Amir Temur va temuriylar davrida me'morchilik taraqqiyoti - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	73.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

23 Продаж

Amir Temur va temuriylar davrida me'morchilik taraqqiyoti

Купить

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
UNIVERSITETI
___________________________________________________
FAKULTETI
________________________________________________
KAFEDRASI
“ Amir Temur va temuriylar davrida me'morchilik taraqqiyoti”
mavzusidagi
KURS ISHI
Bajardi: _______________________
Rahbar: _______________________
_________________
(imzo)
Toshkent-2024

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………...………………………….
….....3
I.BOB. AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA ME’MORCHILIK
TARAQIYOTI………………………………………………………....……....….9
1.1. Amir Temur davri madaniyati va uning asosiy xususiyatlari……….…..…......9
1.2. Temuriylar davrida me’morchilikga bo‘lgan e’tibor..…………………......…17
II.BOB XIV-XV TEMURIYLAR DAVRIDA QURILGAN BINOLAR ……..25
2.1. Temuriylar davrida Samarqand shaharida me’morchilik na’munalari….....…
25
2.2. Oq Saroy binosi qurilishi…….………………………………………..….
…..29
XULOSA…………………………………………………………………………33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………………….....35

2

KIRISH
O‘zbekiston dunyoga mashhur diyor bo‘lib, jahon ilm-fani va madaniyati
rivojiga ulkan hissa qo‘shgan zamin hisoblanadi, Shuningdek, bu hududda
insoniyat madaniyatining durdonalari hisoblangan ko‘plab betakror, mahobatli
tarixiy me’moriy obidalar mavjud. O‘zbekiston Respublikasi hududida
me’morchilik va binokorlik qadim zamonlardan — miloddan avvalgi III
minginchi, ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, X minginchi yillardan boshlangan1 .
Shundan so‘ng bu tarixiy diyor asrlar mobaynida turli me’morchilik san’ati
obidalari maskaniga aylandi. Jang-u jadallar vaqtida anchasi barbod bo‘ldi. XIV
asrdan me’morchilik yana rivojlana boshlagan.
Amir Temur davri O‘zbekiston tarixining oltin sahifalaridan biri bo‘lib,
ushbu davrda ilm-fan, madaniyat, adabiyot va me'morchilikning yuqori
cho‘qqilarni zabt etgani ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa, me'morchilik sohasidagi
yutuqlar nafaqat O‘zbekiston, balki butun dunyo tamadduniga ulkan hissa
qo‘shgan. Temuriylar davrida yaratilgan me'moriy obidalar o‘zining betakror
naqshlari, zamonaviy muhandislik yondashuvlari va diniy hamda dunyoviy
g‘oyalarni mujassamlashtirgani bilan ajralib turadi.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning "Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi 1
" asarida milliy merosimizni asrab-avaylash va dunyoga tanitish
masalalariga alohida e'tibor qaratilgan. Ushbu siyosiy qarashlar, Amir Temur
davrining madaniy yodgorliklarini tadqiq qilish va ulardan kelajak avlodlar uchun
saboq chiqarishning naqadar muhim ekanini ta'kidlaydi.
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda tarixiy meros, tarixiy xotiraning
qayta tiklanishi nafaqat O‘zbekiston Respublikasi rahbariyati va tarixchilarining,
shu bilan birga keng jamoatchilikning diqqat e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Bu esa,
O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan bir necha
marta ta’kidlangan va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining maxsus
1
Shavkat Mirziyoyev."Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz
3

qarorlari bilan belgilanishi tarix fani oldiga katta mas’uliyatni yuklaydi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston olimlarining samarali tadqiqotlari natijasida
milliy tariximizning ilgari noma’lum bo‘lgan sahifalari ochildi, tarixiy
o‘tmishimizning ko‘p jihatlari kashf etildi. Tarixiy haqiqatni tiklash jarayonida
zamonaviy yondashuvni talab qiladigan dolzarb muammolar mavjud bo‘lib, ular
qatoriga, davlatchiligimiz tarixida chuqur iz qoldirgan tarixiy shaxslarning hayoti
va faoliyatini tadqiq etish muhim ahamiyatga egadir. Shunday shaxslardan biri
Sohibqiron Amir Temur bo‘lib, “tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik
ramzi bo‘lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida
o‘zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilmu fan, madaniyat
bunyodkorlik, din va ma’naviyat rivojiga keng yo‘l ochdi”.
Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A. Karimov Amir Temur nomini tiklash va abadiylashtirish masalalariga katta
e’tibor qaratdi. Bu yillar uning shaxsi va tarixini qayta tiklash yillari bo‘ldi. Amir
Temur tavalludining 660 yilligini nishonlash va 1996 yilni “Amir Temur yili” deb
e’lon qilish to‘g‘risida, “Temuriylar tarixi” davlat muzeyini tashkil etish
to‘g‘risida”, “Amir Temur ordenini ta’sis etish to‘g‘risida” kabi qator farmon va
qarorlar, hamda ularning ijrosi muhim tarixiy voqea bo‘lib, ushbu mavzuni davlat
miqyosida ko‘tarilishi uning yanada dolzarbligini ko‘rsatadi.
Dunyo ilmiy jamoatchiligining Amir Temur shaxsiga bo‘lgan e’tiborini
hisobga olib, YUNESKO tomonidan Parijda “Temuriylar davrida ilm-fan,
madaniyat va maorifning gullab yashnashi” haftaligi o‘tkazildi. Bu tadbirlar
samarasi o‘laroq, Amir Temur hayoti va faoliyatiga oid yangi tadqiqotlar,
manbalar ilmiy muomalaga kiritildi. Ta’kidlaganidek: “bizning tariximizda Amir
Temurday ulug‘ siymo bor ekan, uning qoldirgan merosi, pandu o‘gitlari bugungi
hayotimizga hamohang ekan, oldimizda turgan bugungi muammolarni yechishda
bizga qo‘l kelayotgan ekan, bizning bu merosni o‘rganmasdan, ta’riflamasdan,
targ‘ibot qilmasdan haqqimiz yo‘q”. Mustaqillik yillarida Amir Temur shaxsi va
davriga oid shu qadar ko‘plab manbalar tarjimasi amalga oshirildi, tarixiy-ilmiy,
ilmiy-ommabop adabiyotlar yaratildiki, bu ularni tarixshunoslik nuqtai nazaridan
4

tizimlashtirish, ilmiy tahlil etish, yutuq va kamchiliklarini aniqlash zarurligini
ko‘rsatadi. Bu esa zamonaviy tarix fani uchun dolzarb hisoblandi. 2
Arxitekturada yangi uslub vujudga kelgan (masalan, Bayonqulixon
maqbarasi). O‘sha davrning me’morchilik namunalari Shohi Zinda kompleksida
saqlangan. Bu davrda me’morchilik rivojlanishiga Amir Temur va uning avlodlari
o‘zlarining ulkan beqiyos hissalarini qo‘shgan.
O‘rta Osiyo zaminida temuriylar davri ilm-fan, adabiyot, san’at sohlarida
kamolot bosqichiga ko‘tarildi. Тemuriylar davlatining qudrati ayniqsa
me’morchilikda namoyon bo‘ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan “Qudratimizni
ko‘rmoq istasang- binolarimizga boq!” degan yozuv Тemur davlatining siyosiy
vazifasini ham anglatar edi. Тemur davrida Movarounnahr shaharlari qurilishida
istehkomlar, shoh ko‘chalar, me’moriy majmualar keng ko‘lam kasb etadi. Ilk o‘rta
asrlardagi shaharning asosiy qismi bo‘lgan “Shahriston”dan ko‘lam va mazmuni
bilan farq qiluvchi “hisor” qurilishini Samarqand va Shahrisabzda kuzatish
mumkin. Тemur davrida Kesh shahar qurilishi yakunlandi. “Hisor”ning janubi-
g‘arbida hukumat saroyi Oqsaroy va atrofida rabotlar, bog‘-rog‘lar qurildi.
Тemur saltanat poytaxti Samarqandni bezatishga alohida e’tibor berdi.
Shaharda “Hisori”, qal’a, ulug‘vor inshoatlar va tillakor saroylar bunyod ettirdi.
Samarqandga kiraverishdagi Ko‘hak tepaligida Cho‘pon ota maqbarasi Ulug‘bek
davrida qurilgan bo‘lib, bu inshootda mutanosiblik, umumiy shaklning nafisligi,
bezaklarda ulug‘vorlik uyg‘unlashib ketgan. Тemur davrda Samarqand
Afrosiyobdan janubda mo‘g‘ullar davridagi ichki va tashqi shahar o‘rnida qurila
boshladi hamda bu maydon qal’a devori va xandok bilan o‘ralib (1371 y) Hisor
deb ataldi. Hisor 500 gektar bo‘lib devor bilan o‘ralgan. Shaharga oltita
darvozadan kirilgan.
Shahar mahalalardan iborat bo‘lib, guzarlarga birlashgan. Shaharda
me’moriy majmualar shakllanishi Тemur va temuriylar davrining eng katta yutug‘i
bo‘ldi. Me’morchilik taraqqiyotning yangi bosqichiga ko‘tarildi, inshootlar
ko‘lami bilan birga uning shakli ham ulkanlashdi. Bu jarayon muhandislar,
2
I.Karimov. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2008, 34-bet.
5

me’morlar va naqqoshlar zimmasiga yangi vazifalarni qo‘ydi. Тemur davrida
gumbazlar tuzilishida qirralar oralig‘i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda
ichkaridan yoysimon qovurg‘alarga tayangan tashqi gumbazni ko‘tarib turuvchi
poy gumbazning balandligi oshdi. Ulug‘bek davrida gumbaz osti tuzilmalarning
yangi xillari ishlab chiqildi. Aniq fanlardagi yutuqlar me’morchilik yodgorliklarida
aniq ko‘rinadi (Shohizinda, Ahmad Yassaviy, Go‘ri Amir maqbaralari, Bibixonim
masjidi, Ulug‘bek madrasasi). Ularning old tomoni va ichki qiyofasi rejalarini
tuzishda me’moriy shakllarning umumiy uyg‘unligini belgilovchi geometrik
tuzilmalarning aniq o‘zaro nisbati bor. Bezak va sayqal ishlari ham bino qurilishi
jarayonida baravar amalga oshirilgan.
Тemuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va Хuroson
me’morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan. Тemur va Ulug‘bek davri
me’morchiligida bezakda ko‘p ranglilik va naqshlar xilma-xilligi kuzatiladi.
Epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga, xattotlik san’atini mukammal
egallagan ustalar olti xil yozuvda ishlagan.
Koshin qatamlarida tasvir mavzui kam uchraydi. Oqsaroy peshtoqlarida Sher
bilan Quyoshning juft tasviri uchraydiki, bu ramziy ma’noga ega. Тemur va
Ulug‘bek davrida bino ichining bezagi ham xilma-xil bo‘lgan. Devor va shift, hatto
gumbaz ham naqsh bilan ziynatilgan. Тemur davrida qurilgan binolarda ko‘k va
zarhal ranglar ustun bo‘lib, dabdabali naqshlar ishlangan, Ulug‘bek davrida Хitoy
chinnisiga o‘xshash oq fondagi ko‘k naqshlar ko‘p uchraydi.
Bu davrda diniy inshootlar, hukmdor saroylari, aslzodalarning qarorgohlari
ko‘plab qurildi. Тemur Hindiston yurishidan so‘ng (1399 y). Samarqandda jome
masjidi qurdiradi. Uning ro‘parasida Bibixonim madrasasi va maqbara bunyod
ettirdi. Ulug‘bek Buxoro Jome masjidini kengaytirib, qayta qurish ishlarini
boshlagan, biroq u XVI asrda qurib bitkazdi.
Mavzuning o‘rganish darajasi. Anjumanda qurilish, me’morchilik,
dizaynerlikka oid bir qator institutlarimizning professor o‘qituvchilari so‘zga
chiqib, Amir temur va Temuriylar davri arxitekturasining o‘ziga xos jihatlarini
sanab o‘tdilar. Shuningdek, o‘z ma’ruzalari bilan ishtirok etganlar, Amir
6

