• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 93.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 30 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Sherzodjon Kamoldinov

Дата регистрации 20 Сентябрь 2024

13 Продаж

Audit tekshiruvi uning hujjatlari

amalga oshiriladi. Snippet auditni rejalashtirishning uzluksizligini alohida ta’kidlaydi. Snippet da keltirilgan “Review plan” (Tekshiruv rejasi) bosqichi audit rejalashtirishining ajralmas qismi ekanligini ko‘rsatadi. Bu bosqich audit ishlarining sifatini nazorat qilish va ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, turli darajadagi tekshiruvlarni (hot review, second partner review, engagement quality control review, pre/post issuance review) o‘z ichiga oladi. Bu shuni anglatadiki, audit dasturini tuzish nafaqat tekshiruv usullarini belgilashni, balki ularning to‘g‘ri va sifatli bajarilishini nazorat qilish mexanizmlarini ham o‘z ichiga olishi kerak. 1 - jadval ISA 300 ga muvofiq audit dasturini tuzish bosqichlari Bosqichlar Tavsif Snippetlar Dastlabki rejalashtirish Mijoz bilan tanishish, topshiriqni qabul qilish, mustaqillikni tekshirish, shartlarni aniqlash, audit guruhini shakllantirish. Umumiy audit strategiyasini tuzish Auditning ko‘lami, vaqti, resurslari va yo‘nalishini belgilash. Audit rejasini tuzish Har bir muhim soha uchun bajariladigan audit usullarini belgilash. Audit dasturini tayyorlash Audit rejasidagi usullarni batafsil tavsiflash. Ishchi hujjatlarini tayyorlash Audit dalillarini qayd etish va audit bajarilganligini tasdiqlash. Rejalashtirishni qayta ko‘rib chiqish va yangilash Audit davomida zarurat tug‘ilganda rejalarga o‘zgartirishlar kiritish. Ushbu jadval talabaga ISA 300 ga muvofiq audit dasturini tuzish bosqichlarini tizimli ravishda tushunishga yordam beradi. Har bir bosqichning qisqacha tavsifi va tegishli snippetlarga havolalar berilganligi ma’lumotni qidirish 27 Respublikasi Prezidentining “Davlat moliyaviy nazorati tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligining ichki audit milliy standartlari va O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasining me’yoriy hujjatlari kiradi. O‘zbekistonda davlat auditini rejalashtirish va xatarlarni baholash jarayoni AXS va ISSAI standartlari bilan bir qatorda, O‘zbekiston Respublikasining milliy me’yoriy hujjatlari bilan ham tartibga solinadi. Audit Jarayonini Rejalashtirish va Xatarlarni Baholash bo‘yicha Amaliy Misollar va Keyslar. Auditni rejalashtirish bo‘yicha amaliy misollar turli sohalardagi kompaniyalar auditini rejalashtirishni o‘z ichiga oladi. Masalan, texnologiya kompaniyasi auditini rejalashtirish, ishlab chiqarish kompaniyasi auditini rejalashtirish va kichik va o‘rta biznes auditini rejalashtirish. Xatarlarni baholash jarayonining amaliy keyslari ham mavjud. Bularga chakana savdo kompaniyasida xatarlarni baholash, bank sohasida xatarlarni baholash va kiberxavfsizlik xatarlarini baholash misol bo‘la oladi. Davlat auditida rejalashtirish va xatarlarni baholashga oid keyslar ham mavjud. Pokiston Oliy Audit Instituti tomonidan davlat korxonalari auditini rejalashtirish va xatarlarni baholash keyslari (PESCO, PIA, Pakistan Steel Mills) va Latviya Davlat Audit Ofisi tomonidan O‘zbekiston Oliy Nazorat Organiga xalqaro audit standartlarini qo‘llashda yordam berish keysi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Audit jarayonini to‘g‘ri rejalashtirish va xatarlarni baholash moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta’minlash uchun muhim ahamiyatga ega. Xalqaro Auditing Standartlari (ISA) auditni rejalashtirish va xatarlarni baholash bo‘yicha aniq ko‘rsatmalar beradi. O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyati AXS va milliy me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi.Kelgusida auditning yangi yo‘nalishlari (masalan, axborot texnologiyalari auditi, kiberxavfsizlik auditi), davlat auditining dolzarb masalalari va audit metodologiyasini takomillashtirish bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. 21 KIRISH Bozor iqtisodiyoti sharoitida auditorlik faoliyatining roli kundan-kunga ortib bormoqda. Korxonalar moliyaviy barqarorligi, soliq va hisob siyosatining qonuniy yuritilishi, shuningdek, investorlar va boshqa manfaatdor tomonlar uchun ishonchli ma’lumot taqdim etilishi auditorlik tekshiruviga bevosita bog‘liqdir. Auditorlik tekshiruvi o‘z mohiyatiga ko‘ra mustaqil ekspertiza bo‘lib, u moliyaviy hisobotlarning haqiqiyligini aniqlashga xizmat qiladi. Auditorlik tekshiruvining muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uning dastlabki bosqichiga – tayyorlov jarayoniga bog‘liqdir. Tayyorlov bosqichi auditorlik tekshiruvining poydevori hisoblanadi. Ushbu bosqichda auditor audit obyekti to‘g‘risida dastlabki ma’lumotlarni to‘playdi, audit strategiyasini ishlab chiqadi va tekshiruv uchun zarur manbalarni shakllantiradi. Bu jarayon xalqaro audit standartlariga (ISA) asoslanadi, xususan, ISA 300 (Auditni rejalashtirish) va ISA 315 (Subyektni tushunish va xatarlarni baholash) mazkur bosqich uchun asosiy huquqiy manbalar hisoblanadi. ISA 300 talablariga muvofiq, auditni rejalashtirish quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi: - Audit ishlarini samarali tarzda tashkil qilish; - Auditorlik xatarlari va muhim noaniqliklarni kamaytirish; - Audit resurslarini to‘g‘ri taqsimlash; - Audit jamoasining ishini muvofiqlashtirish. Shu sababli, auditorlik tashkiloti tekshiruv boshlanishidan oldin mijozning iqtisodiy holati, faoliyat sohasi, ichki nazorat tizimi, buxgalteriya hisobi va ilgari o‘tkazilgan audit natijalari haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lishi kerak. Auditga tayyorgarlik ko‘rish bosqichida auditor quyidagi ishlarni bajarishi lozim: - Mijoz bilan dastlabki suhbat o‘tkazish va so‘rovnoma yuborish; - Ichki nazorat tizimini baholash; - Moliya-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish; 2 ekan, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish mamlakat auditorlik sohasining rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 41 muvaffaqiyatli yakunlashga imkon berishini nazarda tutadi. Yaxshi rejalashtirilgan audit dasturi vaqt va xarajatlarni optimallashtirishga yordam beradi. Standartlashtirilgan so‘rovnomalar va tekshiruv varaqalari (checklist) kabi vositalardan keng foydalanish audit jarayonining samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Moslashuvchanlik tamoyili audit dasturining har bir korxonaning o‘ziga xos xususiyatlari, faoliyat turi va ichki nazorat tizimining holatini hisobga olgan holda individual tarzda moslashtirilishini talab qiladi. Standart audit dasturlari mavjud bo‘lsa-da, har bir audit uchun individual yondashuv zarur. Turli sohalarda faoliyat yurituvchi korxonalar uchun audit dasturlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Uzviylik va komplekslilik tamoyili auditni rejalashtirishning barcha bosqichlari o‘zaro bog‘langan va uyg‘un bo‘lishini ta’minlaydi. Dastlabki rejalashtirishdan boshlab yakuniy auditorlik xulosasini shakllantirishgacha bo‘lgan barcha bosqichlar bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi lozim. Auditni rejalashtirish uzluksiz jarayon bo‘lib, audit davomida yangi ma’lumotlar paydo bo‘lishi bilan dasturga zarur o‘zgartirishlar kiritilishi mumkin. Qabul qilinuvchanlik tamoyili audit dasturining auditorlik tashkilotining o‘zi belgilagan mezonlar asosida eng maqbul variantni tanlash imkoniyatini ta’minlashini anglatadi. Rejalashtirish jarayonida bir nechta muqobil variantlar ko‘rib chiqilishi mumkin. Auditorlik tashkiloti o‘zining professional tajribasi va mavjud resurslaridan kelib chiqib, eng samarali va maqbul dasturni tanlaydi. Nihoyat, kasbiy skeptisizm tamoyili auditorlardan auditni rejalashtirish va o‘tkazishda doimo tanqidiy fikrlashni va boshqaruvning tasdiqlariga shubha bilan qarashni talab qiladi. Kasbiy skeptisizm muhim xatoliklarni o‘z vaqtida aniqlashga yordam beradi. Auditorlar har qanday nomuvofiqlik yoki shubhali holatlarni chuqur tekshirishlari shart. Snippet da keltirilgan “Auditni rejalashtirishning uzluksizligi qoidasi” audit dasturini tuzishda dinamik yondashuv zarurligini ta’kidlaydi. Bu shuni anglatadiki, audit dasturi faqat bir marta tuzilib qo‘yilmaydi, balki audit davomida yuzaga 24  Asosiy qism: Har bir moliyaviy hisobot moddasi yoki operatsiyalar sinfi bo‘yicha bajariladigan audit usullari (tekshiruvlar, kuzatuvlar, so‘rovlar, tahliliy usullar va boshqalar). Har bir usulning maqsadi, bajarilish tartibi, hajmi va vaqti ko‘rsatiladi.  Yakuniy qism: Auditning umumiy natijalari, aniqlangan nomuvofiqliklar, auditorlik xulosasini shakllantirish bo‘yicha ko‘rsatmalar.  Ilovalar: Ishchi hujjatlarining namunaviy shakllari, so‘rovnomalar, tekshiruv varaqalari va boshqa zarur materiallar. 2 - Jadval ISA talablari bo‘yicha audit ishchi hujjatlarining zaruriy mazmuni Mazmun elementi Tavsif Audit dasturi va rejalari Auditning maqsadlari, ko‘lami, vaqti va yo‘nalishi, shuningdek, audit usullari va ularni bajarish tartibi. Mijoz haqida ma’lumot Korxonaning faoliyat turi, tashkiliy tuzilmasi, ichki nazorat tizimi, buxgalteriya siyosati va muhim moliyaviy ko‘rsatkichlari. To‘plangan audit dalillari Barcha tekshiruvlar, kuzatuvlar, so‘rovlar, tasdiqlar, tahliliy usullar va boshqa manbalardan olingan ma’lumotlar. Bajarilgan audit usullari Har bir audit usulining batafsil tavsifi, shu jumladan, usulning maqsadi, ko‘lami, vaqti, bajarilish tartibi va uni bajargan auditor. Olingan natijalar va xulosalar Har bir audit usuli bo‘yicha olingan aniq natijalar, shu jumladan, aniqlangan nomuvofiqliklar, xatolar yoki shubhali holatlar va auditorning ushbu natijalar bo‘yicha xulosalari. Mazmun elementi Tavsif Aniqlangan nomuvofiqliklar va tuzatishlar Moliyaviy hisobotlarda aniqlangan muhim xatoliklar, nomuvofiqliklar yoki boshqa kamchiliklar, shuningdek, ularni bartaraf etish bo‘yicha boshqaruv tomonidan ko‘rilgan choralar 32 O‘zbekiston Respublikasining audit faoliyatini tartibga soluvchi asosiy qonuni “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun hisoblanadi. Ushbu qonunda auditning asosiy prinsiplari, auditorlarning huquq va majburiyatlari, auditorlik tashkilotlariga qo‘yiladigan talablar belgilab berilgan. