• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 60.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 30 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Sherzodjon Kamoldinov

Дата регистрации 20 Сентябрь 2024

13 Продаж

Auditning xalqaro standartlari asosida auditga xizmat ko’rsatish

chegaralarni yengib o‘tish va vaqt jihatdan tejamkorlikni ta’minlash vositasi 6 sifatida qo‘llanilmoqda. Onlayn auditlar masofaviy muloqot, bulutli texnologiyalar orqali hujjatlar almashinuvi, video konferensiyalar, elektron tasdiqlar yordamida olib boriladi. Bu uslub, ayniqsa, xalqaro miqyosdagi auditlarda dolzarb bo‘lib, transchegaraviy tashkilotlar faoliyatini tekshirishda qo‘l kelmoqda. Shu bilan birga, bu yondashuv yangi xavf va cheklovlarni ham yuzaga keltirmoqda — xususan, identifikatsiya, hujjatlarning autensikligi va axborot oqimini nazorat qilish muammolari dolzarbligicha qolmoqda. Auditorlarning kasbiy roli va kompetensiyalariga bo‘lgan talablar ham zamonaviy davrda keskin o‘zgarib bormoqda. Endilikda auditor faqat moliyaviy hujjatlarni tekshiruvchi emas, balki risklarni boshqarish, strategik tahlil, axborot texnologiyalari va atrof-muhit masalalarini baholovchi ko‘p funksiyali mutaxassisga aylanmoqda. Bu esa ularning kasbiy tayyorgarligini doimiy yangilab borish, malaka oshirish kurslarida qatnashish va xalqaro sertifikatlarga ega bo‘lishni talab etadi. Xalqaro sertifikatlash tizimlari — CIA (Certified Internal Auditor), ACCA, CPA (Certified Public Accountant) — auditorlarning malakasini tasdiqlovchi nufuzli mezon sifatida keng qo‘llanilmoqda. Shuningdek, "life-long learning" — ya’ni umrboqiy o‘qish tamoyili auditor kasbining ajralmas qismiga aylangan. Atrof-muhit va barqarorlik auditi (environmental & sustainability auditing) bugungi kunning dolzarb yo‘nalishlaridan biridir. Iqlim o‘zgarishi, uglerod izlarini kamaytirish, ekologik qonunchilikka rioya qilish masalalari biznes tashkilotlarining moliyaviy hisobotlari doirasidan tashqariga chiqib, ularning umumiy javobgarligini belgilovchi omilga aylangan. Shu sababli, barqaror rivojlanish bo‘yicha auditorlik tashkilotlari kompaniyalarning ekologik faoliyatini, ijtimoiy javobgarligini va korporativ boshqaruv (ESG) strategiyalarini baholashmoqda. Auditorlar bu sohada xalqaro barqarorlik hisobot standartlari — masalan, GRI (Global Reporting Initiative), SASB (Sustainability Accounting Standards Board) — asosida ishlamoqdalar. Bu yo‘nalish kompaniyalarning 6 www.press-service.uz –O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Matbuot xizmati rasmiy sayti 30 Bunday avtomatlashtirish orqali audit jarayonlari tezlashadi, xarajatlar kamayadi va inson resurslari yanada samarali yo‘naltiriladi. Xalqaro standartlarga integratsiya qilish tendensiyasi ham kuchayib bormoqda. Global moliyaviy bozorlarda faoliyat yuritayotgan kompaniyalar xalqaro auditorlik standartlari — ISA, IFRS, IPSAS — asosida audit o‘tkazishga majbur bo‘lmoqda. Bu esa milliy audit tizimlarini xalqaro talablar bilan moslashtirish zaruratini yuzaga keltiradi. O‘zbekiston va boshqa rivojlanayotgan davlatlarda xalqaro standartlar asosidagi milliy audit qonunchiligi shakllanmoqda. Bu jarayon auditorlar malakasini oshirish, yangi standartlar bo‘yicha treninglar tashkil etish va qonunchilikni modernizatsiya qilish orqali amalga oshirilmoqda. Bu esa xalqaro auditorlik xizmatlari bozorida raqobatbardosh auditorlarni tayyorlashga xizmat qilmoqda. Auditda ijtimoiy mas’uliyat va manfaatdor tomonlar bilan aloqaning kuchayishi ham zamonaviy tendensiyalar orasida alohida o‘rin tutadi. Auditorlik xulosalari endilikda nafaqat kompaniya ichki ehtiyojlari, balki tashqi auditoriyalarning — investitsiya fondlari, davlat organlari, jamiyat va OAV ehtiyojlariga ham javob berishi lozim. Bu esa auditoriyning ijtimoiy kontekstda baholanishi, shaffoflikni oshirish va ishonch muhitini mustahkamlash zaruratini yuzaga keltirmoqda. Shuningdek, korporativ ijtimoiy javobgarlik (CSR) dasturlarining audit orqali baholanishi kompaniyalarning ijtimoiy obro‘sini oshirishga xizmat qiladi. Audit sohasida kuzatilayotgan zamonaviy tendensiyalardan biri — blokcheyn texnologiyasining auditorlik faoliyatiga integratsiyalashuvi dir. Blokcheynning o‘ziga xos jihati shundaki, bu texnologiya orqali har qanday moliyaviy yoki operatsion ma’lumotlar o‘zgartirilmas shaklda saqlanadi va auditorlarga real vaqt rejimida ishonchli, muhrlangan ma’lumotlarga kirish imkonini beradi. Bu orqali audit ishonchliligi yuqori bosqichga ko‘tariladi, firibgarlik va noto‘g‘ri hisobotlarni aniqlash soddalashadi. Ko‘plab yirik xalqaro kompaniyalar blokcheyn asosida faoliyat yuritayotgan platformalarga o‘tmoqda va bu jarayon auditoriyning metodikasiga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Blokcheyn 32 ularning xavf darajasini baholaydilar. Bu turdagi audit, asosan, tashkilotning ichki siyosatlari, jarayonlar, siyosatlar va ichki nazorat tizimlarini tekshiradi. Ichki audit natijalari tashkilotga o‘z faoliyatini yaxshilash uchun zarur bo‘lgan tavsiyalarni beradi. Auditorlar shuningdek, xatoliklar va firibgarliklarni aniqlash, ichki nazoratning zaif tomonlarini ochib berish va samaradorlikni oshirish uchun tavsiyalar berishadi. Ichki auditning ahamiyati shundaki, u tashkilotning o‘z ichki jarayonlarini doimiy ravishda yaxshilashga yordam beradi va risklarni oldini olishda muhim o‘rin tutadi. Ichki auditorlar, nafaqat moliyaviy nazorat, balki tashkilotning barcha boshqaruv tizimlarining samarali ishlashini ta’minlashga qaratilgan amaliyotlar o‘tkazadilar. Shu bilan birga, ichki audit xususiy sektordan tortib davlat sektorigacha bo‘lgan barcha tashkilotlarda keng qo‘llaniladi va ularning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Soliq audit bu soliq to‘lovchilarining soliq