Temurning bunyodkorlik ishlari, Temuriylar davri me’morchiligidagi bitiklar
hususida alohida to‘xtaldi.Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyin o‘z
milliy qadriyatlarimiz, ota-bobolarimizdan qolgan urf-odatlarimizga, qadimgi
an’analarimizni qayta tiklashga bo‘lgan e’tibor ancha oshdi, jumladan, tarixiy
obidalarimizga ham katta e’tibor qaratilmoqda.Amir Temur va temuriylar
madaniyati nafaqat O‘zbekiston, balki butun jahon madaniyati taraqqiyotiga katta
hissa qo‘shganligi barchamizga ma’lum. Amir Temur va Temuriylar davri
me’morchiligi, me’morchilik tarixida ma’lum darajada tahlil etilgan. Amir Temur
dastlab, Samarqand shahrini o‘z davlatining poytaxtiga aylantirdi va bu yerda
ulkan bunyodkorlik ishlarini amalga oshirdi. 3

Uning Samarqand shahrini qayta qurish g‘oyalari keyinchalik Buxoro,
Shahrisabz, Shohruhiya, Binkent, Baylaqon, Hirot, Marv va boshqa shaharlarga
tarqaldi. Buyuk Sohibqiron davrida binolarni mahobatli, naqshinkor, majmua
tarzida qurish san’ati yuzaga keldi va rivoj topdi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Tarixiy shaxslarning qiyofalari ham
miniatyuralarda aks etgan. Amir Temur qiyofasi tiriklik vaqtida aks etgan
miniatyuralar hali topilmagan. Asl holatiga yaqin suratlar “Zafarnoma”ning
dastlabki ko‘chirilgan nusxalarida uchraydi. Uning bir muncha yorqinroq qiyofasi
Hirotda (1467 y.) ko‘chirilgan “Zafarnoma”da keltiriladi. Dastlab Mirak Naqqosh
boshlagan va Behzod yakunlagan ushbu miniatyurada boy kompozisiya va serjilo
bo‘yoqlarning uyg‘unligi ajralib turadi.
Miniatyura rassomchiligining taraqqiyoti adabiyotning rivoji bilan bog‘liq
bo‘lgan. Musavvirlar Firdavsiy, Nizomiy, Dehlaviy, so‘ngra Jomiy va Navoiy
asarlariga rasmlar ishlagan. XIV asrda “Jome’ ut-tavorix”, “Tarixi Rashidiy” kabi
tarixiy asarlarga ham miniatyuralar ishlagan. Bu an’ana Temuriylar davrida ham
davom ettirilib, “Zafarnoma” va “Temurnoma” asarlarida jang lavhalari
tasvirlanadi. Ayrim hollarda diniy asarlarga ham Makka va Madina tasviri
tushirilgan. Badiiy asarlarning ba’zilarida Muhammad payg‘ambarning (yuzi
3
Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi majlislar zalida "Amir Temur va Temuriylar davri
arxitekturasi" ga bag’ishlangan ilmiy - amaliy seminar
7

niqobda) odamlar orasida turgan holati va me’rojga chiqishlariga oid lavhalar
uchraydi. 4
XV asr miniatyuralarining aksariyatida sharq she’riyatining qahramonlari-
Layli va Majnun, Xusrav va Shirin, Rustam, jang lavhalari tasvirlanadi. Umuman
miniatyura san’ati Iroq, Eron, Xuroson, Movarounnahr va Hindistongacha hududda
bir davrga xos badiiy- estetik hodisa edi. Bu hodisa Temuriylar bilan bog‘liq
bo‘lib, temuriylarning Bag‘dod, Sheroz, Tabriz, Hirot, Samarqand, Dehli kabi
markazlarida bir necha miniatyura maktablari vujudga keldi.
Samaqanddagi saroy musavvirlari Abul Xayya va uning shogirdlari Shayx
Mahmud Taliliy, Pir Ahmad Bog‘i Shamoliy, Muhammad bin Mahmudshoh,
Darvesh Mansurlar ishlagan rasmlar nozik, bo‘yoqlar ustalik bilan qo‘llangan.
ularning miniatyuralari temuriylar davriga xos ov-shikor mavzuida yaratilgan.
1420 yildan keyin Boysunqur Mirzo Hirotda xattotlik va naqqoshlik ustaxonasi
tashkil qilgach bu rassomlarning ayrimlari hirotga ko‘chib o‘tadi. Abul hayya
tarixiy asarlariga ishlagan miniatyuralarda Amir Temur va temuriylarning
qiyofalari aks etsa, badiiy asarlarga ishlagan rasmlarida ham ular turli holatlarda
tasvirlanadi.
Mavzuning davr chegarasi . Temuriylar saltanati XV asrning oxirlaridan
XVI asrning boshlarigacha O‘rtacha Osiyo va bugungi Tojikiston, Afghanistan,
Hindiston va Eronning bir qismini bosqichma-bosqich o‘z ichiga olgan kuchli
dinastiya edi. Bu davrda, san'at, mimos va adabiyot sohalarida ko‘p yuksalishlar
bo‘lib, Timuriylar xususiy uslubiyat va Islom madaniyatiga o‘ta ta'sir qo‘shtilar
Kurs ishi mavzusining nazariy uslubiy asosi. Kusr ishi materiallari
tarixiylik, ilmiy xolislik va obyektivlik prinsiplari asosida taxlil qilindi.
Shuningdek, tarixiy- qiyosiy taxlil , qadriyatlar uyg‘unligi kabi tamoillarga amal
qilindi . Tarixiy va arxeolagik manbalardan foydalanish va ularni taqqoslash usuli
qo‘llanilgan.
4
Ibn Arabshoh, Ajoib ulmakdur fi axbori Temur, T., 1992; B.45
8

Kurs ishining strukturasi. Kurs ishi ikki bob, to‘rt paragrif, xulosa
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I.BOB. AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA ME’MORCHILIK
TARAQIYOTI
1.1. Amir Temur davri madaniyati va uning asosiy xususiyatlari
O‘rta Osiyo zaminida temuriylar davri ilm-fan, adabiyot, san’at sohlarida
kamolot bosqichiga ko‘tarildi. Тemuriylar davlatining qudrati ayniqsa
me’morchilikda namoyon bo‘ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan “Qudratimizni
ko‘rmoq istasang- binolarimizga boq!” degan yozuv Тemur davlatining siyosiy
vazifasini ham anglatar edi. Тemur davrida Movarounnahr shaharlari qurilishida
istehkomlar, shoh ko‘chalar, me’moriy majmualar keng ko‘lam kasb etadi. Ilk o‘rta
asrlardagi shaharning asosiy qismi bo‘lgan “Shahriston”dan ko‘lam va mazmuni
bilan farq qiluvchi “hisor” qurilishini Samarqand va Shahrisabzda kuzatish
mumkin. Тemur davrida Kesh shahar qurilishi yakunlandi. “Hisor”ning janubi-
g‘arbida hukumat saroyi Oqsaroy va atrofida rabotlar, bog‘-rog‘lar qurildi.
Тemur saltanat poytaxti Samarqandni bezatishga alohida e’tibor berdi.
Shaharda “Hisori”, qal’a, ulug‘vor inshoatlar va tillakor saroylar bunyod ettirdi.
Samarqandga kiraverishdagi Ko‘hak tepaligida Cho‘pon ota maqbarasi Ulug‘bek
davrida qurilgan bo‘lib, bu inshootda mutanosiblik, umumiy shaklning nafisligi,
bezaklarda ulug‘vorlik uyg‘unlashib ketgan. Тemur davrda Samarqand
Afrosiyobdan janubda mo‘g‘ullar davridagi ichki va tashqi shahar o‘rnida qurila
boshladi hamda bu maydon qal’a devori va xandok bilan o‘ralib (1371 y) Hisor
deb ataldi. Hisor 500 gektar bo‘lib devor bilan o‘ralgan. Shaharga oltita
darvozadan kirilgan. 5
Shahar mahalalardan iborat bo‘lib, guzarlarga birlashgan. Shaharda
me’moriy majmualar shakllanishi Тemur va temuriylar davrining eng katta yutug‘i
bo‘ldi. Me’morchilik taraqqiyotning yangi bosqichiga ko‘tarildi, inshootlar
ko‘lami bilan birga uning shakli ham ulkanlashdi. Bu jarayon muhandislar,
me’morlar va naqqoshlar zimmasiga yangi vazifalarni qo‘ydi. Тemur davrida
5
Ibn Arabshoh, Ajoib ulmakdur fi axbori Temur, T., 1992; B.54
9

gumbazlar tuzilishida qirralar oralig‘i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda
ichkaridan yoysimon qovurg‘alarga tayangan tashqi gumbazni ko‘tarib turuvchi
poy gumbazning balandligi oshdi. Ulug‘bek davrida gumbaz osti tuzilmalarning
yangi xillari ishlab chiqildi. Aniq fanlardagi yutuqlar me’morchilik yodgorliklarida
aniq ko‘rinadi (Shohizinda, Ahmad Yassaviy, Go‘ri Amir maqbaralari, Bibixonim
masjidi, Ulug‘bek madrasasi). Ularning old tomoni va ichki qiyofasi rejalarini
tuzishda me’moriy shakllarning umumiy uyg‘unligini belgilovchi geometrik
tuzilmalarning aniq o‘zaro nisbati bor. Bezak va sayqal ishlari ham bino qurilishi
jarayonida baravar amalga oshirilgan.
Тemuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va Хuroson
me’morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan. Тemur va Ulug‘bek davri
me’morchiligida bezakda ko‘p ranglilik va naqshlar xilma-xilligi kuzatiladi.
Epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga, xattotlik san’atini mukammal
egallagan ustalar olti xil yozuvda ishlagan. 6
Koshin qatamlarida tasvir mavzui kam uchraydi. Oqsaroy peshtoqlarida Sher
bilan Quyoshning juft tasviri uchraydiki, bu ramziy ma’noga ega. Тemur va
Ulug‘bek davrida bino ichining bezagi ham xilma-xil bo‘lgan. Devor va shift, hatto
gumbaz ham naqsh bilan ziynatilgan. Тemur davrida qurilgan binolarda ko‘k va
zarhal ranglar ustun bo‘lib, dabdabali naqshlar ishlangan, Ulug‘bek davrida Хitoy
chinnisiga o‘xshash oq fondagi ko‘k naqshlar ko‘p uchraydi. 7
Bu davrda diniy inshootlar, hukmdor saroylari, aslzodalarning qarorgohlari
ko‘plab qurildi. Тemur Hindiston yurishidan so‘ng (1399 y). Samarqandda jome
masjidi qurdiradi. Uning ro‘parasida Bibixonim madrasasi va maqbara bunyod
ettirdi. Ulug‘bek Buxoro Jome masjidini kengaytirib, qayta qurish ishlarini
boshlagan, biroq u XVI asrda qurib bitkazdi.
Тemur davrida Saroy Mulk xonim Go‘ri Amir majmuasida madrasalar
qurilgan. Ulug‘bek Samarqand, Buxoro va G‘ijduvonda madrasalar bunyod etirdi.
XV asrda madrasa me’morchiligi o‘zining uzil-kesil qiyofasiga ega bo‘ldi.
6
Mirza Muxammad Xaydar, Tarixi Rashidi. T., 1996; 137
7
Nizomiddin Shomiy, Zafarnoma, T., 1996; S 34
10