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan Milliy audit standartlari (MAS) ham mavjud bo‘lib, ular auditni o‘tkazish tartibi va sifatiga qo‘yiladigan talablarni batafsil bayon etadi. Milliy audit standartlarida audit dasturi va ishchi hujjatlariga alohida e’tibor qaratiladi. Xususan, MASning “Auditni rejalashtirish” standarti audit dasturini tuzish tamoyillari va bosqichlarini belgilab beradi. Ushbu standartga muvofiq, audit dasturi auditning maqsadi, ko‘lami, bajarilish vaqti va resurslarini aniq ko‘rsatishi kerak. Shuningdek, dasturda har bir muhim soha bo‘yicha bajariladigan audit usullari batafsil tavsiflangan bo‘lishi lozim. Milliy audit standartlarining “Audit hujjatlari” standarti esa audit ishchi hujjatlariga qo‘yiladigan talablarni belgilaydi. Ushbu standartga ko‘ra, audit ishchi hujjatlari auditning rejalashtirilgan va bajarilganligini, to‘plangan audit dalillarini va auditorning xulosalarini hujjatlashtirishi kerak. Ishchi hujjatlari aniq, tushunarli, tartibli va to‘liq bo‘lishi lozim. Shuningdek, ularda auditni bajargan auditorning imzosi va sanasi ko‘rsatilishi shart. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi va me’yoriy hujjatlarida audit dasturi va ishchi hujjatlariga qo‘yiladigan talablar xalqaro audit standartlari (ISA) bilan uyg‘unlashtirilgan. Bu O‘zbekistonda o‘tkaziladigan auditning xalqaro standartlarga muvofiqligini ta’minlashga xizmat qiladi. Audit dasturining asosiy maqsadi audit jarayonini samarali rejalashtirish va boshqarishdan iboratdir. Audit dasturining tuzilishi odatda quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi:  Kirish qismi: Auditning maqsadi, ko‘lami va davri.  Rejalashtirish qismi: Riskni baholash, muhimlik darajasini aniqlash, umumiy audit strategiyasi va rejasi. 31 3. Audit dasturini tuzish va ishchi hujjatlarni tayyorlash Audit iqtisodiy faoliyatning muhim tarkibiy qismi bo‘lib, korxonalarning moliyaviy hisobotlari to‘g‘riligi va ishonchliligini tekshirish orqali shaffoflikni ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Mustaqil auditorlar moliyaviy hisobotlarning belgilangan qonun talablariga muvofiqligini baholab, korxonaning moliyaviy holati, undagi o‘zgarishlar va pul oqimlari to‘g‘risida to‘g‘ri va to‘liq ma’lumot berayotganligi yuzasidan o‘z fikrlarini bildirishadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik sub’ektlarining moliyaviy holatini bilish zaruriyati audit faoliyatining ahamiyatini yanada oshiradi. Auditning asosiy maqsadi moliyaviy ishonchlilikni ta’minlash va iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun mustahkam zamin yaratishdir. Tarixiy jihatdan auditning paydo bo‘lishi XIX asrda Yevropadagi yirik aktsionerlik kompaniyalarining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, buxgalteriya hisobining shaffofligini ta’minlash zaruratidan kelib chiqqan. Hozirgi kunda global iqtisodiy integratsiya sharoitida auditning xalqaro standartlarga muvofiqligi transchegaraviy investitsiyalar va biznes aloqalarini rivojlantirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Audit jarayonida audit dasturi va ishchi hujjatlari muhim o‘rin tutadi. Audit dasturi auditni samarali rejalashtirish va o‘tkazish uchun o‘ziga xos yo‘l xaritasi vazifasini bajaradi. Ishchi hujjatlar esa audit davomida to‘plangan barcha muhim dalillarni qayd etish, auditorning xulosalarini asoslash va auditning umumiy sifatini ta’minlash uchun zarurdir. Audit dasturi va ishchi hujjatlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, auditning har bir bosqichida muhim rol o‘ynaydi. Audit dasturi audit jarayonini boshqarib boradi, ishchi hujjatlar esa uning natijalarini rasmiylashtiradi. Yaxshi tuzilgan audit dasturi resurslardan oqilona foydalanishga yordam beradi, ishchi hujjatlar esa kelajakdagi auditlar uchun qimmatli ma’lumot manbai bo‘lib xizmat qiladi. Zamonaviy raqamli texnologiyalarning rivojlanishi audit dasturlari va ishchi hujjatlarini yaratish hamda boshqarish usullarini sezilarli darajada o‘zgartirmoqda, bu esa samaradorlik va aniqlikni oshirish imkonini beradi. Bo‘lajak iqtisodchi mutaxassislar uchun audit dasturi va ishchi hujjatlarini 22 ahamiyati, asosiy tadbirlari, maqsadlari va vazifalari, potentsial qiyinchiliklari va ularni bartaraf etish yo‘llari, samarali o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalar, O‘zbekistondagi qonunchilik asoslari hamda boshqa auditorlik bosqichlari bilan bog‘liqligi tahlil qilinadi. Auditorlik Tekshiruvining Tayyorgarlik Bosqichi: Ta’rifi va Asosiy Elementlari. Auditorlik tekshiruviga tayyorgarlik bosqichi - bu moliyaviy hujjatlar va jarayonlarni aniqlik, muvofiqlik va tashqi nazoratga tayyorlikni ta’minlash uchun proaktiv yig‘ish, tartibga solish va ko‘rib chiqish jarayonidir. Bu bosqich auditorlik tekshiruvini samarali va o‘z vaqtida o‘tkazishni ta’minlashga qaratilgan hamda auditni o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilinganidan to auditning o‘zi boshlangunga qadar davom etadi. Tayyorgarlik bosqichi nafaqat hujjatlarni yig‘ishni, balki auditning maqsadini, ko‘lamini va strategiyasini aniqlashni ham o‘z ichiga oladi. Tayyorgarlik bosqichining muvaffaqiyatli o‘tishi uchun bir qator asosiy elementlar mavjud: Auditorlik tekshiruvini rejalashtirish: Bu bosqichning asosiy maqsadi auditorlik tekshiruvini samarali va o‘z vaqtida o‘tkazishni ta’minlashdan iborat. Rejalashtirish jarayoni auditning maqsad va vazifalarini aniqlash, auditorlik tekshiruvining ko‘lamini belgilash, uni o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan resurslarni aniqlash, auditorlik tekshiruvining umumiy rejasini ishlab chiqish hamda auditorlik tekshiruvining dasturini ishlab chiqish kabi vazifalarni o‘z ichiga oladi. Auditning umumiy rejasida tekshiruvning maqsadi, ko‘lami, vaqti, resurslari va boshqa muhim jihatlari belgilanadi. Rejalashtirish auditorlik tekshiruvining barcha keyingi bosqichlari uchun yo‘nalish beradi va uning muvaffaqiyatini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tekshiriladigan korxona faoliyatini o‘rganish: Auditor tekshiruvni boshlashdan oldin tekshiriladigan korxonaning faoliyati, uning tashkiliy tuzilmasi, ichki nazorat tizimi va buxgalteriya hisobi siyosati bilan tanishishi zarur. Bu auditorga korxonaning biznesini tushunishga va auditorlik tekshiruvini to‘g‘ri rejalashtirishga yordam beradi. Auditor, shuningdek, mijoz moliyaviy hisobotlarining haqqoniyligi yuzasidan fikr bildirishdan oldin, uning faoliyati bilan 5 eng muhim sohalariga e’tiborni yo‘naltirish orqali audit jarayonining markaziy qismidir. Moliyaviy Hisobotdagi Muhim Xatarlarni Aniqlash va Baholash Usullari (ISA Talablari bo‘yicha) Moliyaviy hisobotdagi muhim xatarlarni aniqlash uchun auditorlar turli usullardan foydalanadilar. Bularga mijoz rahbariyati va boshqa xodimlar bilan so‘rovlar o‘tkazish orqali xatarlar haqida ma’lumot olish , moliyaviy ma’lumotlardagi g‘ayrioddiy tendentsiyalar yoki munosabatlarni aniqlash uchun moliyaviy ko‘rsatkichlarni analitik protseduralar yordamida tahlil qilish , tashkilot faoliyati va ichki nazorat tizimini kuzatish va tekshiruv hamda auditorning o‘tmishdagi auditlar davomida olingan tajribasi kiradi. ISA 315 (Revised 2019) xatarlarni aniqlash va baholash uchun yanada mustahkam va izchil jarayonni ta’minlaydi. Ushbu standart auditorlardan tashkilotni va uning faoliyat muhitini, shu jumladan ichki nazorat tizimini chuqur tushunishni talab qiladi. Standartda xatarlarni baholashda auditorlarga yordam beradigan beshta yangi inherent risk omillari kiritilgan: subyektivlik, murakkablik, noaniqlik, o‘zgarish va boshqaruvning xolisligi yoki firibgarlik xavfi tufayli xatolikka moyillik. Muhim xatarlar inherent risk spektrining yuqori qismida joylashgan xatarlar sifatida belgilanadi. ISA 315 (Revised) auditorlardan tashkilotni to‘liq tushunishni, inherent risk omillarini hisobga olishni va muhim xatarlarni aniqlash uchun risk spektridan foydalanishni talab qiladi. Muhimlik - bu moliyaviy hisobot foydalanuvchilarining iqtisodiy qarorlariga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan xatolikning miqdoriy yoki sifatli darajasidir. Muhimlik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, umumiy audit riski shunchalik past bo‘ladi va aksincha. Auditorlar auditni rejalashtirish va o‘tkazish jarayonida muhimlikni hisobga olishlari shart. Muhimlik darajasi xatarlarni baholashga ta’sir qiladi, chunki u auditorlarga qanday xatoliklar moliyaviy hisobotlar uchun muhim ekanligini aniqlashga yordam beradi. Ichki Nazorat Tizimining Xatarlarni Boshqarishdagi Roli va Bu Haqda Tegishli Standartlardan Ma’lumotIchki nazorat tizimi - bu tashkilotning moliyaviy hisobotlarining ishonchliligi, operatsiyalarining samaradorligi va qonunlarga rioya etilishini ta’minlash uchun boshqaruv va boshqa xodimlar tomonidan ishlab 18 - Audit xatarlarini baholash va audit yondashuvini tanlash. Shuningdek, auditor tekshirish rejasini tuzadi va ishchi dasturlarni ishlab chiqadi. Bu esa audit jarayonining aniq va tizimli yo‘lga qo‘yilishiga imkon yaratadi. Tayyorlov bosqichida auditorlik tashkiloti tomonidan quyidagi hujjatlar tayyorlanadi: - Auditorlik shartnomasi; - Mijoz to‘g‘risidagi axborot yig‘masi; - Audit strategiyasi va rejasi; - Audit dasturi. Bu hujjatlar xalqaro standartlarga asoslanib ishlab chiqiladi va tekshiruv davomida auditor uchun asosiy ishchi material bo‘lib xizmat qiladi. Auditor bu bosqichda aniqlangan barcha axborotni hujjatlashtirishi va tegishli audit dalillarini yig‘ishga tayyorgarlik ko‘rishi lozim. Audit xatarlarini baholash esa auditorlik tekshiruvining ajralmas qismidir. Auditor audit obyekti faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi barcha xavflarni aniqlaydi, baholaydi va audit yondashuvini mos ravishda shakllantiradi. ISA 315 ga ko‘ra, audit xatarlari uchta asosiy turga bo‘linadi: ichki xatar, nazorat xatari va aniqlanmaslik xatari. Har bir xatar turi uchun auditor mos choralarni ko‘radi va ularning umumiy darajasini kamaytirishga harakat qiladi. 3 Ikkinchidan, har bir ishchi hujjati aniq va tushunarli bo‘lishini ta’minlash zarur. Ishlatilgan til qisqa, lo‘nda va tushunarli bo‘lishi kerak. Har bir yozuvning aniq maqsadi va olingan natijasi aniq ko‘rsatilishi lozim. Uchinchidan, ishchi hujjatlarga kerakli barcha ma’lumotlar to‘liq kiritilishi shart. Bularga tekshirilgan ob’ekt, bajarilgan ishning aniq ko‘lami, qo‘llanilgan audit usullari, olingan natijalar, aniqlangan har qanday nomuvofiqliklar va auditorning ushbu natijalar bo‘yicha shakllantirgan xulosalari kiradi. To‘rtinchidan, tayyorlangan barcha ishchi hujjatlar audit guruhining yuqori lavozimli a’zolari tomonidan muntazam ravishda ko‘rib chiqilishi va rasman tasdiqlanishi kerak. Bu audit sifatini ta’minlashning muhim elementidir. Beshinchidan, barcha ishchi hujjatlar tizimli ravishda tartibga solinishi va indekslanishi lozim. Bu ularni keyinchalik tez va oson topish va ulardan foydalanish imkonini beradi. Oltinchidan, ishchi hujjatlarda mijozga tegishli maxfiy ma’lumotlar bo‘lishi mumkinligi sababli, ularning xavfsizligi va maxfiyligi qat’iy ta’minlanishi kerak. Yettinchidan, auditorlik tashkiloti ishchi hujjatlarining standartlashtirilgan formatlarini ishlab chiqishi va qo‘llashi maqsadga muvofiqdir. Bu hujjatlarning sifatini oshirishga va ularni tayyorlash jarayonini unifikatsiya qilishga yordam beradi. Sakkizinchidan, zamonaviy audit amaliyotida elektron ishchi hujjatlaridan keng foydalanish tavsiya etiladi. Bu samaradorlikni oshirish, xatolarni kamaytirish va kerakli ma’lumotlarga tezkor kirish imkonini beradi. Snippet da ishchi hujjatlarni tekshirishning turli darajalari (accountant in charge, audit manager, engagement partner) ko‘rsatilgan. Bu shuni ko‘rsatadiki, ishchi hujjatlarni tayyorlash tartibi nafaqat ularni yaratishni, balki ularning sifatini ta’minlash uchun ko‘p bosqichli tekshiruv jarayonini ham o‘z ichiga oladi. Har bir darajadagi tekshiruv o‘ziga xos e’tiborni qaratadi, masalan, quyi darajada batafsil tekshiruv, yuqori darajada esa umumiy sifat nazorati amalga oshiriladi. 