• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Audit tekshiruvi uning hujjatlari

amalga   oshiriladi.   Snippet   auditni   rejalashtirishning   uzluksizligini   alohida
ta’kidlaydi.
Snippet   da   keltirilgan   “Review   plan”   (Tekshiruv   rejasi)   bosqichi   audit
rejalashtirishining   ajralmas   qismi   ekanligini   ko‘rsatadi.   Bu   bosqich   audit
ishlarining sifatini nazorat qilish va ta’minlashga qaratilgan   bo‘lib,   turli   darajadagi
tekshiruvlarni   (hot   review,   second   partner   review,   engagement   quality   control
review,   pre/post   issuance   review)   o‘z   ichiga   oladi.   Bu   shuni   anglatadiki,   audit
dasturini   tuzish   nafaqat   tekshiruv   usullarini   belgilashni,   balki   ularning   to‘g‘ri   va
sifatli   bajarilishini nazorat qilish mexanizmlarini ham o‘z ichiga olishi kerak.
1 - jadval  
ISA   300   ga   muvofiq   audit   dasturini   tuzish   bosqichlari
Bosqichlar Tavsif Snippetlar
Dastlabki   rejalashtirish Mijoz   bilan   tanishish,   topshiriqni
qabul   qilish,   mustaqillikni
tekshirish, shartlarni aniqlash,
audit   guruhini   shakllantirish.
Umumiy   audit   strategiyasini  tuzish Auditning   ko‘lami,   vaqti,
resurslari   va   yo‘nalishini
belgilash.
Audit   rejasini   tuzish Har   bir   muhim   soha   uchun
bajariladigan   audit   usullarini
belgilash.
Audit   dasturini   tayyorlash Audit   rejasidagi   usullarni
batafsil   tavsiflash.
Ishchi   hujjatlarini   tayyorlash Audit   dalillarini   qayd   etish   va
audit   bajarilganligini   tasdiqlash.
Rejalashtirishni   qayta   ko‘rib
chiqish va yangilash Audit   davomida   zarurat
tug‘ilganda rejalarga
o‘zgartirishlar   kiritish.
Ushbu   jadval   talabaga   ISA   300   ga   muvofiq   audit   dasturini   tuzish
bosqichlarini   tizimli   ravishda   tushunishga   yordam   beradi.   Har   bir   bosqichning
qisqacha tavsifi va tegishli snippetlarga havolalar berilganligi ma’lumotni qidirish
27 Respublikasi   Prezidentining   “Davlat   moliyaviy   nazorati   tizimini   yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi
Iqtisodiyot   va   moliya   vazirligining   ichki   audit   milliy   standartlari   va   O‘zbekiston
Respublikasi   Hisob   palatasining   me’yoriy   hujjatlari   kiradi.   O‘zbekistonda   davlat
auditini   rejalashtirish   va   xatarlarni   baholash   jarayoni  AXS   va   ISSAI   standartlari
bilan   bir   qatorda,   O‘zbekiston   Respublikasining   milliy   me’yoriy   hujjatlari   bilan
ham tartibga solinadi.
Audit   Jarayonini   Rejalashtirish   va   Xatarlarni   Baholash   bo‘yicha   Amaliy
Misollar   va   Keyslar.   Auditni   rejalashtirish   bo‘yicha   amaliy   misollar   turli
sohalardagi   kompaniyalar   auditini   rejalashtirishni   o‘z   ichiga   oladi.   Masalan,
texnologiya   kompaniyasi   auditini   rejalashtirish,   ishlab   chiqarish   kompaniyasi
auditini   rejalashtirish   va   kichik   va   o‘rta   biznes   auditini   rejalashtirish.   Xatarlarni
baholash   jarayonining   amaliy   keyslari   ham   mavjud.   Bularga   chakana   savdo
kompaniyasida   xatarlarni   baholash,   bank   sohasida   xatarlarni   baholash   va
kiberxavfsizlik xatarlarini baholash misol bo‘la oladi. Davlat auditida rejalashtirish
va   xatarlarni   baholashga   oid   keyslar   ham   mavjud.   Pokiston   Oliy  Audit   Instituti
tomonidan davlat korxonalari auditini rejalashtirish va xatarlarni baholash keyslari
(PESCO,   PIA,   Pakistan   Steel   Mills)   va   Latviya   Davlat   Audit   Ofisi   tomonidan
O‘zbekiston Oliy Nazorat Organiga xalqaro audit standartlarini qo‘llashda yordam
berish keysi bunga yaqqol misol bo‘la oladi.
Audit   jarayonini   to‘g‘ri   rejalashtirish   va   xatarlarni   baholash   moliyaviy
hisobotlarning   ishonchliligini   ta’minlash   uchun   muhim   ahamiyatga   ega.   Xalqaro
Auditing   Standartlari   (ISA)   auditni   rejalashtirish   va   xatarlarni   baholash   bo‘yicha
aniq ko‘rsatmalar beradi. O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyati AXS va
milliy   me’yoriy   hujjatlar   bilan   tartibga   solinadi.Kelgusida   auditning   yangi
yo‘nalishlari   (masalan,   axborot   texnologiyalari   auditi,   kiberxavfsizlik   auditi),
davlat   auditining   dolzarb   masalalari   va   audit   metodologiyasini   takomillashtirish
bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazish maqsadga muvofiqdir.
21 KIRISH
Bozor iqtisodiyoti sharoitida auditorlik faoliyatining roli kundan-kunga ortib
bormoqda. Korxonalar moliyaviy barqarorligi, soliq va hisob siyosatining qonuniy
yuritilishi, shuningdek, investorlar va boshqa manfaatdor tomonlar uchun ishonchli
ma’lumot   taqdim   etilishi   auditorlik   tekshiruviga   bevosita   bog‘liqdir.   Auditorlik
tekshiruvi   o‘z   mohiyatiga   ko‘ra   mustaqil   ekspertiza   bo‘lib,   u   moliyaviy
hisobotlarning haqiqiyligini aniqlashga xizmat qiladi.
Auditorlik   tekshiruvining   muvaffaqiyati   ko‘p   jihatdan   uning   dastlabki
bosqichiga   –   tayyorlov   jarayoniga   bog‘liqdir.   Tayyorlov   bosqichi   auditorlik
tekshiruvining   poydevori   hisoblanadi.   Ushbu   bosqichda   auditor   audit   obyekti
to‘g‘risida dastlabki ma’lumotlarni to‘playdi, audit strategiyasini ishlab chiqadi va
tekshiruv   uchun   zarur   manbalarni   shakllantiradi.   Bu   jarayon   xalqaro   audit
standartlariga   (ISA)   asoslanadi,   xususan,   ISA  300   (Auditni   rejalashtirish)   va   ISA
315   (Subyektni   tushunish   va   xatarlarni   baholash)   mazkur   bosqich   uchun   asosiy
huquqiy manbalar hisoblanadi.
ISA   300   talablariga   muvofiq,   auditni   rejalashtirish   quyidagi   maqsadlarda
amalga oshiriladi:
- Audit ishlarini samarali tarzda tashkil qilish;
- Auditorlik xatarlari va muhim noaniqliklarni kamaytirish;
- Audit resurslarini to‘g‘ri taqsimlash;
- Audit jamoasining ishini muvofiqlashtirish.
Shu   sababli,   auditorlik   tashkiloti   tekshiruv   boshlanishidan   oldin   mijozning
iqtisodiy holati,  faoliyat  sohasi,  ichki  nazorat   tizimi,  buxgalteriya hisobi  va  ilgari
o‘tkazilgan audit natijalari haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishi kerak.
Auditga   tayyorgarlik   ko‘rish   bosqichida   auditor   quyidagi   ishlarni   bajarishi
lozim:
- Mijoz bilan dastlabki suhbat o‘tkazish va so‘rovnoma yuborish;
- Ichki nazorat tizimini baholash;
- Moliya-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish;
2 ekan,   zamonaviy   texnologiyalarni   joriy   etish   mamlakat   auditorlik   sohasining
rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 
41 muvaffaqiyatli yakunlashga imkon berishini nazarda tutadi. Yaxshi rejalashtirilgan
audit   dasturi   vaqt   va   xarajatlarni   optimallashtirishga   yordam   beradi.
Standartlashtirilgan   so‘rovnomalar   va   tekshiruv   varaqalari   (checklist)   kabi
vositalardan   keng   foydalanish   audit   jarayonining   samaradorligini   sezilarli   darajada
oshirishi  mumkin.
Moslashuvchanlik   tamoyili   audit   dasturining   har   bir   korxonaning   o‘ziga
xos   xususiyatlari,   faoliyat   turi   va   ichki   nazorat   tizimining   holatini   hisobga   olgan
holda   individual   tarzda   moslashtirilishini   talab   qiladi.   Standart   audit   dasturlari
mavjud bo‘lsa-da, har bir audit uchun individual   yondashuv   zarur.   Turli   sohalarda
faoliyat   yurituvchi   korxonalar   uchun   audit   dasturlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega
bo‘lishi mumkin.
Uzviylik   va   komplekslilik   tamoyili   auditni   rejalashtirishning   barcha
bosqichlari   o‘zaro   bog‘langan   va   uyg‘un   bo‘lishini   ta’minlaydi.   Dastlabki
rejalashtirishdan   boshlab   yakuniy   auditorlik xulosasini shakllantirishgacha bo‘lgan
barcha bosqichlar bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi lozim. Auditni rejalashtirish
uzluksiz   jarayon   bo‘lib,   audit   davomida   yangi   ma’lumotlar   paydo   bo‘lishi   bilan
dasturga zarur o‘zgartirishlar kiritilishi mumkin.
Qabul   qilinuvchanlik   tamoyili   audit   dasturining   auditorlik   tashkilotining
o‘zi   belgilagan   mezonlar   asosida   eng   maqbul   variantni   tanlash   imkoniyatini
ta’minlashini   anglatadi.   Rejalashtirish   jarayonida   bir   nechta   muqobil   variantlar
ko‘rib   chiqilishi   mumkin.   Auditorlik   tashkiloti   o‘zining   professional   tajribasi   va
mavjud resurslaridan kelib chiqib, eng samarali va maqbul dasturni  tanlaydi.
Nihoyat,   kasbiy   skeptisizm   tamoyili   auditorlardan   auditni   rejalashtirish   va
o‘tkazishda   doimo tanqidiy fikrlashni  va boshqaruvning tasdiqlariga shubha bilan
qarashni talab qiladi. Kasbiy skeptisizm muhim xatoliklarni o‘z vaqtida aniqlashga
yordam   beradi.   Auditorlar   har   qanday   nomuvofiqlik   yoki   shubhali   holatlarni
chuqur tekshirishlari shart.
Snippet da keltirilgan “Auditni rejalashtirishning uzluksizligi qoidasi” audit
dasturini tuzishda dinamik yondashuv zarurligini ta’kidlaydi. Bu shuni anglatadiki,
audit   dasturi   faqat   bir   marta   tuzilib   qo‘yilmaydi,   balki   audit   davomida   yuzaga
24  Asosiy   qism:   Har   bir   moliyaviy   hisobot   moddasi   yoki
operatsiyalar   sinfi   bo‘yicha   bajariladigan   audit   usullari   (tekshiruvlar,
kuzatuvlar,   so‘rovlar,   tahliliy   usullar   va   boshqalar). Har  bir  usulning maqsadi,
bajarilish tartibi, hajmi va vaqti ko‘rsatiladi.
 Yakuniy   qism:   Auditning   umumiy   natijalari,   aniqlangan
nomuvofiqliklar,   auditorlik   xulosasini   shakllantirish   bo‘yicha
ko‘rsatmalar.
 Ilovalar:   Ishchi   hujjatlarining   namunaviy   shakllari,
so‘rovnomalar,   tekshiruv   varaqalari   va boshqa zarur materiallar. 
2 - Jadval
ISA   talablari   bo‘yicha   audit   ishchi   hujjatlarining   zaruriy   mazmuni
Mazmun   elementi Tavsif
Audit   dasturi   va   rejalari Auditning   maqsadlari,   ko‘lami,   vaqti   va   yo‘nalishi,
shuningdek,   audit   usullari   va   ularni
bajarish   tartibi.
Mijoz   haqida   ma’lumot Korxonaning   faoliyat   turi,   tashkiliy   tuzilmasi,
ichki   nazorat   tizimi,   buxgalteriya   siyosati   va
muhim moliyaviy ko‘rsatkichlari.
To‘plangan   audit   dalillari Barcha   tekshiruvlar,   kuzatuvlar,   so‘rovlar,
tasdiqlar, tahliliy usullar va boshqa
manbalardan   olingan   ma’lumotlar.
Bajarilgan   audit   usullari Har bir audit usulining batafsil tavsifi, shu jumladan,
usulning   maqsadi,   ko‘lami,   vaqti,
bajarilish   tartibi   va   uni   bajargan   auditor.
Olingan   natijalar   va   xulosalar Har   bir   audit   usuli   bo‘yicha   olingan   aniq   natijalar,
shu   jumladan,   aniqlangan   nomuvofiqliklar,   xatolar
yoki   shubhali   holatlar   va
auditorning   ushbu   natijalar   bo‘yicha   xulosalari.
Mazmun   elementi Tavsif
Aniqlangan   nomuvofiqliklar   va   tuzatishlar Moliyaviy   hisobotlarda   aniqlangan   muhim
xatoliklar,   nomuvofiqliklar   yoki   boshqa
kamchiliklar,   shuningdek,   ularni   bartaraf   etish
bo‘yicha   boshqaruv   tomonidan   ko‘rilgan   choralar
32 O‘zbekiston   Respublikasining   audit   faoliyatini   tartibga   soluvchi   asosiy
qonuni   “Auditorlik   faoliyati   to‘g‘risida”gi   Qonun   hisoblanadi.   Ushbu   qonunda
auditning   asosiy   prinsiplari,   auditorlarning   huquq   va   majburiyatlari,   auditorlik
tashkilotlariga   qo‘yiladigan   talablar   belgilab   berilgan.   Bundan   tashqari,
O‘zbekiston   Respublikasi   Moliya   vazirligi   tomonidan   tasdiqlangan   Milliy   audit
standartlari   (MAS)   ham   mavjud   bo‘lib,   ular   auditni   o‘tkazish   tartibi   va   sifatiga
qo‘yiladigan talablarni batafsil bayon etadi.
Milliy   audit   standartlarida   audit   dasturi   va   ishchi   hujjatlariga   alohida   e’tibor
qaratiladi.   Xususan,   MASning   “Auditni   rejalashtirish”   standarti   audit   dasturini
tuzish   tamoyillari   va   bosqichlarini   belgilab   beradi.   Ushbu   standartga   muvofiq,
audit   dasturi   auditning   maqsadi,   ko‘lami,   bajarilish   vaqti   va   resurslarini   aniq
ko‘rsatishi kerak. Shuningdek, dasturda har bir muhim soha bo‘yicha bajariladigan
audit usullari batafsil tavsiflangan bo‘lishi lozim.
Milliy   audit   standartlarining   “Audit   hujjatlari”   standarti   esa   audit   ishchi
hujjatlariga qo‘yiladigan talablarni   belgilaydi.   Ushbu   standartga   ko‘ra,   audit   ishchi
hujjatlari   auditning   rejalashtirilgan   va   bajarilganligini,   to‘plangan   audit   dalillarini
va auditorning xulosalarini hujjatlashtirishi kerak.