Madrasa qurilishi yagona tizim bo‘yicha rejalashtirilsa ham, asosiy shakllari,
ularning o‘zaro nisbatlari va bezaklariga ko‘ra har biri o‘z qiyofasiga ega edi.
Тemuriylarning ikki san’at durdonasi-Samarqanddagi Ulug‘bek va Hirotdagi
Gavharshodbegim madrasalari yagona tizim rejasi bo‘yicha qurilganiga qaramay,
bir-biridan farq qiladi.
Тemuriylar davridan qolgan maqbara, din arboblari va ruhoniylar qabrini o‘z
ichiga oluvchi to‘siq-xazira, avliyolar qadamjolari, dahma alohida guruhni tashkil
qiladi. Samarqandda Тemur davrida shayx Burxoniddin Sag‘orjiy xilxonasi –
Ruhobod maqbarasi va Тemuriylar xilxonasi -Go‘ri Amir. Shuningdek, Shohizinda
majmuasida peshtoqli maqbaralar guruhi quriladi. Ulug‘bek davrida ijodiy
izlanishlar samarasi dahmalarning me’moriy ko‘rinishiga ham ta’sir o‘tkazadi.
Shohizinda majmuasida sakkiz qirrali maqbara va hozirgacha Qozizoda Rumiy
maqbarasi deb kelinayotgan (“Sultonning onasi” uchun qurilgan, asli noma’lum)
maqbara quriladi. 8
Ulug‘bek Buxoro, G‘ijduvon, Shahrisabz, Тermiz, Тoshkentda
ham noyob obidalar qurdirgan. Ammo qurilish miqyosi va bezaklar bo‘yicha
Samarqanddagi obidalar ustunlik qiladi. Тoshkentda Zangi ota maqbarasi va
Shayxontohur majmuasi, bo‘lib, Qaldirg‘ochbiy maqbarasi XV asrning birinchi
yarmiga mansub.
Тemur davrida ulkan inshoot-Тurkiston shahrida Ahmad Yassaviy
maqbarasi barpo qilindi. Bu maqbara musulmon Sharqining me’moriy
yodgorliklari orasida eng noyobidir.
Qadamjolar me’morchiligi ham o‘ziga xos tuzilishga ega. Тemur Buxoroda
Chashmai Ayub (1380y.) yodgorligini qurdiradi. Shunigdek, Тemur Shahrisabzda
ziyorat va dafn marosimlari uchun “hazira”-”Dor us-Siyozat” (1389-1400)
xilxonasini qurdirgan. O‘g‘li Jahongir vafot etgach Shahrisabzda maqbara (hazrati
Imom) qurdirgan. Unda Хorazm me’morchiligi an’analarini ko‘rish mumkin. 9
Samarqanddagi Ulug‘bek rasadxonasi me’moriy san’atning noyob
yodgorligidir. Rasadxona diametri 48 metrli aylana shaklda bo‘lib, uch qavatlidir.
8
Ahmedov B., Ulug bek, T., 1989; 57b.ʻ
9
Fayziyev T., Mirzo Ulug bek avlodlari, T., 1994; 32b.
ʻ
11

Тemuriylar davrida qurilgan saroylar ikki xil bo‘lgan. Birinchisi-ma’muriy-
siyosiy maqsadda bo‘lib, qal’a yoki shahar ichida qurilgan. Ikkinchisi-shahar
tashqarisidagi bog‘larda qurilgan qarorgohlarda qabul marosimlari, majlislar
o‘tkazilgan va xordiq chiqarilgan. Shahrisabzdagi Oqsaroy gumbazining diametri
22 metr bo‘lib, toq va ravoqlari beqiyos bo‘lgan. Тemur va Ulug‘bekning asosiy
qarorgohi Samarqanddagi Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroy deyiladi. Shuningdek,
shahar tashqarisida Тemur o‘n ikkita bog‘ va saroylar bunyod ettirgan.
Ulug‘bek davrida Samarqandning Registon maydoni shakllandi, “Masjidi
Muqatta”, 210 gumbazli Ko‘kaldosh jom’e masjidi qad ko‘tardi. Shohizindada
ayrim maqbaralar, Shahrisabzda Ko‘kgumbaz masjidi, “Chilustun” va
“Chinnixona” saroylari uning davrida qurildi.
XV asrning ikkinchi yarmida Samarqandda Хo‘ja Ahror madrasasi,
Ishratxona, Oqsaroy maqbaralari bunyod qilindi.
Amir Тemur va Ulug‘bek davrida tasviriy san’at turli yo‘nalish bo‘yicha
yuksaldi. Islomda jonli narsalar tasviriga sig‘inmaslik tasviriy san’atda naqshning
ravnaqiga sabab bo‘ldi. O‘rta Osiyoda arablar bosqini tufayli to‘xtab qolgan
devoriy suratlar va umuman tasviriy san’at Тemur davrida yangi shakl va
mazmunda tiklandi. Хattotlik- qo‘lyozma adabiyotning ajralmas bir qismi
hisoblangan. Miniatyura- tasviriy san’atga ham avvalo naqsh sifatida qaralgan. 10
Тemuriylar davrida tiklangan devoriy suratlar esa XVI asrda yana to‘xtab qoldi.
Samarqanddagi Тemuriylarning saroy-qarorgohlarida qabul marosimlari, jang
voqealari, ov manzaralari, xalq bayramlari tasviri tushirilgan devoriy suratlar
bo‘lgan. Тemur, o‘g‘illari, nabiralari, ayollari va kanizaklari tasviri bu devoriy
suratlarda aks ettirilgan Ulug‘bek devorida ham devoriy suratlar mavzu jihatdan
rang-barang bo‘lib, uslubiy jihatdan miniatyura janriga yaqin bo‘lgan. 11
Bu davrda
qayta ko‘chirilgan Abdurahmon as-So‘fiyning (X asr) falaqiyotga oid asariga
ishlangan bir suratda Andromeda yulduzlar turkumi Chochlik ayol qiyofasida
tasvirlanadi. Samarqand rasadxonasida esa to‘qqiz falak ko‘rinishi, yetti gardish,
10
Fayziyev T., Temuriylar shajarasi, T., 1995; B.67
11
Muhammadjonov A., Temur va temuriylar saltanati, T., 1996; 254b
12

yetti yulduz-yoritqich daraja, vaqt bo‘limlari, Yer yuzining yetti iqlimi
tasvirlangan.

XV asr miniatyuralarining aksariyatida sharq she’riyatining qahramonlari-
Layli va Majnun, Хusrav va Shirin, Rustam, jang lavhalari tasvirlanadi. Umuman
miniatyura san’ati Iroq, Eron, Хuroson, Movarounnahr va Hindistongacha hududda
bir davrga xos badiiy- estetik hodisa edi. Bu hodisa Тemuriylar bilan bog‘liq
bo‘lib, temuriylarning Bag‘dod, Sheroz, Тabriz, Hirot, Samarqand, Dehli kabi
markazlarida bir necha miniatyura maktablari vujudga keldi.
Samarqand miniatyura maktabi XIV-XV asrning birinchi yarmida qaror
topgan bo‘lib, turli turkumda yaratilgan bu miniatyuralarda Sharqiy Тurkiston
san’atiga xos bo‘lgan Тurkiy obrazlarda Хitoy rassomchiligi ta’siri sezilib turadi.
Samaqanddagi saroy musavvirlari Abul Хayya va uning shogirdlari Shayx
Mahmud Тaliliy, Pir Ahmad Bog‘i Shamoliy, Muhammad bin Mahmudshoh,
Darvesh Mansurlar ishlagan rasmlar nozik, bo‘yoqlar ustalik bilan qo‘llangan.
ularning miniatyuralari temuriylar davriga xos ov-shikor mavzuida yaratilgan.
1420 yildan keyin Boysunqur Mirzo Hirotda xattotlik va naqqoshlik ustaxonasi
tashkil qilgach bu rassomlarning ayrimlari hirotga ko‘chib o‘tadi. Abul hayya
tarixiy asarlariga ishlagan miniatyuralarda Amir Тemur va temuriylarning
qiyofalari aks etsa, badiiy asarlarga ishlagan rasmlarida ham ular turli holatlarda
tasvirlanadi. Хalil Sulton davrida ishlangan ayrim miniatyuralar grafik tarzda,
badiiy jihatdan o‘ziga xos “siyohi qalam” uslubida ishlangan. Тemur hayotlik
davrida uning saroy devorlarida shoh va shahzodalar bor bo‘yida tasvirlanib,
haqiqiy portret janrini Kamoliddin Behzod shakllantirdi. 12
Umuman, Тemur va
temuriylarning qiyofalari tasvirlangan ko‘plab miniatyuralar dunyoning turli
kutubxonalarida saqlanmoqda. Ularning aksariyatida rasm chizilgan davr yoki
rassom, joy, maktab ko‘rsatilmagan. Biroq, bu miniatyuralarda nur sochib turgan
quyoshsimon sherning boshi tasvirlangan tug‘-Тemurning gerbi-uning saroyi
peshtoqida, Хalil Sulton va Ulug‘bek zarb qilgan tangalarda uchraydi. Shuningdek,
12
Abdurazzoq Samarqandiy, Matlai sa dayn va majmai baxrayn, T., 1969; 114bʼ
13

tabiat tasvirida to‘q yashil va jigarrang ko‘pligi, kiyimlar turkiy millatga xos
bo‘lganligidan bu miniatyuralar Samarqand miniatyurachilik maktabiga mansub
deyish mumkin. Chunki, Hirot va Sheroz miniatyuralari qahramonlarining
kiyimlari boshqacharoqdir.
Samarqand maktabi miniatyurachilari vakillari kompozitsiya yaratish va
manzara tasvirida mahoratlidirlar.
Ulug‘bek davrida mashhur bo‘lgan xattot va musavvir asli Obivardlik Sulton
Ali Boverdiy miniatyuralari chiziqlarning keskinligi, ranglarning yorqinligi bilan
o‘ziga xosdir. Samarqand maktabiga xos bo‘lgan 18 ta miniatyura
Nizomiyning”hamsa” asariga va 49 ta miniatyura “Shohnoma” asariga ishlangan
bo‘lib hozir Тurkiya kutubxonasida saqlanadi. Ulug‘bek davrida as-So‘fiyning
“Siljimas yulduzlar ro‘yhati” asariga ishlangan miniatyuralarda xaritalar qizil va
qora doiralar bilan katta va kichik yulduzlarning joylashishi ko‘rsatilgan bo‘lib,
grafik tarzda rang bermay, qora siyohda chizilgan. Yulduz turkumi oddiy xalq
vakili qiyofasida tasvir etiladi. Sharq miniatyurachiligida oddiy xalq hayoti mavzui
temuriylar davrida paydo bo‘lgan. Masalan, “Samarqand masjidini qurish”,
“Iskandar devorini bunyod etish”, “Ko‘chmanchilar turmushi”, “Jamshidning
oddiy xalqqa hunar o‘rgatishi mavzuidagi miniatyuralar bunga misoldir. 13
Тemuriylar davrida madaniyatning yuksalishi badiiy hunarmandchilikning
turli shakllarida namoyon bo‘ldi. Badiiy hunarmandchilik asosan me’morchilik
bilan bog‘liq bo‘lmay, koshinkorlik kulolchiligi, yog‘och va tosh o‘ymakorligi
bilan ham bog‘liq edi. Qabr toshlariga qisman o‘simliksimon, asosan geometrik
nazmlarda xattotlik namunalari bilan so‘zlar bitilgan. Bu yozuvlar chuqur, qusha
o‘yiqlarida bitilgan. Qabrtoshlar sag‘ana yoki suna shaklida bo‘lib, bo‘z rangli
marmardan, ayrim hollarda o‘ta noyob toshlardan tantana idishlar ishlangan.
Yog‘och o‘ymakorligida Go‘ri Amirda, Shohi Zinda, Yassaviy maqbaralari,
eshiklari, shuningdek Xv asrga oid uy ustunlari naqshlar bilan ishlangan. Тemur va
Ulug‘bek davrlarida metall o‘ymakorligi taraqqiy etadi. Buyum va idishlar
13
Ibn Arabshoh, Ajoib ulmakdur fi axbori Temur, T., 1992; 98b