29 keladigan yangi holatlar va ma’lumotlarga qarab doimiy ravishda takomillashtirilib boriladi. Bu tamoyil riskka asoslangan yondashuv bilan hamohang bo‘lib, auditorlarga o‘z rejalarini real vaqt rejimida moslashtirish imkonini beradi. ISA 300 “Moliyaviy hisobot auditini rejalashtirish” standarti moliyaviy hisobot auditini rejalashtirish bo‘yicha auditorning asosiy mas’uliyatini belgilab beradi. Ushbu standart auditni samarali o‘tkazish uchun umumiy audit strategiyasi va batafsil audit rejasini ishlab chiqishni talab qiladi. ISA 300 auditni rejalashtirishning muhimligini ta’kidlaydi, chunki bu auditorga muhim sohalarga tegishli e’tiborni qaratish, potentsial muammolarni o‘z vaqtida aniqlash va hal qilish, auditni samarali va tejamkor tarzda tashkil etish va boshqarish imkonini beradi. Standart shuningdek, audit guruhining asosiy a’zolarini rejalashtirish jarayoniga jalb qilish, dastlabki topshiriq faoliyatini amalga oshirish va topshiriq shartlarini to‘liq tushunishni ta’minlash kabi muhim talablarni o‘z ichiga oladi. ISA 300 auditni rejalashtirishning asosiy tamoyillari va bosqichlari uchun xalqaro miqyosda tan olingan mustahkam asos bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu standartga qat’iy rioya qilish auditning sifatini oshirishga va auditorlik xulosalarining ishonchliligini ta’minlashga yordam beradi. Muhim ta’kidlash joizki, ISA 300 doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqiladi va takomillashtiriladi , bu esa audit amaliyotining zamonaviy talablarga moslashuvini ta’minlaydi. Audit Dasturini Tuzish Bosqichlari Audit dasturini tuzish bir necha muhim bosqichlardan iborat bo‘lib, ularning har biri auditning muvaffaqiyatli o‘tkazilishi uchun zarurdir. Dastlabki rejalashtirish bosqichi mijoz bilan tanishish, auditorlik topshirig‘ini qabul qilish yoki davom ettirishni baholash, mustaqillik talablariga rioya qilishni tekshirish, auditorlik topshirig‘ining shartlarini aniqlash va malakali audit guruhini shakllantirishni o‘z ichiga oladi. Ushbu bosqich auditning umumiy ko‘lami va yo‘nalishini belgilaydi. Snippet da ta’kidlanganidek, mijoz bilan munosabatlarni davom ettirish va axloqiy talablarga so‘zsiz rioya qilish ushbu bosqichning eng muhim jihatlaridan biridir. 25 yaqindan tanishishi lozim. Korxona faoliyatini chuqur o‘rganish auditorga potentsial risklarni aniqlash va auditni eng muhim sohalarga yo‘naltirish imkonini beradi. Ichki nazorat tizimini baholash: Auditor korxonaning buxgalteriya hisobi tizimi qanday tashkil etilganligini va ichki nazorat tizimi qanday ishlashini o‘rganadi. Shuningdek, ushbu tizimlarning samaradorligini baholaydi. Bu auditorga moliyaviy hisobotdagi xatoliklar xavfini baholashga va auditorlik tekshiruvining hajmini aniqlashga imkon beradi. Ichki nazorat tizimining samaradorligi auditorlik riskini baholashda va tekshiruv hajmini aniqlashda muhim omil hisoblanadi. Auditorlik riskini baholash va muhimlik darajasini aniqlash: Auditorlik riski deganda moliyaviy hisobotda muhim xatoliklar mavjud bo‘lishi va auditorning bu haqda noto‘g‘ri fikr bildirish xavfi tushuniladi. Auditor tayyorgarlik bosqichida auditorlik riskini baholaydi va uning darajasiga qarab auditorlik tekshiruvining hajmini rejalashtiradi. Muhimlik darajasi deganda moliyaviy hisobotdagi xatolikning shunday miqdori tushuniladi, agar u aniqlansa, moliyaviy hisobot foydalanuvchilarining iqtisodiy qarorlariga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Auditorlik riski va muhimlik darajasi auditorlik tekshiruvining ko‘lamini, usullarini va chuqurligini belgilashda asosiy rol o‘ynaydi. Audit strategiyasi va rejasini ishlab chiqish: Muhimlik va audit riskini baholashdan so‘ng, auditor tekshiruv strategiyasini ishlab chiqadi. Audit strategiyasi - tekshiruvning yakuniy maqsadiga eng kam xarajat bilan sifatli tekshiruv o‘tkazish orqali erishish yo‘lidir. Katta auditor tekshiruvning tashkiliy rejasini tayyorlaydi. Audit strategiyasi va rejasini ishlab chiqish auditorlik tekshiruvining samarali va tartibli o‘tishini ta’minlaydi. Mijoz bilan hamkorlikni boshlash: Auditorlik firmasi mijoz bilan tanishadi va hamkorlik qilishga qaror qiladi. Mijoz bilan kelishuv-xatini imzolash hamda mijoz bilan unga auditorlik xizmati ko‘rsatish bo‘yicha shartnoma tuzish tayyorgarlik 6 4. Auditni tayyorlov jarayonida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish Zamonaviy texnologiyalar bugungi kunda deyarli barcha sohalarga chuqur kirib bormoqda va auditorlik jarayoni ham bundan mustasno emas. Auditorlikda zamonaviy dasturiy ta’minotlardan foydalanish nafaqat auditorlar ishini yengillashtiradi, balki jarayonning shaffofligi va ishonchliligini oshiradi. Raqamli texnologiyalar auditorlikka katta ta’sir ko‘rsatib, auditorlik jarayonida zamonaviy dasturiy ta’minotlardan foydalanish ish unumdorligini oshiradi, ma’lumotlarning aniqligini, xavfsizligini va tezkorligini ta’minlaydi. Biznes operatsiyalarining murakkablashuvi va katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlash zarurati an’anaviy, qo‘lda auditni tayyorlash usullarini kam samarali va xatolarga ko‘proq moyil qiladi. Zamonaviy texnologiyalar bu muammolarni hal qilish uchun yechimlarni taklif etadi. Moliyaviy hisobotda shaffoflik va hisobdorlikni oshirish zarurati auditorlikda ilg‘or vositalar va usullarni qo‘llashni talab qiladi. O‘zbekiston auditorlik sohasida zamonaviy dasturlarni joriy etish istiqbollari ko‘rib chiqilmoqda. Mamlakat xalqaro audit standartlarini qabul qilib, global eng yaxshi amaliyotlarga moslashishga intilmoqda. O‘zbekistonning xalqaro audit standartlariga o‘tishi zamonaviy texnologiyalarni integratsiya qilish uchun mustahkam zamin yaratadi, chunki bu standartlar tobora ko‘proq bunday vositalardan foydalanishni tan oladi va rag‘batlantiradi. Zamonaviy texnologiyalar auditni tayyorlashda: Umumiy ma’lumot Audit sohasida qo‘llaniladigan zamonaviy texnologiyalarning asosiy tushunchalari orasida sun’iy intellekt (SI), ma’lumotlarni tahlil qilish, robotlashtirilgan jarayonlarni avtomatlashtirish (RPA), bulutli hisoblash va boshqalar mavjud. Zamonaviy dasturiy ta’minot moliyaviy tahlil, ma’lumotlarni qayta ishlash, xavf- xatarlarni tahlil qilish va hisobotlarni tayyorlash kabi asosiy yo‘nalishlarda qo‘llaniladi. Auditorlikda qo‘llaniladigan texnologiyalarga avtomatlashtirish (RPA), ma’lumotlarni tahlil qilish, sun’iy intellekt (SI) va blokcheyn texnologiyasi misol bo‘la oladi. 36 MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................... 2 1. Auditorlik tekshiruviga tayyorgarlik bosqichining mazmuni va ahamiyati .................................. 4 2. Audit jarayonini rejalashtirish va xatarlarni baholash ................................................................ 15 3. Audit dasturini tuzish va ishchi hujjatlarni tayyorlash ............................................................... 22 4. Auditni tayyorlov jarayonida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish .................................. 36 Xulosa ............................................................................................................................................. 42 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. ................................................................................................ 44 1 Bo‘yicha Tavsiyalar va Eng Yaxshi Amaliyotlar. Auditorlik tekshiruvining tayyorgarlik bosqichini samarali o‘tkazish uchun quyidagi tavsiyalar va eng yaxshi amaliyotlarga rioya qilish lozim: Dastlabki tekshiruv ro‘yxatini tuzish va unga rioya qilish. Auditorlik jarayoni bo‘yicha realistik kutuvlarni shakllantirish. Butun yil davomida ichki nazorat va hisobot berishning yaxshi amaliyotlarini ta’minlash. Mijoz va audit guruhi o‘rtasida samarali muloqotni yo‘lga qo‘yish. Barcha tegishli hujjatlarni tizimli ravishda tashkil etish va ularning oson topilishini ta’minlash. Audit jarayonini avtomatlashtirish va ma’lumotlarni tahlil qilish uchun texnologiyalardan foydalanish. Yuqori rahbariyatning audit jarayonini to‘liq qo‘llab-quvvatlashini ta’minlash. Mijoz bilan aloqa qilish uchun audit guruhida asosiy aloqa shaxsini tayinlash. Auditni o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan tegishli resurslarni (xodimlar, byudjet) jalb qilish. Xodimlarni audit jarayoni va ularning rollari bo‘yicha o‘qitish va ularning xabardorligini oshirish. Tashkilotdagi risklarni boshqarish jarayonini doimiy ravishda qo‘llab- quvvatlash va takomillashtirish. Avvalgi audit natijalarini ko‘rib chiqish va aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha choralar ko‘rish. Auditorni tashkilotdagi barcha muhim o‘zgarishlar (tashkiliy, tizimli, protsessual) haqida o‘z vaqtida xabardor qilish. Ichki nazorat tizimini muntazam ravishda ko‘rib chiqish va takomillashtirish, shuningdek, uning samaradorligini monitoring qilish. Chalkash va murakkab siyosat va protseduralardan qochish, ularni sodda va tushunarli qilish. O‘zbekistonda Auditorlik Tekshiruvining Tayyorgarlik Bosqichiga Oid Qonun Hujjatlari va Me’yoriy TalablariO‘zbekistonda auditorlik tekshiruvining tayyorgarlik bosqichi bir qator qonun hujjatlari va me’yoriy talablar bilan tartibga solinadi. Bularga quyidagilar kiradi: “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ushbu qonun auditorlik faoliyatini tartibga solishga qaratilgan bo‘lib, unda auditorlik tekshiruvini o‘tkazish tartibi, auditorlik tashkilotlarining huquq va 12 1. Auditorlik tekshiruviga tayyorgarlik bosqichining mazmuni va ahamiyati Auditorlik tekshiruvi bugungi kunda iqtisodiyotning muhim institutlaridan biri hisoblanadi. U moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi va aniqligini ta’minlash orqali investorlar, kreditorlar va boshqa manfaatdor tomonlar o‘rtasida ishonchni mustahkamlab, iqtisodiy barqarorlikka xizmat qiladi. Audit jarayoni korxonalarning moliyaviy salomatligini baholash, potentsial xato va firibgarliklarni aniqlash, shuningdek, amaldagi qonunlar va qoidalarga muvofiqlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Auditorlikning asosiy maqsadi moliyaviy hisobotlarning barcha muhim jihatlarida qo‘llaniladigan moliyaviy hisobot standartlariga muvofiq tayyorlanganligi to‘g‘risida mustaqil fikr bildirishdan iborat. Shunday qilib, auditorlik tekshiruvi nafaqat moliyaviy hisobotlarning to‘g‘riligini tasdiqlaydi, balki korxonalarning boshqaruv amaliyotlari va ichki nazorat tizimlarining samaradorligini oshirishga ham muhim hissa qo‘shadi. Auditorlik tekshiruvining har bir bosqichi o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘lib, ularning orasida tayyorgarlik bosqichi alohida o‘rin tutadi. Auditorlik tekshiruviga tayyorgarlik bosqichi - bu moliyaviy hujjatlar va jarayonlarni aniqlik, muvofiqlik va tashqi nazoratga tayyorlikni ta’minlash uchun proaktiv yig‘ish, tartibga solish va ko‘rib chiqish jarayonidir. Ushbu bosqich auditorlik tekshiruvini samarali va o‘z vaqtida o‘tkazishni ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, auditni o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilinganidan to auditning o‘zi boshlangunga qadar davom etadi. Tayyorgarlik bosqichiga yetarli e’tibor qaratilmasa, audit jarayoni kechikishi, resurslar noto‘g‘ri taqsimlanishi va natijada audit sifati pasayishi mumkin. Aksincha, puxta rejalashtirish va tahlil auditorga keyingi bosqichlarda samaraliroq ishlashga yordam beradi. Tayyorgarlik bosqichi qanchalik puxta o‘tkazilsa, tekshiruv shunchalik samarali va sifatli bo‘ladi. Ushbu hisobotning maqsadi “Auditorlik tekshiruviga tayyorgarlik bosqichining mazmuni va ahamiyati” mavzusini chuqur o‘rganish va talab qilingan sakkizta savolga javob berishdan iborat. Hisobotda tayyorgarlik bosqichining ta’rifi, asosiy elementlari, 4 ko‘rsatmalar beradi. Audit rejasi audit strategiyasiga asoslanishi va risklarni baholash protseduralari, qo‘shimcha audit protseduralari hamda AXSga muvofiqlikni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan boshqa protseduralarni o‘z ichiga olishi kerak. Audit rejasi moslashuvchan bo‘lishi va audit davomida zarurat tug‘ilganda o‘zgartirilishi mumkin. Xatarlarni Baholash Natijalarining Audit Dasturiga Ta’siri. Xatarlarni baholash natijalari bevosita audit dasturining mazmuni, vaqti va hajmiga ta’sir ko‘rsatadi. Yuqori riskli deb baholangan sohalarga ko‘proq audit resurslari ajratiladi va batafsilroq audit protseduralari qo‘llaniladi. Yuqori riskli sohalarda auditorlar ko‘proq ishonchli audit dalillarini olish uchun qo‘shimcha substantiv protseduralarni, masalan, batafsil testlarni bajarishlari mumkin. Shuningdek, nazorat riskini baholash natijalariga qarab nazorat testlari ham o‘tkazilishi mumkin. ISA 330 auditorlardan baholangan materiallik xatarlariga javob beradigan audit protseduralarini ishlab chiqishni talab qiladi. Auditorlar audit protseduralarining tabiati, vaqti va hajmini aniqlangan risk darajasiga qarab o‘zgartirishlari shart. Shunday qilib, xatarlarni baholash natijalari audit dasturini ishlab chiqish va uni amalga oshirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi, audit usullari va hajmi aniqlangan risklarga muvofiq ravishda belgilanadi. Davlat Auditining Xususiyatlarini Hisobga Olgan Holda, Audit Jarayonini Rejalashtirish va Xatarlarni Baholashga Oid Qo‘shimcha Standartlar Yoki Yo‘riqnomalar. Davlat auditi davlat mablag‘larining qonuniy, samarali va tejamli sarflanishini nazorat qilishga qaratilgan. Davlat auditining xususiyatlari xususiy auditdan farq qilishi mumkin, masalan, davlat auditida qonunchilikka rioya qilish masalasiga ko‘proq e’tibor beriladi. Xalqaro Oliy Nazorat Organlari Tashkiloti (INTOSAI) davlat auditining xalqaro standartlarini (ISSAI) ishlab chiqadi. ISSAI 300 samaradorlik auditining prinsiplarini, ISSAI 400 muvofiqlik auditining prinsiplarini va ISSAI 200 moliyaviy auditning prinsiplarini belgilaydi. O‘zbekiston Oliy Majlisi hisob palatasi INTOSAI a’zosi hisoblanadi va o‘z faoliyatida ISSAIga rioya qiladi. O‘zbekiston Respublikasida davlat auditini tartibga soluvchi qo‘shimcha me’yoriy hujjatlar mavjud. Bularga O‘zbekiston 20 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. 1. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonuni. T., 2016.13 aprel. 2. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida” O‘RQ-677 25.02.2021 40-moddasi. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentyabrdagi PQ-3946- sonli “O‘zbekiston respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ – 4611 sonli qarori. 24.02.2020 “ Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida ”. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF-4947 07.02.2017 “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”. 3. Do‘smuratov R.D. Audit asoslari.T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2013. 612 b. Kitoblar va o‘quv qo‘llanmalar: 1. Karimov A.A., Islomov F.R., Avloqulov A.Z. “Xalqaro audit standartlari”. O‘quv qo‘llanma. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2019. – 288 b. 2. Ibragimov A.K., Karimov A.A., Rizaev N.K. “Moliyaviy va boshqaruv hisobi”. Darslik. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2018. – 444 b. 3. Mehmonov S.U., Qosimova G.Z. “Buxgalteriya hisobi nazariyasi”. Darslik. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2018. – 362 b. 4. Toshnazarov S.A., Mahsudov B.Y. “Moliyaviy va boshqaruv hisobi”. Darslik. – T.: “INNOVATSIYA-ZIYO”, 2019. – 456 b. 5. G‘ulomova F.G‘. “Moliyaviy hisob”. Darslik. – T.:“FAN VA TEXNOLOGIYA“, 2017. – 492 b. Internet resurslari: 44 Auditorlik strategiyasini ishlab chiqish: Audit strategiyasi ishlab chiqiladi. Audit strategiyasi tekshiruvning umumiy yo‘nalishini va usullarini belgilaydi. Auditorlik strategiyasi auditorga tekshiruvning yakuniy maqsadiga erishish uchun eng samarali yo‘lni tanlashga yordam beradi. Auditorlik rejasini tuzish: Auditorlik tekshiruvining umumiy rejasi tuziladi. Audit rejasi tekshiruvning aniq tadbirlarini, muddatlarini va mas’ul shaxslarini belgilaydi. Auditorlik rejasini tuzish auditorlik guruhining ishini tashkil etish va muvofiqlashtirish uchun zarurdir. Resurslarni taqsimlash: Auditorlik tekshiruvini o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan resurslar aniqlanadi. Resurslarga vaqt, xodimlar, byudjet va texnik vositalar kiradi. Resurslarni to‘g‘ri taqsimlash auditning samarali va tejamli bo‘lishini ta’minlaydi. Sifatni ta’minlash: Boshqaruvni va bajarilayotgan audit sifatini nazorat qilishga doir qoidalar nazarda tutiladi. Auditorlik tashkilotidan o‘tkazilishi kutilayotgan auditorlik tekshiruvida sifat nazoratini amalga oshiruvchi mas’ul xodim tayinlanadi. Sifatni ta’minlash auditorlik xulosasining ishonchliligini va auditorlik firmasi obro‘sini saqlash uchun muhimdir. Auditorlik tekshiruvining tayyorgarlik bosqichida bir qator potentsial qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin: Ma’lumotlarning yetishmasligi yoki tartibsizligi: Kerakli hujjatlar va yozuvlarni yig‘ishda qiyinchiliklar hamda ma’lumotlarni olish va baholash uchun vaqt cheklovlari yuzaga kelishi mumkin. Buni bartaraf etish uchun oldindan tekshiruv ro‘yxatini tuzish va mijozga taqdim etish, hujjatlarni yig‘ish va tartibga solish uchun mas’ul shaxslarni belgilash, elektron hujjat aylanishi tizimlaridan foydalanish tavsiya etiladi. Tartibsiz ma’lumotlar audit jarayonini sekinlashtirishi va xatoliklarga olib kelishi mumkin. Vaqt cheklovlari: Auditorlarning qisqa muddatlarda ko‘plab tekshiruvlarni o‘tkazish zarurati va mijoz tomonidan ma’lumotlarning kechikib taqdim etilishi vaqt cheklovlariga olib kelishi mumkin. Buni bartaraf etish uchun ishni rejalashtirish va vazifalarni prioritetlashtirish, mijoz bilan muddatlarni kelishib 10 to‘g‘risida”gi qarori , shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining tegishli buyruqlari va boshqa me’yoriy hujjatlari kiradi. Ushbu hujjatlar audit jarayonini rejalashtirishning umumiy qoidalarini belgilab beradi va auditorlarning majburiyatlari hamda huquqlarini aniqlaydi. O‘zbekistonda auditni rejalashtirish asosan xalqaro auditing standartlariga (AXS) muvofiq amalga oshiriladi, bunda milliy qonunchilik va Moliya vazirligining ko‘rsatmalari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Xatarlarni Baholash Jarayonining Mohiyati va Auditdagi O‘rni. Xatarlarni baholash - bu moliyaviy hisobotlarda muhim xatoliklar yuzaga kelish ehtimolini aniqlash va baholash jarayonidir. Ushbu jarayonning asosiy maqsadi auditning ko‘lamini, yo‘nalishini va bajariladigan audit protseduralarini aniqlashga yordam berishdan iborat. Ichki auditda xatarlarni baholash tashkilotning potentsial xavf va zaif tomonlarini baholash uchun qo‘llaniladi. Xatarlarni baholash auditning muhim qismidir, uning asosiy vazifasi moliyaviy hisobotlarda muhim xatoliklar yuzaga kelish ehtimolini aniqlash va audit protseduralarini aniqlangan xatarlarga moslashtirishdir. Audit riski uchta o‘zaro bog‘liq elementdan iborat: inherent risk, control risk va detection risk. Ajralmas risk - bu nazorat tizimi mavjud bo‘lmaganda, hisobvaraq qoldig‘i yoki operatsiyalar sinfida muhim xatolik yuzaga kelish ehtimolini ifodalaydi. Nazorat risk - bu mavjud bo‘lgan muhim xatolikning ichki nazorat tizimi tomonidan o‘z vaqtida oldini olinmasligi yoki aniqlanmasligi ehtimolidir. Aniqlash risk - bu auditorning substantiv protseduralari mavjud bo‘lgan muhim xatolikni aniqlay olmasligi ehtimolini anglatadi. Audit riski ushbu uchta elementning ko‘paytmasi sifatida hisoblanadi. Xatarlarni baholash audit jarayonida muhim o‘rin tutadi, chunki u auditning ko‘lamini aniqlash, resurslarni samarali taqsimlash va auditning eng muhim sohalariga e’tiborni qaratish imkonini beradi. Xatarlarni baholash auditorlarga moliyaviy hisobotlardagi potentsial muhim xatoliklarni aniqlashga yordam beradi va audit protseduralarini shu xatarlarga moslashtirish orqali auditning sifatini oshiradi. Shunday qilib, xatarlarni baholash auditning hajmini belgilash, resurslarni oqilona taqsimlash va auditning 17 hujjatlari) avtomatlashtirilgan vositalar va usullardan (ATT) foydalanishning audit hujjatlariga ta’sirini muhokama qiladi. SAS № 145 (AQShda ISA 315 ga o‘xshash) firmalardan moliyaviy hisobotni tayyorlash bilan bog‘liq tashkilotning texnologiyadan foydalanishini tushunishni talab qiladi, bu auditni rejalashtirish va tartib-qoidalariga ta’sir qiladi.SI mijozlar ma’lumotlaridagi xavflarni tahlil qilib, audit rejasini takomillashtirishga yordam beradi, bu esa yanada maqsadli tartib-qoidalarni amalga oshirish imkonini beradi. Raqamli platformalar tashqi tasdiqlashlar orqali olingan audit dalillarining ishonchliligini oshirishi mumkin, bu ISA 500 bilan mos keladi. ISA 230 qo‘lda va avtomatlashtirilgan vositalar o‘rtasida hujjatlashtirish bo‘yicha farq qilmasa-da, ATT dan foydalanish katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qilish natijalarini hujjatlashtirish kabi turli xil hujjatlashtirish masalalariga olib kelishi mumkin. Qayta ko‘rib chiqilgan ISA 500 ma’lumotlarni tahlil qilish va avtomatlashtirilgan vositalarni audit samaradorligini oshirish uchun rag‘batlantiradi va audit dalillarining ishonchliligini baholash uchun yangi talablarni o‘z ichiga oladi. ATT dan foydalanish ISA 230 bo‘yicha audit hujjatlariga qanday ta’sir qilishi haqida batafsil tushuntirish berilgan, shu jumladan ma’lumotlarni tahlil qilish natijalarini va ishlatilgan vositalarning xususiyatlarini hujjatlashtirish zarurati. Auditorlar dastlabki jalb qilish faoliyatini amalga oshirishda va ISA 315 bo‘yicha rejalashtirilgan xavfni baholash tartib-qoidalarining xususiyatini, vaqtini va hajmini aniqlashda ATT dan foydalanishni ko‘rib chiqishlari mumkin. Audit guruhlari mijozlarning texnologik tizimlarini axborotning to‘liqligi va aniqligini ta’minlash, axborot xavfsizligi va o‘zgarishlarni nazorat qilishni tekshirish uchun ko‘rib chiqadilar. SI dastlabki xavfni baholash va audit rejasini takomillashtirish, shuningdek, namunalarni tanlash va nazorat nuqtalarini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin. Circit kabi raqamli tasdiqlash platformalari ISA 505 bo‘yicha tashqi tasdiqlashlar uchun ishlatilishi mumkin, bu esa samaradorlik, ishonchlilik va xavfsizlikni yaxshilaydi. ATT riskni baholash tartib-qoidalarida va keyingi audit tartib-qoidalarida, shu jumladan dastlabki jalb qilish faoliyatini amalga oshirishda 38 chiqilgan, joriy etilgan va qo‘llab-quvvatlanadigan jarayondir. Ichki nazorat tizimi beshta asosiy elementdan iborat: nazorat muhiti, risklarni baholash, nazorat faoliyati, axborot va kommunikatsiya, monitoring. Ichki nazorat tizimi xatarlarni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi, chunki u xatoliklar va firibgarlikning oldini olishga, ularni aniqlashga va bartaraf etishga yordam beradi. Samarali ichki nazorat tizimi moliyaviy hisobotlarda muhim xatoliklar yuzaga kelish ehtimolini sezilarli darajada kamaytiradi. ISA 315 auditorlardan tashkilotning ichki nazorat tizimini tushunishni talab qiladi. Auditorlar ichki nazoratning dizayni va amalda qo‘llanilishini baholashlari, shuningdek, agar ular ichki nazoratga tayanishni rejalashtirsalar, uning samarali ishlashini tekshirishlari kerak. Audit Rejasini Tuzishda E’tiborga Olinadigan Asosiy Omillar va Ularning ISA bo‘yicha Talqini. Audit rejasini tuzishda auditorlar bir qator asosiy omillarga e’tibor berishlari zarur. Bularga, avvalo, mijozning faoliyati va biznesini to‘liq tushunish kiradi. Auditor mijozning biznes modelini, operatsiyalarini, egalik va boshqaruv tuzilmasini, investitsiyalarini, moliyalash manbalarini, shuningdek, uning faoliyat yuritayotgan sanoatini, normativ muhitni va boshqa tashqi omillarni chuqur anglamog‘i lozim. Auditning ko‘lami va vaqti ham audit rejasini tuzishda muhim ahamiyatga ega. Auditning ko‘lami moliyaviy hisobotlarning qamrab olinadigan davrini va tashkilotning geografik joylashuvlarini o‘z ichiga oladi. Auditning vaqti esa hisobot davri oxiridan boshlab audit hisoboti taqdim etilishigacha bo‘lgan muddatni qamrab oladi. Auditni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan resurslar va audit jamoasi ham audit rejasida alohida e’tiborga olinadi. Audit rejasida audit jamoasi a’zolari va ularning tegishli malakalari aniq ko‘rsatilishi kerak. Audit jamoasi a’zolarining bilim, ko‘nikma va qobiliyatlari baholangan risk darajasiga mos bo‘lishi lozim. Materiallik darajasi va audit riski audit rejasini tuzishda e’tiborga olinadigan yana bir muhim omildir. Auditorlar moliyaviy hisobotlar uchun muhim bo‘lgan xatolik darajasini belgilashlari, audit riski esa auditorning noto‘g‘ri fikr bildirish ehtimolini anglatadi. Materiallik darajasi va audit riski auditning ko‘lamini, yo‘nalishini va bajariladigan audit protseduralarini belgilaydi. ISA 300 audit rejasini tuzish bo‘yicha batafsil 19 muhim jihatlari belgilanadi. Audit rejasini tuzish auditorlik guruhining ishini tashkil etish va muvofiqlashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Audit dasturini ishlab chiqish: Auditning umumiy rejasi tuzilgandan so‘ng auditor audit dasturini ishlab chiqadi. Audit dasturida har bir tekshiruv yo‘nalishi bo‘yicha batafsil auditorlik usullari va tartiblari, ularni bajarish vaqti va mas’ul shaxslar ko‘rsatiladi. Audit dasturini ishlab chiqish auditorlik guruhining ishini aniq yo‘naltirish va tekshiruvning sifatini ta’minlash uchun zarurdir. Audit guruhini shakllantirish: Auditorlik xizmati ko‘rsatish guruhini shakllantirish va guruh rahbarini tayinlash amalga oshiriladi. Shuningdek, audit guruhining tarkibi aniqlanadi. Zarur bilim va tajribaga ega bo‘lgan audit guruhini shakllantirish auditning muvaffaqiyatli o‘tishi uchun muhimdir. Zarur hujjatlarni yig‘ish: Mijoz biznesi tarmog‘iga oid me’yoriy hujjatlar yig‘iladi. Ta’sis hujjatlari o‘rganiladi. Boshqa hujjatlar (bayonnoma, ichki tartib va ish yuritish kabi) ham o‘rganiladi. Zarur hujjatlarni yig‘ish auditorga tekshiruvni o‘tkazish uchun asos bo‘ladigan ma’lumotlarni ta’minlaydi. Auditorlik Tekshiruvining Tayyorgarlik Bosqichining Maqsadlari va Vazifalari. Auditorlik tekshiruvining tayyorgarlik bosqichining asosiy maqsadi auditning samarali va sifatli o‘tkazilishini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan barcha shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: Auditning maqsadini aniqlash: Auditorlik tekshiruvining maqsad va vazifalari aniqlanadi. Auditning asosiy maqsadi moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi to‘g‘risida fikr bildirishdir. Auditning aniq belgilangan maqsadi tekshiruvning yo‘nalishini va auditorning e’tiborini qaratadigan sohalarni aniqlaydi. Tekshiruv ko‘lamini belgilash: Auditorlik tekshiruvining ko‘lami belgilanadi. Auditning ko‘lami tekshiriladigan sohalarni, vaqt oralig‘ini va geografik hududlarni o‘z ichiga oladi. Tekshiruv ko‘lamining aniq belgilanishi auditorga tekshiruvning chegaralarini tushunishga va resurslarni samarali taqsimlashga yordam beradi. 9 bosqichining muhim elementlaridan hisoblanadi. Mijoz bilan erta va samarali hamkorlik o‘rnatish audit jarayonining muammosiz kechishiga yordam beradi. Audit guruhini shakllantirish: Audit xizmati ko‘rsatish guruhini shakllantirish va guruh rahbarini tayinlash hamda audit xizmati ko‘rsatish guruhi a’zolarining mijoz kompaniyaga nisbatan mustaqilligini tasdiqlash yuzasidan test o‘tkazish zarur. Tegishli bilim va tajribaga ega bo‘lgan audit guruhini shakllantirish sifatli audit o‘tkazishning muhim shartidir. Auditorlik Tekshiruvining Tayyorgarlik Bosqichining Ahamiyati. Auditorlik tekshiruvining tayyorgarlik bosqichi samarali audit o‘tkazish uchun mustahkam zamin yaratadi. Ushbu bosqich auditning eng muhim jabhalarini belgilaydi hamda auditorlar o‘rtasida ish hajmini samarali taqsimlashga yordam beradi. Tayyorgarlik bosqichi korxona biznesi haqida chuqur tushunchaga ega bo‘lish imkoniyatini yaratadi va moliyaviy hisobotga ta’sir o‘tkazuvchi muhim holatlarni belgilashga yordam beradi. Shuningdek, tayyorgarlik bosqichi auditning keyingi bosqichlarida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni oldindan ko‘rish va bartaraf etish imkonini beradi.Puxta tayyorgarlik auditorlik riskini baholash va kamaytirishga yordam beradi. Auditorlik riski qanchalik yaxshi baholansa, tekshiruvning ko‘lami va chuqurligi shunchalik to‘g‘ri aniqlanadi. Tayyorgarlik bosqichida risklarni aniqlash va baholash auditorning noto‘g‘ri xulosa berish ehtimolini kamaytiradi.Tayyorgarlik bosqichi auditorlik resurslarini (vaqt, xodimlar) samarali taqsimlashga imkon beradi. Rejalashtirish orqali auditorlik guruhi a’zolari o‘rtasida vazifalar aniq taqsimlanadi. Yaxshi rejalashtirilgan tayyorgarlik bosqichi ortiqcha xarajatlarni oldini oladi va auditning o‘z vaqtida yakunlanishini ta’minlaydi.Tayyorgarlik bosqichida auditning maqsadi va ko‘lami aniq belgilanadi. Bu auditorga qaysi sohalarga ko‘proq e’tibor qaratish kerakligini tushunishga yordam beradi. Audit ko‘lamining aniq belgilanishi tekshiruvning yo‘naltirilgan va samarali bo‘lishini ta’minlaydi.Tayyorgarlik bosqichida auditor mijoz bilan aloqa o‘rnatadi va o‘zaro ishonchni shakllantiradi. Mijozning ishonchi auditorning ishlashiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Mijoz bilan yaxshi munosabatlar audit jarayonida zarur bo‘lgan ma’lumotlarni olishni osonlashtiradi va hamkorlik 7 qimmatliroq vazifalarga e’tibor qaratish imkonini beradi. O‘zbekistonda ushbu texnologiyalarni joriy etishda bir qator qiyinchiliklar ham mavjud, jumladan: - Texnologik infratuzilmaning mavjudligi: Mamlakatning barcha hududlarida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish uchun yetarli infratuzilma bo‘lishi kerak. - Auditorlarning malakasi: Auditorlar zamonaviy dasturiy ta’minot va tahlil vositalari bilan ishlash uchun tegishli ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari zarur. - Xavfsizlik va maxfiylik masalalari: Katta hajmdagi moliyaviy ma’lumotlarni qayta ishlashda xavfsizlik va maxfiylikni ta’minlash muhim ahamiyatga ega. - Investitsiya zarurati: Zamonaviy texnologiyalarni joriy etish dastlabki investitsiyalarni talab qiladi. - O‘zbekistonda audit sohasida zamonaviy texnologiyalarni muvaffaqiyatli joriy etish uchun quyidagi qadamlar qo‘yilishi mumkin: - Ta’lim va o‘qitish dasturlarini tashkil etish: Auditorlarni zamonaviy texnologiyalar bilan ishlashga o‘rgatish. - Pilot loyihalarini amalga oshirish: Texnologiyalarning afzalliklari va kamchiliklarini aniqlash uchun kichik miqyosdagi loyihalarni ishga tushirish. - Davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash: Auditorlik firmalarini zamonaviy texnologiyalarni joriy etishga rag‘batlantirish. - Xalqaro hamkorlikni rivojlantirish: Xalqaro tajribadan o‘rganish va ilg‘or amaliyotlarni joriy etish. Auditni tayyorlash jarayonida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish samaradorlikni oshirish, aniqlikni yaxshilash va xavf-xatarlarni aniqlashni takomillashtirish orqali auditorlik sohasini sezilarli darajada o‘zgartirish potentsialiga ega. Xalqaro Auditorlik Standartlari texnologiyalardan foydalanishni to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqiqlamasa-da, ularning implementatsiyasi auditorlardan yangi ko‘nikmalar va usullarni talab qiladi. O‘zbekiston xalqaro standartlarga intilar 40 Audit ishchi hujjatlarining turlari juda xilma-xil bo‘lishi mumkin, ammo ularni quyidagi asosiy guruhlarga bo‘lish mumkin: Rejalashtirish hujjatlari: Audit dasturi, audit rejasi, riskni baholash hujjatlari, muhimlik darajasini aniqlash hujjatlari. Ichki nazoratni baholash hujjatlari: Ichki nazorat tizimi so‘rovnomalari, blok-sxemalar, nazorat