidan, biz Amir Temur davlati, Temuriylar davlati kabi keng tarqalgan
tushunchalarga qarshimiz. Zero, davlatchilik asoslari yagona bo‘ladi. Demak, Amir
Temur davlati emas, o‘zbek davlatchiligining Amir Temur boshqargan bosqichi
deyilsa har taraflama haqiqatga mos tushadi.
Ikkinchidan, Amir Temur davlati tushunchasi davlatchiligimizning ham ungacha
bo‘lgan, ham undan keyingi taraqqiyot yo‘lini uzib qo‘yadi (bu fikr boshqa
sulolaviy davlatlarga ham tegishli, albatta). Bu o‘z o‘rnida, bir tomondan, tarixni
soxtalashtirsa, ikkinchi tomondan, davlatchiligimiz tarixidagi bosqichiy jarayonlar,
masalan, yana o‘sha Amir Temur davri mohiyatini anglashni qiyinlashtiradi. Zero,
3

o'taydi. Urushdan oldin va keyin bir necha bora 2 tomondan ham elchilar borib
keladi. Maktublar almashiniladi. Temurbek davlati bo'yinturug'i ostiga kiradi.
Jete davlati - 5 bora og'ir yurishlardan so'ng ortiq Movorounnahr uchun xavf
tug'diradigan davlat bo'lmaydi.
Dehli sultonligi - Dehlidagi yengilishdan so'ngra Temurbek davlati bo'yinturug'i
ostiga kiradi.
Rus davlati - Bosqin chog'ida bir qancha sovg'a salomlar o'taydi. Moskva yag'mosi
tarixchilar orasida tortishmali.
Xulosa . o`rnida shuni aytish lozimki, buyuk sarkarda Amir Temurning davlat
boshqaruv sohasida, hamda ichki va tashqi siyosatda amalga oshirgan islohotlari
o`z davrida uning saltanatini yanada mustahkam bo`lishiga olib kelgan. Hozirgi
kunda kundan-kun gullab-yashnab borayotgan Mustaqil O`zbekiston
18

yerlari tomon yo'l oladi. Sulton Ahmad Tabrizni tashlab qochishi yuzidan
Temurbek Tabrizni oladi. Gurjistonga qarab yurishda Garni, Sarmoluka va Qars
qal'alarini oladi. Gurjiston boshshahri Tiflis(Tbilisi)ni o'zgadinlilarga qarshi
kurashib fath qiladi. Temurbek G'oziylik urushidan keyin Qorabog'ga boradi.
1387-yil To'qtamish Kaspiy(Xorazm dengizi)ning kunbotari oldidan o'tgan yo'l
orqali Ozarbayjonga qarab qarab qo'shin jo'natadi. Temurbek qo'shini ol qo'shin
g'ajirchilari To'qtamish qo'shinini uradi. Amir Temur karvontalar Turkman
qaroqchilarini yo'qotish uchun Oydin, Avniq va Arzirum qal'arini yiqitadi. Keyin
Van va Vaston o'lkalari tomon yo'l oladi. Van qal'a qamali 20 kun cho'ziladi va
qal'a egallanadi. Kurdiston va Urmiya Turkiga o'z noiblari belgilaydi. 1387-yil
kuzida Fors o'lkasiga qarab yuradi. Xamadon o'lkasidan o'tib Isfahon qal'asini
egallaydi. Biroq Isfahonliklarning yanglish urushi sabab Isfahon shahri eli qirg'in
qilinadi. Shu yil oxirida Sheroz shahri olinadi. Biroq Temurbek To'qtamishxonning
ontlashmani buzib Movorounnahrga qilgan yurishi ketidan Samarqandga qaytadi.
1388-yil ko'klam chog'ida Amir Temur Xorazmga 5-gal yurish qiladi. Xorazm
qal'asini buzib ichiga arpa ektiradi va shahar elini Samarqandga ko'chirtiradi.
So'ngra To'qtamishxon tomon qo'shin tortib boradi. 1389-yil Temurbekning izidan
kelayotganini bilib qolgan To'qtamishxon ortiga chekinib ketadi. Kengash bilan
so'zlashgan Temurbek Jeta tomon 5 chi yurishini qiladi. 1389-yil yozida Jeta
qo'shinlarini yengib Samarqandga qaytib keladi. 1391-yil Dashti Qipchoq tomon
yurish qiladi. Amir Temur 18/06/1391 Qunduzcha urushida To'qtamishxon bilan
to'qnashadi. Qo'shinini yetti bo'lak qilib tizgan Temurbek yog'iyni yengadi. 1392-
14