majburiyatlarini aniqlash va tekshirish jarayonidir. Soliq auditining maqsadi soliq to‘lovchilarining hisob- kitoblari to‘g‘riligini tekshirish va soliqlarga oid xatoliklarni aniqlashdir. Soliq auditorlari tashkilotlarning soliq hisobotlarini, soliqlarni hisoblash va to‘lashni tekshirib, qonunlarga mos kelishini ta’minlaydilar. Bu turdagi audit, shuningdek, soliq strategiyalari va kompaniyaning soliq rejasining samaradorligini baholashni o‘z ichiga oladi. Soliq auditining asosiy ahamiyati shundaki, u tashkilotlarning soliqlarni to‘lashdagi xatoliklarini aniqlashga va jazo choralaridan saqlanishga yordam beradi. Soliq auditining tahlillari nafaqat soliq to‘lovchilariga, balki davlat organlariga ham foydali bo‘lishi mumkin, chunki u davlat soliq tizimining samaradorligini baholashga imkon beradi. Soliq auditlarida, shuningdek, soliq firibgarligi va soliqdan qochish holatlari aniqlanadi va shu asosda soliq siyosatining yaxshilanishi uchun takliflar ishlab chiqiladi. Shu sababli, soliq auditlari kompaniyalar va davlat organlari o‘rtasidagi ishonchni oshirishda muhim ahamiyatga ega. Ekologik audit bu tashkilotning ekologik faoliyatini tekshirish va atrof- muhitga ta’sirini baholashga qaratilgan audit turi hisoblanadi. Ekologik audit tashkilotning ekologik jihatlarini, resurslardan foydalanishni va chiqindilarni 12 xizmatlarini yaxshilash, balki ularni eksport qilish, ya’ni xalqaro loyihalarda ishtirok etish imkoniyatlarini ham kengaytiradi. Xalqaro auditorlik standartlari xizmat ko‘rsatishda qo‘llaniladigan metodik yondashuvlarni unifikatsiyalash orqali butun dunyo bo‘yicha auditchilik faoliyatining yagona sifat ko‘rsatkichlarini belgilab beradi. Bu holat, ayniqsa transmilliy kompaniyalar, xalqaro moliyaviy institutlar va xorijiy investorlar bilan ishlaydigan tashkilotlar uchun juda muhimdir. Ular uchun faqat moliyaviy hisobotlarning raqamlari emas, balki ularni baholovchi auditorlik xulosasining qanday metodologiya asosida tayyorlangani ham katta ahamiyatga ega. Xalqaro standartlarga rioya qilish orqali audit kompaniyalari va mustaqil auditorlar o‘z xizmatlarining sifati, aniqligi va ob’ektivligini isbotlay oladilar. Masalan, ISA 315 (Korxona va uning atrof-muhitini tushunish orqali xavflarni aniqlash) va ISA 330 (Audit jarayonida aniqlangan xavflarga javob choralarini belgilash) xizmat ko‘rsatish jarayonining barcha bosqichlariga sistematik yondashishni ta’minlaydi. Bu esa O‘zbekistondagi audit xizmatlarini nafaqat davlat sektorida, balki xususiy sektor, startaplar va xorijiy sheriklar ishtirokidagi loyihalarda ham xalqaro me’zonlarga moslashtirish imkonini beradi. Shu tariqa, xizmat ko‘rsatish faoliyati auditorning oddiy tekshiruvchidan strategik maslahat beruvchi, ishonchli hamkor maqomiga o‘tishini ta’minlaydi. O‘zbekistonda audit xizmatlari bozorini modernizatsiyalash, ayniqsa xizmat sifati va raqobatbardoshligini oshirish maqsadida xalqaro standartlarga asoslangan muvofiqlik tizimini yaratish muhim vazifa sifatida ilgari surilmoqda. Shu boisdan, 2022–2023 yillarda qabul qilingan bir qator normativ-huquqiy hujjatlar, xususan, Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan “Xalqaro auditorlik standartlari asosida xizmat ko‘rsatish metodologiyasi” audit firmalarining o‘z faoliyatida universal yondashuvlarni qo‘llashiga imkon bermoqda. Bu bilan birga, davlatning nazorat va tartibga soluvchi organlari tomonidan xizmat ko‘rsatish monitoringining yangi mexanizmlari, jumladan, elektron auditi baholash tizimi ham joriy etilmoqda. Audit firmalari ISO 9001 sifat menejmenti standartlari, shuningdek, kasbiy etika kodeksiga asoslangan ichki siyosat va protseduralarni ishlab chiqish 8 Mundarija KIRISH .......................................................................................................................................................... 3 I-BOB AUDITNING XIZMAT KO’RSATISH FAOLIYATINING NAZARIY ASOSLARI .............................................. 6 1.1. Auditda xizmat ko’rsatish faoliyatining xalqaro standartlari ................................................................. 6 1.2. Auditda xizmat ko’rsatish faoliyatining turlari .................................................................................... 10 1.3. Xalqaro audit tizimida mamlakatlardagi xizmat ko’rsatish sohasi yo’nalishlari ................................... 15 II–BOB O’ZBEKISTONDA AUDIT XIZMATLARINING RIVOJLANISHI .............................................................. 20 2.1. O'zbekistonda audit sohasidagi normativ-huquqiy baza ..................................................................... 20 2.2. Moliya va hisobot audit, korporativ audit, solik audit, tashqi audit, aborot texnologiyalari audit ...... 25 2.3. Audit sohasidagi zamonaviy tendensiyalar ......................................................................................... 29 Xulosa va takliflar ....................................................................................................................................... 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................................ 37 2 asosiy maqsadi — korporativ boshqaruvda shaffoflikni ta’minlash, ichki resurslardan samarali foydalanishni rag‘batlantirish va strategik qarorlar qabul qilish jarayonini takomillashtirishdir. Korporativ audit natijalari yuqori darajadagi menejment, aksiyadorlar yoki kuzatuv kengashlariga taqdim qilinadi va strategik rivojlanish yo‘nalishlarini belgilashda asosiy omil hisoblanadi. Soliq auditi – bu davlat soliq xizmati yoki mustaqil auditorlar tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarning soliq majburiyatlariga rioya qilish darajasini tekshiruvchi audit shaklidir. Ushbu audit soliqqa tortish bazasi, soliq stavkalari, imtiyozlar, chegirmalar va hisob-kitoblarning qonunchilikka muvofiqligini aniqlashga qaratilgan. Soliq auditi davlat darajasida iqtisodiy nazorat vositasi bo‘lib, yashirin daromadlarni aniqlash, noqonuniy faoliyatlar va soliq to‘lovlaridan bo‘yin tovlash holatlarini fosh qilishda muhim rol o‘ynaydi. Audit jarayonida auditorlar soliq hisobotlari, buxgalteriya yozuvlari, shartnomalar va boshqa hujjatlarni soliq kodeksiga muvofiqlik nuqtayi nazaridan tekshiradilar. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida belgilanganidek, soliq auditi odatda rejalashtirilgan yoki rejalashtirilmagan tarzda amalga oshiriladi. Soliq auditi natijalari asosida tashkilotlarga ma’muriy choralar qo‘llanishi, moliyaviy jarimalar yoki soliq qayta hisob-kitoblari belgilanadi. Shu sababli soliq auditi tashqi audit shakllari ichida eng muhimlaridan biri sifatida baholanadi. Tashqi audit – mustaqil auditorlik tashkilotlari yoki auditorlar tomonidan yuridik shaxslar faoliyatini tekshirish maqsadida amalga oshiriladigan auditorlik shaklidir. Tashqi auditorlar tashkilot faoliyatiga bevosita aloqador bo‘lmagan mutaxassislardir va ularning asosiy vazifasi — moliyaviy hisobotlarning mustaqil ekspertizasi orqali manfaatdor tomonlarga ishonchli axborot taqdim etishdir. Tashqi audit moliyaviy, soliq, atrof-muhit, axborot xavfsizligi kabi sohalarda olib borilishi mumkin. Bu audit turi investorlar, banklar, aksiyadorlar va boshqa tashqi manfaatdor tomonlar uchun muhim ahamiyatga ega. Auditorlar mijozning ichki nazorat tizimlari, hisob-kitoblar, hujjatlar va shartnomalarni chuqur tahlil qilib, audit xulosasini rasmiy hujjat sifatida tuzadilar. Tashqi auditning asosiy afzalligi — auditorlarning mustaqilligi va xolisligidir. Bu ularning baholashlariga 26 yangi tahrirda qabul qilingan “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi 1 O‘zbekiston Respublikasi Qonuni auditorlik xizmatlarini litsenziyalash, mustaqillik kafolatlari, auditorlar reestri yuritilishi, attestatsiya va kasbiy mas’uliyat mexanizmlarini chuqurlashtirdi. Mazkur qonun orqali audit faoliyati nafaqat tartibga solindi, balki xalqaro tajribaga asoslangan sifat yondashuvi yo‘lga qo‘yildi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 3- iyundagi PF–6252-sonli Farmoni bilan tasdiqlangan “2020–2030-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning milliy maqsadlari va strategik vazifalari”da ham audit va buxgalteriya tizimini xalqaro mezonlarga moslashtirish asosiy strategik maqsadlardan biri sifatida qayd etilgan. Bu esa, o‘z navbatida, moliyaviy axborot sifatini oshirish, hisobotlarning taqqoslanadigan, aniqligi tekshirilgan va ishonchli bo‘lishini ta’minlashga xizmat qiladi. Auditga xizmat ko‘rsatish deganda auditorlik faoliyatining tor doirada cheklanmagan, balki unga daxldor bo‘lgan maslahat berish, tahlil qilish, moliyaviy tavsiyalar tayyorlash, ichki audit tizimini joriy qilish kabi keng doiradagi xizmatlar tushuniladi. Xalqaro standartlar esa aynan ana shu kengaytirilgan faoliyat turlariga yuksak professionallik, metodik aniqlik va etik me’yorlar asosida yondashishni nazarda tutadi. Shu jihatdan, XAS asosida ko‘rsatilayotgan xizmatlar nafaqat tashqi auditorlik jarayoniga, balki ichki tizimlarni ham tartibga solishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, hozirgi davrda zamonaviy texnologiyalar, sun’iy intellekt va axborot tizimlarining joriy etilishi auditorlik faoliyatining texnik va metodik jihatdan yangilanishini taqozo qilmoqda. Dunyodagi ilg‘or tajribalarga ko‘ra, raqamli transformatsiya auditda chuqur analitik yondashuvlarni, real vaqt rejimida monitoringni va muvofiqlikni avtomatlashtirilgan tahlil asosida aniqlashni ta’minlamoqda. O‘zbekistonda ham auditning raqamlashtirilgan platformalari, 1 O‘zbekiston Respublikasi ham 2020-yillardan boshlab XASga bosqichma-bosqich o‘tish siyosatini izchil amalga oshira boshladi. Jumladan, Prezidentning 2020-yil 24-noyabrdagi PQ-4894-sonli qarori bilan “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tishni jadallashtirish” ustuvor yo‘nalish sifatida belgilanib, bu borada kompleks chora-tadbirlar rejalashtirildi. Shuningdek, 2021-yil 15-martda yangi tahrirda qabul qilingan “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi 4 balki axloqiy va ijtimoiy javobgarlik mezonlarini ham nazarda tutadi. Auditorning mustaqilligi, haqqoniyligi, ob’yektivligi, kasbiy maxfiylikni saqlash qobiliyati kabi elementlar xalqaro standartlarda alohida urg‘u bilan ko‘rsatilgan bo‘lib, bular xizmat ko‘rsatishning professionalligini belgilovchi asosiy omillardir. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda audit sohasini isloh qilish bo‘yicha keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2021-yilda qabul qilingan “Audit to‘g‘risida”gi yangi tahrirdagi Qonun va Prezident farmonlari asosida mamlakatda auditorlik faoliyati xalqaro standartlar bilan uyg‘unlashtirilmoqda. Davlat moliyaviy nazorati tizimida mustaqil auditning roli ortib, yirik korxonalar uchun majburiy auditorlik tekshiruvi joriy etildi. Shuningdek, Auditorlar palatasi va boshqa nazorat organlari faoliyati takomillashtirilmoqda, auditorlar uchun malaka imtihonlari va litsenziyalash jarayoni qayta ko‘rib chiqilmoqda. Bu o‘zgarishlar O‘zbekistonning xalqaro moliyaviy muhitda o‘z o‘rnini mustahkamlashiga xizmat qilmoqda. Xalqaro audit standartlariga asoslangan xizmatlar orqali tashkilotlar o‘z moliyaviy holati, xavflari va boshqaruv samaradorligi haqida aniq, ishonchli va strategik qaror qabul qilishga asos bo‘ladigan ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Bu esa investitsiya jarayonlarini soddalashtiradi, davlat moliyaviy boshqaruvining shaffofligini oshiradi va biznes muhiti raqobatbardoshligini kuchaytiradi. Shu bilan birga, audit xulosalarining xalqaro standartlarga asoslanganligi moliyaviy hisobotlarning jahon moliya bozorlarida tan olinishi uchun huquqiy asos yaratadi. Raqamli iqtisodiyotning jadallik bilan rivojlanishi audit sohasiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Sun’iy intellekt, mashinaviy o‘rganish, avtomatlashtirilgan tahlil dasturlari auditorlarning ish samaradorligini sezilarli darajada oshirish imkonini bermoqda. Xalqaro audit standartlari ushbu texnologik vositalarni qanday qilib auditorlik jarayonlariga integratsiya qilish bo‘yicha tavsiyalar beradi. Ayniqsa, katta hajmdagi ma’lumotlar (big data) ustida ishlash, anomaliyalarni aniqlash, xavf darajalarini baholash va real vaqt rejimida monitoring o‘tkazish imkoniyatlari xizmat sifatini sezilarli darajada oshirmoqda. 