Ishchi   hujjatlari   aniq,   tushunarli,   tartibli   va   to‘liq   bo‘lishi   lozim.
Shuningdek,   ularda   auditni   bajargan   auditorning   imzosi   va   sanasi   ko‘rsatilishi
shart.
O‘zbekiston   Respublikasi   qonunchiligi   va   me’yoriy   hujjatlarida   audit   dasturi
va   ishchi   hujjatlariga   qo‘yiladigan   talablar   xalqaro   audit   standartlari   (ISA)   bilan
uyg‘unlashtirilgan.   Bu   O‘zbekistonda   o‘tkaziladigan   auditning   xalqaro
standartlarga muvofiqligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Audit dasturining asosiy   maqsadi   audit jarayonini samarali rejalashtirish va
boshqarishdan iboratdir.  
Audit   dasturining   tuzilishi   odatda   quyidagi   elementlarni   o‘z   ichiga   oladi:
 Kirish   qismi:   Auditning   maqsadi,   ko‘lami   va   davri.
 Rejalashtirish   qismi:   Riskni   baholash,   muhimlik   darajasini
aniqlash,   umumiy   audit strategiyasi va rejasi.
31 3. Audit dasturini tuzish va ishchi hujjatlarni tayyorlash
Audit   iqtisodiy   faoliyatning   muhim   tarkibiy   qismi   bo‘lib,   korxonalarning
moliyaviy   hisobotlari   to‘g‘riligi   va   ishonchliligini   tekshirish   orqali   shaffoflikni
ta’minlashda   hal   qiluvchi   rol   o‘ynaydi.   Mustaqil   auditorlar   moliyaviy
hisobotlarning   belgilangan   qonun   talablariga   muvofiqligini   baholab,   korxonaning
moliyaviy   holati,   undagi   o‘zgarishlar   va   pul   oqimlari   to‘g‘risida   to‘g‘ri   va   to‘liq
ma’lumot   berayotganligi   yuzasidan   o‘z   fikrlarini   bildirishadi.   Bozor   iqtisodiyoti
sharoitida   xo‘jalik   sub’ektlarining   moliyaviy   holatini   bilish   zaruriyati   audit
faoliyatining   ahamiyatini   yanada   oshiradi.   Auditning   asosiy   maqsadi   moliyaviy
ishonchlilikni   ta’minlash   va   iqtisodiy   qarorlar   qabul   qilish   uchun   mustahkam
zamin   yaratishdir.   Tarixiy   jihatdan   auditning   paydo   bo‘lishi   XIX   asrda
Yevropadagi yirik aktsionerlik kompaniyalarining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lib,
buxgalteriya hisobining shaffofligini ta’minlash zaruratidan kelib chiqqan. Hozirgi
kunda   global   iqtisodiy   integratsiya   sharoitida   auditning   xalqaro   standartlarga
muvofiqligi   transchegaraviy   investitsiyalar   va   biznes   aloqalarini   rivojlantirish
uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Audit jarayonida audit dasturi va ishchi hujjatlari muhim o‘rin tutadi. Audit
dasturi   auditni   samarali   rejalashtirish   va   o‘tkazish   uchun   o‘ziga   xos   yo‘l   xaritasi
vazifasini   bajaradi.   Ishchi   hujjatlar   esa   audit   davomida   to‘plangan   barcha   muhim
dalillarni   qayd   etish,   auditorning   xulosalarini   asoslash   va   auditning   umumiy
sifatini   ta’minlash   uchun   zarurdir.   Audit   dasturi   va   ishchi   hujjatlari   bir-biri   bilan
chambarchas   bog‘liq   bo‘lib,   auditning   har   bir   bosqichida   muhim   rol   o‘ynaydi.
Audit   dasturi   audit   jarayonini   boshqarib   boradi,   ishchi   hujjatlar   esa   uning
natijalarini   rasmiylashtiradi.   Yaxshi   tuzilgan   audit   dasturi   resurslardan   oqilona
foydalanishga   yordam   beradi,   ishchi   hujjatlar   esa   kelajakdagi   auditlar   uchun
qimmatli   ma’lumot   manbai   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Zamonaviy   raqamli
texnologiyalarning   rivojlanishi   audit   dasturlari   va   ishchi   hujjatlarini   yaratish
hamda   boshqarish   usullarini   sezilarli   darajada   o‘zgartirmoqda,   bu   esa   samaradorlik
va aniqlikni oshirish imkonini beradi.
Bo‘lajak   iqtisodchi   mutaxassislar   uchun   audit   dasturi   va   ishchi   hujjatlarini
22 ahamiyati,   asosiy   tadbirlari,   maqsadlari   va   vazifalari,   potentsial   qiyinchiliklari   va
ularni   bartaraf   etish   yo‘llari,   samarali   o‘tkazish   bo‘yicha   tavsiyalar,
O‘zbekistondagi   qonunchilik   asoslari   hamda   boshqa   auditorlik   bosqichlari   bilan
bog‘liqligi tahlil qilinadi.
Auditorlik   Tekshiruvining   Tayyorgarlik   Bosqichi:   Ta’rifi   va   Asosiy
Elementlari. Auditorlik tekshiruviga tayyorgarlik bosqichi - bu moliyaviy hujjatlar
va   jarayonlarni   aniqlik,   muvofiqlik   va   tashqi   nazoratga   tayyorlikni   ta’minlash
uchun   proaktiv   yig‘ish,   tartibga   solish   va   ko‘rib   chiqish   jarayonidir.   Bu   bosqich
auditorlik tekshiruvini samarali va o‘z vaqtida o‘tkazishni ta’minlashga qaratilgan
hamda   auditni   o‘tkazish   to‘g‘risida   qaror   qabul   qilinganidan   to   auditning   o‘zi
boshlangunga   qadar   davom   etadi.   Tayyorgarlik   bosqichi   nafaqat   hujjatlarni
yig‘ishni,   balki   auditning   maqsadini,   ko‘lamini   va   strategiyasini   aniqlashni   ham
o‘z ichiga oladi. Tayyorgarlik bosqichining muvaffaqiyatli  o‘tishi  uchun bir  qator
asosiy elementlar mavjud:
Auditorlik   tekshiruvini   rejalashtirish:   Bu   bosqichning   asosiy   maqsadi
auditorlik   tekshiruvini   samarali   va   o‘z   vaqtida   o‘tkazishni   ta’minlashdan   iborat.
Rejalashtirish   jarayoni   auditning   maqsad   va   vazifalarini   aniqlash,   auditorlik
tekshiruvining   ko‘lamini   belgilash,   uni   o‘tkazish   uchun   zarur   bo‘lgan   resurslarni
aniqlash, auditorlik tekshiruvining umumiy rejasini ishlab chiqish hamda auditorlik
tekshiruvining dasturini ishlab chiqish kabi vazifalarni o‘z ichiga oladi. Auditning
umumiy   rejasida   tekshiruvning   maqsadi,   ko‘lami,   vaqti,   resurslari   va   boshqa
muhim jihatlari belgilanadi.   Rejalashtirish   auditorlik   tekshiruvining   barcha   keyingi
bosqichlari   uchun   yo‘nalish   beradi   va   uning   muvaffaqiyatini   ta’minlashda   hal
qiluvchi   ahamiyatga   ega.
Tekshiriladigan   korxona   faoliyatini   o‘rganish:   Auditor   tekshiruvni
boshlashdan oldin tekshiriladigan korxonaning faoliyati, uning tashkiliy tuzilmasi,
ichki   nazorat   tizimi   va   buxgalteriya   hisobi   siyosati   bilan   tanishishi   zarur.   Bu
auditorga   korxonaning   biznesini   tushunishga   va   auditorlik   tekshiruvini   to‘g‘ri
rejalashtirishga   yordam   beradi.   Auditor,   shuningdek,   mijoz   moliyaviy
hisobotlarining haqqoniyligi yuzasidan fikr bildirishdan oldin, uning faoliyati bilan
5 eng   muhim   sohalariga   e’tiborni   yo‘naltirish   orqali   audit   jarayonining   markaziy
qismidir.
Moliyaviy   Hisobotdagi   Muhim   Xatarlarni   Aniqlash   va   Baholash   Usullari
(ISA   Talablari   bo‘yicha)  Moliyaviy   hisobotdagi   muhim   xatarlarni   aniqlash   uchun
auditorlar   turli   usullardan   foydalanadilar.   Bularga   mijoz   rahbariyati   va   boshqa
xodimlar   bilan   so‘rovlar   o‘tkazish   orqali   xatarlar   haqida   ma’lumot   olish   ,
moliyaviy   ma’lumotlardagi   g‘ayrioddiy   tendentsiyalar   yoki   munosabatlarni
aniqlash   uchun   moliyaviy   ko‘rsatkichlarni   analitik   protseduralar   yordamida   tahlil
qilish   ,   tashkilot   faoliyati   va   ichki   nazorat   tizimini   kuzatish   va   tekshiruv   hamda
auditorning   o‘tmishdagi   auditlar   davomida   olingan   tajribasi   kiradi.   ISA   315
(Revised   2019)   xatarlarni   aniqlash   va   baholash   uchun   yanada   mustahkam va izchil
jarayonni   ta’minlaydi.   Ushbu   standart   auditorlardan   tashkilotni   va   uning   faoliyat
muhitini,   shu   jumladan   ichki   nazorat   tizimini   chuqur   tushunishni   talab   qiladi.
Standartda   xatarlarni   baholashda   auditorlarga   yordam   beradigan   beshta   yangi
inherent risk omillari kiritilgan: subyektivlik, murakkablik, noaniqlik, o‘zgarish va
boshqaruvning   xolisligi   yoki   firibgarlik   xavfi   tufayli   xatolikka   moyillik.   Muhim
xatarlar   inherent   risk   spektrining   yuqori   qismida   joylashgan   xatarlar   sifatida
belgilanadi.   ISA   315   (Revised)   auditorlardan   tashkilotni   to‘liq   tushunishni,
inherent   risk   omillarini   hisobga   olishni   va   muhim   xatarlarni   aniqlash   uchun   risk
spektridan   foydalanishni   talab   qiladi.   Muhimlik   -   bu   moliyaviy   hisobot
foydalanuvchilarining   iqtisodiy   qarorlariga   ta’sir   qilishi   mumkin   bo‘lgan
xatolikning   miqdoriy   yoki   sifatli   darajasidir.   Muhimlik   darajasi   qanchalik   yuqori
bo‘lsa, umumiy audit riski shunchalik past bo‘ladi va aksincha. Auditorlar auditni
rejalashtirish va o‘tkazish jarayonida muhimlikni hisobga olishlari shart. Muhimlik
darajasi xatarlarni baholashga ta’sir qiladi, chunki u auditorlarga qanday xatoliklar
moliyaviy hisobotlar uchun muhim ekanligini aniqlashga yordam beradi.
Ichki   Nazorat   Tizimining   Xatarlarni   Boshqarishdagi   Roli   va   Bu   Haqda
Tegishli Standartlardan   Ma’lumotIchki   nazorat   tizimi   -   bu   tashkilotning   moliyaviy
hisobotlarining ishonchliligi, operatsiyalarining samaradorligi va qonunlarga rioya
etilishini   ta’minlash   uchun   boshqaruv   va   boshqa   xodimlar   tomonidan   ishlab
18 -   Audit   xatarlarini   baholash   va   audit   yondashuvini   tanlash.   Shuningdek,
auditor tekshirish rejasini tuzadi va ishchi dasturlarni ishlab chiqadi. Bu esa audit
jarayonining aniq va tizimli yo‘lga qo‘yilishiga imkon yaratadi.
Tayyorlov   bosqichida   auditorlik   tashkiloti   tomonidan   quyidagi   hujjatlar
tayyorlanadi:
- Auditorlik shartnomasi;
- Mijoz to‘g‘risidagi axborot yig‘masi;
- Audit strategiyasi va rejasi;
- Audit dasturi.
Bu   hujjatlar   xalqaro   standartlarga   asoslanib   ishlab   chiqiladi   va   tekshiruv
davomida   auditor   uchun   asosiy   ishchi   material   bo‘lib   xizmat   qiladi.  Auditor   bu
bosqichda aniqlangan barcha axborotni hujjatlashtirishi va tegishli audit dalillarini
yig‘ishga tayyorgarlik ko‘rishi lozim.
Audit   xatarlarini   baholash   esa   auditorlik   tekshiruvining   ajralmas   qismidir.
Auditor   audit   obyekti   faoliyatiga   ta’sir   ko‘rsatuvchi   barcha   xavflarni   aniqlaydi,
baholaydi   va   audit   yondashuvini   mos   ravishda   shakllantiradi.   ISA  315   ga   ko‘ra,
audit   xatarlari   uchta   asosiy   turga   bo‘linadi:   ichki   xatar,   nazorat   xatari   va
aniqlanmaslik   xatari.   Har   bir   xatar   turi   uchun   auditor   mos   choralarni   ko‘radi   va
ularning umumiy darajasini kamaytirishga harakat qiladi.
3 Ikkinchidan,   har   bir   ishchi   hujjati   aniq   va   tushunarli   bo‘lishini   ta’minlash
zarur.  Ishlatilgan  til   qisqa,   lo‘nda   va   tushunarli   bo‘lishi   kerak.   Har   bir   yozuvning
aniq   maqsadi   va   olingan   natijasi   aniq ko‘rsatilishi lozim.
Uchinchidan,   ishchi   hujjatlarga   kerakli   barcha   ma’lumotlar   to‘liq   kiritilishi
shart.   Bularga   tekshirilgan   ob’ekt,   bajarilgan   ishning   aniq   ko‘lami,   qo‘llanilgan
audit   usullari,   olingan   natijalar,   aniqlangan   har   qanday   nomuvofiqliklar   va
auditorning ushbu natijalar bo‘yicha shakllantirgan xulosalari kiradi.
To‘rtinchidan,   tayyorlangan   barcha   ishchi   hujjatlar   audit   guruhining   yuqori
lavozimli   a’zolari   tomonidan   muntazam   ravishda   ko‘rib   chiqilishi   va   rasman
tasdiqlanishi   kerak.   Bu   audit sifatini ta’minlashning muhim elementidir.
Beshinchidan,   barcha   ishchi   hujjatlar   tizimli   ravishda   tartibga   solinishi   va
indekslanishi   lozim.   Bu   ularni   keyinchalik   tez   va   oson   topish   va   ulardan
foydalanish   imkonini   beradi.   Oltinchidan,   ishchi   hujjatlarda   mijozga   tegishli
maxfiy   ma’lumotlar   bo‘lishi   mumkinligi   sababli, ularning xavfsizligi va maxfiyligi
qat’iy ta’minlanishi kerak.
Yettinchidan,   auditorlik   tashkiloti   ishchi   hujjatlarining   standartlashtirilgan
formatlarini   ishlab   chiqishi   va   qo‘llashi   maqsadga   muvofiqdir.   Bu   hujjatlarning
sifatini   oshirishga   va   ularni   tayyorlash   jarayonini   unifikatsiya   qilishga   yordam
beradi.
Sakkizinchidan,   zamonaviy   audit   amaliyotida   elektron   ishchi   hujjatlaridan
keng   foydalanish tavsiya   etiladi.   Bu   samaradorlikni   oshirish,   xatolarni   kamaytirish
va   kerakli   ma’lumotlarga   tezkor kirish imkonini beradi.