14

oltinsimon bronza, latun, qizil misdan ishlangan. Naqshlar o‘yib, bo‘rtma usulda,
qimmatbaho toshlar qadalib tayyorlangan. Yassaviy maqbarasi ulkan-shamdonlar,
ayniqsa ikki tonnalik qozon bronza qo‘yish san’atining eng yuksak namunasidir.
Amaliy san’atning kulolchilik turi uchun yashil, zangori tusdagi yorqin sir
ustiga sodda o‘simliknoma naqshlarni qora bo‘yoqlar bilan tushurishga yoki
uyurma gullar ishlanishi, bu davrda paydo bo‘lgan oppoq idishlarga sir ustidan
kobalt yordamida naqsh berilishi yangilik edi. Sopol buyumlardagi naqshlar
mo‘yqalamda chizilgan. Oldingi asrlarda sopol buyumlariga chiziq naqshlar
chizishgan, temuriylar davriga mansub chikkisimon sopol buyumlarda kulol-
rassom turli uslubda och havorangdan to lojuvardga qadar ranglarni qo‘llaydi.
Тemur va temuriylar davrining amaliy san’at turlaridan to‘qimachilik,
gilamdo‘zlik, kashtachilik yuksak san’at darajasiga ko‘tarildi.
Tarixiy shaxslarning qiyofalari ham miniatyuralarda aks etgan. Amir Temur
qiyofasi tiriklik vaqtida aks etgan miniatyuralar hali topilmagan. Asl holatiga yaqin
suratlar “Zafarnoma”ning dastlabki ko‘chirilgan nusxalarida uchraydi. Uning bir
muncha yorqinroq qiyofasi Hirotda (1467 y.) ko‘chirilgan “Zafarnoma”da
keltiriladi. Dastlab Mirak Naqqosh boshlagan va Behzod yakunlagan ushbu
miniatyurada boy kompozisiya va serjilo bo‘yoqlarning uyg‘unligi ajralib turadi. 14
Miniatyura rassomchiligining taraqqiyoti adabiyotning rivoji bilan bog‘liq
bo‘lgan. Musavvirlar Firdavsiy, Nizomiy, Dehlaviy, so‘ngra Jomiy va Navoiy
asarlariga rasmlar ishlagan. XIV asrda “Jome’ ut-tavorix”, “Tarixi Rashidiy” kabi
tarixiy asarlarga ham miniatyuralar ishlagan. Bu an’ana Temuriylar davrida ham
davom ettirilib, “Zafarnoma” va “Temurnoma” asarlarida jang lavhalari
tasvirlanadi. Ayrim hollarda diniy asarlarga ham Makka va Madina tasviri
tushirilgan. Badiiy asarlarning ba’zilarida Muhammad payg‘ambarning (yuzi
niqobda) odamlar orasida turgan holati va me’rojga chiqishlariga oid lavhalar
uchraydi.
14
Mirza Muxammad Xaydar, Tarixi Rashidi. T., 1996; 153b

15

XV asr miniatyuralarining aksariyatida sharq she’riyatining qahramonlari-
Layli va Majnun, Xusrav va Shirin, Rustam, jang lavhalari tasvirlanadi. Umuman
miniatyura san’ati Iroq, Eron, Xuroson, Movarounnahr va Hindistongacha hududda
bir davrga xos badiiy- estetik hodisa edi. Bu hodisa Temuriylar bilan bog‘liq
bo‘lib, temuriylarning Bag‘dod, Sheroz, Tabriz, Hirot, Samarqand, Dehli kabi
markazlarida bir necha miniatyura maktablari vujudga keldi.
Samarqand miniatyura maktabi XIV-XV asrning birinchi yarmida qaror
topgan bo‘lib, turli turkumda yaratilgan bu miniatyuralarda Sharqiy Turkiston
san’atiga xos bo‘lgan Turkiy obrazlarda Xitoy rassomchiligi ta’siri sezilib turadi 15
.
Samaqanddagi saroy musavvirlari Abul Xayya va uning shogirdlari Shayx
Mahmud Taliliy, Pir Ahmad Bog‘i Shamoliy, Muhammad bin Mahmudshoh,
Darvesh Mansurlar ishlagan rasmlar nozik, bo‘yoqlar ustalik bilan qo‘llangan.
ularning miniatyuralari temuriylar davriga xos ov-shikor mavzuida yaratilgan.
1420 yildan keyin Boysunqur Mirzo Hirotda xattotlik va naqqoshlik ustaxonasi
tashkil qilgach bu rassomlarning ayrimlari hirotga ko‘chib o‘tadi. Abul hayya
tarixiy asarlariga ishlagan miniatyuralarda Amir Temur va temuriylarning
qiyofalari aks etsa, badiiy asarlarga ishlagan rasmlarida ham ular turli holatlarda
tasvirlanadi
15
Nizomiddin Shomiy, Zafarnoma, T., 1996; S 211.b

16

1.2. Temuriylar davrida me’morchilikga bo‘lgan e’tibor.
XV asrda Samarqand va Hirotda me’morchilik, naqqoshlik, tasviriy san’at
va adabiyot nihoyat darajada taraqqiy etadi. Bu ikki poytaxt shaharlarida ko‘plab
hashamatli jamoat binolari qad ko‘taradi. Temuriy hukmdorlar orasida ayniqsa,
Ulug‘bek bobosi Temur kabi mamlakatda qurilish ishlariga katta ahamiyat beradi.
U hukmdorlik qilgan davrda bir qancha masjid, madrasa, honaqoh, hammom,
sardoba va karvonsaroylar quriladi. Mozorot va ziyoratgohlar obod etiladi. Avvalo
u Temur davrida qurib bitkazilmagan talaygina binolarni itmomiga yetkazadi.
Go‘ri Amirning kirish peshtoqi, SHohizinda ansamblidagi ba’zi maqbaralar,
SHahrisabzdagi Qo‘kgumbaz masjidi, Yassidagi Ahmad Yassaviy qabri ustiga
qurilgan binolar shular jumlasidandir.
Ulug‘bek, ayniqsa Samarqandni obod qilishga alohida e’tibor beradi. Uning
davrida Samarqand shahrining Registon. maydoni shakllandi. U qaytadan
rejalashtirilib, maydonga Ulug‘bek madrasasidan tashqari peshtoqli va ulkan
gumbazli xonaqoh, karvonsaroy, o‘ymakor yog‘ochlardan ishlangan masjidi
Muqatta’ bino qilindi. Ikki yuz o‘n gumbazli Ko‘kaldosh jome masjidi qad
ko‘tardi. Bu oliy imoratlardan faqat Ulug‘bek madrasasigina bizning
davrimizgacha saqlangan. Madrasa me’morlik jihatidan musulmon SHarqida shu
turdagi binolarning klassik namunasi hisoblanadi. 16
U ikki qavatli, hujralarining
old tovdonlari to‘rt qirrali ayvon burchaklarida darsxonalar, g‘arbiy tomonida esa
masjid joylashgan. Imorat peshtoqi sharq tomonga, Registon maydoniga qaragan.
Madrasa peshtoqi, to‘rt burchagidagi minoralari va devorlari naqshinkor parchin va
koshinlar bilan qoplangan, beqiyos me’moriy ko‘rinishga ega.
Ulug‘bek davrida yana bir yirik me’moriy majmua-SHohizinda ansambli
kompozitsiyasi jihatidan to‘la qurib bitkazildi. Uning markaziy qismdagi
naqshinokr obidalar orasida ayniqsa, Qozizoda Rumiy maqbarasi me’moriy
jihatdan eng ajoyibi hisoblanadi. U peshtoqli, ulkan gumbazli ziyoratxonadan
iborat bo‘lib, koshinkor va beqiyos jilvali rango-rang parchinlar bilan naqshlangan.
16
Normatova Sh.Jahon adabiyoti: Oliy o‘quv yurtlari uchun qo‘llanma. – T., B.94
17

Ulug‘bek tomonidan qurdirilgan me’moriy binolar ichida tapxi, matematik
yechimlari, naqsh va bezaklari jihatidan eng nodir inshootlardan hisoblangan
Samarqand rasadxonasi alohida o‘ringa ega. Chunki u Sharqning ko‘p asrli ilmu
ma’rifat va madaniyati tarixida shuhrat topgan rasadxonalar orasida
Movarounnahrda qad ko‘targan yakkayu yagonadir. SHarq mamlakatlarida ilmu
ma’rifatni, xususan astronomiya va matematika fanlarining rivoji yo‘lida
rasadxonaning qo‘shgan hissasi nihoyatda buyukdir.
Jamoat binolari qurilishi me’morchiligida Registon maydonida bino qilingan
Mirzoyi hammomi va karvonsaroyi, “Bog‘i maydon”da qad ko‘targan “Chilsutun”
(“Qirk ustun”) va “Chinnixona” saroylari, ayniqsa diqqatga sazovor. Tillakori
madrasasi o‘rnida bo‘lgan Mirzoyi karvonsaroyida ko‘pincha xorijiy
mamlakatlardan kelgan savdogarlar qo‘nishgan. Boburning ta’riflashicha,
“Chilsutun” va “Chinnixona” saroylari nihoyatda muhtasham va ko‘rkam bo‘lgan.
“Chilsutun” toshlardan farsh qilingan baland tagkursi ustiga ikki qavatli qilib
qurilgan, uning burchaklarida ichki aylanma zinapoyali minoralari bo‘lgan.
Zinapoyalar orqali saroyning yuqori qavatiga chiqilgan. Ikkinchi qavatning
markazida chordara uslubida qurilgan xonaning to‘rt tarafi o‘ymakor tosh ustunli
ayvon bo‘lgan. Chordara uslubida bino qilingan Ch innixona saroyining devorlari,
xususan ularning izora (panelь) qismlari xitoydan keltirilgan rangdor va naqshli
chinnilar bilan qoplangan, shu sababli bu oliy imorat shu nom bilan shuhrat
topgan. XV asrning ikkinchi yarmida Movarounnahr va uning poytaxti
Samarqandda hashamatli binolar qurish birmuncha cheklandi. Bu davrda ikki
qavatli Xo‘ja Ahror madrasasi (1456), Ishratxona (1464) va Oqsaroy (1470-yillar)
maqbaralari kabi imoratlar qad ko‘tardi. 17
XIV-XV asr me’morchiligida imoratlarni o‘ziga xos yangi ma’lum
maqsadga qaratilgan yechimlar asosida qurish bilan birga, ularni bezashda ham
yangi usullar qo‘llaniladi. Binolarning peshtoqlari va xonalarning ichki devorlari
17
Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008 – 96 b.
Hakim Sattoriy. Amir Temur ikkinchi Renessans davrini boshlab berdi. “Xalq so‘zi” gazetasi, aprel, 2021.
18