rasman xon deb e'lon qilolmasdi. Chunki bu raqiblarga bahona bo`lib, norozilik va
xurujlarga turtki bo`lishi turgan gap edi. Zero, xuddi shu yillar taomiliga ko`ra
siyosiy hokimiyat chingiziylar xonadoni ixtiyorida bo`lishi kerak edi. Uchinchi
tomondan, Suyurg`atmish xon deb ko`tarilganda hali amir Husayn masalasi hal
bo`lmagandi, aniqrog`i hal bo`lish arafasida edi. Amir Husayn esa o`z vaqtida
Kobilshohni (1364), so`ng Odil Sultonni (1365) rasman xon deb e'lon qilgandi.
Demak, Amir Temur tomonidan Suyurg`atmishning xon deb e'lon qilinishi Odil
Sul ton «xonligi»ni, ya'ni amir Husayn xukmdorligini bekor etish bilan barobar
xisoblanardi. Xullas, mazkur masala O`sha zamon voqeligidan kelib chiqib Amir
Temur hokimiyatini mustahkamlash yo`lida amalga oshirilgan. Sohibqiron uchun
bu paytda muhimi ham aslida shu edi. Amir Temurning chingiziylardan bo`lmish
Qazonxonning qizi Saroy Mulkxonimga (1337-1408) uylanishi, ya'ni xon avlodiga
kuyov (ko`ragon), qarindosh bo`li shi ham uning siyosiy mavqeini rasman bo`lsa
ham mustahkamlashga xizmat qilgan. Bundan tashqari Chigatoyxon amirlaridan
Qarochar barlos Amir Temur avlodi ekanligi va u o`z vaqtida Chig`atoyxon ulug`
amiri sifati da o`lkani boshqargani (Shomiy yozishicha, go`yo «Chingiz xon
Chig`atoyni Qarocharga topshirgan») haqidagi yarim haqiqat, yarim afsona ham
taomilga kiritilgan. Yarim haqiqatligi shundaki, Chigatoyning Qarochar barlos
nomli mingboshisi bo`lgan. Ammo ishonchli manbalarda uning xon nomzodi
sifatida mamlakatni boshqargani haqida so`z yo`q. Shu ma'noda Yazdiy
«Zafarnoma»sida keltirilgan Amir Temur ajdodlariga oid shajara g`irt afsona va
to`qimadir. Zero, unga ko`ra go`yo Amir Temur urug`i Chingizxon urug`i bilan
9