Snippet   da   ishchi   hujjatlarni   tekshirishning   turli   darajalari   (accountant   in
charge,   audit   manager,   engagement   partner)   ko‘rsatilgan.   Bu   shuni   ko‘rsatadiki,
ishchi hujjatlarni tayyorlash tartibi nafaqat ularni yaratishni, balki ularning sifatini
ta’minlash uchun ko‘p bosqichli tekshiruv jarayonini ham o‘z ichiga oladi. Har bir
darajadagi tekshiruv o‘ziga xos e’tiborni qaratadi, masalan, quyi darajada batafsil
tekshiruv, yuqori darajada esa umumiy sifat nazorati amalga oshiriladi.
29 keladigan   yangi   holatlar   va   ma’lumotlarga   qarab doimiy ravishda takomillashtirilib
boriladi.   Bu   tamoyil   riskka   asoslangan   yondashuv   bilan   hamohang   bo‘lib,
auditorlarga o‘z rejalarini real vaqt rejimida moslashtirish imkonini beradi.
ISA   300   “Moliyaviy   hisobot   auditini   rejalashtirish”   standarti   moliyaviy
hisobot   auditini   rejalashtirish   bo‘yicha   auditorning   asosiy   mas’uliyatini   belgilab
beradi. Ushbu standart auditni samarali o‘tkazish uchun umumiy audit strategiyasi
va   batafsil   audit   rejasini   ishlab   chiqishni   talab   qiladi.   ISA   300   auditni
rejalashtirishning   muhimligini   ta’kidlaydi,   chunki   bu   auditorga   muhim   sohalarga
tegishli   e’tiborni   qaratish,   potentsial   muammolarni   o‘z   vaqtida   aniqlash   va   hal
qilish,   auditni   samarali   va   tejamkor   tarzda   tashkil   etish   va   boshqarish   imkonini
beradi.   Standart   shuningdek,   audit   guruhining   asosiy   a’zolarini   rejalashtirish
jarayoniga   jalb   qilish,   dastlabki   topshiriq   faoliyatini   amalga   oshirish   va   topshiriq
shartlarini   to‘liq   tushunishni   ta’minlash   kabi   muhim   talablarni   o‘z   ichiga   oladi.
ISA 300 auditni rejalashtirishning asosiy tamoyillari va bosqichlari uchun xalqaro
miqyosda   tan   olingan   mustahkam   asos   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Ushbu   standartga
qat’iy   rioya   qilish   auditning   sifatini   oshirishga   va   auditorlik   xulosalarining
ishonchliligini   ta’minlashga   yordam   beradi.   Muhim   ta’kidlash   joizki,   ISA   300
doimiy   ravishda   qayta   ko‘rib   chiqiladi   va   takomillashtiriladi   ,   bu   esa   audit
amaliyotining zamonaviy talablarga moslashuvini ta’minlaydi.
Audit   Dasturini   Tuzish   Bosqichlari
Audit   dasturini   tuzish   bir   necha   muhim   bosqichlardan   iborat   bo‘lib,   ularning
har   biri   auditning muvaffaqiyatli o‘tkazilishi uchun zarurdir.
Dastlabki   rejalashtirish   bosqichi   mijoz   bilan   tanishish,   auditorlik
topshirig‘ini   qabul   qilish   yoki   davom   ettirishni   baholash,   mustaqillik   talablariga
rioya qilishni tekshirish, auditorlik topshirig‘ining shartlarini aniqlash va malakali
audit guruhini shakllantirishni o‘z ichiga oladi.
Ushbu   bosqich   auditning   umumiy   ko‘lami   va   yo‘nalishini   belgilaydi.
Snippet   da   ta’kidlanganidek, mijoz bilan munosabatlarni davom ettirish va axloqiy
talablarga so‘zsiz rioya qilish ushbu bosqichning eng muhim jihatlaridan biridir.
25 yaqindan   tanishishi   lozim.   Korxona   faoliyatini   chuqur   o‘rganish   auditorga
potentsial risklarni aniqlash va auditni eng muhim sohalarga yo‘naltirish imkonini
beradi.
Ichki   nazorat   tizimini   baholash:   Auditor   korxonaning   buxgalteriya   hisobi
tizimi   qanday   tashkil   etilganligini   va   ichki   nazorat   tizimi   qanday   ishlashini
o‘rganadi.   Shuningdek,   ushbu   tizimlarning   samaradorligini   baholaydi.   Bu
auditorga   moliyaviy   hisobotdagi   xatoliklar   xavfini   baholashga   va   auditorlik
tekshiruvining   hajmini   aniqlashga   imkon   beradi.   Ichki   nazorat   tizimining
samaradorligi auditorlik riskini baholashda va tekshiruv hajmini aniqlashda muhim
omil hisoblanadi.
Auditorlik riskini baholash va muhimlik darajasini aniqlash: Auditorlik riski
deganda moliyaviy hisobotda muhim xatoliklar mavjud bo‘lishi va auditorning bu
haqda   noto‘g‘ri   fikr   bildirish   xavfi   tushuniladi.  Auditor   tayyorgarlik   bosqichida
auditorlik   riskini   baholaydi   va   uning   darajasiga   qarab   auditorlik   tekshiruvining
hajmini   rejalashtiradi.   Muhimlik   darajasi   deganda   moliyaviy   hisobotdagi
xatolikning   shunday   miqdori   tushuniladi,   agar   u   aniqlansa,   moliyaviy   hisobot
foydalanuvchilarining   iqtisodiy   qarorlariga   ta’sir   ko‘rsatishi   mumkin.  Auditorlik
riski   va   muhimlik   darajasi   auditorlik   tekshiruvining   ko‘lamini,   usullarini   va
chuqurligini belgilashda asosiy rol o‘ynaydi.
Audit   strategiyasi   va   rejasini   ishlab   chiqish:   Muhimlik   va   audit   riskini
baholashdan   so‘ng,   auditor   tekshiruv   strategiyasini   ishlab   chiqadi.   Audit
strategiyasi
-   tekshiruvning   yakuniy   maqsadiga   eng   kam   xarajat   bilan   sifatli   tekshiruv
o‘tkazish   orqali   erishish   yo‘lidir.   Katta   auditor   tekshiruvning   tashkiliy   rejasini
tayyorlaydi.   Audit   strategiyasi   va   rejasini   ishlab   chiqish   auditorlik   tekshiruvining
samarali va tartibli o‘tishini ta’minlaydi.
Mijoz bilan hamkorlikni boshlash: Auditorlik firmasi mijoz bilan tanishadi va
hamkorlik   qilishga   qaror   qiladi.   Mijoz   bilan   kelishuv-xatini   imzolash   hamda   mijoz
bilan   unga   auditorlik   xizmati   ko‘rsatish   bo‘yicha   shartnoma   tuzish   tayyorgarlik
6 4. Auditni tayyorlov jarayonida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish
Zamonaviy   texnologiyalar   bugungi   kunda   deyarli   barcha   sohalarga   chuqur
kirib   bormoqda   va   auditorlik  jarayoni   ham   bundan   mustasno   emas.   Auditorlikda
zamonaviy   dasturiy   ta’minotlardan   foydalanish   nafaqat   auditorlar   ishini
yengillashtiradi,   balki   jarayonning   shaffofligi va   ishonchliligini   oshiradi. Raqamli
texnologiyalar   auditorlikka   katta   ta’sir   ko‘rsatib,   auditorlik jarayonida zamonaviy
dasturiy   ta’minotlardan   foydalanish   ish   unumdorligini   oshiradi,   ma’lumotlarning
aniqligini, xavfsizligini va tezkorligini ta’minlaydi.
Biznes   operatsiyalarining   murakkablashuvi   va   katta   hajmdagi   ma’lumotlar
bilan   ishlash   zarurati an’anaviy, qo‘lda auditni tayyorlash usullarini kam samarali
va xatolarga ko‘proq moyil qiladi.
Zamonaviy   texnologiyalar   bu   muammolarni   hal   qilish   uchun   yechimlarni
taklif   etadi.   Moliyaviy   hisobotda   shaffoflik   va   hisobdorlikni   oshirish   zarurati
auditorlikda ilg‘or vositalar va usullarni qo‘llashni talab qiladi.
O‘zbekiston   auditorlik   sohasida   zamonaviy   dasturlarni   joriy   etish
istiqbollari ko‘rib chiqilmoqda. Mamlakat xalqaro audit standartlarini qabul qilib,
global   eng   yaxshi   amaliyotlarga   moslashishga   intilmoqda.   O‘zbekistonning
xalqaro   audit   standartlariga   o‘tishi  zamonaviy texnologiyalarni integratsiya qilish
uchun   mustahkam   zamin   yaratadi,   chunki   bu   standartlar   tobora   ko‘proq   bunday
vositalardan foydalanishni tan oladi va rag‘batlantiradi.
Zamonaviy   texnologiyalar   auditni   tayyorlashda:   Umumiy   ma’lumot   Audit
sohasida   qo‘llaniladigan   zamonaviy   texnologiyalarning   asosiy   tushunchalari
orasida   sun’iy   intellekt   (SI),   ma’lumotlarni   tahlil   qilish,   robotlashtirilgan
jarayonlarni   avtomatlashtirish   (RPA),   bulutli   hisoblash   va   boshqalar   mavjud.
Zamonaviy dasturiy ta’minot moliyaviy tahlil, ma’lumotlarni qayta ishlash, xavf-
xatarlarni   tahlil   qilish   va   hisobotlarni   tayyorlash   kabi   asosiy   yo‘nalishlarda
qo‘llaniladi.   Auditorlikda   qo‘llaniladigan   texnologiyalarga   avtomatlashtirish
(RPA),   ma’lumotlarni   tahlil   qilish,   sun’iy   intellekt   (SI)   va   blokcheyn
texnologiyasi misol bo‘la  oladi.
36 MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................... 2
1. Auditorlik tekshiruviga tayyorgarlik bosqichining mazmuni va ahamiyati .................................. 4
2. Audit jarayonini rejalashtirish va xatarlarni baholash ................................................................ 15
3. Audit dasturini tuzish va ishchi hujjatlarni tayyorlash ............................................................... 22
4. Auditni tayyorlov jarayonida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish .................................. 36
Xulosa ............................................................................................................................................. 42
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. ................................................................................................ 44
1 Bo‘yicha   Tavsiyalar   va   Eng   Yaxshi   Amaliyotlar.   Auditorlik   tekshiruvining
tayyorgarlik   bosqichini samarali o‘tkazish uchun quyidagi tavsiyalar va eng yaxshi
amaliyotlarga rioya qilish  lozim:
Dastlabki   tekshiruv   ro‘yxatini   tuzish   va   unga   rioya   qilish. Auditorlik   jarayoni
bo‘yicha   realistik   kutuvlarni   shakllantirish.   Butun   yil   davomida   ichki   nazorat   va
hisobot   berishning   yaxshi   amaliyotlarini   ta’minlash.   Mijoz   va   audit   guruhi
o‘rtasida   samarali   muloqotni   yo‘lga   qo‘yish.
Barcha   tegishli   hujjatlarni   tizimli   ravishda   tashkil   etish   va   ularning   oson
topilishini   ta’minlash.   Audit   jarayonini   avtomatlashtirish   va   ma’lumotlarni   tahlil
qilish   uchun texnologiyalardan foydalanish.
Yuqori   rahbariyatning   audit   jarayonini   to‘liq   qo‘llab-quvvatlashini
ta’minlash.   Mijoz   bilan   aloqa   qilish   uchun   audit   guruhida   asosiy   aloqa   shaxsini
tayinlash.   Auditni   o‘tkazish   uchun   zarur   bo‘lgan   tegishli   resurslarni   (xodimlar,
byudjet)   jalb  qilish.  Xodimlarni   audit   jarayoni   va   ularning   rollari   bo‘yicha   o‘qitish
va   ularning xabardorligini oshirish.
Tashkilotdagi   risklarni   boshqarish   jarayonini   doimiy   ravishda   qo‘llab-
quvvatlash   va   takomillashtirish.   Avvalgi   audit   natijalarini   ko‘rib   chiqish   va
aniqlangan   kamchiliklarni   bartaraf   etish   bo‘yicha   choralar   ko‘rish.   Auditorni
tashkilotdagi   barcha   muhim   o‘zgarishlar   (tashkiliy,   tizimli,   protsessual) haqida o‘z
vaqtida xabardor qilish.
Ichki   nazorat   tizimini   muntazam   ravishda   ko‘rib   chiqish   va
takomillashtirish,   shuningdek,   uning   samaradorligini   monitoring   qilish.   Chalkash
va murakkab siyosat va protseduralardan qochish, ularni sodda va tushunarli qilish.
O‘zbekistonda   Auditorlik   Tekshiruvining   Tayyorgarlik   Bosqichiga   Oid
Qonun   Hujjatlari   va   Me’yoriy   TalablariO‘zbekistonda   auditorlik   tekshiruvining
tayyorgarlik bosqichi   bir   qator   qonun   hujjatlari   va   me’yoriy   talablar   bilan   tartibga
solinadi.   Bularga quyidagilar kiradi:
“Auditorlik   faoliyati   to‘g‘risida”gi   O‘zbekiston   Respublikasining   Qonuni.
Ushbu   qonun   auditorlik   faoliyatini   tartibga   solishga   qaratilgan   bo‘lib,   unda
auditorlik   tekshiruvini   o‘tkazish   tartibi,   auditorlik   tashkilotlarining   huquq   va
12 1. Auditorlik tekshiruviga tayyorgarlik bosqichining mazmuni va
ahamiyati
Auditorlik   tekshiruvi   bugungi   kunda   iqtisodiyotning   muhim   institutlaridan
biri hisoblanadi. U moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi va aniqligini ta’minlash
orqali   investorlar,   kreditorlar   va   boshqa   manfaatdor   tomonlar   o‘rtasida   ishonchni
mustahkamlab,   iqtisodiy   barqarorlikka   xizmat   qiladi.   Audit   jarayoni
korxonalarning moliyaviy salomatligini baholash, potentsial xato va firibgarliklarni
aniqlash, shuningdek, amaldagi qonunlar va qoidalarga muvofiqlikni ta’minlashda
muhim rol o‘ynaydi. 
Auditorlikning   asosiy   maqsadi   moliyaviy   hisobotlarning   barcha   muhim
jihatlarida   qo‘llaniladigan   moliyaviy   hisobot   standartlariga   muvofiq
tayyorlanganligi   to‘g‘risida   mustaqil   fikr   bildirishdan   iborat.   Shunday   qilib,
auditorlik   tekshiruvi   nafaqat   moliyaviy   hisobotlarning   to‘g‘riligini   tasdiqlaydi,
balki   korxonalarning   boshqaruv   amaliyotlari   va   ichki   nazorat   tizimlarining
samaradorligini   oshirishga   ham   muhim   hissa   qo‘shadi.  Auditorlik   tekshiruvining
har   bir   bosqichi   o‘ziga   xos   ahamiyatga   ega   bo‘lib,   ularning   orasida   tayyorgarlik
bosqichi   alohida   o‘rin   tutadi.