qabartma rango-rang parchinlar, oq yoki zangori rang ustiga zarhal berilgan islimiy
naqshlar, ba’zan esa epigrafik yozuvlar bilan pardozlanadi.
Bu davr me’morchiligi va amaliy san’atida asriy an’analar yanada
takomillashtirilib, yuqori darajali ma’naviyatni anglatuvchi o‘ziga xos uslub
yaratiladi. Bu uslubda bino qilingan imoratlar o‘zining uyg‘unligi, qismlarining
mutanosibligi, rang-barangligi va tantanali manzara kashf ettiruvchi vositalari
bilan ajralib turadi. Darhaqiqat, o‘zining mukammalligi, yetuk shakli nafisligi va
go‘zal naqshlari bilan kishini mahliyo etuvchi 14-15 asrlar qurilish san’atining
ajoyib durdonalari minglab kishilar mehnatining mahsulidir. Ularda xalq ichidan
yetishib chiqqan mohir me’mor, naqqosh va bannolarning aql-idroki, mahorati va
qurilish sohasidagi ko‘p asrli tajribasi o‘z ifodasini topgan. Bu me’moriy
obidalarning muhandisu tarrohlari go‘zallikning ob’ektiv qonunlarini chuqur
bilganlar, o‘z ijodlarida davrning g‘oyasi va ruhini bera olganlar. Ularning
me’moriy usuli, naqshi, o‘ziga xos xislat va fazilatlari beqiyos va
takrorlanmasdir. 18
XV asrning 2-yarmida Movarounnahrning ma’naviy hayotida sufiylik
tariqatining ta’siri kuchayib.dunyoviy ilmlarga deyarli ahamiyat berilmay,
Samarqand rasadxonasidek “Dor ul-ilm” qarovsiz qolgan bir paytda Xuroson
shaharlari, xususan uning poytaxti Hirot obodonlashib, u ilm-fan, adabiyot va
san’atning markaziga aylandi. Hirotda, ayniqsa, Sulton Husayn Boyqaro (1469-
1506) hukmronlik qilgan davrda bir qancha oliy imorat va inshootlar qad ko‘taradi.
Hirotning obodonlashishi va unda amalga oshirilgan qurilishlarning askariyati
o‘sha vaqtlarda Sulton Husayn devonida bosh vazirlik lavozimida bo‘lgan va
nihoyatda davlatmand Mir Alisher Navoiyning nomi bilan ham bevosita bog‘liqdir.
Navoiyga zamondosh muarrixlarning shahodat berishicha, Xurosonda, xususan
Hirot va uning buluklarida Navoiy tashabbusi bilan uch yuzdan ortiq jamoat
binolari:masjid, madrasa, maqbara, xonaqoh, hammom, shifoxona, saroy, istirohat
bog‘lari, rabot va karvonsaroylar haada sug‘orish inshootlaridan ariq (kanal),
18
Kamoliddinov F. Amir Temur va Temuriylar davri adabiy muhit va tasviriy san’atning ba’zi jihatlari tarixiy
manbalarda. Academic research in educational sciences, volume 2, Issue 9, 2021.
19

hovuz, ko‘prik, koriz, bandlar (suv omborlari) qurilgan. Qurilishlarning ko‘pi
Navoiyning bevosita homiyligi bilan yoki uning mablag‘iga amalga oshirilgan.
Mirzo Muhammad Haydarning “Tarixi Rashidi” risolasida qayd etilishicha,
Alisher Navoiy-ning har yilgi daromadi o‘n sakkiz ming “shohruhiy” dinorga teng
bo‘lgan. Bu mablag‘ning deyarli hammasini u xayrli ishlarga, jumladan jamoat
qurilishlariga sarf qilgan. 15-asr muarrixi Xondamirning yozishicha, Alisher
Navoiy o‘z mablag‘iga 52 rabot, 19 hovuz, 16 ko‘prik, 9 hammom va bir qancha
masjid, mad-rasa, xonaqoh va shifixonalar kabi hayrli imorat va inshootlar
qurdirgan. Astrobod shahrida qurilgan Mir saroyi va Jome masjidi, shuningdek
Marv shahrida bino qilingan Xusraviya madrasasi shular jumlasidandir. SHu bilan
birga Navoiy jangu jadallar va zilzilalar oqibatida vayron bo‘lgan ko‘pgina jamoat
binolarini qayta tiklashdek sermashaqqat ishlarni ham amalga oshiradi. U Hirot va
boshqa shahar-qishloqlarda 12 ta masjidni qayta tuzattiradi, jumladan 13 asrda
Hirotda bino qilingan Jome masjidi, 1405-1418 yillarida Mashhadda qurilgan
Gavharshod masjidi, 11-asr boshida Gurg‘on yaqinida o‘rnatilgan Qobus minorasi,
11 asrda Marv va Hirot oralig‘ida qurilgan Arslonjoziba raboti va ko‘pgina boshqa
imoratu inshootlar ta’mir etiladi. Binolar majmuotining‘ eng ko‘rkami va yirigi
Navoiy tomonidan Hirot yakinida bunyod etiladi. Navoiy vazirlik lavozimidan
iste’fo bergach, Husayn Boyqaro unga Injil anhori bo‘yidan yer va suv ajratib
beradi. Bu yerda Navoiy hovli joy, bog‘cha va katta kutubxona bunyod etadi, ayni
paytda bir qancha xayrli qurilishlarni ham boshlab yuboradi. Qurilishning bosh
tarhi Navoiy tomonidan taklif etiladi. Binokorlik ishlari Hirotning mohir me’mor,
muhandis, binokor va naqqoshlari tomonidan bajariladi. 19
Injil bo‘yida nihoyatda naqshinkor “Ixlosiya” madrasasi, uning qarshisida
ko‘rkam “Xalosiya” xonaqohi qad ko‘taradi. “Qudsiya” jome masjidining g‘arbida
“SHifoiya” davolash uyi, uning qarshisida esa “Safoiya” hammomi, ular qoshida
tosh hovuz ham quriladi. Madrasa va xonaqohlarda bir necha ming kishi istiqomat
qilib fan, adabiyot va san’at bilan mashg‘ul bo‘lgan. Xondamirning yozishicha,
“Xalosiya” xonaqohida har kuni zaifa va miskinlarni ziyofat qilib, laziz taomlar
19
Davlatov O. Alisher Navoiy va Amir Temur. «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi, 2013 yil 14-son.
20

bilan to‘ydirishgan. Yangitdan quriladigan har bir bino yoki ta’mir etiladigan har
bir yodgorlikka mukammal me’moriy zeb berish uchun Navoiy qurilishga hamma
vaqt ko‘plab turli kasbdagi binokor ustalarni: mohir muhandisu me’morlar,
koshintaroshu toshtaroshlar, o‘ymakor naqqoshlaru muzahhiblar (zarhal tortuvchi)
hamda parchinpazlarni jalb qilar edi. Xondamirning “Xulosat ul-axbor” nomli
asarida yozishicha, 1498 yilda Hirot Jome masjidini ta’mir etib tiklashda qariyb
yuzta hunarmand ustalar qatnashgan. Ta’mirlash ishlari boshidan oxirigacha
bevosita Navoiy boshchiligida amalga oshirilgan. “Ko‘p kunlar u etagini beliga
qistirib, yollangan ishchilar singari ustalarga g‘isht uzatardi va boshqa ishlar
qilardi. Tez-tez me’mor, usta va kosiblarga qimmatbaho sarupolar kiydirardi va
ko‘p navozish ko‘rsatar va bosha in’omlar bilan xushdilu hursand qilardi. SHunday
qilib, uch-to‘rt yillik ish olti oy muddat ichida tamomlandi”. Navoiy tomonidan
ta’mir ettirilgan Hirot Jome masjidi hovlisining uzunligi 114 metr, eni 84 metr
bo‘lib, oltita darvozasi bo‘lgan. Jome masjidi hozir ham Hirotning eng go‘zal
obidalaridan biri. 20
Movarounnahr va Xurosonning 15-asr me’morchiligi to‘g‘risida so‘z
yuritilar ekan, shuni ta’kidlash joizki, unda hozirgi zamon shaharsozligida
infrastruktura deb ataladigan uyg‘unlikka erishishga harakat qilingan. Masalan, 15-
asrning 80-yillarida Hirot yaqinida Injil anhori bo‘yida qurib bitkazilgan ko‘rkam
imoratlar majmuasida uy-joylardan tashqari, madrasa, xonaqoh, shifoxona,
hammom, hovuzlar, savdo rasualari bo‘lgan. Dam olish hiyobonlari, bog‘-rog‘lar
esa xushhavo joylarda barpo qilinib, ularga shahar me’morchiligining tarkibiy
qismi sifatida qaralgan. Bu davrda jamoat binolarini ismi jismiga monand,
ma’nodor, hamda jarangdor nomlar bilan atashga ham katta ahamiyat berilgan.
Shuningdek bunday nomlar zaruriyatga qarab, abjad hisobida kurilish yili
tarixini ham ifodalashi lozim bo‘lgan. Ixlosiya, Xalosiya, SHifoiya, Safoiya,
Unsiya, Hudsiya, Nizomiya, Xusraviya va Fanoiya shular jumlasidandir. Masalan,
Ixlosiya madrasasining nomi Navoiyning maktabdosh do‘sti Sulton Husayn
Boyqaroga bo‘lgan ixlosini, minnatdorchiligini bildirsa, Xalosiya-ozodlik,
20
Qodirov B. Amir Temur madaniyat va ilm-fan homiysi. “Ijodiy parvoz” gazetasi, (60)-son, aprel, 2018. 56b
21

SHifoiya-sog‘liq, shifo; Safoiya-poklik, soflik ma’nosini anglatgan. Xusraviya
madrasasining nomi esa binoning birinchi g‘ishtini qo‘ygan shahzoda Muhammad
Sulton nomini hamda uning qurilish yilini ifodalagan. Movarounnahr va
Xurosonning 15-asr me’morchiligida o‘zining kompleksligiga va bajargan vazifasi
jihatidan jamoat binolari orasida shifoxona va hammomlar alohida o‘rin tutadi.
Bunday binolar O‘rta va Yaqin Sharkda IX-X asrlardayoq qad ko‘tarib, XV asrda
Samarqand, Buxoro, Gurganch, Marv, Hirot, G‘azna, Ray, Ham adon va Isfixon
kabi SHarqning nufuzli shaharlarida keng tarqalgan edi.
XV asrda me’morchilikning bu sohasida ilk o‘rta asrlar an’analari yanada
rivojlantirildi. Hirot shahrida shunday shifoxonalardan biri Sulton Abusaidning
(1439—1469) katta xotini Milkat og‘o tomonidan qurdiriladi. Unga Hirotning
yetuk tabiblaridan Mavlono Darvishali mutasaddi qilib tayinlanib, barcha muolaja
ishlari unga topshirilgan edi. Bunday jamoat shifoxonasi “Dor ush-shifo”
(Davolash uyi) nomi bilan yuritilib, ularga zamonasining bilimdon tabiblari
bemorlarni davolaganlar. Dor ush-shifoda maxsus dorixonalar bo‘lib, ularda
doripazlar bemorlar uchun dori-darmonlar tayyorlab berganlar. 21
Xondamirning ta’riflashicha, Injil sohilida qurdirilgan “SHifoiya”
shifoxonasi “Ixlosiya” madrasasining ro‘parasida joylashgan bo‘lib, gumbazi
naqshinkor moviy koshinlar bilan qoplangan. Devorlari qizil g‘ishtdan terilgan.
Hovlisida sarhovuz bo‘lib, sahnidan mayin tog‘ shabadasi mutassil esib turgan.
“SHifoiya” shifoxonali tabobat ilmgohi tarzida bo‘lib, unda tabib va hakimlar
bemorlarni davolashdan tashqari tabobat ilmi bilan ham shug‘ullanganlar.
Alisher Navoiyning inoyati bilan o‘sha davrda yetishib chiqqan G‘iyosuddin
Muhammad, Nizomuddin Abdulxay, Darvishali, Muhammad Yusuf, Abdulxay
Tuniy, Muhammad Mu’in, Xutbuddin Odam kabi mashhur tabiblar “SHifoiya” da
uzoq vaqt faoliyat ko‘rsatganlar. Bu davrda Hirot Dor ush-shifosi, ayniqsa,
kahhollari (ko‘z kasalliklari tabiblari) g‘oyat shuhrat topadi. Bir safar hatto Xo‘ja
Ahrorning Navoiyga yozgan maxsus maktubi bilan Mavlono Fazlulloh davolanish
uchun Samarqanddan Hirotga yuboriladi. Xo‘ja Ahror kasal bo‘lganida esa Navoiy
21
Frederik Bopertyui-Bressan. Amir Temur dunyo olimlari va adiblari nigohida.
22