hatto sof ilmiy nuqtai nazardan olganda ham mushohada jarayonda
ko`zatilgandagina to‘liqlanadi, xulosa uchun imkon yaraladi.
Uchinchidan, biz o‘zbek davlatchiligi mohiyati va imkoniyatlari haqida qanchalik
so‘zlamaylik, agar uning amaliy ifodasining guvohi (bugungi kun nuqtai nazaridan
esa quruvchisi) bo‘lmas ekanmiz, gap-gapligicha qolaveradi. Shu ma'noda Amir
Temur davri davlatchiligimizning mohiyati va imkoniyatlari ko‘lamini amalda
yuzaga chiqarib berganligi bilan ham g‘oyatda muhimdir (albatta, o‘z davri
sharoitida).
Shunday qilib, Amir Temur davriga qadar o‘zbek davlatchiligi 2100 yillik
taraqqiyot yo`lini bosib o`tgan ekan, shunga ko`ra biz birinchi xulosani qilishimiz
mumkin. Amir Temur davri davlatchilik tizimi muayyan bir o`tmishga, an'analar,
tajribalar, saboqlar, qonuniyatlarga asoslangan xolda tashqil qilingan. Shu yerda
xaqli savol tug`iladi: bu o`tmish yo`l qonuniyatlari, tajribalari, ya'ni davlatchilik
asoslari nimalarda o`z aksini topgandi va Amir Temur davlatimizga raxbarlik
qilgan yillari ularga qanday munosabatda bo`lindi? Savolni shu tariqa qo`yish
nihoyatda muhim. Zero, bizning tushunchamizda davlat arbobi, siyosatchi
salohiyati (va bundan kelib chiqadigan buyukligi), eng avvalo, uning davlatchilik
asoslarini nechog`liq teran anglab olishi va amalda unga rioya eta bilishi bilan
belgilanadi. Bu g`oyatda og`ir vazifadir.
O`zbek davlatchiligining Amir Temur davriga qadar shakllanib zamonlar
sinovidan o`tgan asoslari quyidagilardir:
4

Tartum qal'asi ortidan Qamoh va Horun qal'alarini oladi. Qaysariya va
Anquriya(Anqara) qal'a qamallari chog'ida Boyazid Yildirim qo'shini bilan Anqara
yaqiniga kelganini bilgan Temurbek Boyazitga qarshi qo'shinini tizadi. 20/07/1402
Anqara urushida Temurbek Boyazid Yildirimni uzil-kesil yengadi. G'alaba so'zlari
dunyoning har tomoniga yuboriladi. Birin-ketin Rumdagi shaharlar egallanadi.
02/12/1402 da Amir Temur Izmir tomon yuradi. 14 kundan qisqa muddatda 7 yil
Usmonli davlati ola bilmagan Izmir qal'asi olinadi. Ortidan Egridir va Nasibin
qal'alari olinadi. Temurbek Rum viloyatidan chiqib Gurjiston tomon yuradi.
Umuman olib bo'lmas deb atalgan Kartin qal'asini oladi. Qishni Qorabog'da
o'tqazgan Temurbek 26/03/1404 da Samarqand tomon yuradi. 19/05/1404 da yana
biror bora olinmagan qal'a Feruzko'h qal'asi 2 kunda olinadi. 1404-yil iyulda Amir
Temur Samarqandga kelib tushadi. 1405-yil Chinni olishni istagan Temurbek Chin
tomon yurishini boshlaydi. 14/01/1405 da O'trorga kelib tushadi. Biroq yurish
yakuniga yetmaydi. 1405-yil 18-fevralida ayozning ayozli kunlarida Temurbek
O'trorda hayotdan ko'z yumadi. 23/02/1405 da Sohibqiron Amir Temur
Samarqandda Go'ri Amirda ko'miladi.
Oltin O'rda davlati - To'qtamishxonning yengilishlaridan keyin Temurbek Oltin
O'rdada o'zi xon belgilab keladi va savdo aloqalarini saqlaydi. Temurbek davlati
bo'yinturug'i ostiga to'la kirmasa ham ortiq xavf tug'dirmaydigan davlatga
aylanadi. Oltin O'rda daqvlati cho'kishi boshlanadi.
Mamluq davlati - Shomdagi yengilishdan keyin Mamluqli davlati Temurbekning
so'rovlarini, elchi Atalmishni qo'yib yuborish va so'ralgan ot va qoramollar berish,
17