Auditorlik   tekshiruviga   tayyorgarlik   bosqichi   -   bu   moliyaviy   hujjatlar   va
jarayonlarni   aniqlik,   muvofiqlik  va tashqi  nazoratga  tayyorlikni   ta’minlash  uchun
proaktiv   yig‘ish,   tartibga   solish   va   ko‘rib   chiqish   jarayonidir.   Ushbu   bosqich
auditorlik tekshiruvini samarali va o‘z vaqtida o‘tkazishni ta’minlashga qaratilgan
bo‘lib,   auditni   o‘tkazish   to‘g‘risida   qaror   qabul   qilinganidan   to   auditning   o‘zi
boshlangunga   qadar   davom   etadi.   Tayyorgarlik   bosqichiga   yetarli   e’tibor
qaratilmasa, audit jarayoni kechikishi, resurslar noto‘g‘ri taqsimlanishi va natijada
audit   sifati   pasayishi   mumkin.  Aksincha,   puxta   rejalashtirish   va   tahlil   auditorga
keyingi   bosqichlarda   samaraliroq   ishlashga   yordam   beradi.  Tayyorgarlik   bosqichi
qanchalik puxta o‘tkazilsa, tekshiruv shunchalik samarali va sifatli bo‘ladi. Ushbu
hisobotning maqsadi “Auditorlik tekshiruviga tayyorgarlik bosqichining mazmuni
va ahamiyati” mavzusini chuqur o‘rganish va talab qilingan sakkizta savolga javob
berishdan   iborat.   Hisobotda   tayyorgarlik   bosqichining   ta’rifi,   asosiy   elementlari,
4 ko‘rsatmalar   beradi.   Audit   rejasi   audit   strategiyasiga   asoslanishi   va   risklarni
baholash   protseduralari,   qo‘shimcha   audit   protseduralari   hamda   AXSga
muvofiqlikni   ta’minlash   uchun   zarur   bo‘lgan   boshqa   protseduralarni   o‘z   ichiga
olishi   kerak.   Audit   rejasi   moslashuvchan   bo‘lishi   va   audit   davomida   zarurat
tug‘ilganda o‘zgartirilishi mumkin.
Xatarlarni   Baholash   Natijalarining   Audit   Dasturiga   Ta’siri.   Xatarlarni
baholash   natijalari   bevosita   audit   dasturining   mazmuni,   vaqti   va   hajmiga   ta’sir
ko‘rsatadi.   Yuqori   riskli   deb   baholangan   sohalarga   ko‘proq   audit   resurslari
ajratiladi   va   batafsilroq   audit   protseduralari   qo‘llaniladi.   Yuqori   riskli   sohalarda
auditorlar   ko‘proq   ishonchli   audit   dalillarini   olish   uchun   qo‘shimcha   substantiv
protseduralarni, masalan, batafsil testlarni bajarishlari mumkin.
Shuningdek, nazorat riskini baholash natijalariga qarab nazorat testlari ham
o‘tkazilishi   mumkin.   ISA   330   auditorlardan   baholangan   materiallik   xatarlariga
javob   beradigan   audit   protseduralarini   ishlab   chiqishni   talab   qiladi.   Auditorlar
audit protseduralarining tabiati, vaqti  va hajmini  aniqlangan risk darajasiga qarab
o‘zgartirishlari   shart.   Shunday   qilib,   xatarlarni   baholash   natijalari   audit   dasturini
ishlab   chiqish   va   uni   amalga   oshirish   uchun   asos   bo‘lib   xizmat   qiladi,   audit
usullari va hajmi aniqlangan risklarga muvofiq ravishda  belgilanadi.
Davlat  Auditining   Xususiyatlarini   Hisobga   Olgan   Holda,  Audit   Jarayonini
Rejalashtirish   va   Xatarlarni   Baholashga   Oid   Qo‘shimcha   Standartlar   Yoki
Yo‘riqnomalar.   Davlat   auditi   davlat   mablag‘larining   qonuniy,   samarali   va   tejamli
sarflanishini   nazorat   qilishga   qaratilgan.   Davlat   auditining   xususiyatlari   xususiy
auditdan farq   qilishi   mumkin,   masalan,   davlat   auditida   qonunchilikka   rioya   qilish
masalasiga   ko‘proq   e’tibor   beriladi.   Xalqaro   Oliy   Nazorat   Organlari   Tashkiloti
(INTOSAI) davlat auditining xalqaro standartlarini (ISSAI) ishlab chiqadi. ISSAI
300   samaradorlik   auditining   prinsiplarini,   ISSAI   400   muvofiqlik   auditining
prinsiplarini   va   ISSAI   200   moliyaviy   auditning   prinsiplarini   belgilaydi.
O‘zbekiston   Oliy   Majlisi   hisob   palatasi   INTOSAI   a’zosi   hisoblanadi   va   o‘z
faoliyatida   ISSAIga   rioya   qiladi.   O‘zbekiston   Respublikasida   davlat   auditini
tartibga   soluvchi   qo‘shimcha   me’yoriy   hujjatlar   mavjud.   Bularga   O‘zbekiston
20 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
1.   O‘zbekiston   Respublikasining   “Buxgalteriya   hisobi   to‘g‘risida”gi   qonuni.   T.,
2016.13 aprel.
2.  O‘zbekiston   Respublikasi   Qonuni.   “Auditorlik   faoliyati   to‘g‘risida”   O‘RQ-677
25.02.2021 40-moddasi.
3.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2018   yil   19   sentyabrdagi   PQ-3946-
sonli “O‘zbekiston respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. 
1. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   PQ   –   4611   sonli   qarori.   24.02.2020
“ Moliyaviy   hisobotning   xalqaro   standartlariga   o‘tish   bo‘yicha   qo‘shimcha   chora-
tadbirlar to‘g‘risida ”.
2. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   Farmoni   PF-4947   07.02.2017
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida”.
3. Do‘smuratov   R.D.  Audit   asoslari.T.:  O‘zbekiston  milliy  ensiklopediyasi,  2013.
612 b. 
Kitoblar va o‘quv qo‘llanmalar:
1. Karimov  A.A.,   Islomov   F.R.,  Avloqulov  A.Z.   “Xalqaro   audit   standartlari”.
O‘quv qo‘llanma. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2019. – 288 b.
2. Ibragimov   A.K.,   Karimov   A.A.,   Rizaev   N.K.   “Moliyaviy   va   boshqaruv
hisobi”. Darslik. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2018. – 444 b.
3. Mehmonov S.U., Qosimova G.Z. “Buxgalteriya hisobi nazariyasi”. Darslik.
– T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2018. – 362 b.
4. Toshnazarov   S.A.,   Mahsudov   B.Y.   “Moliyaviy   va   boshqaruv   hisobi”.
Darslik. – T.: “INNOVATSIYA-ZIYO”, 2019. – 456 b.
5. G‘ulomova   F.G‘.   “Moliyaviy   hisob”.   Darslik.   –   T.:“FAN   VA
TEXNOLOGIYA“, 2017. – 492 b.
Internet resurslari:
44 Auditorlik   strategiyasini   ishlab   chiqish:   Audit   strategiyasi   ishlab   chiqiladi.
Audit   strategiyasi   tekshiruvning   umumiy   yo‘nalishini   va   usullarini   belgilaydi.
Auditorlik strategiyasi  auditorga tekshiruvning yakuniy maqsadiga erishish uchun
eng samarali yo‘lni tanlashga yordam beradi.
Auditorlik rejasini  tuzish:  Auditorlik tekshiruvining umumiy rejasi  tuziladi.
Audit   rejasi   tekshiruvning   aniq   tadbirlarini,   muddatlarini   va   mas’ul   shaxslarini
belgilaydi.   Auditorlik   rejasini   tuzish   auditorlik   guruhining   ishini   tashkil   etish   va
muvofiqlashtirish uchun zarurdir.
Resurslarni   taqsimlash:   Auditorlik   tekshiruvini   o‘tkazish   uchun   zarur
bo‘lgan   resurslar   aniqlanadi.   Resurslarga   vaqt,   xodimlar,   byudjet   va   texnik
vositalar   kiradi.   Resurslarni   to‘g‘ri   taqsimlash   auditning   samarali   va   tejamli
bo‘lishini ta’minlaydi.
Sifatni   ta’minlash:   Boshqaruvni   va   bajarilayotgan   audit   sifatini   nazorat
qilishga   doir   qoidalar   nazarda   tutiladi.   Auditorlik   tashkilotidan   o‘tkazilishi
kutilayotgan   auditorlik   tekshiruvida   sifat   nazoratini   amalga   oshiruvchi   mas’ul
xodim   tayinlanadi.   Sifatni   ta’minlash   auditorlik   xulosasining   ishonchliligini   va
auditorlik firmasi obro‘sini   saqlash uchun muhimdir.
Auditorlik   tekshiruvining   tayyorgarlik   bosqichida   bir   qator   potentsial
qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin:
Ma’lumotlarning   yetishmasligi   yoki   tartibsizligi:   Kerakli   hujjatlar   va
yozuvlarni yig‘ishda qiyinchiliklar  hamda ma’lumotlarni  olish va baholash uchun
vaqt   cheklovlari   yuzaga   kelishi   mumkin.   Buni   bartaraf   etish   uchun   oldindan
tekshiruv ro‘yxatini tuzish va mijozga taqdim etish, hujjatlarni yig‘ish va tartibga
solish   uchun   mas’ul   shaxslarni   belgilash,   elektron   hujjat   aylanishi   tizimlaridan
foydalanish   tavsiya   etiladi.   Tartibsiz   ma’lumotlar   audit   jarayonini   sekinlashtirishi
va xatoliklarga olib kelishi mumkin. 
Vaqt   cheklovlari:   Auditorlarning   qisqa   muddatlarda   ko‘plab   tekshiruvlarni
o‘tkazish   zarurati   va   mijoz   tomonidan   ma’lumotlarning   kechikib   taqdim   etilishi
vaqt   cheklovlariga   olib   kelishi   mumkin.   Buni   bartaraf   etish   uchun   ishni
rejalashtirish   va   vazifalarni   prioritetlashtirish,   mijoz   bilan   muddatlarni   kelishib
10 to‘g‘risida”gi  qarori  , shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi  Moliya vazirligining
tegishli   buyruqlari   va   boshqa   me’yoriy   hujjatlari   kiradi.   Ushbu   hujjatlar   audit
jarayonini rejalashtirishning umumiy qoidalarini belgilab beradi va auditorlarning
majburiyatlari   hamda   huquqlarini   aniqlaydi.   O‘zbekistonda   auditni   rejalashtirish
asosan   xalqaro   auditing   standartlariga   (AXS)   muvofiq   amalga   oshiriladi,   bunda
milliy   qonunchilik   va   Moliya   vazirligining   ko‘rsatmalari   ham   muhim   ahamiyat
kasb etadi.
Xatarlarni   Baholash   Jarayonining   Mohiyati   va   Auditdagi   O‘rni.   Xatarlarni
baholash   -   bu   moliyaviy   hisobotlarda   muhim   xatoliklar   yuzaga   kelish   ehtimolini
aniqlash   va   baholash   jarayonidir.   Ushbu   jarayonning   asosiy   maqsadi   auditning
ko‘lamini,   yo‘nalishini   va   bajariladigan   audit   protseduralarini   aniqlashga   yordam
berishdan iborat. Ichki auditda xatarlarni baholash tashkilotning potentsial xavf va
zaif tomonlarini baholash uchun qo‘llaniladi. Xatarlarni baholash auditning muhim
qismidir,   uning   asosiy   vazifasi   moliyaviy   hisobotlarda   muhim   xatoliklar   yuzaga
kelish   ehtimolini   aniqlash   va   audit   protseduralarini   aniqlangan   xatarlarga
moslashtirishdir. Audit riski uchta o‘zaro bog‘liq elementdan iborat: inherent risk,
control   risk   va   detection   risk.   Ajralmas   risk   -   bu   nazorat   tizimi   mavjud
bo‘lmaganda, hisobvaraq qoldig‘i yoki operatsiyalar sinfida muhim xatolik yuzaga
kelish ehtimolini ifodalaydi. Nazorat risk - bu mavjud bo‘lgan muhim xatolikning
ichki nazorat tizimi tomonidan o‘z vaqtida oldini olinmasligi yoki aniqlanmasligi
ehtimolidir.   Aniqlash   risk   -   bu   auditorning   substantiv   protseduralari   mavjud
bo‘lgan muhim xatolikni aniqlay olmasligi ehtimolini anglatadi. Audit riski ushbu
uchta   elementning   ko‘paytmasi   sifatida   hisoblanadi.   Xatarlarni   baholash   audit
jarayonida muhim o‘rin tutadi, chunki  u auditning ko‘lamini  aniqlash, resurslarni
samarali taqsimlash va auditning eng muhim sohalariga e’tiborni qaratish imkonini
beradi.   Xatarlarni   baholash   auditorlarga   moliyaviy   hisobotlardagi   potentsial
muhim   xatoliklarni   aniqlashga   yordam   beradi   va   audit   protseduralarini   shu
xatarlarga moslashtirish orqali auditning sifatini oshiradi. Shunday qilib, xatarlarni
baholash   auditning  hajmini  belgilash,   resurslarni   oqilona  taqsimlash   va  auditning
17 hujjatlari) avtomatlashtirilgan vositalar va usullardan (ATT) foydalanishning audit
hujjatlariga ta’sirini muhokama qiladi.
SAS   №   145   (AQShda   ISA   315   ga   o‘xshash)   firmalardan   moliyaviy
hisobotni   tayyorlash   bilan   bog‘liq   tashkilotning   texnologiyadan   foydalanishini
tushunishni   talab   qiladi,   bu   auditni   rejalashtirish   va   tartib-qoidalariga   ta’sir
qiladi.SI   mijozlar   ma’lumotlaridagi   xavflarni   tahlil   qilib,   audit   rejasini
takomillashtirishga   yordam   beradi,   bu   esa   yanada   maqsadli   tartib-qoidalarni
amalga   oshirish   imkonini   beradi.   Raqamli   platformalar   tashqi   tasdiqlashlar   orqali
olingan   audit dalillarining ishonchliligini oshirishi mumkin, bu ISA 500 bilan mos
keladi.   ISA   230   qo‘lda   va   avtomatlashtirilgan   vositalar   o‘rtasida   hujjatlashtirish
bo‘yicha   farq   qilmasa-da,   ATT   dan   foydalanish   katta   hajmdagi   ma’lumotlarni
tahlil   qilish   natijalarini   hujjatlashtirish   kabi   turli   xil   hujjatlashtirish   masalalariga
olib kelishi mumkin. Qayta ko‘rib chiqilgan ISA 500 ma’lumotlarni tahlil qilish va
avtomatlashtirilgan   vositalarni   audit   samaradorligini   oshirish   uchun
rag‘batlantiradi   va   audit   dalillarining   ishonchliligini   baholash   uchun   yangi
talablarni   o‘z   ichiga   oladi.   ATT   dan   foydalanish   ISA   230   bo‘yicha   audit
hujjatlariga   qanday   ta’sir   qilishi   haqida   batafsil   tushuntirish   berilgan,   shu
jumladan   ma’lumotlarni   tahlil   qilish   natijalarini   va   ishlatilgan   vositalarning
xususiyatlarini hujjatlashtirish zarurati.