testlari natijalari. Asosiy tekshiruvlar bo‘yicha hujjatlar: Buxgalteriya hisobi registrlarining nusxalari, asosiy hujjatlar (shartnomalar, kvitansiyalar va boshqalar) nusxalari, hisob-kitoblar, tahliliy jadvallar, tasdiqlash xatlari, inventarizatsiya natijalari. Yakuniy hujjatlar: Auditorlik xulosasi loyihasi, boshqaruv vakillik xati, audit natijalari bo‘yicha hisobot. Boshqa hujjatlar: Audit guruhining yozishmalari, muhokama bayonnomalari, tashqi ekspertlarning xulosalari. Audit dasturi va ishchi hujjatlari audit jarayonida chambarchas bog‘liq bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi. Audit dasturi auditning umumiy yo‘nalishini belgilab beradi, unda bajariladigan audit usullari aniq ko‘rsatiladi. Ishchi hujjatlar esa aynan shu dasturda belgilangan usullarning amalda qanday bajarilganligini, qanday dalillar to‘planganligini va qanday xulosalar chiqarilganligini hujjatlashtiradi. Audit dasturi audit jarayonining rejasi bo‘lsa, ishchi hujjatlar uning bajarilishi va natijasini aks ettiradi. Yaxshi tuzilgan audit dasturi auditning samarali o‘tkazilishini ta’minlaydi, ishchi hujjatlari esa auditning sifatini va ishonchliligini tasdiqlaydi. Audit dasturida belgilangan har bir audit usuli bo‘yicha tegishli ishchi hujjati tayyorlanadi. Ishchi hujjatlarida olingan natijalar audit dasturiga muvofiq kelishi va auditorning yakuniy xulosasini asoslashi kerak. Agar audit davomida dasturga o‘zgartirishlar kiritilsa, bu ham tegishli ishchi hujjatlarida aks etishi lozim. Shunday qilib, audit dasturi va ishchi hujjatlari audit jarayonida uzviy bog‘liq bo‘lib, birgalikda auditning muvaffaqiyatli o‘tkazilishini ta’minlaydi. Audit dasturisiz audit jarayoni tartibsiz bo‘lib qolishi mumkin, ishchi hujjatlarisiz esa auditning natijalari ishonchsiz bo‘ladi. 34 Xulosa Auditorlik tekshiruviga tayyorgarlik ko‘rish – bu audit jarayonining eng muhim va asosiy bosqichlaridan biridir. Ushbu bosqich auditorlik tekshiruvining sifati, aniqligi, samaradorligi va ishonchliligi uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Har qanday professional auditor tekshiruvga kirishishdan oldin puxta rejalashtirish, tahlil va oldindan xabardorlikni o‘z ichiga olgan tayyorgarlik bosqichini o‘tkazishi zarur. Bu bosqich auditorlik faoliyatining muvaffaqiyatli amalga oshirilishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Avvalo, tayyorgarlik jarayonida auditor tekshiruv obyekti haqida kerakli ma’lumotlarni yig‘ib chiqadi. Bu ma’lumotlarga korxonaning umumiy faoliyat sohasi, yuridik maqomi, boshqaruv tuzilmasi, moliyaviy holati, ichki nazorat tizimi, avvalgi yillardagi auditorlik hisobotlari, korxonaning soliq va buxgalteriya siyosati, shuningdek, mavjud qonunchilik talablari kiradi. Ma’lumotlarni yig‘ish bosqichi auditorni tekshiruv obyekti bilan tanishtiradi va unga dastlabki xulosalar chiqarish imkonini beradi. Shundan so‘ng, auditor o‘z faoliyatini samarali olib borish uchun tekshiruv dasturini tuzadi. Bu dasturda asosiy vazifalar, tekshiruv sohasi, vaqt va muddatlar, foydalaniladigan metodlar va vositalar, shuningdek, auditorlar guruhi a’zolari va ularning vakolatlari aniq belgilanadi. Reja asosida har bir vazifa bo‘yicha zarur hujjatlar ro‘yxati tuziladi, auditorlar orasida ish taqsimoti amalga oshiriladi. Bu esa audit jarayonida vaqtni tejash, ortiqcha xarajatlarni oldini olish va faoliyatni izchil olib borish imkonini beradi. Auditorlik tekshiruvining tayyorgarlik bosqichi risklarni aniqlash va baholash jarayonini ham o‘z ichiga oladi. Auditor audit obyekti faoliyatiga ta’sir qiluvchi potensial risklarni aniqlaydi, ularning moliyaviy hisobotlarga ta’sir darajasini baholaydi va ularga qarshi tegishli audit usullarini ishlab chiqadi. Yuqori xavfli yo‘nalishlarga alohida e’tibor qaratiladi, ularni chuqurroq tahlil qilish uchun qo‘shimcha ma’lumotlar talab qilinadi. Bu esa auditorning aniqlik darajasini oshiradi va xatoliklar xavfini kamaytiradi. 42 majburiyatlari, auditorlarga qo‘yiladigan malaka talablari belgilangan. Auditorlik faoliyatining milliy standartlari (AFMS). Jumladan, 3-sonli AFMS “Auditni rejalashtirish” va 4-sonli AFMS “Auditorlik tashkilotlarining ichki standartlariga qo‘yiladigan talablar” tayyorgarlik bosqichida muhim ahamiyatga ega. Vazirlar Mahkamasining qarorlari va boshqa me’yoriy hujjatlar. Masalan, “O‘zbekiston Respublikasi hududida qo‘llash uchun auditning xalqaro standartlarini tan olish tartibi to‘g‘risida”gi Nizom va banklarda auditorlik tekshiruvini o‘tkazish tartibi. O‘zbekistonda auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi mustahkam qonunchilik va me’yoriy baza mavjud bo‘lib, u xalqaro standartlarga moslashishga yo‘naltirilgan. Ushbu qonunlar, milliy va xalqaro standartlar auditning barcha bosqichlarini, shu jumladan tayyorgarlik bosqichini ham batafsil tartibga soladi. Auditorlik Tekshiruvining Tayyorgarlik Bosqichi Boshqa Auditorlik Bosqichlari Bilan Qanday Bog‘liqligi. Auditorlik tekshiruvining tayyorgarlik bosqichi auditning boshqa bosqichlari bilan chambarchas bog‘liqdir: Tekshiruv bosqichi (Fieldwork stage): Tayyorgarlik bosqichida aniqlangan risklar va muhimlik darajasi tekshiruv bosqichida qo‘llaniladigan auditorlik usullari va hajmini belgilaydi. Yaxshi rejalashtirish tekshiruv bosqichida vaqtni tejashga va resurslardan samarali foydalanishga yordam beradi. Tayyorgarlik bosqichi qanchalik puxta bo‘lsa, tekshiruv bosqichi shunchalik samarali va yo‘naltirilgan bo‘ladi. Hisobot bosqichi (Reporting stage): Tayyorgarlik bosqichida aniqlangan muhim xatolar va kamchiliklar hisobotda aks ettiriladi. Auditning maqsadi va ko‘lami hisobotning kirish qismida ko‘rsatiladi. Tayyorgarlik bosqichida to‘plangan ma’lumotlar hisobotning mazmuni va sifatiga bevosita ta’sir qiladi. Hisobotda keltirilgan xulosalar va tavsiyalar tayyorgarlik bosqichida olingan ma’lumotlarga asoslanadi. Yakuniy bosqich (Follow-up stage): Tayyorgarlik bosqichida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar yakuniy bosqichda nazorat qilinadi. Auditorning dastlabki rejalari yakuniy bosqichda amalga oshirilgan 13 tayyorlash ko‘nikmalarini egallash muhim ahamiyatga ega. Ushbu mavzuni o‘rganish talabalarga auditorlik faoliyatining nazariy va amaliy asoslarini chuqur tushunishga yordam beradi. Zamonaviy audit talablari va standartlariga javob beradigan yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashda ushbu mavzu muhim o‘rin tutadi. Kurs ishi doirasida ushbu mavzuni o‘rganish talabalarning professional kompetensiyalarini rivojlantirishga beqiyos hissa qo‘shadi. Ish beruvchilar audit sohasida nafaqat nazariy bilimga ega, balki amaliy ko‘nikmalarni ham yaxshi o‘zlashtirgan mutaxassislarni yuqori baholaydilar. O‘zbekiston iqtisodiyotining jadal rivojlanishi va xalqaro hamkorlik aloqalarining kengayishi audit sohasidagi malakali mutaxassislarga bo‘lgan talabni tobora oshirmoqda. Audit Dasturini Tuzishning Asosiy Tamoyillari ISA (Xalqaro Audit Standartlari) asosida audit dasturini tuzish bir qator muhim tamoyillarga asoslanadi. Ushbu tamoyillar auditning samarali va sifatli o‘tkazilishini ta’minlashga qaratilgan. Riskka asoslangan yondashuv audit dasturini tuzishning fundamental tamoyillaridan biridir. Bu tamoyilga ko‘ra, audit dasturi moliyaviy hisobotlardagi muhim xatoliklar xavfini baholashga va shu xavflarga adekvat javob beradigan audit usullarini ishlab chiqishga asoslanishi kerak. Xavfi yuqori bo‘lgan sohalarga ko‘proq e’tibor qaratish orqali auditning umumiy samaradorligi sezilarli darajada oshiriladi. ISA 300 standarti audit riskini maqbul darajaga tushirish uchun audit strategiyasi va batafsil rejasini tuzishni talab qiladi. Muhimlik tamoyili audit dasturini ishlab chiqishda e’tiborga olinishi kerak bo‘lgan yana bir muhim jihatdir. Audit dasturi moliyaviy hisobotlarning muhimlik darajasini hisobga olishi lozim, ya’ni foydalanuvchilarning iqtisodiy qarorlariga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan xatoliklarga alohida e’tibor qaratish zarur. Muhimlik darajasi auditning umumiy hajmi va ko‘lamini bevosita belgilaydi. Auditor muhimlikning turli darajalarini, jumladan umumiy muhimlik, ijro muhimligi va muayyan operatsiyalar sinflari uchun muhimlikni aniqlashi shart. Samaradorlik va tejamkorlik tamoyili audit dasturining resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlashi va auditni belgilangan muddatlarda 23 35 Bundan tashqari, tayyorgarlik bosqichida mijoz bilan audit shartnomasini imzolash, etika va mustaqillik tamoyillariga rioya qilish masalalari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Auditorlik shartnomasida ish hajmi, xizmat haqi, audit muddati, tomonlarning huquq va majburiyatlari belgilanadi. Auditor o‘zining mustaqilligini saqlagan holda, har qanday bosim va manfaatlar to‘qnashuviga yo‘l qo‘ymasligi lozim. Bu esa auditorlik tekshiruvining obyektiv va xolis o‘tkazilishini kafolatlaydi. Shuningdek, auditor tekshiruvga tayyorlanish davomida buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan noto‘g‘ri bayonlar, yolg‘on ma’lumotlar yoki yashirilgan xatoliklarni aniqlash uchun maxsus ko‘rsatkichlardan foydalanadi. U ilgari o‘tkazilgan audit natijalariga, buxgalteriya siyosatidagi o‘zgarishlarga, mijoz tomonidan qabul qilingan qarorlarga e’tibor qaratadi. Auditorlik tekshiruviga tayyorgarlik ko‘rish bosqichi - bu nafaqat audit jarayonini boshlash uchun zarur shart, balki uning sifatini belgilovchi asosiy omildir. Bu bosqichda amalga oshiriladigan har bir ish kelgusida auditorlik xulosasining to‘g‘ri va ishonchli bo‘lishiga xizmat qiladi. Shu sababli auditorlik tashkilotlari ushbu bosqichga jiddiy e’tibor qaratishlari, barcha tayyorgarlik ishlarini xalqaro standartlarga muvofiq amalga oshirishlari zarur. Faqatgina puxta tayyorgarlik asosida o‘tkazilgan auditorlik tekshiruvi mijozga real va foydali xulosalarni taqdim eta oladi. 