34 Xalqaro auditorlik xizmatlarining asosiy afzalliklaridan yana biri bu auditorlar o‘rtasida o‘zaro tan olinish va transmilliy ko‘lamdagi hamkorlik imkoniyatidir. Auditorlik firmalarining xalqaro akkreditatsiyalangan malakaga ega bo‘lishi, ularning boshqa davlatlarda xizmat ko‘rsatish imkonini yaratadi. Bu esa nafaqat eksport-import sohalarida, balki xalqaro moliyaviy loyihalar, donorlar bilan ishlash va transmilliy korporatsiyalar uchun audit xizmatlarini taqdim etishda zaruriy shart hisoblanadi. Xalqaro standartlarga asoslangan xizmatlar auditorlik tashkilotlaridan yuqori darajadagi strategik fikrlash, yuridik va moliyaviy huquqiy me’yorlarni chuqur tushunish, doimiy yangilanish va kasbiy malakasini oshirib borishni talab etadi. Shuningdek, mijozlar bilan ishlashda yondashuvlar ham o‘zgarib bormoqda: endilikda mijozning ehtiyojini oldindan aniqlash, xavf tahlili asosida xizmat ko‘rsatish va yondashuvlarni individual tarzda shakllantirish dolzarb hisoblanadi. Shu bilan birga, xizmatlarning narxlari siyosati, xizmat hajmi va auditorlar soni bo‘yicha xalqaro standartlar asosida aniqlik kiritiladi. Audit xizmatlarining sifati ko‘p jihatdan auditorlarning mustaqilligi va axloqiy prinsiplariga qat’iy rioya etishiga bog‘liq. Ayniqsa, manfaatlar to‘qnashuvini oldini olish, xizmat ko‘rsatishda ob’yektiv yondashuvni saqlash va mijozning moliyaviy holatini noto‘g‘ri talqin qilmaslik muhim sanaladi. Xalqaro standartlar bu borada aniq ko‘rsatmalar va yo‘riqnomalar berib, auditorlik axloqining asosiy tamoyillarini belgilab beradi. Auditorning harakatlari jamoatchilik oldida hisobdorlik va ishonch asosida amalga oshirilishi kerak. Xulosa qilib aytganda, auditga xizmat ko‘rsatish faoliyatining xalqaro standartlar asosida olib borilishi iqtisodiyotni barqarorlashtirish, moliyaviy axborotlarning ishonchliligini oshirish va xalqaro investitsion muhitda faol ishtirok etish uchun zarur shartdir. O‘zbekiston misolida bu yo‘nalishda amalga oshirilayotgan islohotlar xalqaro tajribaga asoslanib, milliy iqtisodiyotning integratsion jarayonlariga moslashtirilgan holda olib borilmoqda. Bu esa audit sohasining barqaror rivojlanishini, uning raqamli transformatsiyaga 35 Ushbu hujjatda O‘zbekiston Respublikasi hamda Markaziy Osiyo mintaqasida audit xizmatlarining holati, xalqaro standartlarga integratsiyasi, audit sifati va qonunchilik muhitiga doir statistik tahlillar keltirilgan. Tahlillar IFAC, BMT, Jahon banki va O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan e’lon qilingan ma’lumotlarga asoslanadi. 2.1- jadval Yo‘nalish Ko‘rsatkich Manba Izoh Audit kompaniyalari soni (O‘zbekiston) 2024-yil holatiga ko‘ra 850 ta auditorlik tashkiloti ro‘yxatdan o‘tgan Moliya vazirligi Ular orasida 73 tasi xalqaro standartlar asosida ishlaydi ISA (Xalqaro audit standartlari) joriy etilishi O‘zbekistonda 2019-yildan boshlab majburiy joriy etilgan VMQ-1359-sonli Qaror Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga muvofiqlashtirilgan Audit xizmatlariga bo‘lgan talab Davlat korxonalari va AJlarning 89% yillik auditdan o‘tadi Davlat aktivlarini boshqarish agentligi Sifatli auditga talab ortib bormoqda Mintaqaviy solishtirma tahlil (Qozog‘iston bilan) Qozog‘istonda 1200 dan ortiq audit tashkiloti mavjud, 2024- yilgi bozor hajmi $300 mln Kazakhstan FinReview O‘zbekiston bozor hajmi $90 mln atrofida Xalqaro kompaniyalar soni O‘zbekistonda faoliyat yurituvchi 4 ta yirik Big4 kompaniyasi filiallari mavjud IFAC va PwC Uzbekistan Ular asosan transmilliy mijozlar bilan ishlaydi Audit sifati reytingi 2023-yilda O‘zbekistonda o‘tkazilgan 327 ta audit tekshiruvining 19% qoniqarsiz deb topilgan Moliya vazirligi Sifatsiz auditlar ko‘paymoqda Audit sohasida malaka oshirish 2022-2024 yillarda 2000 dan ortiq auditor maxsus kurslarda qatnashgan Audit palatasi Davlat va xalqaro grantlar hisobidan Mintaqaviy integratsiya O‘zbekiston 2021- yilda IFACga to‘liq a’zo bo‘ldi ifac.org Auditning standartlashtirilishi tezlashmoqda Ayollar ulushi auditorlik sohasida Audit sohasida ishlayotganlarning 38% ayollar O‘zStat Qo‘mitasi Xalqaro o‘rtacha ko‘rsatkich – 41% 22 muayyan xizmat turi bilan uzviy bog‘lashga intiladi. Bundan tashqari, atrof-muhit va iqlim o‘zgarishiga oid risklarni baholashga qaratilgan ekologik auditlar, sog‘liqni saqlash tizimi uchun axborot xavfsizligi auditlari va notijorat tashkilotlar uchun grant mablag‘larining maqsadli sarflanishi bo‘yicha audit xizmatlari keng tatbiq etilmoqda. 