ta'minlaydi. 1379-yil Temurbek Xorazm tomon 4-bora yurish qiladi. Xorazm qal'a
qamalida Yusuf So'fiy Temurbek bilan birga-bir urushishni so'raydi. Temurbek
so'rovni sharaf bilib yolg'iz o'zi qal'a ostiga boradi. Biroq Yusuf So'fiy tashqariga
chiqmaydi. Temurbek qal'ani egallaydi. 1381-yilda Temurbek Eron o'lkasi tomon
qo'shin tortadi. Temurbek ketma-ket Fushanj qal'asini va Hirotni o'z davlati
yerlariga qo'shib oladi. Keyin Samarqandga qaytadi. 1382-yil boshlarida Xuroson
tomon yurish qiladi. Kalot qal'asi va Tushriz qal'asini egallaydi. Ortidan
Mozandaron Tomon yo'l oladi. Biroq Alibekning Kalotga yurishi yuzidan
Temurbek orqaga qaytadi. Keyin Samarqandga qaytadi. 1383-yil yozida
Temurbekning xotini Dilshod og'o va egachisi Qutlug' Turkon og'o o'ladi. Jeta
tomon qo'shin jo'natgan Amir Temur o'zi Mozandaron tomon yuradi. 1383-yil
kuzida Sabzavor qal'asi yiqitildi. Temurbek Seyiston tomon yo'l oladi. Rizo qal'a
qamalida Shoh Qutbiddinni yengadi va Seyistonni oladi. Keyin Bo'st tomon
yuradi.Qal'ayi Toqni va Bo'st qal'asini egallaydi. Hirmand daryosi bo'ylab yurib
Hazorbaro qal'asi(dinsizlar qal'asi) va Dahna qal'asini egallaydi. Qaytishda
Afg'oniylar bilan urushda dushmanni yengadi. Seyiston va Zobuliston qo'shilishi
ortidan Temurbek Samarqandga qaytib keladi. 1384-yil bahorida qayta
Mozandaron tomon yo'l oladi. 1385-yil yozida Sultoniya shahrini oladi. So'ngra
Omul va Sori o'lkalarini qo'l ostiga kiritadi va Samarqandga qaytadi.
Temurbekning Eron o'lkalaridan qaytishi ortidan To'qtamishxon Eronga bostirib
kiradi va shahar va qishloqlarni talaydi. 1386-yil o'tmishda 3-yillik yurish oti bilan
ingan yurishini boshlaydi. Luristonda qaroqchilar urilishidan keyin Ozarbayjon
13

Reja:
1. Amir Temur hokimiyati
2. Amir Temurning siyosatdagi salohiyati
3. Amir Temur markazlazlashgan davlat tuzishi
2

Demak, Amir Temur davrida boshqaruv ikki idora: dargoh va devonlarga
(vazirliklarga) bo`lingan.
Dargoh - eng oliy davlat idorasi. Uning boshlig`i ham tabiiy ravishda davlatning
oliy hukmdori. Amir Temur davlat tepasiga kelgandan so`ng chingiziylardan
bo`lmish Suyurg`atmishni xon, ya'ni oliy hukmdor deb e'lon qilgani ma'lum. Shu
bilan birga Suyurg`atmish «soxta xon» mavqeida bo`lib, amaldagi hokimiyat
Sohibqiron ixtiyorida bo`lganini ham bilamiz. Nima uchun shunday qarama-
qarshilik yuzaga kelgandi, savoli tug`iladi. Chingiziylarning 150 yillik hukmronligi
mamlakat hayotida katta ta'sirga ega bo`lganini ta'kidlagan edik. Siyosiy
munosabatlar, qarashlar, odatlar jamiyatning eng qaynoq, sohalaridan biri sifatida
yangilik va o`zgarishlarga boy bo`ladi. Masalan, ulus boshlig`ining biyobondan
qarorgoh qurishini olaylik. Mamlakatimizda asrlar davomida davlat boshlig`ining
qarorgohi shaxarlarda qanchalik tabiiy bo`lib kelgan bo`lsa, chingi ziylar davrida,
aksincha, xon biyobondagi qarorgohda turishi kerak, qabilidagi aqida siyosiy
muhitga qattiq singib ketgandi. Shunga o`xshash o`zgarishlardan bir qanchasi
mazkur bir yarim asrlik jarayonda o`z o`rnini topib olgandi. Gap ularning to`gri-
noto`griligida emas. Muhimi Amir Temur davlat tepasiga kelgan paytda ular
jamiyat hayotidagi voqeylikni tashkil etardi. Sohibqiron bularni nazarda tutmasdan
iloji yo`q edi. Ikkinchi tomondan, 1370 yili mamlakatda Amir Temurdan boshqa
ham yana bir qancha qudratli amirlar, ularni qo`llab-quvvatlovchi ijtimoiy-siyosiy
kuchlar bor edi. Ular ham zimdan yo ochiqchasiga mustaqil siyosat yurgizish, hatto
oliy taxtni egallash niyatida bo`lganlar. Bunday sharoitda Amir Temur o`zini
8