farmoniga binoan Nizomuddin Abdulxay tabib Samarqandga keladi. SHubhasiz,
Hirotning 15-asr tabib va hakimlari tabobat sohasida ko‘plab ilmiy kitob va
risolalar yozganlar. Navoiyning tabobat ilmiga rahnamoligi tufayli Hirotda Dor
ush-shifo ochiladi. Unda mashhur Tabiblar faoliyat ko‘rsatib, tib ilmi rivojiga o‘z
hissalarini qo‘shadilar. E’tiborli tomoni shuki, shifoxonada davolash va davolanish
uchun barcha sharoqtlar mavjud bo‘lib, bemorlarga dori-darmonlar, kundalik
nonushta va tushlik ovqatlar muhayyo etilgandi. Navoiyning vafotigacha uning
tarbiyasida 12 mingga yaqin madrasa tolibi, shoir, olim, muzahhib, musavvir va
zargarlar, duradgor va binokor ustalar kamol topadilar. 22
Xalq salomatligi yo‘lida qayg‘urgan Navoiy Hirot va uning atrofida,
SHifoiya, Ziyoratgoh Darai Zang, Tuvurchi, CHilduxtaron, Tarnob, Panjdeh,
Fayzobod, Sa’dobod kabi bir qancha hammom ham qurdiradi.
Navoiyning rejasi va tarhi bilan bino kilingan yirik me’moriy mukammal
majmuotlar, uning tashabbusi bilan qurilgan katta-kichik inshootlar ulug‘ shoirning
me’morchilik san’ati bobida ham boy bilimga ega bo‘lganligidan guvohlik beradi.
Me’moriy jihatdan bekamu ko‘st qurilgan har bir binoni Navoiy oddiygina
boshpana emas, balki o‘zining jozibasi bilan kishilarga orom va estetik zavq
beruvchi san’at asari deb hisoblagan. O‘zining bunday fikrini u:
Tarix qilsa muhandisi mohir.
Har zamon o‘zga shakl etar zohir.
Har kishi g‘olib o‘lsa savdosi.
Daf’i savdo qilur tamoshasi misralarida ifodalagan. Navoiyning
me’morchilik va san’at sohasida yetarli bilimga va yuksak badiiy tasavvurga ega
ekani, san’atga bo‘lgan ixlosu e’tiqodi, shavku zavqi tufayli u asarlarida yaratgan
qahramonlarini ko‘pincha mohir musavvir, usta binokor, qo‘li gul naqqosh, zukko
me’mor qiyofasida tasvirlaydi. Navoiy SHarq me’morchiligi va musavvirligi
an’analari tarixining zo‘r bilimdoni ekanini nafaqat o‘zi yaratgan obrazlar
misolida, balki hayotiy faoliyatida ham chuqur namoyish eta oldi.
22
Xalqaro ilmiy-amaliy Konferensiya. Sentyabr, 2021
23

XV asrning madaniy hayotida istirohat bog‘lari tashkil etish san’ati ham
diqqatga sazovordir Samarqand. Buxoro, Marv, Hirot kabi yirik shaharlar atrofida
go‘zal oromgohlar barpo etiladi. Bu davrda ham sayrgoh bog‘lar asriy an’analarga
asosan ikki xil usulda: chorbog‘ va qo‘riqxona tarzida tashkil etiladi. CHorbog‘lar
tarhi mutanosiblik (simmetriya) asosida to‘g‘ri geometrik shakllardan tuzilgan
tartibli gulzor va mevazorlardan iborat bo‘lib, ko‘riqxonalar tabiatning
xushmanzara bag‘rida barpo etilgan.
Istirohat bog‘lari gulzorlar bilan o‘ralgan baland saroy va naqshinkor
shiyponlar, ularga eltuvchi sersoya so‘lim xiyobonlar, zilol suvli ariqlar, markazida
girdi va ichi tosh-taxtalar bilan farsh etilgan hamda atrofiga g‘ujum va
majnuntollar o‘tqazilgan to‘rt yoki sakkiz burchakli hovuzlardan iborat bo‘lgan.
Bunday istirohat bog‘larini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan Xondamir “bu sharofatli Joy
nafis bezaklar va g‘aroyib ixtirolar bilan orasta qilingandir”, deb ta’riflagan.
SHubhasiz, bunday ta’rif Hirotning eng yirik istirohat bog‘i “Bog‘i Jahonaro”
manzarasida o‘z ifodasini topgan edi.
Bog‘i Jahonaroning umumiy maydoni qariyb bir kvadrat kilometrga teng
bo‘lib, bog‘da oldi gulzor, atrofi mevali va manzarali daraxtlar bilan o‘ralgan
baland saroydan tashqari Chorbog‘ va Chorchaman hamda hiyobon ko‘rinishida
tashqil etilgan to‘rtta bog‘, ular o‘rtasidagi keng hovuzning to‘rt tomoniga qurilgan
to‘rtta naqshinqor shiypon va kamonda nishonga o‘q uzib mashq va musobaqa
qilishga mo‘ljallangan maxsus binot-sadoqxona (tir) joylashgan edi. 23
23
Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008 – 96 b. Hakim Sattoriy. Amir Temur ikkinchi Renessans
davrini boshlab berdi. “Xalq so‘zi” gazetasi, aprel, 2021.
24

II.BOB XIV-XV TEMURIYLAR DAVRIDA QURILGAN BINOLAR
2.1. Temuriylar davrida Samarqand shaharida me’morchilik
na’munalari
Amir Temur Samarqandni o‘z saltanatining poytaxti etib e’lon qilgach,
shaharda keng ko‘lamli obodonlashtirish ishlari amalga oshiriladi. Xususan,
1371-1372 yillarda shaharning g‘arbiy qismida 34 gektar maydonni o‘z ichiga
olgan Arki oliya bunyod etiladi. Temuriylar davriga oid yozma manbalarda Arki
oliya ikki qator mudofaa devori bilan o‘rab olinganligi, bu yerda Ko‘ksaroy,
Bo‘stonsaroy saroylari qad ko‘targanligi hamda davlat ahamiyatiga ega inshootlar -
g‘azna, qurol yarog‘, harbiy aslahalar ishlab chiqaruvchi ustaxonalar,
omborxonalar, kutubxona, devonlar joylashganligi qayd etiladi.
Bo‘stonsaroy arkning shimoliy qismidagi mudofaa devori yonida joylashib,
asosan hukmdorning o‘zi va oilasining istiqomat qilishi uchun mo‘ljallangan.
Ko‘ksaroy esa ark markazida joylashib, to‘rt qavat bo‘lgan. O‘z davrida yuksak
darajada mahorat bilan bezalgan saroyda elchilarni qabul qilish, rasmiy marosimlar
o‘tkazish kabi davlat boshqaruvi bilan bog‘liq ishlar amalga oshirilgan.
Arkning shimoliy-sharqiy qismida joylashgan suv manbai yer ostidan
o‘tkazilgan sopol quvurlar orqali qal’aning turli qismlarini suv bilan ta’minlagan.
Arkning mudofaa devorlari paxsadan bunyod etilib, pastdan yuqoriga torayib
borgan va har 40-60 metr oralig‘ida aylana shakldagi minoralar bilan
mustahkamlangan. Arkning atrofi Novadon arig‘i suvlari bilan to‘ldirilgan xandaq
bilan o‘rab olingan. Arkning janubiy tomonida Buxoro darvozasi, sharqda
Samarqand darvozasi joylashgan. Asosiy darvoza Samarqand darvozasi bo‘lib,
unga savdo do‘konlari joylashgan "Kumush rasta" ko‘chasidan Novadon arig‘i
ustidan tashlangan maxsus ko‘prik orqali o‘tilgan. 24
Shu bilan bir qatorda arkda Qutbi Chordaho‘m yoki Shayx Nuriddin Basir
maqbarasi joylashgan. Ushbu maqbara haqida Samariya asarida quyidagilar
keltirilgan: "“Basir” shuning uchun deganlarkim, u kishi onadan so‘qir tug‘ilgan
bo‘lsa ham valiylik nuri bilan barcha ko‘rgiliklarni ko‘rar edi. U qutblar orasida
24
Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san'at. T. 1996 y. 76 b
25

o‘n to‘rt kechalik to‘lgan oydek edi. Shunga ko‘ra, o‘zini o‘n to‘rtinchi qutb ataydi.
U shayx Zayniddii Kuyi Orifoniyning xalifasi bo‘lib, undan tarbiya topib, qabul
darajasiga yetgan. Shayxlikda tugallanib, eng so‘nggi bosqichiga mingach,
yo‘lboshchisining g‘aybiy ishorati yuzasidai, onasi bilan birga No‘shkentdan
Samarqandga ko‘chib kelibdi. No‘shkent va Kuyi Orifon Toshkent viloyatining
qishloqlaridandir. Samarqandga kelgach, Novadon bulog‘ining yoqasida, Qo‘yi
cho‘pononda sabzarang yoki “Masjidi kabud” va turklar tomonidan “Ko‘k machit”
deb ataladigan masjidda qo‘nib, shunda o‘rnashibdir. Zikrni jahriya yo‘li bilan
aytar ekan. Bir talay kishini olislik o‘rnidan yaqinlik darajasiga yetkazibdir. U 640
(1242-1243) yilda o‘ldi. Gavdasini Novadon bulog‘ining yoqasiga ko‘mdilar. 25
Aytadirlarkim, Qutbi chordaho‘mning qutlug‘ mozori Novadon bo‘yida
arkning tashqarisida ekan. Amir Temur ko‘ragon hazrati shayx Abu Sa’id ibn
hazrati shayx Burhoniddin Sog‘archiydan o‘z ishlarining oldinga borishi uchun
ruhoniy yordam so‘raganda, shayx Nuriddin (Qutbi chordaho‘m) qabrini ziyorat
etishga buyuribdi. Shu shayxniig buyrug‘i bo‘yicha Amir Temur Qutbi
chordaho‘m mozorini Samarqand arkiga kirgizib, qabri ustida go‘zal va yuksak bir
bino soldirgan va gumbazining ustiga oltindan bir qubba yasatib o‘rnatgan ekan.
Ushbu mozorning ziyorati duoning qabuli va tilaklarning yuzaga chiqishiga ancha
ta’sirlikdir. Amir Temur kechalari shul mozorning tevaragida aylanib yurar ekan".
Hokimiyat tepasiga Shayboniylar sulolasining kelishi, poytaxtning Buxoro
shahriga ko‘chishi ma’lum darajada Samarqand shahri obodonchiligiga o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi. Xususan, XIX asrga qadar Samarqand arki va undagi inshootlar
borasidagi ma’lumotlar yozma manbalarda qayd etilmaydi. Faqatgina, XVIII asr
o‘rtalarida Samarqand shahrining huvillab qolganligi, faqatgina arkda mingga
yaqin oila istiqomat qilganligi aytib o‘tiladi. Mang‘it hukmdorlarining
markazlashtiruv siyosati va siyosiy barqarorlik boshqa shaharlar singari
Samarqandning ham nisbatan rivojlanishiga olib keladi. Xususan, arkning sharqiy
tomonida Kulollar mahallasi shakllanadi.
25
Temur va Ulug'bek davri tarixi. T. 1996 y. 143b
26