Auditorlar   dastlabki   jalb   qilish   faoliyatini   amalga   oshirishda   va   ISA   315
bo‘yicha rejalashtirilgan xavfni baholash tartib-qoidalarining xususiyatini, vaqtini
va   hajmini   aniqlashda   ATT   dan   foydalanishni   ko‘rib   chiqishlari   mumkin.   Audit
guruhlari   mijozlarning   texnologik   tizimlarini   axborotning   to‘liqligi   va   aniqligini
ta’minlash, axborot xavfsizligi va o‘zgarishlarni nazorat qilishni tekshirish uchun
ko‘rib chiqadilar. SI dastlabki  xavfni baholash va audit rejasini takomillashtirish,
shuningdek, namunalarni tanlash va nazorat nuqtalarini aniqlash uchun ishlatilishi
mumkin.   Circit   kabi   raqamli   tasdiqlash   platformalari   ISA   505   bo‘yicha   tashqi
tasdiqlashlar   uchun   ishlatilishi   mumkin,   bu   esa   samaradorlik,   ishonchlilik   va
xavfsizlikni   yaxshilaydi.   ATT   riskni   baholash   tartib-qoidalarida   va   keyingi   audit
tartib-qoidalarida, shu jumladan dastlabki jalb qilish faoliyatini amalga oshirishda
38 chiqilgan, joriy etilgan va qo‘llab-quvvatlanadigan jarayondir. Ichki nazorat tizimi
beshta   asosiy   elementdan   iborat:   nazorat   muhiti,   risklarni   baholash,   nazorat
faoliyati,   axborot   va   kommunikatsiya,   monitoring.   Ichki   nazorat   tizimi   xatarlarni
boshqarishda   muhim   rol   o‘ynaydi,   chunki   u   xatoliklar   va   firibgarlikning   oldini
olishga,   ularni   aniqlashga   va   bartaraf   etishga   yordam   beradi.   Samarali   ichki
nazorat   tizimi   moliyaviy   hisobotlarda   muhim   xatoliklar   yuzaga   kelish   ehtimolini
sezilarli   darajada   kamaytiradi.   ISA  315   auditorlardan   tashkilotning   ichki   nazorat
tizimini   tushunishni   talab   qiladi.  Auditorlar   ichki   nazoratning   dizayni   va   amalda
qo‘llanilishini   baholashlari,   shuningdek,   agar   ular   ichki   nazoratga   tayanishni
rejalashtirsalar, uning samarali ishlashini tekshirishlari kerak.
Audit   Rejasini  Tuzishda   E’tiborga   Olinadigan  Asosiy   Omillar   va   Ularning
ISA bo‘yicha Talqini. Audit  rejasini  tuzishda auditorlar bir qator asosiy omillarga
e’tibor   berishlari   zarur.   Bularga,   avvalo,   mijozning   faoliyati   va   biznesini   to‘liq
tushunish   kiradi.  Auditor   mijozning   biznes   modelini,   operatsiyalarini,   egalik   va
boshqaruv   tuzilmasini,   investitsiyalarini,   moliyalash   manbalarini,   shuningdek,
uning faoliyat yuritayotgan sanoatini, normativ muhitni va boshqa tashqi omillarni
chuqur anglamog‘i  lozim. Auditning ko‘lami va vaqti ham audit rejasini  tuzishda
muhim   ahamiyatga   ega.   Auditning   ko‘lami   moliyaviy   hisobotlarning   qamrab
olinadigan   davrini   va   tashkilotning   geografik   joylashuvlarini   o‘z   ichiga   oladi.
Auditning   vaqti   esa   hisobot   davri   oxiridan   boshlab   audit   hisoboti   taqdim
etilishigacha bo‘lgan muddatni qamrab oladi. Auditni amalga oshirish uchun zarur
bo‘lgan   resurslar   va   audit   jamoasi   ham   audit   rejasida   alohida   e’tiborga   olinadi.
Audit   rejasida   audit   jamoasi   a’zolari   va   ularning   tegishli   malakalari   aniq
ko‘rsatilishi   kerak.   Audit   jamoasi   a’zolarining   bilim,   ko‘nikma   va   qobiliyatlari
baholangan   risk   darajasiga   mos   bo‘lishi   lozim.   Materiallik   darajasi   va   audit   riski
audit   rejasini   tuzishda   e’tiborga   olinadigan   yana   bir   muhim   omildir.  Auditorlar
moliyaviy   hisobotlar   uchun   muhim   bo‘lgan   xatolik   darajasini   belgilashlari,   audit
riski   esa   auditorning   noto‘g‘ri   fikr   bildirish   ehtimolini   anglatadi.   Materiallik
darajasi   va   audit   riski   auditning   ko‘lamini,   yo‘nalishini   va   bajariladigan   audit
protseduralarini   belgilaydi.   ISA   300   audit   rejasini   tuzish   bo‘yicha   batafsil
19 muhim   jihatlari   belgilanadi.   Audit   rejasini   tuzish   auditorlik   guruhining   ishini
tashkil etish va muvofiqlashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Audit   dasturini   ishlab   chiqish:   Auditning   umumiy   rejasi   tuzilgandan   so‘ng
auditor  audit  dasturini  ishlab chiqadi. Audit dasturida har bir  tekshiruv yo‘nalishi
bo‘yicha   batafsil   auditorlik   usullari   va   tartiblari,   ularni   bajarish   vaqti   va   mas’ul
shaxslar   ko‘rsatiladi.   Audit   dasturini   ishlab   chiqish   auditorlik   guruhining   ishini
aniq   yo‘naltirish va tekshiruvning sifatini ta’minlash uchun zarurdir.
Audit   guruhini   shakllantirish:   Auditorlik   xizmati   ko‘rsatish   guruhini
shakllantirish   va   guruh   rahbarini   tayinlash   amalga   oshiriladi.   Shuningdek,   audit
guruhining   tarkibi aniqlanadi. Zarur bilim va tajribaga ega bo‘lgan audit guruhini
shakllantirish auditning muvaffaqiyatli o‘tishi uchun muhimdir.
Zarur   hujjatlarni   yig‘ish:   Mijoz   biznesi   tarmog‘iga   oid   me’yoriy   hujjatlar
yig‘iladi. Ta’sis   hujjatlari   o‘rganiladi.   Boshqa   hujjatlar   (bayonnoma,   ichki   tartib   va
ish   yuritish   kabi)   ham   o‘rganiladi.   Zarur   hujjatlarni   yig‘ish   auditorga   tekshiruvni
o‘tkazish   uchun asos bo‘ladigan ma’lumotlarni ta’minlaydi.
Auditorlik   Tekshiruvining   Tayyorgarlik   Bosqichining   Maqsadlari   va
Vazifalari.   Auditorlik   tekshiruvining   tayyorgarlik   bosqichining   asosiy   maqsadi
auditning   samarali   va   sifatli   o‘tkazilishini   ta’minlash   uchun   zarur   bo‘lgan   barcha
shart-sharoitlarni   yaratishdan   iborat.   Ushbu   maqsadga   erishish   uchun   quyidagi
vazifalar amalga oshiriladi:
Auditning   maqsadini   aniqlash:   Auditorlik   tekshiruvining   maqsad   va
vazifalari   aniqlanadi.   Auditning   asosiy   maqsadi   moliyaviy   hisobotlarning
ishonchliligi   to‘g‘risida   fikr   bildirishdir.   Auditning   aniq   belgilangan   maqsadi
tekshiruvning   yo‘nalishini   va   auditorning   e’tiborini   qaratadigan   sohalarni
aniqlaydi.
Tekshiruv   ko‘lamini   belgilash:   Auditorlik   tekshiruvining   ko‘lami
belgilanadi.   Auditning   ko‘lami   tekshiriladigan   sohalarni,   vaqt   oralig‘ini   va
geografik   hududlarni   o‘z   ichiga   oladi.   Tekshiruv   ko‘lamining   aniq   belgilanishi
auditorga   tekshiruvning   chegaralarini   tushunishga   va   resurslarni   samarali
taqsimlashga yordam beradi.
9 bosqichining   muhim   elementlaridan   hisoblanadi.   Mijoz   bilan   erta   va   samarali
hamkorlik o‘rnatish audit jarayonining muammosiz kechishiga yordam beradi.
Audit   guruhini   shakllantirish:   Audit   xizmati   ko‘rsatish   guruhini   shakllantirish   va
guruh   rahbarini   tayinlash   hamda   audit   xizmati   ko‘rsatish   guruhi   a’zolarining   mijoz
kompaniyaga   nisbatan   mustaqilligini   tasdiqlash   yuzasidan   test   o‘tkazish   zarur.
Tegishli   bilim   va   tajribaga   ega   bo‘lgan   audit   guruhini   shakllantirish   sifatli   audit
o‘tkazishning muhim shartidir.
Auditorlik Tekshiruvining Tayyorgarlik Bosqichining Ahamiyati. Auditorlik
tekshiruvining   tayyorgarlik   bosqichi   samarali   audit   o‘tkazish   uchun   mustahkam
zamin yaratadi. Ushbu bosqich auditning eng muhim jabhalarini belgilaydi hamda
auditorlar o‘rtasida   ish   hajmini   samarali   taqsimlashga   yordam   beradi.   Tayyorgarlik
bosqichi   korxona   biznesi   haqida   chuqur   tushunchaga   ega   bo‘lish   imkoniyatini
yaratadi   va   moliyaviy   hisobotga   ta’sir   o‘tkazuvchi   muhim   holatlarni   belgilashga
yordam beradi. Shuningdek, tayyorgarlik bosqichi auditning keyingi bosqichlarida
yuzaga   kelishi   mumkin   bo‘lgan   muammolarni   oldindan   ko‘rish   va   bartaraf   etish
imkonini   beradi.Puxta   tayyorgarlik   auditorlik   riskini   baholash   va   kamaytirishga
yordam beradi. Auditorlik riski qanchalik yaxshi baholansa, tekshiruvning ko‘lami
va   chuqurligi   shunchalik   to‘g‘ri   aniqlanadi.   Tayyorgarlik   bosqichida   risklarni
aniqlash   va   baholash   auditorning   noto‘g‘ri   xulosa   berish   ehtimolini
kamaytiradi.Tayyorgarlik bosqichi auditorlik resurslarini (vaqt, xodimlar) samarali
taqsimlashga imkon beradi. Rejalashtirish orqali auditorlik guruhi a’zolari o‘rtasida
vazifalar  aniq  taqsimlanadi. Yaxshi  rejalashtirilgan  tayyorgarlik bosqichi  ortiqcha
xarajatlarni   oldini   oladi   va   auditning   o‘z   vaqtida   yakunlanishini
ta’minlaydi.Tayyorgarlik   bosqichida   auditning   maqsadi   va   ko‘lami   aniq
belgilanadi.   Bu   auditorga   qaysi   sohalarga   ko‘proq   e’tibor   qaratish   kerakligini
tushunishga   yordam   beradi.   Audit   ko‘lamining   aniq   belgilanishi   tekshiruvning
yo‘naltirilgan   va   samarali   bo‘lishini   ta’minlaydi.Tayyorgarlik   bosqichida   auditor
mijoz   bilan   aloqa   o‘rnatadi   va   o‘zaro   ishonchni   shakllantiradi.   Mijozning ishonchi
auditorning   ishlashiga   ijobiy   ta’sir   ko‘rsatadi.   Mijoz   bilan   yaxshi   munosabatlar
audit   jarayonida   zarur   bo‘lgan   ma’lumotlarni   olishni   osonlashtiradi   va   hamkorlik
7 qimmatliroq   vazifalarga e’tibor qaratish imkonini beradi.
O‘zbekistonda   ushbu   texnologiyalarni   joriy   etishda   bir   qator   qiyinchiliklar
ham   mavjud,   jumladan:
- Texnologik   infratuzilmaning   mavjudligi:   Mamlakatning   barcha
hududlarida   zamonaviy texnologiyalardan foydalanish uchun yetarli infratuzilma
bo‘lishi kerak.
- Auditorlarning   malakasi:   Auditorlar   zamonaviy   dasturiy   ta’minot   va
tahlil   vositalari   bilan ishlash uchun tegishli ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari zarur.
- Xavfsizlik   va   maxfiylik   masalalari:   Katta   hajmdagi   moliyaviy
ma’lumotlarni   qayta ishlashda xavfsizlik va maxfiylikni ta’minlash muhim
ahamiyatga ega.
- Investitsiya   zarurati:   Zamonaviy   texnologiyalarni   joriy   etish   dastlabki
investitsiyalarni talab qiladi.
- O‘zbekistonda   audit   sohasida   zamonaviy   texnologiyalarni   muvaffaqiyatli
joriy   etish   uchun quyidagi qadamlar qo‘yilishi mumkin:
- Ta’lim   va   o‘qitish   dasturlarini   tashkil   etish:   Auditorlarni   zamonaviy
texnologiyalar   bilan ishlashga o‘rgatish.
- Pilot   loyihalarini   amalga   oshirish:   Texnologiyalarning   afzalliklari   va
kamchiliklarini aniqlash uchun kichik miqyosdagi loyihalarni ishga tushirish.
- Davlat   tomonidan   qo‘llab-quvvatlash:   Auditorlik   firmalarini   zamonaviy
texnologiyalarni joriy etishga rag‘batlantirish.
- Xalqaro   hamkorlikni   rivojlantirish:   Xalqaro   tajribadan   o‘rganish   va
ilg‘or   amaliyotlarni joriy etish.
Auditni   tayyorlash   jarayonida   zamonaviy   texnologiyalardan   foydalanish
samaradorlikni   oshirish,   aniqlikni   yaxshilash   va   xavf-xatarlarni   aniqlashni
takomillashtirish   orqali   auditorlik   sohasini   sezilarli   darajada   o‘zgartirish
potentsialiga   ega.   Xalqaro   Auditorlik   Standartlari   texnologiyalardan foydalanishni
to‘g‘ridan-to‘g‘ri   taqiqlamasa-da,   ularning   implementatsiyasi   auditorlardan   yangi
ko‘nikmalar   va   usullarni   talab   qiladi.   O‘zbekiston   xalqaro   standartlarga   intilar
40 Audit   ishchi   hujjatlarining   turlari   juda   xilma-xil   bo‘lishi   mumkin,   ammo
ularni   quyidagi   asosiy guruhlarga bo‘lish mumkin:
Rejalashtirish   hujjatlari:   Audit   dasturi,   audit   rejasi,   riskni   baholash
hujjatlari,   muhimlik darajasini aniqlash hujjatlari.
Ichki   nazoratni   baholash   hujjatlari:   Ichki   nazorat   tizimi   so‘rovnomalari,
blok-sxemalar, nazorat testlari natijalari.
Asosiy tekshiruvlar bo‘yicha hujjatlar:  Buxgalteriya hisobi registrlarining
nusxalari,   asosiy   hujjatlar   (shartnomalar,   kvitansiyalar   va   boshqalar)   nusxalari,
hisob-kitoblar,   tahliliy jadvallar, tasdiqlash xatlari, inventarizatsiya natijalari.
Yakuniy   hujjatlar:   Auditorlik   xulosasi   loyihasi,   boshqaruv   vakillik   xati,
audit   natijalari bo‘yicha hisobot.
Boshqa   hujjatlar:   Audit   guruhining   yozishmalari,   muhokama
bayonnomalari,   tashqi ekspertlarning xulosalari.