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.- Toshkent: Sharq, -2000.-365 b.
2. Temur tuzuklari. Ahmedov B. tahriri.- Toshkent: G‘afur G‘ulom, - 1991.-144 b.
3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar.-Toshkent: O‘qituvchi, 1994.-432 b.
4. Muiniddin Natanziy. Muntahab at- tavorix. –Toshkent, 1991.-260 b.
20

amakivachcha. Bu hech bir haqiqatga to`g`ri kelmaydi va uni isbotlovchi biron-bir
tarixiy ma'lumot yo`q. Shunga qaramay ba'zi bir hollarda Amir Temur shaxsi va
faoliyatini, demak, o`zbek xalqi tarixi va madaniyatini kamsitishga urinuvchilar
1358-yil Qazag anbekning o limidan so ngʻ ʻ ʻ Movarounnahrda boshlangan bosh-
boshdoqlik chog ida Temurbek amakisi Xoji Barlos bilan Kesh yerlarini
ʻ
boshqarardi. 1360-yil yanvarda Jeta (Mo g uliston) xoni Tug luq Temur
ʻ ʻ ʻ
Movarounnahrga yurish qiladi. Tug luq Temur bilan kelishgan Temurbekka
ʻ
Keshdan Sirdaryogacha bo lgan yerlar topshiriladi. Tug luq Temur orqasiga qaytib
ʻ ʻ
ketadi. Xizr Yasuriy va Temurbek birga qo shin yig adilari. Xoji Barlos esa
ʻ ʻ
Yasuriy bilan yovlashadi va unga qarshi yurish qiladi. Tomonlar Oyqor yaqinida
to qnashishadi. Temurbek tomon dushmanni yengadi. Biroq keyinroq Temurbek
ʻ
Yasuriy bilan yovlashadi. Kesh yaqinidagi Surushdagi urushda Temurbek
dushmanni yengadi. Temurbek Termiz tomonga qarab yuradi. Ali Jarjariy bilan
yovlashadi. Angor yaqinida to qnashishadi. Temurbek dushmanni yengadi. 1361-
ʻ
yil martda Tug luq Temur yana Movarounnahrga yurish qiladi. Temurbek yana
ʻ
Tug luq Temur oldiga boradi va Temurbekka Kesh viloyati va 10 ming kishi
ʻ
topshiriladi. Movarounnahrga xon qilib Ilyosxo ja, Tug luq Temurning o g li,
ʻ ʻ ʻ ʻ
tayinlanadi. Tug luq Temur o z yurtiga qaytadi. Temurbek Husaynbek bilan
ʻ ʻ
uchrashadi. Alibek Joni Qurboniy bu ikki bekni tutib qamatadi. Moxonda qamoqda
bir necha kun qolgan beklar Muhammadbek, Alibekning akasi, tomonidan ozod
qilinadi. Temurbek Seyiston tomon yuradi. Temurbek va Husaynbek Seyiston
hokimi so rovi va bergan so zlariga ko ra uning yovlariga qarshi urushishadi.
ʻ ʻ ʻ
10