19 ob’ektivlik kiritadi va xulosalarni xalqaro yoki milliy standartlarga asoslangan holda shakllantirish imkonini beradi. Shuningdek, tashqi audit hisobotlari davlat organlari tomonidan ham ishonchli manba sifatida tan olinadi. Axborot texnologiyalari auditi (IT auditi) — bu tashkilotning axborot tizimlari, ma’lumotlar xavfsizligi, axborot infratuzilmasi va IT boshqaruv jarayonlarini baholovchi zamonaviy audit turidir. IT auditi so‘nggi yillarda yuqori texnologiyalar rivojlanishi bilan ahamiyat kasb etdi, chunki ma’lumotlar oqimi va raqamli aktivlar biznes faoliyatida muhim o‘rin tutmoqda. Ushbu auditda IT resurslarning xavfsizligi, ularning to‘g‘ri boshqarilishi, ma’lumotlar zaxiralash tizimlari, dasturiy ta’minotlar litsenziyalanishi va axborot siyosatining mavjudligi chuqur tahlil qilinadi. IT auditi ISO/IEC 27001 kabi xalqaro axborot xavfsizligi standartlariga asoslanadi. Shuningdek, u tashkilotning kiberxavfsizlik darajasini baholash, kiberxavf tahdidlarini aniqlash va axborotga noqonuniy kirishning oldini olish bo‘yicha tavsiyalar beradi. Natijada bu audit turi raqamli transformatsiya jarayonida ishonchli texnologik boshqaruvni ta’minlaydi. Korporativ boshqaruvda tashqi auditning roli strategik jihatdan muhim bo‘lib, u tashkilot faoliyatining oshkoraligi va mas’uliyatli boshqaruv mexanizmlarini shakllantirishda xizmat qiladi. Tashqi auditorlar korporativ risklarni aniqlash va ularning oqibatlarini minimallashtirishda ko‘maklashadilar. Ular korporativ siyosatga muvofiqlik, menejment qarorlarining moliyaviy ta’siri va manfaatdor tomonlar bilan aloqalarni baholashda neytral baho beradi. Bunday baholashlar asosida tashkilotlar o‘z strategik yo‘nalishlarini qayta ko‘rib chiqishlari va xatoliklarni bartaraf etish choralarini belgilashlari mumkin. Ayniqsa, aktsiyadorlar manfaatlarini himoya qilish va korporativ manfaatlar to‘qnashuvining oldini olishda tashqi auditorlar tavsiyalari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Xalqaro tajribada tashqi auditlar korporativ skandallarni oldini olishda, shuningdek, moliyaviy firibgarlik holatlarini erta aniqlashda asosiy mexanizm sifatida namoyon bo‘lmoqda. Soliq auditi bilan moliyaviy auditi o‘rtasidagi asosiy farqlardan biri – ularning maqsadli yo‘nalishidadir. Moliyaviy audit tashkilotning umumiy 27 Mavzu : AUDITNING XALQARO STANDARTLARI ASOSIDA AUDITGA XIZMAT KO’RSATISH KURS ISHI 1 orqali o‘z xizmat sifatini hujjatlashtirishi zarur. Bu esa xizmat ko‘rsatish bo‘yicha xalqaro auditorlik auditi natijalariga tayangan yirik korxonalar, banklar va sug‘urta kompaniyalari uchun muhim kafolat bo‘lib xizmat qiladi. Shu tarzda, xizmat ko‘rsatish faoliyatining institutsional asosi mustahkamlanib, nafaqat xizmat ko‘rsatish sifati, balki auditorlik xizmatlari eksport salohiyati ham kengaymoqda. Auditda xizmat ko‘rsatish faqat moliyaviy hisobotlarni tasdiqlash yoki xatolarni aniqlash bilan cheklanmasdan, korxona faoliyatining samaradorligi, barqarorligi va strategik rivojlanishiga oid tavsiyalarni shakllantirish orqali yanada kompleks yondashuvni talab qiladi. Bu ma’noda, xalqaro auditorlik standartlari auditorlarni mijoz tashkilotlarning biznes modelini, iqtisodiy sharoitini, tashqi xavflarini va qonunchilik bazasini chuqur tahlil qilishga undaydi. Ayniqsa, xizmat ko‘rsatishda qiymat yaratish konsepsiyasiga e’tibor qaratiladi – auditor o‘z xulosasi orqali mijozga raqamlar orqasidagi real xavf va imkoniyatlarni ko‘rsatib beradi. Masalan, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda ESG (Environmental, Social and Governance) mezonlari asosida audit xizmatlari taklifi oshmoqda va bu bozor xalqaro standartlarga tayangan holda rivojlanmoqda. Shu o‘rinda, xizmat ko‘rsatishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan – data analytics, AI (sun’iy intellekt), va RPA (robotlashtirilgan jarayonlarni avtomatlashtirish) kabi vositalardan foydalanish xalqaro talablarga mos keluvchi sifatli xizmatni ta’minlashning ajralmas qismiga aylangan. O‘zbekistonda bu texnologik yechimlarni amaliyotga joriy etish orqali xizmat ko‘rsatish tezligi va aniqligini sezilarli darajada oshirishga erishilmoqda, bu esa xalqaro hamkorlik doirasidagi loyihalarda milliy auditorlarning ishtirokini faol rag‘batlantiradi. Auditda xizmat ko‘rsatish jarayonida xalqaro standartlarning joriy etilishi, o‘z navbatida, auditorlarning kasbiy malakasini oshirishga va ularning xizmatlarining ishonchliligini ta’minlashga xizmat qiladi. O‘zbekiston auditorlari uchun xalqaro tajribalarga asoslangan malaka oshirish kurslari, seminarlar va treninglar tashkil etilishi, shu bilan birga, xalqaro 3 audit tashkilotlari tomonidan berilgan sertifikatlarning ahamiyati tobora ortib bormoqda. Shu o‘rinda, audit 3 www.press-service.uz –O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Matbuot xizmati rasmiy sayti 9 Osiyo davlatlari audit sifati va statistikasi 1.1-jadval Davlat Aud it sifat i inde ksi (10 0 balli k) Audit kompani yalari soni ISA jori y etili shi yili Auditorla rning malaka darajasi (%) Audit sohasi dagi ayolla r ulushi (%) Yilli k audi t xiz mati haj mi (ml n $) O‘zbekis ton 65 850 201 9 75 38 90 Qozog‘is ton 72 1200 201 7 82 40 300 Qirg‘izis ton 58 300 202 0 68 33 25 Tojikisto n 55 250 202 1 60 28 20 Turkman iston 60 200 201 8 70 30 22 Malayzi ya 83 1500 201 5 85 45 500 Indonezi ya 77 1300 201 6 80 42 480 Tailand 79 1400 201 4 83 44 470 Ichki audit tashkilotning ichki nazorat tizimini va uning operatsion faoliyatini tekshirishga qaratilgan auditorlik xizmatining bir turi hisoblanadi. Ichki auditning maqsadi tashkilotning samaradorligini oshirish, resurslarni optimallashtirish va ichki xatoliklarni minimallashtirishdan iboratdir. Ichki auditorlar tashkilotning barcha protseduralarini va operatsiyalarini tahlil qilib, 11 xizmati rasmiy sayti 3. www.mfer.uz – O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiya va savdo Vazirligining rasmiy sayti 4. www.UzA.Uz –O‘zbekiston milliy axborot agentligi rasmiy sayti 5. www.gov.uz. (O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali) 6. www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti) 7. www.ziyonet.uz (Axborot ta’lim tarmog‘i) 8. www.lex.uz (O‘z.R. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy 9. http://parliament.gov.uz 10. http://stat.uz. 11. http://uza.uz/oz/politics. 