1868 yilda Samarqand Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingandan
so‘ng shahar arkida harbiy garnizon joylashtiriladi. 1868-1875 yillarda esa arkning
topografik rejasi olinadi.
Shu o‘rinda, Sohibqiron davrida Samarqand arkida qurilgan Ko‘ksaroy
qachon yo‘q bo‘lgan, degan savol tug‘iladi. Ko‘ksaroy haqida yozgan
tarixchilarning fikrlaricha, Ko‘ksaroy bundan ikki yoki uch asrlar ilgari yo‘q bo‘lib
ketgan. Xususan, G.Vamberi va A.Xoroshxinlar o‘z esdaliklarida ta’kidlashicha,
arkdagi Ko‘ksaroy mang‘it amirlari tomonidan Temur saroyining oldingi
hashamatini tiklashga harakat qilib, yuz yillar oldin qurdirilgan.
Amir Temur arkini tadqiq etgan T.Lebedeva ham XVIII-XIX asrlarga oid
madaniy qatlamlarda saroy qoldiqlarini o‘rganib, Amir Muzaffar davrida bunyod
etilgan saroy Amir Temur davri saroyi rejasini to‘liq qaytarmasligini qayd etadi.
Buxoro amirlari tomonidan qayta ta’mirlangan yoki yangitdan bunyod etilgan
saroyda mashhur Ko‘ktosh joylashtirilgan. XIX asrda Ko‘ktosh turgan saroyning
ko‘rinishi bizga 1868 yili Samarqand istilosida qatnashgan rus rassomi
V.Vereщaginning chizib qoldirgan surati orqali ma’lum. Bu suratdan Ko‘ktosh
o‘rnatilgan saroy to‘rt burchakli bo‘lib, devorning to‘rt tomonida ayvon qilingan,
ayvonning o‘rtasi ochiq bo‘lib, saroyning to‘rida Ko‘ktosh qo‘yilgan. Saroyning
ustunlari, shifti va toqi nafis naqshlar bilan bezatilgan. Ko‘ktosh ustiga bunday
hashamatli binoning qurilishi bu toshga bo‘lgan chuqur ehtiromning ramzi
ekanligini anglatgan. Zero, Temuriylar davridan boshlab, Ko‘ktosh toju-taxt va
hukmdorlikning qonuniy timsoli bo‘lib qolgan ediki, Buxoro amirlari ham
Ko‘ktosh ustida rasmiy o‘tirish marosimlarini o‘tkazishga harakat qilishgan. 26
Aynan shu davrda ark hududida O‘zR FA Arxeologiya instituti tomonidan
tadqiqot ishlari amalga oshiriladi. 1980-1982, 1986-1989 yillar davomida arkning
30 dan ziyod joyida shurf va planografik qazishma ishlari olib borilib, turli
davrlarga oid inshootlar qoldiqlari aniqlanadi. Jumladan, X, XIV-XV, XVIII-XIX
asrlarga oid mudofaa devori, yer osti suv yo‘li, hammomlar va ularni suv bilan
ta’minlovchi hovuzlar, turar joy (hozirgi Afrosiyob mehmonxonasi o‘rnida),
26
Abdurahmonov A. Ulug'bek va uning rasadxonasi. T. 1996 y.174b
27

xumdonlar, kanallar va boshqa inshoot qoldiqlari aniqlanadi. Afsuski,
qazishmalarning aksariyati keyinchalik ularning ustiga qurilgan inshootlar ostida
qolib ketadi. 27
Hozirgi kunda Samarqand viloyatining turizm salohiyatini yanada
rivojlantirish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Ushbu
yo‘nalishdagi ishlarni yanada kengaytirish maqsadida Samarqand arkini ham
turizm ob’yekti sifatida tanitish muhim ahamiyatga ega. Zero, hozirgi kunda ark
hududida saqlanib qolgan XIV-XV va VIII-XIX asrlarga oid hammom va XIV-
XV asrga oid hovuz qoldiqlarini ochish va konservatsiya qilish dolzarb vazifadir.
Shu bilan bir qatorda, ark hududida ilmiy izlanishlarni reja asosida davom ettirish
va uning topografiyasiga oid ma’lumotlarga aniqlik kiritish ham asosiy
yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.
2.2. Oq Saroy binosi qurilishi
Sohibqiron Amir Temur yurish qilgan mamlakatlarida ham qurilish va
obodonchilik ishlarini olib borgani bizga ma'lum. Boshqa yurtlardan olimu
27
.Ahmedov B. Ulug'bek. T. 1994 y.21b
28

hunarmandlarni Movarounnahrga olib kelib, o‘z yurtida ilm fan, me'morchilik va
hunarmandchilik yuksak darajaga ko‘tarilishiga sababchi bo‘ldi. Hattoki bugungi
kunda ham Amir Temur va temuriylar davrida qurilgan obidalar dunyoning turli
chekkalaridan kelgan sayyohlarni o‘ziga rom etib kelmoqda.
Bugun biz ham aynan Sohibqironning buyrug‘i bilan ona yurti Shahrisabzda
qurilgan Oq saroy qarorgohi tarixi haqida fikrlashmoqchimiz. Bizga bu masalada
Shahrisabzdagi Amir Temur nomli moddiy-madaniyat tarixi muzeyi ilmiy xodimi
Jasurbek Ahmedov yaqindan ko‘mak berdi. Ayrim fakt va ma'lumotlarda Poyon
Ravshanovning “Oq saroy tarixi” kitobidan foydalanildi.
Albatta, maftunkor Oq saroyning qurilishi haqida tarixiy manbalardan,
jumladan, Zahiriddin Bobur va Klavixo Gonsalesning asarlari orqali ishonchli
ma'lumotlar va go‘zal ta'riflarga egamiz. Amir Temur me'morchilik sohasining
yuksak namunasi sifatida qurdirgan imoratlari ichida Oq saroy eng balandi, go‘zal
va salobatlisi bo‘lib, balandligi 70 metrdan ortiq bo‘lgani, 1380-1405 yillar
davomida qurilgani ham obidaning me'moriy jihatdan naqadar mukammaligini
bildiradi.
Istiqlolga 28 yil to‘layotgan bir davr oralig‘ida olib borilayotgan davlatimiz
islohotlari, ayniqsa, tariximizga bo‘lgan munosabat, madaniy merosni asrab
avaylash hamda turizmni rivojlantirishi borasidagi ishlar, albatta, barchamizni
quvontiradi. Xalqimizning bunga ijobiy munosabatini sayyohlar misolida ham
ko‘rishimiz mumkin. Shunday bo‘lsada, afsuski, ba'zi fuqarolarimiz ongida sobiq
sho‘ro davrida noxolis yozilgan risolalardagi fikrlarga ojizona ergashishni
ko‘ramiz. Bulardan biri Shahrisabzdagi Oq saroy majmuasining buzilishi haqida
ham ana shunday noaniqliklarni kuzatamiz. 28
Shu sababdan biz Oq saroyning
qurilishi, hashamati haqida emas qurilgandan keyingi o‘tmishning suronli
davrlarida qanday vayronagarchiliklarga uchragani haqida to‘xtalmoqchi bo‘ldik.
Zero, bu urinishimiz “dengizdan bir tomchi” bo‘lsada, tariximizni xolisona
28
Abu T ohirxo'ja: Sam ariya; Narshahiy: Buxoro tarixi; B ayoniy; Shajarai X orazm shohiy; Ibrat: Farg'ona tarixi. -
Т .: “ M eros”, 1991. 57b
29

o‘rganish uchun ko‘proq kitob o‘qishga undab, birgina manbani o‘qib, biryoqlama
fikr bildirishdan qochishga yordam beradi, deb umid qilamiz.
Temuriylar davrida Shahrisabz ham Samarqand singari temuriyzodalarning
to‘qnashuvlariga guvoh bo‘lgan. Shunday bo‘lsa-da, Ulug‘bek Mirzo (1409 y)
taxtga o‘tirishi bilan bobosining ishlari davomchisi sifatida Shahrisabzda Ko‘k
gumbaz singari imoratlar bino qildi. Shahrisabz va Oq saroy temuriylar uchun
shonli yoki qiyinchilik davrlarida ham Samarqandga, ya'ni poytaxtga yaqin
boshpana bo‘ldi.
XVI asrning oxirlarida ikki sulola - temuriylar va shayboniylarning
to‘qnashuvida, albatta, boshqa davrlarda bo‘lganidek shaharlardagi imoratlar ham
zarar ko‘radi. Lekin Abdullaxonning (1533-1598) Shahrisabzdagi obidalarni,
jumladan, Oq saroyni vayron qilgan deyish to‘g‘ri bo‘lmas. Bunga javoban tarixiy
manbalar guvohligini keltiramiz.
Abdullaxonning hukmronlik yillarining ko‘p qismi shayboniyzodalarning
o‘zaro kurashlarini daf qilish, davlatni mustahkamlash yo‘lidagi harakatlardan
iborat bo‘ldi. 1552 yil Abdullaxon Shahrisabzni shayboniyzoda Hoshim Sultondan
tortib olib, ukasi Ibodullo Sultonni Shahrisabz hokimi qilib tayinlaydi. 1553 yil
Toshkentdan kelgan Navro‘z Ahmadxon yordamida Hoshim Sulton yana
Shahrisabzni egallaydi. 1563 yil Hoshim Sultonni daf qilish uchun Abdullaxon
ikkinchi bor Shahrisabzga yurish boshlaydi. Bu galgi fathdan so‘ng Abdullaxon
Shahrisabzni o‘z yaqinlaridan Xusrav Sultonga beradi va unga qarata “haqiqat
bilan hukmronlik qil, kuchli va kuchsizni adolat sitamida barobar tut, hamisha
jabr-u zulm bayrog‘ini sindir”, degan gaplari Hofiz Tanish ibn Mir Muhammad
Buxoriyning “Abdullanoma” asarida keltiriladi. 29
1567 yilning dekabrida Samarqand hokimi Abulxayr Sulton Shahrisabzni
egallab oladi. Hofiz Tanish Buxoriyning hikoya qilishicha, Abulxayr Sulton
qal'aga kirib olgan vaqtda bir guruh navkarlari Abdullaxonga “xandoq suvidan
suzib o‘tib, qal'aning burj va devorlarini yiqitamiz”, deganda Abdullaxon bunga
rozi bo‘lmaydi va “Umid shulki, oqibatni o‘ylamovchilar oxiri o‘z qilganlaridan
29
Avesto. Tarixiy-adabiy yodgorlik. Asqar Mahkam taijim asi. - Т .: “ Sharq” , 2001.89b
30

pushaymon bo‘ladilar”, deydi. Yana ushbu asarga ko‘ra, 1568 yil Samarqanddan
kelgan shayboniyzodalar Gadoyxon, Abulxayr Sulton, Xudoyberdi Sulton
Abdullaxon va u qo‘ygan hokim Xusrav Sultonga qarshi otlanadi. Ushbu janglarda
Xusrav Sulton halok bo‘ladi va bir muddat Shahrisabz qo‘ldan chiqadi. 1569 yil
Abdullaxon Shahrisabzni qaytarish uchun otlanadi va Faqir Sultonni chekinishga
majbur qiladi. Muarrix bu haqda “Ul hazrat, Shahrisabz tomon yuzlandi. Qal'a
atrofiga qo‘ngandan so‘ng, uning buzilgan qal'asini tuzatishga buyurdi”, deb
yozadi.
Yuqoridagi fikrlardan xulosa qilsak ham Abdullaxon buzuvchi emas,
aksincha, tiklovchi, bunyodkor inson bo‘lganini ko‘rishimiz mumkin. Shahrisabz
qal'a devorining buzilishi Abulxayr sultonning talonchiligi natijasida bo‘lib, Oq
saroyning esa ayrim joylari, sirli koshinlari ko‘chgani ehtimol.
Lekin nima uchun bu ishlar Abdullaxonga nisbat berildi, degan savolga
kelsak, bizningcha Amir Temur singari “sohibqiron” deb atalgan, o‘z davrining va
qolaversa shayboniy hukmdorlar ichida ham yetuk siyosatdon, lashkarboshi,
ma'rifatli, bunyodkor shaxsi Abdullaxonni qoralash va uning xaqiqiy siyratini
xalqdan to‘sishga intilish bo‘lgani, bu orqali barchamiz bilgan o‘zligimizni
anglashdan sobiq sho‘ro hukumatining qanchalik qo‘rqqanini ko‘rishimiz mumkin.
Lekin Oq saroy shunchalik mustahkamligidan unga o‘sha davr qurollari
bilan katta talafot yetkazish ham qiyin bo‘lgan. Buni keyinchalik kimlar amalga
oshirganini bilish uchun yana manbalarga yuzlanamiz.
Ashtarxoniylar davrida Oq saroy Shahrisabz kenagas beklari uchun ham
qarorgoh vazifasini o‘tab keldi. Buxoro taxti mang‘it amirlari qo‘liga o‘tgach
Shahrisabz va Kitob beklarining mustaqillikka intilishi Amir Haydar, Amir
Nasrullo va Amir Muzaffar davrida bekliklarga qo‘shin tortishiga sabab bo‘ladi.
Bunday o‘zaro urushlar shahar devorlariga, imoratlariga bezarar bo‘lgan deb
bo‘lmaydi, albatta.
Muhammad Hakimxon To‘raning “Muntaxab at tavorix” asarida 1840 yil
Doniyol otaliq vafotidan so‘ng, Oq saroy imorati ostida Xo‘jaqulibiy
parvonachi Shahrisabz amiri mansabiga o‘tqazilgani yoziladi. Shunga ko‘ra,
31