Respublikasida amalga oshirilayotgan keng ko`lamli islohotlar ham davlat
boshqaruv sohasida mamlakatimizning ertangi kuniga bo`lgan ishonchni yanada
mustahkamlab, buyuk davlat arbobi Amir Temur tajribasini chuqur o`rganib,
amalda buyuk bobolarimiz tajribasidan unumli foydalanilayotganining isbotidir.
Bu esa xalqimiz kelajagi uchun adolatli turmush tarzi yaratib berish yo`lida
qilinayotgan say-harakatlarning samarasidir.
19

yalov taqdim etadi. Temurbek Balx tomon yuradi va Balxni qo lga olibʻ
Suyurg otmish O g lonni xon qilib ko taradi. 1370-yil Temurlilar davlati quriladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Temurbek Amir unvonini oladi va Samarqandni boshshahar etib belgilaydi. 1370-
yil kuzida yirik Qurultoy o'tkazadi. 1371-yil Amir Temur Jeta tomon 2 bora yurish
qiladi. Hevak o'lkasi va Kot shahri aslan Chig'atoy ulusining yerlari bo'lsada, biroq
u yerlar soliqlarini Xorazmdagi So'fiylar yig'ar edi. 1372-yil bahorda bu yerlarni
qaytarishni ko'zlab Temurbek Xorazm tomon ilk yurishini qiladi. Temurbek Qot
qal'asini qamal qiladi va qal'ani egallaydi. Temurbek Qovun arig'iining oldida
Husayn So'fiy bilan urushib dushmanni yengadi. Husayn So'fiy yengilishdan so'ng
Xorazmga qarab chekinadi va o'sha yerda o'ladi. Temurbek Yusuf So'fiy bilan
yarashadi va ortiga qaytadi. Qaytish ortidan Yusuf So'fiy Kotni talaydi. Temurbek
2-bora Xorazm tomon yuradi. Temurbek qudachilik qilish uchun bu gal Xorazmni
urmaydi. 1375-yil yanvarda Temurbek Jeta tomon 3-bora yurish qiladi. Ili daryosi
bo'yida urushda Temurbek dushmanni yengadi. 1376-yil Temurbek Xorazm tomon
3 chi yurishini qiladi. Biroq bu yurish chog'ida Sari Bug'a va Odilshoh yovlik
yo'liga o'tgani uchun ortiga qaytadi. Keyi 4-bora Jetaga yurish qiladi. Temurbek
qo'shini Jeta xoni Qamariddinni to'la yengadi. Shu yili to'ng'ich o'g'li Jahongir
Temuro'g'li o'ladi. Temurbek 5-bora Jeta tomon yuradi va To'qtamish o'g'lon bilan
uchrashadi. To'qtamishga Sig'noq va Sabron o'lkalarini beradi. 1376-yilning o'zida
Temurbek O'risxon tomon qo'shin tortadi. Jayron Qamishda yog'iy qo'shinini
yengadi. 1377-yilda Samarqandga qaytadi. Temurbek qaytishi ortidan To'qtamish
hokimiyati yiqiladi. Temurbek To'qtamishni yana qo'llaydi va qurol-yaroq bilan
12

yil ko'klam boshida Samarqandga qaytadi. 1392-yil yozida o'tmishda 5-yillik
yurish oti bilan ingan yurishini boshlaydi. Omul va Gitisiston qal'asi olinadi.
Temurbek 1393-yil boshida Iroq tomon qarab yuradi. Olinmas deb atalgan Safed
qal'asi olinadi. Potila yeri yaqinidagi urushda Temurbek Fors o'lkasing shohi Shoh
Mansurni yengadi va Shoh Mansurning boshi kesiladi. Temurbek Eron o'lkasi
noibligini Muzaffar oilasidan olib o'z beklariga bo'lib beradi. 1393-yil kuzida
Bog'dodga yetib keladi. Sulton Ahmad Jaloyir urushsiz qal'ani tashlab qochadi va
Temurbek Bog'dodni egallaydi. 1393-yil qish boshida olinmas deb atalgan Tikrit
qal'asi olinadi. Ortidan Diyorbakr tomon jo'nab u yerda o'z yo'rig'ini o'rnatadi.
1394-yil Ruha(Urfa) tomon borib u yerda o'z yo'rig'ini o'rnatadi. 1394-yil yanvarda
Temurbekning ikkinchi o'g'li Umarshayx o'ladi. Mardin qal'asi olinadi. Ortidan 3-4
ming yildan buyon olinmagan Homid qal'asi olinadi. 14/07/1394 da Avniq qal'asi
yiqitiladi. Amir Temur Gurjiston o'zgadinlilari ustiga yana bir bor yurish qilib
talaydi. Ortidan To'qtamishxon ustiga yurish qiladi. 15/04/1395 da Tarak daryosi
yoqasida Temurbek To'qtamish bilan to'qnashadi. Temurbek To'qtamishxonni
tamoman yengadi. Temurbek Jo'jixon ulusini urish uchun O'rus tomon yuradi. Ulus
boshshahri Saroy Botu qal'a shahri qulatiladi. Ortidan Qorasuv(Voronej) otli O'rus
viloyati yag'molanadi. Keyin Maskav(Moskva) shahri tomon yuradi va u yerni
talaydi. Temurbek Ozoq(Azov) qal'asini oladi. 1396-yil Temurbek Elburzko'hga
qaytadi. Olinmas deb atalgan Kula va Tovus qal'alarini oladi. Temurbek Kavkaz va
shimoldagi o'lkalarda o'z hokimiyatini o'rnatgandan keyin 18/07/1396
Hamadondan Samarqand tomon yo'lga tushadi. 1398-yil Amir Temur Chinga
15