12. http://www.doingbusiness.org/data. 13. https://uzlidep.uz/news 14. https://uz.wikipedia.org 38 masalan, CaseWare, IDEA, ACL kabi dasturlar joriy etilishi orqali auditorlik faoliyatining samaradorligi oshirilmoqda. Kasbiy mas’uliyat, auditor mustaqilligi va xolislik, manfaatlar to‘qnashuvining oldini olish kabi etik tamoyillar esa XASda asosiy prinsiplar qatorida turadi. Mamlakatimizda 2022-yildan boshlab kasbiy attestatsiya, doimiy bilimlarni oshirish (CPD – Continuing Professional Development) va kasbiy etik kodeksga amal qilish bo‘yicha talablar kuchaytirildi. Bu, o‘z navbatida, audit xizmatlarining sifatini xalqaro mezonlar asosida nazorat qilish imkonini bermoqda. Umuman olganda, O‘zbekistonda auditorlik faoliyatini xalqaro standartlar asosida rivojlantirish – bu alohida tashkilot yoki soha manfaatlari emas, balki mamlakat iqtisodiy xavfsizligi, investitsion jozibadorlik, korporativ boshqaruv madaniyati va biznes muhitining ochiqligini ta’minlashga xizmat qiladigan strategik zaruratdir. Auditga xizmat ko‘rsatishni XAS asosida takomillashtirish orqali davlat moliyaviy boshqaruvini shaffof qilish, byudjet mablag‘larining sarflanishini nazorat qilish, xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlikni chuqurlashtirish va yakunda barqaror iqtisodiy rivojlanishga zamin yaratish mumkin. Bundan tashqari, xalqaro auditorlik standartlarini amaliyotga tadbiq etishda milliy muhitning o‘ziga xos xususiyatlari ham hisobga olinishi lozim. Jumladan, iqtisodiyotda hali ham davlat ulushining yuqoriligi, ichki nazorat tizimlarining rivojlanmaganligi, auditorlik tashkilotlarining son jihatdan ko‘pligi, biroq sifat jihatidan bir xil emasligi kabi muammolar mavjud. Shu bois, xalqaro standartlar asosida xizmat ko‘rsatish faqatgina metodik hujjatlarni tarjima qilish emas, balki bu tizimni milliy sharoitga moslashtirish, auditorlarning kasbiy saviyasini oshirish, axborot tizimlari bilan integratsiyani kuchaytirishni ham o‘z ichiga oladi. Shuningdek, auditga xizmat ko‘rsatishda axloqiy mezonlarga qat’iy amal qilish tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Auditor mustaqilligini ta’minlash, mijoz bilan manfaatlar to‘qnashuviga yo‘l qo‘ymaslik, audit jarayonida oshkoralik va xolislikni saqlash xalqaro standartlarda qat’iy belgilangan. O‘zbekiston amaliyotida bu tamoyillarni mustahkamlash maqsadida "Auditorlarning axloqiy 5 KIRISH So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichiga qadam qo‘yar ekan, moliyaviy boshqaruv, hisobdorlik va shaffoflik tamoyillarini ta’minlash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Aynan shu nuqtai nazardan qaralganda, auditorlik faoliyatining tub mohiyati va zamonaviy ahamiyati keskin oshmoqda. Raqobatbardosh iqtisodiy muhitda faoliyat yuritayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning barqaror rivojlanishini ta’minlash, ularning moliyaviy holati to‘g‘risida ishonchli axborotlar bazasini yaratish, shuningdek, investorlar va manfaatdor tomonlar ishonchini mustahkamlashda auditorlik xizmatlari hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ayniqsa, audit xizmatlarini xalqaro standartlar asosida tashkil etish zamon talabi bo‘lib qolmoqda. Audit – bu mustaqil va professional baholovchi faoliyat bo‘lib, u moliyaviy hisobotlar va boshqa axborotlar asosida tashkilotlarning moliyaviy barqarorligini, qonuniyligini, ichki nazorat tizimlarining samaradorligini aniqlashga xizmat qiladi. Bunda asosiy e’tibor faqat raqamlarni tekshirishga emas, balki tizimiy tahlil, risklarni baholash va boshqaruv samaradorligini baholashga qaratiladi. Xalqaro auditorlik standartlari (International Standards on Auditing – ISA) ushbu faoliyatga yagona yondashuvlarni belgilovchi universal me’zon bo‘lib, dunyo miqyosida tan olingan. Bu standartlar Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasi (IFAC) tarkibidagi Xalqaro auditorlik va kafolat berish standartlari kengashi (IAASB) tomonidan ishlab chiqiladi. Ular auditorlik faoliyatini olib borishda metodologik asos, axloqiy me’yorlar, hujjatlashtirish talablari va audit sifati bo‘yicha mezonlarni belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi ham 2020-yillardan boshlab XASga bosqichma-bosqich o‘tish siyosatini izchil amalga oshira boshladi. Jumladan, Prezidentning 2020-yil 24-noyabrdagi PQ-4894-sonli qarori bilan “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tishni jadallashtirish” ustuvor yo‘nalish sifatida belgilanib, bu borada kompleks chora-tadbirlar rejalashtirildi. Shuningdek, 2021-yil 15-martda 3 Kredit audit bu tashkilotning kredit faoliyatini tekshirish va uning kredit qobiliyatini baholash jarayonidir. Kredit auditining asosiy maqsadi kredit olish uchun ariza berayotgan yoki kreditni amalga oshirayotgan tashkilotning moliyaviy holatini tekshirishdir. Bu turdagi auditda auditorlar tashkilotning moliyaviy hisobotlarini, daromadlar va xarajatlar tuzilishini, aktivlar va majburiyatlar o‘rtasidagi muvozanatni, shuningdek, qarzlarni to‘lash qobiliyatini tahlil qiladilar. Kredit auditining ahamiyati shundaki, u kredit beruvchi banklar yoki moliyaviy institutlar uchun qarz so‘rovchilarning ishonchliligini va kreditlarni to‘lash qobiliyatini baholash imkonini beradi. Kredit auditorlari, shuningdek, kredit shartnomalarining shaffofligini, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan kredit xavf- xatarlarini aniqlash va tavsiyalar berish orqali qarz so‘rovchilariga moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda yordam beradi. Kredit auditi tashkilotning moliyaviy holatini to‘liq baholashga xizmat qiladi, bu esa qarz olish yoki berish jarayonlarini soddalashtiradi. Bu turdagi auditlar, asosan, banklar va moliyaviy institutlar uchun muhim bo‘lib, ular kredit portfelini boshqarishda va risklarni kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Axborot texnologiyalari audit bu tashkilotning