Audit   dasturi   va   ishchi   hujjatlari   audit   jarayonida   chambarchas   bog‘liq
bo‘lib,   bir-birini   to‘ldiradi.   Audit   dasturi   auditning   umumiy   yo‘nalishini   belgilab
beradi,   unda   bajariladigan   audit   usullari   aniq ko‘rsatiladi. Ishchi hujjatlar esa aynan
shu   dasturda   belgilangan   usullarning   amalda   qanday   bajarilganligini,   qanday
dalillar to‘planganligini va qanday xulosalar chiqarilganligini  hujjatlashtiradi.
Audit   dasturi   audit   jarayonining   rejasi   bo‘lsa,   ishchi   hujjatlar   uning
bajarilishi   va   natijasini   aks   ettiradi.   Yaxshi   tuzilgan   audit   dasturi   auditning
samarali   o‘tkazilishini   ta’minlaydi,   ishchi   hujjatlari   esa   auditning   sifatini   va
ishonchliligini tasdiqlaydi.
Audit   dasturida   belgilangan   har   bir   audit   usuli   bo‘yicha   tegishli   ishchi   hujjati
tayyorlanadi.   Ishchi   hujjatlarida   olingan   natijalar   audit   dasturiga   muvofiq   kelishi
va auditorning yakuniy  xulosasini  asoslashi  kerak. Agar  audit  davomida dasturga
o‘zgartirishlar kiritilsa, bu ham tegishli ishchi hujjatlarida aks etishi lozim.
Shunday   qilib,   audit   dasturi   va   ishchi   hujjatlari   audit   jarayonida   uzviy
bog‘liq   bo‘lib,   birgalikda   auditning   muvaffaqiyatli   o‘tkazilishini   ta’minlaydi.
Audit   dasturisiz   audit   jarayoni   tartibsiz   bo‘lib qolishi mumkin, ishchi hujjatlarisiz
esa auditning natijalari ishonchsiz bo‘ladi.
34 Xulosa
Auditorlik   tekshiruviga   tayyorgarlik   ko‘rish   –   bu   audit   jarayonining   eng
muhim   va   asosiy   bosqichlaridan   biridir.   Ushbu   bosqich   auditorlik   tekshiruvining
sifati, aniqligi, samaradorligi va ishonchliligi uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Har qanday professional auditor tekshiruvga kirishishdan oldin puxta rejalashtirish,
tahlil va oldindan xabardorlikni o‘z ichiga olgan tayyorgarlik bosqichini o‘tkazishi
zarur.   Bu   bosqich   auditorlik   faoliyatining   muvaffaqiyatli   amalga   oshirilishida   hal
qiluvchi rol o‘ynaydi.
Avvalo,   tayyorgarlik   jarayonida   auditor   tekshiruv   obyekti   haqida   kerakli
ma’lumotlarni   yig‘ib   chiqadi.   Bu   ma’lumotlarga   korxonaning   umumiy   faoliyat
sohasi,   yuridik   maqomi,   boshqaruv   tuzilmasi,   moliyaviy   holati,   ichki   nazorat
tizimi, avvalgi yillardagi auditorlik hisobotlari, korxonaning soliq va buxgalteriya
siyosati,   shuningdek,   mavjud   qonunchilik   talablari   kiradi.   Ma’lumotlarni   yig‘ish
bosqichi auditorni tekshiruv obyekti bilan tanishtiradi va unga dastlabki  xulosalar
chiqarish imkonini beradi.
Shundan so‘ng, auditor o‘z faoliyatini samarali  olib borish uchun tekshiruv
dasturini tuzadi. Bu dasturda asosiy vazifalar, tekshiruv sohasi, vaqt va muddatlar,
foydalaniladigan   metodlar   va   vositalar,   shuningdek,   auditorlar   guruhi   a’zolari   va
ularning   vakolatlari   aniq   belgilanadi.   Reja   asosida   har   bir   vazifa   bo‘yicha   zarur
hujjatlar ro‘yxati tuziladi, auditorlar orasida ish taqsimoti amalga oshiriladi. Bu esa
audit jarayonida vaqtni tejash, ortiqcha xarajatlarni oldini olish va faoliyatni izchil
olib borish imkonini beradi.
Auditorlik   tekshiruvining   tayyorgarlik   bosqichi   risklarni   aniqlash   va
baholash   jarayonini   ham   o‘z   ichiga   oladi.   Auditor   audit   obyekti   faoliyatiga   ta’sir
qiluvchi   potensial   risklarni   aniqlaydi,   ularning   moliyaviy   hisobotlarga   ta’sir
darajasini baholaydi va ularga qarshi tegishli audit usullarini ishlab chiqadi. Yuqori
xavfli yo‘nalishlarga alohida e’tibor qaratiladi, ularni chuqurroq tahlil qilish uchun
qo‘shimcha   ma’lumotlar   talab   qilinadi.   Bu   esa   auditorning   aniqlik   darajasini
oshiradi va xatoliklar xavfini kamaytiradi.
42 majburiyatlari, auditorlarga qo‘yiladigan malaka talablari belgilangan.
Auditorlik   faoliyatining   milliy   standartlari   (AFMS).   Jumladan,   3-sonli
AFMS   “Auditni   rejalashtirish”   va   4-sonli   AFMS   “Auditorlik   tashkilotlarining
ichki   standartlariga   qo‘yiladigan   talablar”   tayyorgarlik   bosqichida   muhim
ahamiyatga   ega.   Vazirlar   Mahkamasining   qarorlari   va   boshqa   me’yoriy   hujjatlar.
Masalan,   “O‘zbekiston   Respublikasi   hududida   qo‘llash   uchun   auditning   xalqaro
standartlarini   tan   olish   tartibi   to‘g‘risida”gi   Nizom   va   banklarda   auditorlik
tekshiruvini o‘tkazish  tartibi. 
O‘zbekistonda   auditorlik   faoliyatini   tartibga   soluvchi   mustahkam
qonunchilik va me’yoriy baza   mavjud   bo‘lib,   u   xalqaro   standartlarga   moslashishga
yo‘naltirilgan.   Ushbu   qonunlar,   milliy   va   xalqaro   standartlar   auditning   barcha
bosqichlarini, shu jumladan tayyorgarlik bosqichini ham batafsil tartibga soladi.
Auditorlik   Tekshiruvining   Tayyorgarlik   Bosqichi   Boshqa   Auditorlik
Bosqichlari   Bilan   Qanday   Bog‘liqligi.   Auditorlik   tekshiruvining   tayyorgarlik
bosqichi   auditning   boshqa bosqichlari bilan chambarchas bog‘liqdir:
Tekshiruv   bosqichi   (Fieldwork   stage):   Tayyorgarlik   bosqichida   aniqlangan
risklar   va   muhimlik   darajasi   tekshiruv   bosqichida   qo‘llaniladigan   auditorlik
usullari   va   hajmini   belgilaydi.   Yaxshi   rejalashtirish   tekshiruv   bosqichida   vaqtni
tejashga   va   resurslardan   samarali   foydalanishga   yordam   beradi.   Tayyorgarlik
bosqichi   qanchalik   puxta   bo‘lsa,   tekshiruv   bosqichi   shunchalik   samarali   va
yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Hisobot   bosqichi   (Reporting   stage):   Tayyorgarlik   bosqichida   aniqlangan
muhim   xatolar   va   kamchiliklar   hisobotda   aks   ettiriladi.   Auditning   maqsadi   va
ko‘lami   hisobotning   kirish   qismida   ko‘rsatiladi.   Tayyorgarlik   bosqichida
to‘plangan   ma’lumotlar   hisobotning   mazmuni   va   sifatiga   bevosita   ta’sir   qiladi.
Hisobotda   keltirilgan   xulosalar   va   tavsiyalar   tayyorgarlik   bosqichida   olingan
ma’lumotlarga  asoslanadi.
Yakuniy   bosqich   (Follow-up   stage):   Tayyorgarlik   bosqichida   aniqlangan
kamchiliklarni   bartaraf   etish   bo‘yicha   tavsiyalar   yakuniy   bosqichda   nazorat
qilinadi.   Auditorning   dastlabki   rejalari   yakuniy   bosqichda   amalga   oshirilgan
13 tayyorlash   ko‘nikmalarini   egallash   muhim   ahamiyatga   ega.   Ushbu   mavzuni
o‘rganish   talabalarga   auditorlik   faoliyatining   nazariy   va   amaliy   asoslarini   chuqur
tushunishga   yordam   beradi.   Zamonaviy   audit   talablari   va   standartlariga   javob
beradigan yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashda ushbu mavzu muhim o‘rin
tutadi.   Kurs   ishi   doirasida   ushbu   mavzuni   o‘rganish   talabalarning   professional
kompetensiyalarini   rivojlantirishga   beqiyos   hissa   qo‘shadi.   Ish   beruvchilar   audit
sohasida   nafaqat   nazariy   bilimga   ega,   balki   amaliy   ko‘nikmalarni   ham   yaxshi
o‘zlashtirgan   mutaxassislarni   yuqori   baholaydilar.   O‘zbekiston   iqtisodiyotining
jadal   rivojlanishi   va   xalqaro   hamkorlik   aloqalarining   kengayishi   audit   sohasidagi
malakali mutaxassislarga bo‘lgan talabni tobora oshirmoqda.
Audit   Dasturini   Tuzishning   Asosiy   Tamoyillari
ISA   (Xalqaro   Audit   Standartlari)   asosida   audit   dasturini   tuzish   bir   qator
muhim   tamoyillarga   asoslanadi.   Ushbu   tamoyillar   auditning   samarali   va   sifatli
o‘tkazilishini   ta’minlashga   qaratilgan.   Riskka   asoslangan   yondashuv   audit
dasturini   tuzishning   fundamental   tamoyillaridan   biridir.   Bu tamoyilga ko‘ra, audit
dasturi   moliyaviy   hisobotlardagi   muhim   xatoliklar   xavfini   baholashga   va   shu
xavflarga   adekvat   javob   beradigan   audit   usullarini   ishlab   chiqishga   asoslanishi
kerak.   Xavfi   yuqori   bo‘lgan   sohalarga   ko‘proq   e’tibor   qaratish   orqali   auditning
umumiy samaradorligi sezilarli darajada oshiriladi. ISA 300 standarti audit riskini
maqbul darajaga tushirish uchun audit strategiyasi va batafsil rejasini tuzishni talab
qiladi.
Muhimlik   tamoyili audit dasturini ishlab chiqishda e’tiborga olinishi kerak
bo‘lgan yana bir muhim   jihatdir.   Audit   dasturi   moliyaviy   hisobotlarning   muhimlik
darajasini   hisobga   olishi   lozim,   ya’ni   foydalanuvchilarning   iqtisodiy   qarorlariga
ta’sir   ko‘rsatishi   mumkin   bo‘lgan   xatoliklarga   alohida   e’tibor   qaratish   zarur.
Muhimlik   darajasi   auditning   umumiy   hajmi   va   ko‘lamini   bevosita   belgilaydi.
Auditor   muhimlikning   turli   darajalarini,   jumladan   umumiy   muhimlik,   ijro
muhimligi   va muayyan operatsiyalar sinflari uchun muhimlikni aniqlashi shart.
Samaradorlik   va   tejamkorlik   tamoyili   audit   dasturining   resurslardan
oqilona   foydalanishni   ta’minlashi   va   auditni   belgilangan   muddatlarda
23 35 Bundan   tashqari,   tayyorgarlik   bosqichida   mijoz   bilan   audit   shartnomasini
imzolash,   etika   va   mustaqillik   tamoyillariga   rioya   qilish   masalalari   ham   muhim
ahamiyat   kasb   etadi.   Auditorlik   shartnomasida   ish   hajmi,   xizmat   haqi,   audit
muddati,   tomonlarning   huquq   va   majburiyatlari   belgilanadi.   Auditor   o‘zining
mustaqilligini saqlagan holda, har qanday bosim va manfaatlar to‘qnashuviga yo‘l
qo‘ymasligi lozim. Bu esa auditorlik tekshiruvining obyektiv va xolis o‘tkazilishini
kafolatlaydi.
Shuningdek,   auditor   tekshiruvga   tayyorlanish   davomida   buxgalteriya   va
moliyaviy hisobotlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan noto‘g‘ri bayonlar, yolg‘on
ma’lumotlar yoki yashirilgan xatoliklarni aniqlash uchun maxsus ko‘rsatkichlardan
foydalanadi.   U   ilgari   o‘tkazilgan   audit   natijalariga,   buxgalteriya   siyosatidagi
o‘zgarishlarga, mijoz tomonidan qabul qilingan qarorlarga e’tibor qaratadi.
Auditorlik   tekshiruviga   tayyorgarlik   ko‘rish   bosqichi   -   bu   nafaqat   audit
jarayonini   boshlash   uchun   zarur   shart,   balki   uning   sifatini   belgilovchi   asosiy
omildir.   Bu   bosqichda   amalga   oshiriladigan   har   bir   ish   kelgusida   auditorlik
xulosasining   to‘g‘ri   va   ishonchli   bo‘lishiga   xizmat   qiladi.   Shu   sababli   auditorlik
tashkilotlari   ushbu   bosqichga   jiddiy   e’tibor   qaratishlari,   barcha   tayyorgarlik
ishlarini xalqaro standartlarga muvofiq amalga oshirishlari zarur. Faqatgina puxta
tayyorgarlik   asosida   o‘tkazilgan   auditorlik   tekshiruvi   mijozga   real   va   foydali
xulosalarni taqdim eta oladi.
43 muhitini  yaratadi.Tayyorgarlik  bosqichida   auditor  tegishli   qonunlar  va   standartlar
bilan tanishadi.
Bu   auditning   qonunchilik   talablariga   muvofiq   o‘tkazilishini   ta’minlaydi.
Qonunchilik   talablariga   rioya   qilish   auditorlik   xulosasining   qonuniy   kuchga   ega
bo‘lishini   ta’minlaydi.
Auditorlik   tekshiruvining   tayyorgarlik   bosqichida   bir   qator   asosiy   tadbirlar
amalga oshiriladi:
Mijoz   biznesi   bilan   tanishish:   Bu   bosqichda   auditor   mijozning   faoliyat
sohasi bo‘yicha tegishli qonunlar, qoidalar va boshqa me’yoriy hujjatlarni yig‘adi.
Shuningdek,   mijozning   biznes   modeli,   operatsiyalari,   ichki   nazorat   tizimi   va
boshqa   o‘ziga   xos   xususiyatlari   bilan   yaqindan   tanishadi.   Mijoz   biznesini   chuqur
tushunish   auditorga   moliyaviy   hisobotlardagi   potentsial   risklarni   va   muhim
sohalarni aniqlashga yordam beradi.
Ichki   nazorat   tizimini   baholash:   Auditor   hisob   axborotiga   ishlov   berish
darajasini   inobatga   oladi   va   ichki   nazorat   tizimining   ishonchliligini   baholaydi.
Ichki   nazorat   tizimining   kuchli   va   zaif   tomonlari   aniqlanadi.   Ichki   nazorat
tizimining samaradorligini baholash auditorga moliyaviy hisobotlardagi  xatoliklar
xavfini aniqlashga va tekshiruv hajmini belgilashga yordam beradi.