davlat chiligi tarixida tutgan buyuk o`rni shundaki, u o`zining butun faoliyati
mobaynida ana shu asoslarni ro`yobga chiqara oldi. Ya'ni 150 yillik qaramlikdan
so`ng davlatimiz siyosiy mustaqilligini tikladi; o`z davrida mav jud shariat, to`ro-
tuzuklar asosida jamiyat hayotini boshqarishni yo`lga qo`yildi; markazlashgan
davlat tizimini yaratdiki, o`z zamonasi uchun bu dunyo miqiyosidagi
taraqqiyparvar voqea hisoblangandi; iqtisodiy muno sabatlar (dehqonchilik,
hunarmandchilik, savdo-sotiq) rivoji uchun barcha ichki va tashqi sharoitlarni
barpo etishga qattiq kirishdi; ijtimoiy munosabatlarni (soliq tizimi, mulkchilik,
turli ijtimoiy tabaqalar manfaatini nazarga olish va xokozo) muhim deb bildi;
hukmronligining dastlabki kunlaridan to umrining oxirigacha fan va madaniyat
ravnaqiga alohida diqqat bilan qaraldi; o`z davri shart-sharoitiga ko`ra tashqi
siyosatda qatiy va faol hamda maqsadga muvofiq ravishda harakat qilib, davlatni
saltanat mavqeiga olib chiqdi; o`lkani dunyoning eng buyuk siyosiy, iqtisodiy,
madaniy markaziga aylantirdi; asosida yakkahukmronlik mazmuni yotgan jamiyat
boshqaruvida birinchi rahbar qanday bo`lishi kerakligini namoyon etib ketdi.
Shu bilan birga Amir Temur mazkur sakkiz asosni yana bir muhim – to`qqizinchi
asos bilan boyitdi. U ham bo`lsa, jamiyat rivojida barcha ijtimoiy tabaqa lar
faoliyatini nazarda tutish va manfaatlarini ta'minlashdan iboratdir. Amir Temur
bo`yicha bunday ta baqalar 12 ta bo`lib, ularda jamiyatning barcha tarkibiy qismlari
o`rin olgan. Diqqatga sazovor tomoni shundaki, tuzuklar bayonida Amir Temur
tabiiy ravishda din va shariatni birinchi o`rinda ta'kidlagan holda ijtimoiy
tabaqalarga bo`lgan munosabatni boshqa yo`nalish va masalalardan ustun qo`yadi.
6

Amir Temur davlatada hokimiyatni amalga

oshirish usullari hamda xalq hokimiyatchilish

masalalari

Reja:

Amir Temur hokimiyati
Amir Temurning siyosatdagi salohiyati
Amir Temur markazlazlashgan davlat tuzishi

Купить