Rossiya imperiyasining tajovuzi Buxoro xonligi chegaralariga qadar kelguncha,
Oq saroy Shahrisabz kenagas beklarining ma'muriy-boshqaruv binosi sifatida
qad ko‘tarib turgan, deyishimiz mumkin bo‘ladi.
Muarrix Abdulazim Somiy rus qo‘shinlarining Shahrisabz va Kitob
bekliklariga hujumini 1873 yil deb ko‘rsatsa, Rossiya imperiyasi harbiylarining
hujjatlarida 1870 yil kuzida bo‘lgani qayd etiladi. Shahrisabz va Kitob
bekliklarini bosib olishda “jonbozlik” ko‘rsatgan vayronkor general-mayor
Abramov edi.
Abramov 1870-yil 31 avgustda yozgan 591-raqamli raportida shaharni
qirg‘inbarot qilgani haqida aytmasdan “ Aholi shahardan 3 chaqirimcha berida
meni non-tuz bilan qarshi oldi ” , deb xaspo‘shlashga urinsa-da, D.N.Logofet
“rus qurolining kuchi va ko‘lob bo‘lib to‘kilgan rus qoni evaziga olingan
Shahrisabz va Kitobdek ulkan bekliklar Buxoro amiriga berildi”, deya general
yashirganini oshkor qilib qo‘ yadi “ Temurning hashamatli Oq saroyi Buxoroning
shu davrdagi hamma imoratlarida kuzatilganidek, xarobalardan iboratdir. Shunga
qaramasdan, bu vayrona hozir ham o‘zining benazir go‘zalligi bilan rom etadi.
Janubiy tarafdan gumbaz qoldiqlari yaqqol bilinib turadi, vaqtida imorat bezagi
bo‘lgan bu gumbaz hozirda nuragan bo‘lib, undan koshinlar va yozuvlar bilan
bezatilgan ikki baland devor saqlanib qolgan ” . 30
XULOSA
T е mur va t е muriylar o‘zlaridan k е yin moddiy madaniyat bobida ulkan
m е rosni qoldiradilar. T е muriylar xalqimizning buyuk m е ’morchilik san’ati
30
N.A.Mayevning 1875 yilda bosilgan «Buxoro xonligi ocherki» asarida
32

durdonalarini dunyoning juda ko‘plab qit’alariga tarqatadilar. Shoxrux va Husayn
Boyqaro avlodlari, Alish е r Navoiy xazratlari azmu qarori bilan Xurosonning turli
shaharlarida barpo etilgan ulkan va go‘zal tarixiy obidalar, boburiylar sulolasining
to 1850 yillarga qadar o‘tgan davr mobaynida Afg‘oniston, Hindiston va Pokiston
hududlarida yaratgan m е ’morchilik san’ati namunalari o‘zining go‘zalligi va
hashami bilan shu paytga qadar ham harqanday ko‘zni o‘ziga maftun etib
k е lmoqda. Bu narsa T е mur va t е muriylar naslining, siz va bizning qalblarimizda
o‘z ota-bobo ajdodlarimiz bilan xaqli suratda g‘ururlanish va faxrlanish xis-
tuyg‘usini uyg‘otadi.
Mirzo Ulug‘b е k dovrug‘ini jahonga tanitgan ulkan qurilishlardan yana
bittasi 1420-1429-yillarda qurib bitkazilgan ulkan va xashamatli bino – Ulug‘b е k
rasadxonasidir. Ulug‘b е k bu rasadxonaning dunyoda shu paytgacha bor bo‘lgan
barcha rasadxonalardan ulug‘ va har tomonlama ustun bo‘lishini o‘z oldiga maqsad
qilib qo‘ygan. Darhaqiqat, Ulug‘b е k rasadxonasining o‘z davrida qiyosi yo‘q edi.
Rasadxona silindr shaklida, uch ashyonali qilib quriladi. Aylanasi 47, balandligi
esa 31 m е tr atrofida edi. Rasadxona qurilishiga Ulug‘b е kning shaxsan o‘zi, u yo‘q
paytlarda Qozizoda Rimiy, G‘iyosiddin Jamshid va Ali Qushchilar boshchilik
qilishadi. Binoning sirti koshin va sirli parchinlar bilan b е zatiladi. Rasadxona
etagida Mirzo Ulug‘b е k bobosi Amir T е mur an’anasiga ko‘ra ikkita bog‘
qurdiradi. Ularning biri Bog‘i maydon, ikkinchisi Chinnixona nomi bilan ataladi.
Bog‘i maydon o‘rtasida qurilgai bino ikki qavatli bo‘lib, d е vor va ustunlariga
marmardan sayqal b е rilgan. Chinnixonadagi imoratlarning biri toshdan, ikkinchisi
chinnidan bo‘lgan. Chinni 1422-yilda Xitoydan k е ltiriladi.
XIV-XV asr me’morchiligida imoratlarni o‘ziga xos yangi ma’lum
maqsadga qaratilgan yechimlar asosida qurish bilan birga, ularni bezashda ham
yangi usullar qo‘llaniladi. Binolarning peshtoqlari va xonalarning ichki devorlari
qabartma rango-rang parchinlar, oq yoki zangori rang ustiga zarhal berilgan islimiy
naqshlar, ba’zan esa epigrafik yozuvlar bilan pardozlanadi.
Bu davr me’morchiligi va amaliy san’atida asriy an’analar yanada
takomillashtirilib, yuqori darajali ma’naviyatni anglatuvchi o‘ziga xos uslub
33

yaratiladi. Bu uslubda bino qilingan imoratlar o‘zining uyg‘unligi, qismlarining
mutanosibligi, rang-barangligi va tantanali manzara kashf ettiruvchi vositalari
bilan ajralib turadi. Darhaqiqat, o‘zining mukammalligi, yetuk shakli nafisligi va
go‘zal naqshlari bilan kishini mahliyo etuvchi XIV-XV asrlar qurilish san’atining
ajoyib durdonalari minglab kishilar mehnatining mahsulidir.
Ularda xalq ichidan yetishib chiqqan mohir me’mor, naqqosh va
bannolarning aql-idroki, mahorati va qurilish sohasidagi ko‘p asrli tajribasi o‘z
ifodasini topgan. Bu me’moriy obidalarning muhandisu tarrohlari go‘zallikning
obyektiv qonunlarini chuqur bilganlar, o‘z ijodlarida davrning g‘oyasi va ruhini
bera olganlar. Ularning me’moriy usuli, naqshi, o‘ziga xos xislat va fazilatlari
beqiyos va takrorlanmasdir.
Т emuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va Х uroson
me’morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan. Т emur va Ulug‘bek davri
me’morchiligida bezakda ko‘p ranglilik va naqshlar xilma-xilligi kuzatiladi.
Epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga, xattotlik san’atini mukammal
egallagan ustalar olti xil yozuvda ishlagan. Koshin qatamlarida tasvir mavzusi kam
uchraydi. Oqsaroy peshtoqlarida Sher bilan Quyoshning juft tasviri uchraydiki, bu
ramziy ma’noga ega. Т emur va Ulug‘bek davrida bino ichining bezagi ham xilma-
xil bo‘lgan. Devor va shift, hatto gumbaz ham naqsh bilan ziynatilgan. Т emur
davrida qurilgan binolarda ko‘k va zarhal ranglar ustun bo‘lib, dabdabali naqshlar
ishlangan, Ulug‘bek davrida Х itoy chinnisiga o‘xshash oq fondagi ko‘k naqshlar
ko‘p uchraydi. Temuriy hukmdorlar orasida ayniqsa, Ulugbek bobosi Temur kabi
mamlakatda qurilish ishlariga katta ahamiyat beradi. U hukmdorlik qilgan davrda
bir qancha masjid, madrasa, honaqoh, hammom, sardoba va karvonsaroylar
quriladi. Mozorot va ziyoratgohlar obod etiladi. Avvalo u Temur davrida qurib
bitkazilmagan talaygina binolarni oxiriga yetkazadi. Go‘ri Amirning kirish
peshtoqi, Shohizinda ansamblidagi ba’zi maqbaralar, Shahrisabzdagi Ko‘kgumbaz
masjidi, Yassidagi Ahmad Yassaviy qabri ustiga qurilgan binolar shular
jumlasidandir
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
34

I. Prezident asarlari, farmon va farmoyishlari
1. Shavkat Mirziyoyev . "Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz"
2. K arimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z q o'limiz bilan quramiz. T .7 . —-Т.:“
O‘zbekiston ” , 1999.
3. Karimov I.A O zod va obod Vatan, erkin va farovon turmush-pirovard
maqsadimiz. T .8.. -Т.: “O 'zbekiston” , 2000
4. Karimov I.A. Biz tanlagan yo ‘1 dem okratik taraqqiyot va ma’rifiy
dunyo bilan hamkorlik yo‘li. Т .П . - Т .: “O 'zbekiston”, 2003.
5. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizligimiz o 'z kuch qudratimizga, ham
jihatligimiz va qat’iy irodamiz bog'liq. —Т.: “ O 'zbekiston” , 2004.
II. Asosiy adabiyotlar.
6. Abu Tohirxo‘ja: Samariya; Narshahiy: Buxoro tarixi; B ayoniy; Shajarai
X orazm shohiy; Ibrat: Farg'ona tarixi. -Т.: “ Meros”, 1991.
7. Ahmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtim oiy-siyosiy faoliyati). -
Т.: 1996.
8. Avesto. Tarixiy-adabiy yodgorlik. Asqar Mahkam taijimasi. -Т.: “
Sharq” 2001.
9. Buniyodov 3. Anushtegin Xorazm shohlar davlati (1 0 9 7 -1 2 3 1 ). -Т.:
“G 'afur G 'ulo m ” , 1998.
10. Buyuk siymolar, allomalar (uch kitob). -Т.: “ M ero s” , 1995, 1996,
1998.
11. Jabborov I. O 'zbek xalqi etnografiyasi. -Т.: “ O 'qituvchi” , 1994.
12. Vam beri X erm an. B uxoro yoki Movarounnahr tarixi. -Т ., 1990.
13. Ziyoev H. T urkistonda Rossiya tajovuzi va hukm ronligiga qarshi
kurash. -Т.: “ Sharq", 1998.
14. Ziyoyev H. 0 ‘zbekiston m ustaqilligi uchun kurashlam ing tarixi - Т.,
2001.
35

III. Xorijiy adabiyotlar
15. David Morgan – "The Mongols and Islam: From the Temürids to the
Ottoman Empire" (2010)
16. Jean Soustiel – "Islamic Architecture: Form, Function, and Meaning"
(2003)
17. Lisa Golombek – "Timurid Architecture in Khurasan" (1988)
18. Bernard O’Kane – "The Timurid Architecture of Iran and Turan" (1990)
19. George Michell – "The Majesty of Mughal Decoration: The Art and
Architecture of Islamic India" (2007)
IV. Internet saytlar
20. https://uzbektourism.uz
21. https://temurmuseum.uz
22. https://miras.uz
23. https://ensiklopediya.uz
24. https://ziyonet.uz
25. https://history.uz
26. https://qomus.info
36

Купить