Auditorlik   riskini   baholash:   Auditor   auditorlik   riskini   baholaydi   va   uning
darajasiga  qarab   auditorlik   tekshiruvining   hajmini   rejalashtiradi.   Auditorlik   xatari
va   jiddiylik darajasi inobatga olinadi. Auditorlik riskini to‘g‘ri baholash auditorga
tekshiruvning   ko‘lamini   va   chuqurligini   aniqlashga,   shuningdek,   eng   riskli
sohalarga   ko‘proq   e’tibor qaratishga yordam beradi.
Muhimlik   darajasini   belgilash:   Auditor   moliyaviy   hisobotdagi   xatolarning
muhimlik   darajasini   belgilaydi.   Muhimlik   darajasi   auditorning   xulosasiga   ta’sir
qilishi   mumkin   bo‘lgan   xatolik   chegarasini   anglatadi.   Muhimlik   darajasini
belgilash auditorga tekshiruv davomida aniqlangan xato va buzib ko‘rsatishlarning
ahamiyatini baholashga va auditorlik xulosasini shakllantirishga yordam beradi.
Audit   rejasini   tuzish:   Auditor   auditning   umumiy   rejasini   tuzadi.   Auditning
umumiy   rejasida   tekshiruvning   maqsadi,   ko‘lami,   vaqti,   resurslari   va   boshqa
8 va auditorning ushbu tuzatishlarga
bo‘lgan   munosabati.
Auditorlik   xulosasi Auditorning   moliyaviy   hisobotlar   to‘g‘riligi   va
ishonchliligi   bo‘yicha   shakllantirilgan   xolis   fikri.
Boshqaruv   bilan   yozishmalar Audit   jarayonida   korxona   boshqaruvi   bilan   bo‘lgan
barcha   muhim   yozishmalar,   shu   jumladan,
boshqaruv vakillik xati, so‘rovlar va ularga   javoblar,
muhokama   bayonnomalari   va  boshqalar.
Muhim   masalalar   bo‘yicha   eslatmalar Audit   davomida   yuzaga   kelgan   muhim   masalalar,
ularning   tahlili   va   hal   etilishi   bo‘yicha
auditorning   shaxsiy   qaydlari   va   mulohazalari.
Audit   dasturini   ishlab   chiqishda   bir   qator   omillarni   e’tiborga   olish   zarur:
Korxonaning   faoliyat   turi   va   o‘ziga   xos   xususiyatlari:   Har   bir
korxonaning  biznes  modeli,   tashkiliy   tuzilmasi   va   ichki   nazorat   tizimi   o‘ziga   xos
bo‘lganligi   sababli,   audit   dasturi ham moslashtirilishi kerak.
Moliyaviy   hisobotlarning   muhimlik   darajasi:   Audit   dasturi   moliyaviy
hisobotlardagi muhim xatoliklarni aniqlashga qaratilgan bo‘lishi lozim.
Ichki   nazorat   tizimining   holati:   Agar   korxonada   samarali   ichki   nazorat
tizimi   mavjud bo‘lsa, auditning ko‘lami kamayishi mumkin.
Avvalgi   auditlarning   natijalari:   O‘tmishdagi   auditlarda   aniqlangan
kamchiliklar   va   xavfli sohalar joriy audit dasturida alohida e’tiborga olinishi kerak.
Amaldagi   qonunchilik   va   me’yoriy   hujjatlar:   Audit   dasturi   mahalliy   va
xalqaro   audit standartlari talablariga muvofiq bo‘lishi shart.
Auditorlik   guruhining   tajribasi   va   malakasi:   Audit   dasturi   guruh
a’zolarining   bilim   va ko‘nikmalariga mos ravishda taqsimlanishi kerak.
Audit   ishchi   hujjatlari   audit   jarayonida   to‘plangan   dalillarni   qayd   etish,
auditorning   xulosalarini asoslash   va   auditning   sifatini   ta’minlash   nuqtai   nazaridan
o‘ta   muhim   ahamiyatga   ega.   Ular   auditning   bajarilganligini   tasdiqlaydi,   audit
guruhining   a’zolari   o‘rtasida   aloqani   osonlashtiradi,   kelajakdagi   auditlar   uchun
ma’lumot   manbai   bo‘lib   xizmat   qiladi   va   audit   sifatini   nazorat   qilish   imkonini
beradi.
33 va   o‘rganish   jarayonini   osonlashtiradi.   Jadval   shuningdek,   har   bir   bosqichning
o‘ziga   xos   vazifalari   va   maqsadlarini   aniqlab   beradi.   Snippet   kichik   korxonalar
auditini   rejalashtirishning   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   ta’kidlaydi.   Bu   shuni
ko‘rsatadiki,   audit   dasturini   tuzishda   korxonaning   hajmi   va   murakkablik   darajasi
ham   alohida   e’tiborga   olinishi   kerak.   Kichik   korxonalar   uchun   audit   dasturi
soddaroq   bo‘lishi   mumkin, ammo u baribir ISA talablariga to‘liq muvofiq bo‘lishi
lozim.
ISA   talablariga   muvofiq   audit   ishchi   hujjatlari   auditning   rejalashtirilgan   va
amalda   bajarilganligini,   to‘plangan   barcha   muhim   audit   dalillarini   va   auditorning
shakllantirilgan   xulosalarini   rasman   hujjatlashtiradi.   Ular   audit   jarayonining
izchilligini   ta’minlash,   audit   guruhining   turli   a’zolari   o‘rtasida   samarali   aloqani
osonlashtirish   va   kelajakdagi   auditlar   uchun   qimmatli   ma’lumot   manbai   bo‘lib
xizmat   qilish   kabi   muhim   vazifalarni   bajaradi.   Bundan   tashqari,   ishchi   hujjatlar
audit sifatini nazorat qilish va tashqi tekshiruvlar o‘tkazish uchun mustahkam asos
yaratadi.
Ishchi   hujjatlar   aslida   auditning   “xotirasi”   bo‘lib,   auditorning   yakuniy
fikrlarini   ishonchli   tarzda   asoslash   uchun   zarurdir.   Yaxshi   tayyorlangan   va
saqlangan   ishchi   hujjatlar   auditorlik   tashkilotini potentsial sud jarayonlaridan ham
himoya   qilishi   mumkin.   Zamonaviy   raqamli   audit   platformalarining   joriy   etilishi
ishchi   hujjatlarni   yaratish,   boshqarish   va   saqlash   usullarini   sezilarli   darajada
soddalashtirmoqda,   bu   esa   auditorlik   faoliyatining   umumiy   samaradorligi   va
aniqligini oshirish imkonini beradi.
Audit   Ishchi   Hujjatlarini   Tayyorlash   Tartibi
ISA   talablari   bo‘yicha   audit   ishchi   hujjatlarini   tayyorlash   aniq   belgilangan
tartibga   muvofiq amalga oshiriladi.
Birinchi   navbatda,   audit   dasturida   belgilangan   har   bir   alohida   audit   usuli
uchun   alohida   ishchi hujjati yaratiladi. Bu tekshiruv, kuzatuv, so‘rov, tahliliy usul
yoki boshqa har qanday audit protsedurasi bo‘lishi mumkin.
28 Auditorlik kasbida texnologiyalarni qabul qilishning hozirgi tendentsiyalari
shuni   ko‘rsatadiki,   auditorlar   qog‘ozga   asoslangan   jadvallar   va   qo‘lda
tekshirishdan   avtomatlashtirish,   ma’lumotlarni tahlil qilish va sun’iy intellekt (SI)
bilan shakllangan kelajakka qarab bormoqdalar. Bulutli va boshqa texnologiyalar,
ayniqsa   SI   va   ma’lumotlarni   tahlil   qilish,   auditni   yanada   samarali   va   ta’sirchan
tarzda   amalga   oshirish   imkonini   berdi,   an’anaviy   hujjatlar   va   tekshiruv
ro‘yxatlariga asoslangan yondashuvdan voz kechib.Texnologiyalardan foydalanish
tranzaktsiyalarni   yanada   to‘liq   tekshirishni   osonlashtirishi   va   auditning
samaradorligi   va   ta’sirchanligini   sezilarli   darajada   oshirishi   kerak.   Auditorlik
sohasi   sezilarli   raqamli   transformatsiyani   boshidan   kechirmoqda,   bu   esa
samaradorlikni   oshirish,   aniqlikni   yaxshilash   va   moliyaviy   ma’lumotlar   haqida
chuqurroq   tushunchaga   ega   bo‘lish   zarurati   bilan   bog‘liq.   Bu   o‘zgarish   bulutli
hisoblash,   SI   va   ma’lumotlarni   tahlil   qilish   sohasidagi   yutuqlar   bilan   qo‘llab-
quvvatlanadi.   Xalqaro   Auditing   Standartlari   (ISA)   bo‘yicha   auditni   tayyorlashda
zamonaviy   texnologiyalardan   foydalanish.   Xalqaro   Auditing   Standartlari   (ISA)
texnologikadan   oldingi   davrda   yozilgan   bo‘lsa-da,   ular   ilg‘or   avtomatlashtirilgan
usullar   va   ma’lumotlarni   tahlil   qilishni   taqiqlamaydi.   Xalqaro   Auditorlik   va
Ishonch   Standartlari   Kengashi   (IAASB)   auditorlik   sifatini   oshirish   uchun
texnologiyalardan,   shu jumladan ma’lumotlarni tahlil qilishdan samarali va to‘g‘ri
foydalanish   bo‘yicha   yangi   ishlanmalarni   o‘rganish   va   ularga   javob   berish
bo‘yicha faol ish olib bormoqda.
ISA   300   (Moliyaviy   hisobot   auditini   rejalashtirish)   auditning   umumiy
strategiyasi   va   rejasini   belgilash   talablarini   o‘z   ichiga   oladi.   Texnologiya   ushbu
rejalashtirish   bosqichlarida   muhim   rol   o‘ynashi   mumkin.   ISA   315   (Moddiy
noto‘g‘ri   ko‘rsatish   xavfini   aniqlash   va   baholash)   IT   xavflari   va   nazoratini
auditning   muhim   jihatlari   sifatida   ko‘rib   chiqadi.   ISA   500   (Audit   dalillari)
auditning aniqligi va samaradorligini oshirish uchun ma’lumotlarni tahlil qilish va
avtomatlashtirilgan   vositalarni   integratsiya   qilishni   rag‘batlantiradi.   ISA   505
(Tashqi   tasdiqlashlar)   raqamli   platformalar   tasdiqlash   jarayonining   samaradorligi
va   ishonchliligini   qanday   yaxshilashi   mumkinligini   ko‘rsatadi.   ISA   230   (Audit
37 Moliya hisobotining xalqaro standartlari (MHXS) bo‘yicha moliyaviy hisobotlarni
tayyorlashlari   shart.   Bu   holat   audit   jarayonida   xalqaro   standartlarga   tayanish
zaruratini yanada kuchaytiradi.
Audit   Jarayonini   Rejalashtirishning  Asosiy   Bosqichlari   va  Ahamiyati   (ISA
Standartlari   Asosida)Auditni   rejalashtirish   audit   jarayonining   muhim   bosqichi
bo‘lib,   u   uchta   asosiy   bosqichga   bo‘linadi:   dastlabki   rejalashtirish,   auditning
umumiy   rejasini   tuzish   va   audit   dasturini   tayyorlash.   Dastlabki   rejalashtirish
bosqichida   auditor   xo‘jalik   yurituvchi   sub’ektning   moliyaviy-xo‘jalik   faoliyati
bilan yaqindan tanishadi va auditni o‘tkazish bo‘yicha asosiy tashkiliy masalalarni
sub’ekt   rahbariyati   bilan   kelishib   oladi. Auditning   umumiy   rejasini   tayyorlash   va
tuzish   bosqichida   auditning   ko‘lami,   vaqti,   yo‘nalishi   hamda resurslari aniqlanadi.
Audit   dasturini   tayyorlash   va   tuzish   bosqichida   esa   auditning   umumiy   rejasiga
muvofiq   holda   batafsil   audit   protseduralari   ishlab   chiqiladi.   O‘zbekiston
Respublikasida   1999-yilda   “Auditni   rejalashtirish”   nomli   3-son   Auditorlik
faoliyatining   milliy   standarti   (AFMS)   mavjud   bo‘lgan,   ammo   hozirgi   kunda
xalqaro auditing standartlari (AXS) talablari ustuvor hisoblanadi.Xalqaro Auditing
Standartlari   (ISA)   auditni   rejalashtirishning   muhimligini   alohida   ta’kidlaydi,
chunki   adekvat   rejalashtirish   auditning   samaradorligi   va   samaraliligini
ta’minlashga   yordam   beradi.   To‘g‘ri   rejalashtirish   auditning   muhim   sohalariga
yetarli   e’tiborni   qaratish,   potentsial   muammolarni   o‘z   vaqtida   aniqlash   va   hal
qilish,   auditni   to‘g‘ri   tashkil   etish   va   boshqarish,   kutilayotgan   xatarlarga   javob
berish uchun zarur bo‘lgan malaka va kompetentsiyaga ega audit guruhi a’zolarini
tanlash,   shuningdek,   audit   guruhi   a’zolarini   yo‘naltirish   va   nazorat   qilishni
osonlashtirish imkonini beradi. ISA 300 “Moliyaviy hisobot auditini rejalashtirish”
standarti   auditni   rejalashtirishning   asosiy   tamoyillarini   belgilab   beradi,   bu   esa
auditning   samarali,   tejamkor   va   sifatli   o‘tkazilishini   ta’minlaydi.O‘zbekiston
Respublikasida   auditni   rejalashtirishni   tartibga   soluvchi   asosiy   me’yoriy   hujjatlar
qatoriga   “Auditorlik   faoliyati   to‘g‘risida”gi   Qonun,   O‘zbekiston   Respublikasi
Prezidentining   2018-yil   19-sentabrdagi   PQ-3946-sonli   “O‘zbekiston
Respublikasida   auditorlik   faoliyatini   yanada   rivojlantirish   chora-tadbirlari
16 2. Audit jarayonini rejalashtirish va xatarlarni baholash
Audit   jarayonini   rejalashtirish   va   xatarlarni   baholash   bugungi   kunda
murakkablashib   borayotgan   biznes   muhitida   moliyaviy   hisobotlarning
ishonchliligini   ta’minlashning   ajralmas   qismidir.   To‘g‘ri   va   puxta   rejalashtirish
auditning   samaradorligi   va   natijadorligini   sezilarli   darajada   oshiradi,   bu   esa   o‘z
navbatida   manfaatdor   tomonlarning   moliyaviy   hisobotlarga   bo‘lgan   ishonchini
mustahkamlaydi.   Moliyaviy   barqarorlik   va   investorlarning   ishonchini   saqlash
uchun   audit   jarayonining   har   bir   bosqichini   diqqat   bilan   rejalashtirish   va potentsial
xatarlarni   o‘z   vaqtida   baholash   nihoyatda   muhimdir.   Ushbu   hisobotning   asosiy
maqsadi   “Audit   jarayonini   rejalashtirish   va   xatarlarni   baholash”   mavzusini
Xalqaro   Auditing   Standartlari   (ISA)   va   O‘zbekiston   Respublikasining   amaldagi
me’yoriy hujjatlari asosida chuqur va har tomonlama o‘rganishdan iborat. Hisobot
quyidagi   vazifalarni   o‘z   ichiga   oladi:   audit   jarayonini   rejalashtirishning   asosiy
bosqichlari va ahamiyatini aniqlash, xatarlarni baholash jarayonining mohiyati va
uning   auditdagi   o‘rnini   tushuntirish,   moliyaviy   hisobotdagi   muhim   xatarlarni
aniqlash   va   baholash   usullarini   o‘rganish,   ichki   nazorat   tizimining   xatarlarni
boshqarishdagi   rolini   tahlil   qilish,   audit   rejasini   tuzishda   e’tiborga   olinadigan
asosiy omillarni aniqlash, xatarlarni baholash natijalarining audit dasturiga ta’sirini
tushuntirish,   davlat   auditining   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   hisobga   olish   hamda
mavzu bo‘yicha amaliy misollar va keyslarni keltirish.O‘zbekiston Respublikasida
auditorlik   faoliyati   “Auditorlik   faoliyati   to‘g‘risida”gi   Qonun   va   O‘zbekiston
Respublikasi   Prezidentining   tegishli   qarorlari   bilan   tartibga   solinadi.   2020-yil   1-
yanvaridan   boshlab   respublikadagi   barcha   auditorlik   tashkilotlari   o‘z   faoliyatini
Xalqaro   buxgalterlar   federatsiyasi   (XBF)   tomonidan   e’lon   qilingan   Xalqaro
Auditing Standartlari   (ISA)   asosida  amalga  oshiradilar.  O‘zbekiston  Respublikasi
Moliya vazirligi ushbu standartlarni davlat tiliga tarjima qilish va o‘zining rasmiy
veb-saytida   e’lon   qilish   majburiyatini   olgan.   Shuningdek,   O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining tegishli qaroriga muvofiq, 2021-yildan   e’tiboran   yirik
soliq   to‘lovchilar,   aksiyadorlik   jamiyatlari,   tijorat   banklari   va  sug‘urta tashkilotlari
15 ISA   talablari   bo‘yicha   audit   ishchi   hujjatlari   bir   qator   zaruriy   elementlarni
o‘z   ichiga   olishi   kerak.   Bularga,   avvalo,   audit   dasturi   va   rejalari   kiradi,   ular
auditning umumiy ko‘lami, vaqti va yo‘nalishini belgilab beradi.