43 muhitini yaratadi.Tayyorgarlik bosqichida auditor tegishli qonunlar va standartlar bilan tanishadi. Bu auditning qonunchilik talablariga muvofiq o‘tkazilishini ta’minlaydi. Qonunchilik talablariga rioya qilish auditorlik xulosasining qonuniy kuchga ega bo‘lishini ta’minlaydi. Auditorlik tekshiruvining tayyorgarlik bosqichida bir qator asosiy tadbirlar amalga oshiriladi: Mijoz biznesi bilan tanishish: Bu bosqichda auditor mijozning faoliyat sohasi bo‘yicha tegishli qonunlar, qoidalar va boshqa me’yoriy hujjatlarni yig‘adi. Shuningdek, mijozning biznes modeli, operatsiyalari, ichki nazorat tizimi va boshqa o‘ziga xos xususiyatlari bilan yaqindan tanishadi. Mijoz biznesini chuqur tushunish auditorga moliyaviy hisobotlardagi potentsial risklarni va muhim sohalarni aniqlashga yordam beradi. Ichki nazorat tizimini baholash: Auditor hisob axborotiga ishlov berish darajasini inobatga oladi va ichki nazorat tizimining ishonchliligini baholaydi. Ichki nazorat tizimining kuchli va zaif tomonlari aniqlanadi. Ichki nazorat tizimining samaradorligini baholash auditorga moliyaviy hisobotlardagi xatoliklar xavfini aniqlashga va tekshiruv hajmini belgilashga yordam beradi. Auditorlik riskini baholash: Auditor auditorlik riskini baholaydi va uning darajasiga qarab auditorlik tekshiruvining hajmini rejalashtiradi. Auditorlik xatari va jiddiylik darajasi inobatga olinadi. Auditorlik riskini to‘g‘ri baholash auditorga tekshiruvning ko‘lamini va chuqurligini aniqlashga, shuningdek, eng riskli sohalarga ko‘proq e’tibor qaratishga yordam beradi. Muhimlik darajasini belgilash: Auditor moliyaviy hisobotdagi xatolarning muhimlik darajasini belgilaydi. Muhimlik darajasi auditorning xulosasiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan xatolik chegarasini anglatadi. Muhimlik darajasini belgilash auditorga tekshiruv davomida aniqlangan xato va buzib ko‘rsatishlarning ahamiyatini baholashga va auditorlik xulosasini shakllantirishga yordam beradi. Audit rejasini tuzish: Auditor auditning umumiy rejasini tuzadi. Auditning umumiy rejasida tekshiruvning maqsadi, ko‘lami, vaqti, resurslari va boshqa 8 va auditorning ushbu tuzatishlarga bo‘lgan munosabati. Auditorlik xulosasi Auditorning moliyaviy hisobotlar to‘g‘riligi va ishonchliligi bo‘yicha shakllantirilgan xolis fikri. Boshqaruv bilan yozishmalar Audit jarayonida korxona boshqaruvi bilan bo‘lgan barcha muhim yozishmalar, shu jumladan, boshqaruv vakillik xati, so‘rovlar va ularga javoblar, muhokama bayonnomalari va boshqalar. Muhim masalalar bo‘yicha eslatmalar Audit davomida yuzaga kelgan muhim masalalar, ularning tahlili va hal etilishi bo‘yicha auditorning shaxsiy qaydlari va mulohazalari. Audit dasturini ishlab chiqishda bir qator omillarni e’tiborga olish zarur: Korxonaning faoliyat turi va o‘ziga xos xususiyatlari: Har bir korxonaning biznes modeli, tashkiliy tuzilmasi va ichki nazorat tizimi o‘ziga xos bo‘lganligi sababli, audit dasturi ham moslashtirilishi kerak. Moliyaviy hisobotlarning muhimlik darajasi: Audit dasturi moliyaviy hisobotlardagi muhim xatoliklarni aniqlashga qaratilgan bo‘lishi lozim. Ichki nazorat tizimining holati: Agar korxonada samarali ichki nazorat tizimi mavjud bo‘lsa, auditning ko‘lami kamayishi mumkin. Avvalgi auditlarning natijalari: O‘tmishdagi auditlarda aniqlangan kamchiliklar va xavfli sohalar joriy audit dasturida alohida e’tiborga olinishi kerak. Amaldagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlar: Audit dasturi mahalliy va xalqaro audit standartlari talablariga muvofiq bo‘lishi shart. Auditorlik guruhining tajribasi va malakasi: Audit dasturi guruh a’zolarining bilim va ko‘nikmalariga mos ravishda taqsimlanishi kerak. Audit ishchi hujjatlari audit jarayonida to‘plangan dalillarni qayd etish, auditorning xulosalarini asoslash va auditning sifatini ta’minlash nuqtai nazaridan o‘ta muhim ahamiyatga ega. Ular auditning bajarilganligini tasdiqlaydi, audit guruhining a’zolari o‘rtasida aloqani osonlashtiradi, kelajakdagi auditlar uchun ma’lumot manbai bo‘lib xizmat qiladi va audit sifatini nazorat qilish imkonini beradi. 33 va o‘rganish jarayonini osonlashtiradi. Jadval shuningdek, har bir bosqichning o‘ziga xos vazifalari va maqsadlarini aniqlab beradi. Snippet kichik korxonalar auditini rejalashtirishning o‘ziga xos xususiyatlarini ta’kidlaydi. Bu shuni ko‘rsatadiki, audit dasturini tuzishda korxonaning hajmi va murakkablik darajasi ham alohida e’tiborga olinishi kerak. Kichik korxonalar uchun audit dasturi soddaroq bo‘lishi mumkin, ammo u baribir ISA talablariga to‘liq muvofiq bo‘lishi lozim. ISA talablariga muvofiq audit ishchi hujjatlari auditning rejalashtirilgan va amalda bajarilganligini, to‘plangan barcha muhim audit dalillarini va auditorning shakllantirilgan xulosalarini rasman hujjatlashtiradi. Ular audit jarayonining izchilligini ta’minlash, audit guruhining turli a’zolari o‘rtasida samarali aloqani osonlashtirish va kelajakdagi auditlar uchun qimmatli ma’lumot manbai bo‘lib xizmat qilish kabi muhim vazifalarni bajaradi. Bundan tashqari, ishchi hujjatlar audit sifatini nazorat qilish va tashqi tekshiruvlar o‘tkazish uchun mustahkam asos yaratadi. Ishchi hujjatlar aslida auditning “xotirasi” bo‘lib, auditorning yakuniy fikrlarini ishonchli tarzda asoslash uchun zarurdir. Yaxshi tayyorlangan va saqlangan ishchi hujjatlar auditorlik tashkilotini potentsial sud jarayonlaridan ham himoya qilishi mumkin. Zamonaviy raqamli audit platformalarining joriy etilishi ishchi hujjatlarni yaratish, boshqarish va saqlash usullarini sezilarli darajada soddalashtirmoqda, bu esa auditorlik faoliyatining umumiy samaradorligi va aniqligini oshirish imkonini beradi. Audit Ishchi Hujjatlarini Tayyorlash Tartibi ISA talablari bo‘yicha audit ishchi hujjatlarini tayyorlash aniq belgilangan tartibga muvofiq amalga oshiriladi. Birinchi navbatda, audit dasturida belgilangan har bir alohida audit usuli uchun alohida ishchi hujjati yaratiladi. Bu tekshiruv, kuzatuv, so‘rov, tahliliy usul yoki boshqa har qanday audit protsedurasi bo‘lishi mumkin. 28 Auditorlik kasbida texnologiyalarni qabul qilishning hozirgi tendentsiyalari shuni ko‘rsatadiki, auditorlar qog‘ozga asoslangan jadvallar va qo‘lda tekshirishdan avtomatlashtirish, ma’lumotlarni tahlil qilish va sun’iy intellekt (SI) bilan shakllangan kelajakka qarab bormoqdalar. Bulutli va boshqa texnologiyalar, ayniqsa SI va ma’lumotlarni tahlil qilish, auditni yanada samarali va ta’sirchan tarzda amalga oshirish imkonini berdi, an’anaviy hujjatlar va tekshiruv ro‘yxatlariga asoslangan yondashuvdan voz kechib.Texnologiyalardan foydalanish tranzaktsiyalarni yanada to‘liq tekshirishni osonlashtirishi va auditning samaradorligi va ta’sirchanligini sezilarli darajada oshirishi kerak. Auditorlik sohasi sezilarli raqamli transformatsiyani boshidan kechirmoqda, bu esa samaradorlikni oshirish, aniqlikni yaxshilash va moliyaviy ma’lumotlar haqida chuqurroq tushunchaga ega bo‘lish zarurati bilan bog‘liq. Bu o‘zgarish bulutli hisoblash, SI va ma’lumotlarni tahlil qilish sohasidagi yutuqlar bilan qo‘llab- quvvatlanadi. Xalqaro Auditing Standartlari (ISA) bo‘yicha auditni tayyorlashda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish. Xalqaro Auditing Standartlari (ISA) texnologikadan oldingi davrda yozilgan bo‘lsa-da, ular ilg‘or avtomatlashtirilgan usullar va ma’lumotlarni tahlil qilishni taqiqlamaydi. Xalqaro Auditorlik va Ishonch Standartlari Kengashi (IAASB) auditorlik sifatini oshirish uchun texnologiyalardan, shu jumladan ma’lumotlarni tahlil qilishdan samarali va to‘g‘ri foydalanish bo‘yicha yangi ishlanmalarni o‘rganish va ularga javob berish bo‘yicha faol ish olib bormoqda. ISA 300 (Moliyaviy hisobot auditini rejalashtirish) auditning umumiy strategiyasi va rejasini belgilash talablarini o‘z ichiga oladi. Texnologiya ushbu rejalashtirish bosqichlarida muhim rol o‘ynashi mumkin. ISA 315 (Moddiy noto‘g‘ri ko‘rsatish xavfini aniqlash va baholash) IT xavflari va nazoratini auditning muhim jihatlari sifatida ko‘rib chiqadi. ISA 500 (Audit dalillari) auditning aniqligi va samaradorligini oshirish uchun ma’lumotlarni tahlil qilish va avtomatlashtirilgan vositalarni integratsiya qilishni rag‘batlantiradi. ISA 505 (Tashqi tasdiqlashlar) raqamli platformalar tasdiqlash jarayonining samaradorligi va ishonchliligini qanday yaxshilashi mumkinligini ko‘rsatadi. ISA 230 (Audit 37 Moliya hisobotining xalqaro standartlari (MHXS) bo‘yicha moliyaviy hisobotlarni tayyorlashlari shart. Bu holat audit jarayonida xalqaro standartlarga tayanish zaruratini yanada kuchaytiradi. Audit Jarayonini Rejalashtirishning Asosiy Bosqichlari va Ahamiyati (ISA Standartlari Asosida)Auditni rejalashtirish audit jarayonining muhim bosqichi bo‘lib, u uchta asosiy bosqichga bo‘linadi: dastlabki rejalashtirish, auditning umumiy rejasini tuzish va audit dasturini tayyorlash. Dastlabki rejalashtirish bosqichida auditor xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati bilan yaqindan tanishadi va auditni o‘tkazish bo‘yicha asosiy tashkiliy masalalarni sub’ekt rahbariyati bilan kelishib oladi. Auditning umumiy rejasini tayyorlash va tuzish bosqichida auditning ko‘lami, vaqti, yo‘nalishi hamda resurslari aniqlanadi. Audit dasturini tayyorlash va tuzish bosqichida esa auditning umumiy rejasiga muvofiq holda batafsil audit protseduralari ishlab chiqiladi. O‘zbekiston Respublikasida 1999-yilda “Auditni rejalashtirish” nomli 3-son Auditorlik faoliyatining milliy standarti (AFMS) mavjud bo‘lgan, ammo hozirgi kunda xalqaro auditing standartlari (AXS) talablari ustuvor hisoblanadi.Xalqaro Auditing Standartlari (ISA) auditni rejalashtirishning muhimligini alohida ta’kidlaydi, chunki adekvat rejalashtirish auditning samaradorligi va samaraliligini ta’minlashga yordam beradi. To‘g‘ri rejalashtirish auditning muhim sohalariga yetarli e’tiborni qaratish, potentsial muammolarni o‘z vaqtida aniqlash va hal qilish, auditni to‘g‘ri tashkil etish va boshqarish, kutilayotgan xatarlarga javob berish uchun zarur bo‘lgan malaka va kompetentsiyaga ega audit guruhi a’zolarini tanlash, shuningdek, audit guruhi a’zolarini yo‘naltirish va nazorat qilishni osonlashtirish imkonini beradi. ISA 300 “Moliyaviy hisobot auditini rejalashtirish” standarti auditni rejalashtirishning asosiy tamoyillarini belgilab beradi, bu esa auditning samarali, tejamkor va sifatli o‘tkazilishini ta’minlaydi.O‘zbekiston Respublikasida auditni rejalashtirishni tartibga soluvchi asosiy me’yoriy hujjatlar qatoriga “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 19-sentabrdagi PQ-3946-sonli “O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari 16 2. Audit jarayonini rejalashtirish va xatarlarni baholash Audit jarayonini rejalashtirish va xatarlarni baholash bugungi kunda murakkablashib borayotgan biznes muhitida moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta’minlashning ajralmas qismidir. To‘g‘ri va puxta rejalashtirish auditning samaradorligi va natijadorligini sezilarli darajada oshiradi, bu esa o‘z navbatida manfaatdor tomonlarning moliyaviy hisobotlarga bo‘lgan ishonchini mustahkamlaydi. Moliyaviy barqarorlik va investorlarning ishonchini saqlash uchun audit jarayonining har bir bosqichini diqqat bilan rejalashtirish va potentsial xatarlarni o‘z vaqtida baholash nihoyatda muhimdir. Ushbu hisobotning asosiy maqsadi “Audit jarayonini rejalashtirish va xatarlarni baholash” mavzusini Xalqaro Auditing Standartlari (ISA) va O‘zbekiston Respublikasining amaldagi me’yoriy hujjatlari asosida chuqur va har tomonlama o‘rganishdan iborat. Hisobot quyidagi vazifalarni o‘z ichiga oladi: audit jarayonini rejalashtirishning asosiy bosqichlari va ahamiyatini aniqlash, xatarlarni baholash jarayonining mohiyati va uning auditdagi o‘rnini tushuntirish, moliyaviy hisobotdagi muhim xatarlarni aniqlash va baholash usullarini o‘rganish, ichki nazorat tizimining xatarlarni boshqarishdagi rolini tahlil qilish, audit rejasini tuzishda e’tiborga olinadigan asosiy omillarni aniqlash, xatarlarni baholash natijalarining audit dasturiga ta’sirini tushuntirish, davlat auditining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish hamda mavzu bo‘yicha amaliy misollar va keyslarni keltirish.O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyati “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tegishli qarorlari bilan tartibga solinadi. 