Keyin   mijoz   haqida   muhim   ma’lumotlar   taqdim   etiladi,   jumladan
korxonaning   faoliyat   turi,   ichki nazorat tizimining tuzilishi, amaldagi buxgalteriya
siyosati va boshqa muhim ma’lumotlar.
Ishchi   hujjatlarining   asosiy   qismini   to‘plangan   audit   dalillari   tashkil   etadi.
Bu   tekshiruvlar, kuzatuvlar, so‘rovlar, tahliliy usullar va boshqa turli manbalardan
olingan barcha muhim ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
Har   bir   bajarilgan   audit   usuli   bo‘yicha   batafsil   ma’lumot,   shu   jumladan
usulning   maqsadi,   ko‘lami,   bajarilish   vaqti   va   tartibi   ham   ishchi   hujjatlarida   aks
etadi.
Olingan   natijalar   va   auditorning   har   bir   audit   usuli   bo‘yicha   shakllantirgan
xulosalari   ham muhim tarkibiy qism hisoblanadi.
Agar   audit   jarayonida   aniqlangan   nomuvofiqliklar   va   xatolar   mavjud   bo‘lsa,
ular   va   ularni   bartaraf   etish   bo‘yicha   ko‘rilgan   choralar   ham   ishchi   hujjatlarida
qayd etiladi.
Auditning   yakuniy   bosqichida   tayyorlangan   auditorlik   xulosasi,   ya’ni
moliyaviy   hisobotlarning   to‘g‘riligi   va   ishonchliligi   bo‘yicha   auditorning   xolis
fikri ham ishchi hujjatlariga kiritiladi.
Audit   davomida   korxona   boshqaruvi   bilan   bo‘lgan   muhim   yozishmalar,
muhokama   bayonnomalari   va   kelishuvlar   ham   hujjatlashtiriladi.   Nihoyat,   audit
davomida   yuzaga   kelgan   muhim   masalalar   bo‘yicha   auditorning   shaxsiy
eslatmalari va qaydlari ham ishchi hujjatlariga ilova qilinishi mumkin. 
Snippet   da   audit   rejalarining   turlari   (oldindan   tuzilgan   va   individual)
keltirilgan.   Bu   shuni   anglatadiki,   ishchi   hujjatlar   tarkibi   auditning   maqsadiga   va
qo‘llanilayotgan   usullarga   qarab   farqlanishi   mumkin.   Masalan,   ichki   nazoratni
baholash   uchun   ishchi   hujjatlar   so‘rovnomalar   va baholash varaqalarini o‘z ichiga
olishi   mumkin,   moliyaviy   ko‘rsatkichlarni   tekshirish   uchun   esa   asosiy   hujjatlar
nusxalari, hisob-kitoblar va tahliliy jadvallar bo‘lishi mumkin.
30 choralar   bilan   taqqoslanadi.   Tayyorgarlik   bosqichida   aniqlangan   muammolarning
bartaraf   etilishi yakuniy bosqichning asosiy vazifasidir. Yakuniy bosqichda auditor
tayyorgarlik bosqichida berilgan tavsiyalarning amalga oshirilganligini tekshiradi.
14 va   ISA   315   bo‘yicha   rejalashtirilgan   riskni   baholash   tartib-qoidalarining
xususiyatini,   vaqtini   va   hajmini   aniqlashda   foydalanish   mumkin.   RPA   vositalari
ma’lumotlarni   olish   va   tranzaktsiyalarni   tekshirish   uchun,   ma’lumotlarni   tahlil
qilish   uchun   ma’lumotlarni   vizualizatsiya   qilish   va   mashinani   o‘rganish
algoritmlari,   ma’lumotlarni   tahlil   qilish   va   hisobotlarni   yaratish   uchun   SI,
shuningdek,   tranzaktsiyalarni   xavfsiz   tekshirish   uchun   blokcheyn   kabi   turli   xil
texnologiya   misollari   mavjud.   ISA   texnologiyalarni,   ayniqsa   xavfni   baholash,
dalillarni   yig‘ish   va   hujjatlashtirish   kabi   sohalarda   qamrab   olish   uchun
rivojlanmoqda.   IAASB   faol   ravishda   yo‘riqnoma   berish   va   texnologiya
masalalarini   standartlarga   kiritish   ustida   ishlamoqda.   Ma’lumotlarni   tahlil   qilish
platformalari   va   SIga   asoslangan   tizimlar   kabi   maxsus   vositalardan   foydalanish
ISA talablariga javob berishda tobora keng tarqalmoqda.
O‘zbekistonda   auditni   tayyorlashda   zamonaviy   texnologiyalardan
foydalanish   istiqbollari   O‘zbekistonda   auditorlik   sohasiga   zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish mamlakatning xalqaro standartlarga intilishi va biznes
muhitini   yaxshilashga   qaratilgan   sa’y-harakatlari   bilan   chambarchas   bog‘liq.
O‘zbekistonning   xalqaro   audit   standartlariga   o‘tishi   zamonaviy   texnologiyalarni
integratsiya qilish uchun qulay muhit yaratadi.
O‘zbekistonda   auditni   tayyorlashda   zamonaviy   texnologiyalarni
qo‘llashning   potentsial   afzalliklari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- Samaradorlikni   oshirish:   Avtomatlashtirish   va   ma’lumotlarni   tahlil
qilish   orqali   audit jarayonlari tezlashadi.
- Aniqlikni   yaxshilash:   Katta   hajmdagi   ma’lumotlarni   tez   va   xatosiz   qayta
ishlash   orqali moliyaviy hisobotlarning aniqligi oshadi.
- Xavf-xatarlarni   aniqlashni   takomillashtirish:   Ilg‘or   tahlil   vositalari
yashirin   risklarni aniqlashga yordam beradi.
- Shaffoflikni   ta’minlash:   Raqamli   platformalar   va   audit   izlari
jarayonning   shaffofligini  oshiradi.
- Resurslarni   optimallashtirish:   Texnologiyalar   auditorlarga
39 1. O‘zbekiston   Respublikasi   Moliya   vazirligi   rasmiy   veb-sayti   //
https://www.mf.uz
2. O‘zbekiston   Respublikasi   Buxgalterlar   va   auditorlar   Milliy   assotsiatsiyasi
rasmiy veb-sayti //  https://www.naaa.uz
3. Xalqaro   Buxgalterlar   Federatsiyasi   (IFAC)   rasmiy   veb-sayti   //
https://www.ifac.org
4. Audit   bo‘yicha   xalqaro   standartlar   kengashi   (IAASB)   rasmiy   veb-sayti   //
https://www.iaasb.org
5. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari fondi (IFRS Foundation) rasmiy
veb-sayti //  https://www.ifrs.org
6. Audit   va   Assurance   standartlari   bo‘yicha   kengash   (AASB)   rasmiy   veb-
sayti //  https://www.aasb.gov.au
7. “PwC”   xalqaro   audit   kompaniyasi   rasmiy   veb-sayti   //
https://www.pwc.com/uz/ru
45 Keyingi bosqich   umumiy audit strategiyasini ishlab chiqish   hisoblanadi. Bu
bosqichda   auditning   ko‘lami,   vaqti   va   zarur   resurslari   aniqlanadi,   moliyaviy
hisobotlar bo‘yicha hisobot berish   maqsadlari   belgilanadi   va   audit   guruhining   sa’y-
harakatlarini   to‘g‘ri   yo‘naltirishda   muhim   bo‘lgan   omillar   ko‘rib   chiqiladi.  Audit
strategiyasi   kelgusida   tuziladigan   batafsil   audit   rejasining   asosini   tashkil   qiladi.
Snippet   audit   strategiyasining   batafsil   elementlarini,   jumladan   audit   ishlarining
ko‘lami, vaqti, resurslari va yo‘nalishini aniq ko‘rsatadi.
Audit   rejasini   tuzish   bosqichida   umumiy   audit   strategiyasiga   asoslangan
holda,   har   bir   muhim operatsiyalar sinfi, hisob qoldig‘i va moliyaviy hisobotlarda
oshkor   etilishi   kerak   bo‘lgan   ma’lumotlar   uchun   bajariladigan   aniq   audit   usullari
batafsil belgilanadi. Audit rejasi auditning amaliy qismini tashkil etadi. Snippet da
keltirilganidek,   audit   rejasi   oldindan   tuzilgan   standart   so‘rovnomalar   va   har   bir
mijozning   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   hisobga   olgan   holda   individual   ravishda
ishlab chiqilgan audit usullarini o‘z ichiga olishi mumkin.
Audit   dasturini   tayyorlash   bosqichida   audit   rejasida   belgilangan   audit
usullari   batafsil   tavsiflanadi,   ularning   aniq   hajmi,   bajarilish   vaqti   va   tartibi
belgilanadi. Audit dasturi audit guruhining   har   bir   a’zosi   uchun   aniq   va   tushunarli
yo‘riqnomalar   beradi.   Snippet   O‘zbekistonda   auditni   rejalashtirish   bosqichlari
haqida   to‘liq   ma’lumot   bermasa-da,   audit   dasturini   tayyorlashning   muhimligini
alohida ta’kidlaydi.
Ishchi   hujjatlarini   tayyorlash   audit   jarayonida   to‘plangan   barcha   muhim
dalillarni   qayd   etish   va   auditning   belgilangan   tartibda   bajarilganligini   rasman
tasdiqlash   uchun   zarur   bo‘lgan   hujjatlarni   yaratishni   o‘z   ichiga   oladi.   Ishchi
hujjatlar   auditning   sifatini   va   ishonchliligini   ta’minlash   uchun   o‘ta   muhimdir.
Ishchi   hujjatlarni   tayyorlash   tartibi   ushbu   hisobotning   keyingi   bo‘limida   batafsil
ko‘rib chiqiladi.
Nihoyat,   rejalashtirishni  qayta ko‘rib chiqish  va yangilash   bosqichida audit
davomida yangi muhim ma’lumotlar paydo bo‘lishi yoki vaziyat sezilarli darajada
o‘zgarishi  bilan audit strategiyasi,   rejasi   va   dasturiga   zarur   bo‘lgan   o‘zgartirishlar
kiritiladi.   Auditni   rejalashtirish   doimiy va iterativ jarayon bo‘lib, dinamik ravishda
26 olish,   vaqtni   boshqarish   vositalaridan   foydalanish   lozim.   Vaqt   cheklovlari
auditning   sifatiga   salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Ichki   nazorat   tizimidagi   kamchiliklar:   Ichki   nazorat   tizimining
samaradorligini baholashdagi qiyinchiliklar va nazorat muhitining yetarli emasligi
muammolar   tug‘dirishi   mumkin.   Buni   bartaraf   etish   uchun   ichki   nazorat   tizimini
baholash   uchun   turli   usullardan   (so‘rovnomalar,   kuzatuvlar,   testlar)   foydalanish,
kamchiliklarni   aniqlash   va   ularni   bartaraf   etish   bo‘yicha   tavsiyalar   berish   kerak.
Ichki   nazorat   tizimidagi   kamchiliklar   moliyaviy   hisobotlardagi   xatoliklar   xavfini
oshiradi.
Mijoz   bilan   aloqada   qiyinchiliklar:   Mijoz   tomonidan   auditorning
so‘rovlariga   javob berishdagi kechikishlar yoki rad etishlar, tushunmovchiliklar va
noto‘g‘ri   talqinlar   yuzaga   kelishi   mumkin.   Buni   bartaraf   etish   uchun   samarali
muloqot kanallarini o‘rnatish, aniq va tushunarli so‘rovlar berish, o‘zaro hurmatga
asoslangan   munosabatlarni   rivojlantirish   zarur.  Mijoz   bilan   samarasiz   aloqa   audit
jarayonini sekinlashtirishi   va   auditorning   kerakli   ma’lumotlarni   olishiga   to‘sqinlik
qilishi   mumkin.
O‘zgaruvchan   qonunchilik   va   standartlar:   Auditorlarning   qonunchilik   va
standartlardagi   o‘zgarishlardan   xabardor   bo‘lish   zarurati   va   yangi   qoidalarni
qo‘llashdagi   qiyinchiliklar   mavjud.   Buni   bartaraf   etish   uchun   doimiy   ravishda
qonunchilik   va   standartlardagi   o‘zgarishlarni   kuzatib   borish,   professional
tashkilotlar   tomonidan   o‘tkaziladigan   treninglarda   ishtirok   etish   lozim.
Qonunchilik   va   standartlardagi   o‘zgarishlarga   moslashmaslik   auditning   sifatiga
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Texnik   qiyinchiliklar:   Ma’lumotlarni   tahlil   qilish   uchun   zamonaviy
texnologiyalardan   foydalanishdagi   qiyinchiliklar   va   elektron   hujjatlar   bilan
ishlashdagi   muammolar   yuzaga   kelishi   mumkin.   Buni   bartaraf   etish   uchun
zamonaviy   audit   dasturlarini   va   texnologiyalarini   o‘zlashtirish,   IT
mutaxassislaridan   yordam   so‘rash   kerak.   Texnologiyalardan   samarali   foydalanish
audit   jarayonini   tezlashtirishi   va   tahlil   sifatini oshirishi mumkin.
Auditorlik   Tekshiruvining   Tayyorgarlik   Bosqichini   Samarali   O‘tkazish
11