2020-yil 1- yanvaridan boshlab respublikadagi barcha auditorlik tashkilotlari o‘z faoliyatini Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi (XBF) tomonidan e’lon qilingan Xalqaro Auditing Standartlari (ISA) asosida amalga oshiradilar. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ushbu standartlarni davlat tiliga tarjima qilish va o‘zining rasmiy veb-saytida e’lon qilish majburiyatini olgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tegishli qaroriga muvofiq, 2021-yildan e’tiboran yirik soliq to‘lovchilar, aksiyadorlik jamiyatlari, tijorat banklari va sug‘urta tashkilotlari 15 ISA talablari bo‘yicha audit ishchi hujjatlari bir qator zaruriy elementlarni o‘z ichiga olishi kerak. Bularga, avvalo, audit dasturi va rejalari kiradi, ular auditning umumiy ko‘lami, vaqti va yo‘nalishini belgilab beradi. Keyin mijoz haqida muhim ma’lumotlar taqdim etiladi, jumladan korxonaning faoliyat turi, ichki nazorat tizimining tuzilishi, amaldagi buxgalteriya siyosati va boshqa muhim ma’lumotlar. Ishchi hujjatlarining asosiy qismini to‘plangan audit dalillari tashkil etadi. Bu tekshiruvlar, kuzatuvlar, so‘rovlar, tahliliy usullar va boshqa turli manbalardan olingan barcha muhim ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Har bir bajarilgan audit usuli bo‘yicha batafsil ma’lumot, shu jumladan usulning maqsadi, ko‘lami, bajarilish vaqti va tartibi ham ishchi hujjatlarida aks etadi. Olingan natijalar va auditorning har bir audit usuli bo‘yicha shakllantirgan xulosalari ham muhim tarkibiy qism hisoblanadi. Agar audit jarayonida aniqlangan nomuvofiqliklar va xatolar mavjud bo‘lsa, ular va ularni bartaraf etish bo‘yicha ko‘rilgan choralar ham ishchi hujjatlarida qayd etiladi. Auditning yakuniy bosqichida tayyorlangan auditorlik xulosasi, ya’ni moliyaviy hisobotlarning to‘g‘riligi va ishonchliligi bo‘yicha auditorning xolis fikri ham ishchi hujjatlariga kiritiladi. Audit davomida korxona boshqaruvi bilan bo‘lgan muhim yozishmalar, muhokama bayonnomalari va kelishuvlar ham hujjatlashtiriladi. Nihoyat, audit davomida yuzaga kelgan muhim masalalar bo‘yicha auditorning shaxsiy eslatmalari va qaydlari ham ishchi hujjatlariga ilova qilinishi mumkin. Snippet da audit rejalarining turlari (oldindan tuzilgan va individual) keltirilgan. Bu shuni anglatadiki, ishchi hujjatlar tarkibi auditning maqsadiga va qo‘llanilayotgan usullarga qarab farqlanishi mumkin. Masalan, ichki nazoratni baholash uchun ishchi hujjatlar so‘rovnomalar va baholash varaqalarini o‘z ichiga olishi mumkin, moliyaviy ko‘rsatkichlarni tekshirish uchun esa asosiy hujjatlar nusxalari, hisob-kitoblar va tahliliy jadvallar bo‘lishi mumkin. 30 choralar bilan taqqoslanadi. Tayyorgarlik bosqichida aniqlangan muammolarning bartaraf etilishi yakuniy bosqichning asosiy vazifasidir. Yakuniy bosqichda auditor tayyorgarlik bosqichida berilgan tavsiyalarning amalga oshirilganligini tekshiradi. 14 va ISA 315 bo‘yicha rejalashtirilgan riskni baholash tartib-qoidalarining xususiyatini, vaqtini va hajmini aniqlashda foydalanish mumkin. RPA vositalari ma’lumotlarni olish va tranzaktsiyalarni tekshirish uchun, ma’lumotlarni tahlil qilish uchun ma’lumotlarni vizualizatsiya qilish va mashinani o‘rganish algoritmlari, ma’lumotlarni tahlil qilish va hisobotlarni yaratish uchun SI, shuningdek, tranzaktsiyalarni xavfsiz tekshirish uchun blokcheyn kabi turli xil texnologiya misollari mavjud. ISA texnologiyalarni, ayniqsa xavfni baholash, dalillarni yig‘ish va hujjatlashtirish kabi sohalarda qamrab olish uchun rivojlanmoqda. IAASB faol ravishda yo‘riqnoma berish va texnologiya masalalarini standartlarga kiritish ustida ishlamoqda. Ma’lumotlarni tahlil qilish platformalari va SIga asoslangan tizimlar kabi maxsus vositalardan foydalanish ISA talablariga javob berishda tobora keng tarqalmoqda. O‘zbekistonda auditni tayyorlashda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish istiqbollari O‘zbekistonda auditorlik sohasiga zamonaviy texnologiyalarni joriy etish mamlakatning xalqaro standartlarga intilishi va biznes muhitini yaxshilashga qaratilgan sa’y-harakatlari bilan chambarchas bog‘liq. O‘zbekistonning xalqaro audit standartlariga o‘tishi zamonaviy texnologiyalarni integratsiya qilish uchun qulay muhit yaratadi. O‘zbekistonda auditni tayyorlashda zamonaviy texnologiyalarni qo‘llashning potentsial afzalliklari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: - Samaradorlikni oshirish: Avtomatlashtirish va ma’lumotlarni tahlil qilish orqali audit jarayonlari tezlashadi. - Aniqlikni yaxshilash: Katta hajmdagi ma’lumotlarni tez va xatosiz qayta ishlash orqali moliyaviy hisobotlarning aniqligi oshadi. - Xavf-xatarlarni aniqlashni takomillashtirish: Ilg‘or tahlil vositalari yashirin risklarni aniqlashga yordam beradi. - Shaffoflikni ta’minlash: Raqamli platformalar va audit izlari jarayonning shaffofligini oshiradi. - Resurslarni optimallashtirish: Texnologiyalar auditorlarga 39 1. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy veb-sayti // https://www.mf.uz 2. O‘zbekiston Respublikasi Buxgalterlar va auditorlar Milliy assotsiatsiyasi rasmiy veb-sayti // https://www.naaa.uz 3. Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasi (IFAC) rasmiy veb-sayti // https://www.ifac.org 4. Audit bo‘yicha xalqaro standartlar kengashi (IAASB) rasmiy veb-sayti // https://www.iaasb.org 5. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari fondi (IFRS Foundation) rasmiy veb-sayti // https://www.ifrs.org 6. Audit va Assurance standartlari bo‘yicha kengash (AASB) rasmiy veb- sayti // https://www.aasb.gov.au 7. “PwC” xalqaro audit kompaniyasi rasmiy veb-sayti // https://www.pwc.com/uz/ru 45 Keyingi bosqich umumiy audit strategiyasini ishlab chiqish hisoblanadi. Bu bosqichda auditning ko‘lami, vaqti va zarur resurslari aniqlanadi, moliyaviy hisobotlar bo‘yicha hisobot berish maqsadlari belgilanadi va audit guruhining sa’y- harakatlarini to‘g‘ri yo‘naltirishda muhim bo‘lgan omillar ko‘rib chiqiladi. Audit strategiyasi kelgusida tuziladigan batafsil audit rejasining asosini tashkil qiladi. Snippet audit strategiyasining batafsil elementlarini, jumladan audit ishlarining ko‘lami, vaqti, resurslari va yo‘nalishini aniq ko‘rsatadi. Audit rejasini tuzish bosqichida umumiy audit strategiyasiga asoslangan holda, har bir muhim operatsiyalar sinfi, hisob qoldig‘i va moliyaviy hisobotlarda oshkor etilishi kerak bo‘lgan ma’lumotlar uchun bajariladigan aniq audit usullari batafsil belgilanadi. Audit rejasi auditning amaliy qismini tashkil etadi. Snippet da keltirilganidek, audit rejasi oldindan tuzilgan standart so‘rovnomalar va har bir mijozning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda individual ravishda ishlab chiqilgan audit usullarini o‘z ichiga olishi mumkin. Audit dasturini tayyorlash bosqichida audit rejasida belgilangan audit usullari batafsil tavsiflanadi, ularning aniq hajmi, bajarilish vaqti va tartibi belgilanadi. Audit dasturi audit guruhining har bir a’zosi uchun aniq va tushunarli yo‘riqnomalar beradi. Snippet O‘zbekistonda auditni rejalashtirish bosqichlari haqida to‘liq ma’lumot bermasa-da, audit dasturini tayyorlashning muhimligini alohida ta’kidlaydi. Ishchi hujjatlarini tayyorlash audit jarayonida to‘plangan barcha muhim dalillarni qayd etish va auditning belgilangan tartibda bajarilganligini rasman tasdiqlash uchun zarur bo‘lgan hujjatlarni yaratishni o‘z ichiga oladi. Ishchi hujjatlar auditning sifatini va ishonchliligini ta’minlash uchun o‘ta muhimdir. Ishchi hujjatlarni tayyorlash tartibi ushbu hisobotning keyingi bo‘limida batafsil ko‘rib chiqiladi. Nihoyat, rejalashtirishni qayta ko‘rib chiqish va yangilash bosqichida audit davomida yangi muhim ma’lumotlar paydo bo‘lishi yoki vaziyat sezilarli darajada o‘zgarishi bilan audit strategiyasi, rejasi va dasturiga zarur bo‘lgan o‘zgartirishlar kiritiladi. Auditni rejalashtirish doimiy va iterativ jarayon bo‘lib, dinamik ravishda 26 olish, vaqtni boshqarish vositalaridan foydalanish lozim. Vaqt cheklovlari auditning sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ichki nazorat tizimidagi kamchiliklar: Ichki nazorat tizimining samaradorligini baholashdagi qiyinchiliklar va nazorat muhitining yetarli emasligi muammolar tug‘dirishi mumkin. Buni bartaraf etish uchun ichki nazorat tizimini baholash uchun turli usullardan (so‘rovnomalar, kuzatuvlar, testlar) foydalanish, kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar berish kerak. Ichki nazorat tizimidagi kamchiliklar moliyaviy hisobotlardagi xatoliklar xavfini oshiradi. Mijoz bilan aloqada qiyinchiliklar: Mijoz tomonidan auditorning so‘rovlariga javob berishdagi kechikishlar yoki rad etishlar, tushunmovchiliklar va noto‘g‘ri talqinlar yuzaga kelishi mumkin. Buni bartaraf etish uchun samarali muloqot kanallarini o‘rnatish, aniq va tushunarli so‘rovlar berish, o‘zaro hurmatga asoslangan munosabatlarni rivojlantirish zarur. Mijoz bilan samarasiz aloqa audit jarayonini sekinlashtirishi va auditorning kerakli ma’lumotlarni olishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. O‘zgaruvchan qonunchilik va standartlar: Auditorlarning qonunchilik va standartlardagi o‘zgarishlardan xabardor bo‘lish zarurati va yangi qoidalarni qo‘llashdagi qiyinchiliklar mavjud. Buni bartaraf etish uchun doimiy ravishda qonunchilik va standartlardagi o‘zgarishlarni kuzatib borish, professional tashkilotlar tomonidan o‘tkaziladigan treninglarda ishtirok etish lozim. Qonunchilik va standartlardagi o‘zgarishlarga moslashmaslik auditning sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Texnik qiyinchiliklar: Ma’lumotlarni tahlil qilish uchun zamonaviy texnologiyalardan foydalanishdagi qiyinchiliklar va elektron hujjatlar bilan ishlashdagi muammolar yuzaga kelishi mumkin. Buni bartaraf etish uchun zamonaviy audit dasturlarini va texnologiyalarini o‘zlashtirish, IT mutaxassislaridan yordam so‘rash kerak. Texnologiyalardan samarali foydalanish audit jarayonini tezlashtirishi va tahlil sifatini oshirishi mumkin. Auditorlik Tekshiruvining Tayyorgarlik Bosqichini Samarali O‘tkazish 11
Купить