axborot tizimlarini, ularning xavfsizligini va samaradorligini tekshirishni o‘z ichiga oladi. Axborot texnologiyalari auditi, shuningdek, tashkilotning ma’lumotlarni himoya qilish va axborot tizimlarining samarali ishlashini ta’minlashga qaratilgan. Auditorlar axborot texnologiyalarini, shu jumladan dasturiy ta’minot, tizimlar va tarmoqlarni, xavfsizlikni, ma’lumotlar bazasini, tarmoq aloqalarini va ma’lumotlar uzatish jarayonlarini baholaydilar. Ular tizimlarning yirik tarmoqlarda, hatto global tarmoqlarda ishlashini, ma’lumotlarning uzluksizligini va ishonchliligini ta’minlashga yordam beradi. Axborot texnologiyalari auditining muhim jihati shundaki, bu tashkilotlarning ma’lumotlarini himoya qilish, firibgarliklarni aniqlash va ma’lumotlarga bo‘lgan ruxsatsiz kirish xavfini kamaytirishga yordam beradi. Bu turdagi auditlar, axborot tizimlarining zamonaviy xavfsizlik talablariga javob berishini, shu bilan birga axborotlarni uzatish va saqlashning samaradorligini ta’minlashni tekshiradi. Axborot texnologiyalari auditi kompaniyaning biznes 14 FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO‘YXATI 1. Prezidentning 2020-yil 24-noyabrdagi PQ-4894-sonli qarori bilan “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tishni jadallashtirish” 2. 2021-yil 15-martda yangi tahrirda qabul qilingan “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 21-iyuldagi 325-son qarori bilan “Auditorlik faoliyatini litsenziyalash tartibi to‘g‘risidagi Nizom” 4. Isroilov, F. (2018). "Moliyaviy Hisobotlar va Audit." Toshkent: O‘qituvchi. 5. Xudoyberdiyev, A. (2017). "Xususiy Kapital va Tashkiliy Boshqaruv." Toshkent: Iqtisodiyot va statistika. 6. Tursunov, N. (2015). "Korxonalarda Kapital Boshqaruvi." Toshkent: Ekonomika. 7. Mahmudov, D. (2016). "Xususiy Kapital va Soliq Siyosati." Toshkent: Soliq Akademiyasi. 8. Qodirov, S. (2019). "Korxonalarda Hisob-kitoblarni Auditi va Nazorati." Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Moliyaviy Nazorati. 9. Brus, J. (2009). "Financial Accounting Theory." Pearson Education. 10. Jones, S. (2011). "Financial Analysis and Auditing." Wiley & Sons. 11. Hughes, M. (2013). "Corporate Finance and Governance: Theory and Practice." Routledge. 12. Sharma, S. (2015). "Private Equity and Venture Capital in Accounting." Oxford University Press. 13. International Federation of Accountants (IFAC). (2018). "International Standards on Auditing." Internet saytlari 1. www.gov.uz –O‘zbekiston Respublikasi Davlat hokimiyati portali 2. www.press-service.uz –O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Matbuot 37 kodeksi" ishlab chiqilib, kasbiy jamoalar tomonidan majburiy qo‘llanishi yo‘lga qo‘yilmoqda. Bu, o‘z navbatida, auditga bo‘lgan jamoatchilik ishonchini oshiradi. I-BOB AUDITNING XIZMAT KO’RSATISH FAOLIYATINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Auditda xizmat ko’rsatish faoliyatining xalqaro standartlari Auditda xizmat ko‘rsatish faoliyatining xalqaro standartlar asosida tashkil etilishi, bu sohaning global iqtisodiyotdagi roli va ishonchlilik mezonlari bilan chambarchas bog‘liqligini ko‘rsatadi. Audit xizmatlari nafaqat moliyaviy hisobotlarni tekshirish bilan cheklanmaydi, balki tashkilotlarning ichki boshqaruvi, xavf-xatarni boshqarish tizimi, soliq majburiyatlarini to‘g‘ri belgilash, moliyaviy oqimlarni aniqlik bilan aks ettirish, shuningdek, investitsion qarorlarni qabul qilish jarayonida ham hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bois, xalqaro miqyosda tan olingan auditorlik yondashuvlarini qo‘llash, ya’ni Xalqaro Auditorlik Standartlariga (ISA – International Standards on Auditing) muvofiq faoliyat yuritish, xizmat ko‘rsatishning shaffofligi, kasbiy axloqiylik, obyektivlik va sifat kafolatlarini ta’minlashning eng muhim vositasiga aylangan. Mazkur standartlar auditorlik jarayonining barcha bosqichlarini, jumladan rejalashtirish, nazorat, hujjatlashtirish, baholash va hisobot tuzish tartiblarini puxta belgilaydi. Auditor har bir xizmat turi bo‘yicha o‘z ishini xalqaro metodik ko‘rsatmalar asosida yuritishga majbur bo‘ladi. Natijada, xalqaro investorlar, moliya tashkilotlari va boshqa manfaatdor tomonlar O‘zbekiston audit tizimiga nisbatan ishonch bilan qaraydi. Bu esa, mamlakatimiz iqtisodiyotining ochiqligi va raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonda audit faoliyatini tartibga soluvchi huquqiy-me’yoriy baza so‘nggi yillarda tubdan yangilandi. Jumladan, 2021-yilda “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunning yangi tahrirda qabul qilinishi, Prezident qarorlarida auditorlik xizmatlari sifatiga alohida e’tibor qaratilishi, bu yo‘nalishda xalqaro tajribalarning joriy etilishini jadallashtirdi. Ayniqsa, audit sohasidagi xizmatlar 6 moliyaviy holatini baholashga qaratilgan bo‘lsa, soliq auditi faqat soliqqa oid hujjatlar va hisobotlarni qonunchilikka mosligini tekshiradi. Soliq auditi ko‘pincha davlat soliq organlari tashabbusi bilan o‘tkaziladi va huquqiy oqibatlarga olib kelishi mumkin, shu sababli uning yuritilishi qat’iy protseduralarga asoslanadi. Auditorlar soliq imtiyozlarining asoslanganligini, hisob-kitoblarning aniq yuritilishini, yashirin daromadlarni aniqlashni ustuvor yo‘nalish sifatida ko‘radilar. Shu bilan birga, soliq auditi orqali soliqqa tortish bazasini kengaytirish va soliq intizomini mustahkamlashga erishiladi. Mamlakatda soliq auditi sifatining oshirilishi fiskal shaffoflikni ta’minlab, davlat byudjetining barqarorligini kafolatlaydi. Axborot texnologiyalari auditi bugungi kunda biznes xavfsizligini ta’minlash vositasi sifatida strategik ahamiyat kasb etmoqda. Tashkilotlarning ko‘pchilik faoliyati IT tizimlarga bog‘liq bo‘lganligi sababli, axborot infratuzilmasidagi nosozliklar yoki zaifliklar ularning umumiy faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, IT auditi yordamida tashkilotlar o‘z axborot tizimlarining zaif joylarini aniqlash, xavfsizlik siyosatining yetarli darajada ishlab chiqilganligini baholash va IT xodimlarining malaka darajasini tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladilar. Bunda auditorlar texnik testlar, penetratsiya testlari va risk baholash metodologiyalarini qo‘llaydilar. Xalqaro kompaniyalar bu audit turini yiliga bir necha marta o‘tkazib, o‘z IT muhitlarini doimiy monitoring ostida saqlaydilar. Moliyaviy audit va korporativ audit o‘rtasidagi farqlarni ko‘rsatish muhim: birinchisi ko‘proq tashqi auditorlar tomonidan bajarilib, moliyaviy axborotning to‘g‘riligiga e’tibor qaratadi, ikkinchisi esa ichki jarayonlarni baholash orqali boshqaruvni takomillashtirishga qaratiladi. Moliyaviy audit – regulyatorlar va investorlar uchun, korporativ audit esa menejment va ichki boshqaruv organlari uchun mo‘ljallangan. Bu ikki audit bir-birini to‘ldirib, tashkilotning umumiy samaradorligini oshirishda hamkorlikda ishlaydi. Ular orqali resurslardan foydalanish, xatarlarni boshqarish, qaror qabul qilish mexanizmlarining aniqligi ta’minlanadi. Shuningdek, ushbu ikki yo‘nalishning uyg‘unlashuvi korporativ 28 madaniyatni shakllantirish va tashqi ishonchni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. 2.3. Audit sohasidagi zamonaviy tendensiyalar Audit sohasida zamonaviy tendensiyalarning asosiy yo‘nalishlaridan biri — raqamlashtirish va sun’iy intellekt texnologiyalarining joriy etilishi dir. An’anaviy audit uslublari bilan solishtirganda, raqamli texnologiyalar yordamida auditorlar ma’lumotlarni real vaqt rejimida qayta ishlash, avtomatlashtirilgan tekshiruvlar o‘tkazish va katta hajmdagi ma’lumotlar (big data) tahlilini amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Bu esa auditoriyning aniqligini, tezkorligini va ishonchliligini oshirishga xizmat qilmoqda. Sun’iy intellekt algoritmlari yordamida firibgarlikni aniqlash, risklarni avtomatik baholash va auditorlik xulosalarini tayyorlashda samaradorlik ortmoqda. Natijada audit faoliyati sezilarli darajada transformatsiyalanmoqda va innovatsion yechimlarga tayanuvchi yangi professional standartlar shakllanmoqda. Audit sohasida kuzatilayotgan yana bir muhim tendensiya — ma’lumotlar xavfsizligi va axborot maxfiyligining ustuvorligi dir. Korxonalar va tashkilotlar o‘z faoliyatlarida ko‘p miqdorda elektron hujjatlar va raqamli platformalardan foydalanayotganligi sababli, axborot xavfsizligini ta’minlash auditoriyning ajralmas qismiga aylangan. Auditorlar endilikda axborot texnologiyalari xavfsizligi bo‘yicha asosiy mezonlarga amal qilishlari, ma’lumotlarga kirish huquqini tahlil qilishlari va ma’lumotlar oqimini nazorat qilishlari lozim. Shuningdek, xalqaro standartlar — masalan, ISO/IEC 27001 axborot xavfsizligi bo‘yicha menejment tizimlari — audit faoliyatida keng qo‘llanmoqda. Bu esa auditorlarning texnik kompetensiyalarini oshirish va kiberxavfsizlik masalalarida bilimli bo‘lishlarini talab qiladi. Uzoqdan turib (remote) audit o‘tkazish amaliyoti ham zamonaviy tendensiyalar sirasiga kiradi. Pandemiya davrida keng ommalashgan bu uslub hozirda tashkilotlarning operatsion xarajatlarini kamaytirish, geografik 29 segmentining mustaqil faoliyat yo‘nalishi sifatida ajratilishi bu sohaning iqtisodiy tizimdagi mavqeini oshirdi. Yirik korxona va banklar, davlat ishtirokidagi tashkilotlar uchun xalqaro standartlarga asoslangan audit xizmatlarining majburiy joriy etilishi bu boradagi islohotlarga turtki berdi. Davlat tomonidan muvofiqlashtiriladigan “Milliy audit standartlari” XAS bilan uyg‘unlashtirilgan holda ishlab chiqilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 24- noyabrdagi PQ-4894-sonli qarori bilan auditorlik faoliyatini tartibga solish, sertifikatlash, 2 malaka oshirish, litsenziyalash va xalqaro standartlar asosidagi nazorat tizimi bosqichma-bosqich joriy qilinmoqda. Bu bilan birga, audit xizmatlarining ichki mazmunini ham qayta ko‘rib chiqishga to‘g‘ri keldi — endilikda bu xizmatlar mijoz korxonaning risklar profilini tahlil qilish, ichki nazorat tizimini kuchaytirish, aktivlar harakati va soliq xavfini kamaytirishga qaratilgan tavsiyalar berish orqali iqtisodiyotni barqarorlashtiruvchi omilga aylanmoqda. Xalqaro auditorlik standartlarida xizmat ko‘rsatishga oid qoidalar nafaqat texnik ko‘rsatmalar, balki auditorning kasbiy pozitsiyasini ham mustahkamlovchi asosiy vosita hisoblanadi. Masalan, ISA 210 (Audit topshirig‘ini qabul qilish shartlari), ISA 300 (Auditni rejalashtirish), ISA 500 (Audit dalillari) va ISA 700 (Moliyaviy hisobot bo‘yicha xulosa) kabi standartlar xizmat ko‘rsatish sifatining aniq mezonlarini belgilaydi. Auditor mustaqil, xolis va ehtiyotkor kasbiy baho asosida mijoz bilan ishlashi, xizmat ko‘rsatishda auditorlik axloqi (Code of Ethics for Professional Accountants) tamoyillariga amal qilishi lozim. Bu tamoyillar — halollik, ob’yektivlik, maxfiylik, kasbiy malaka va mustaqillik — xalqaro hujjatlar bilan qat’iy belgilangan. Auditorlik xizmatining sifati nafaqat texnik bilimga, balki ichki nazorat tizimi, axborot texnologiyalaridan foydalanish ko‘nikmalari, axloqiy bardoshlilik va mijoz bilan konstruktiv muloqot olib borish qobiliyatiga ham bevosita bog‘liq. Shu jihatdan, O‘zbekistonda ushbu talablarni to‘liq bajara oladigan auditorlar soni cheklanganligi sababli, xalqaro malaka sertifikatlariga ega mutaxassislar tayyorlash zarurati tobora ortmoqda. Bu esa nafaqat audit 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 24-noyabrdagi PQ-4894-sonli qarori bilan auditorlik faoliyatini tartibga solish, sertifikatlash, 7 moslashuvchanligini va auditorlik xizmatlarining global raqobatbardoshligini ta’minlashga xizmat qilmoqda 36 qarori bilan “Auditorlik faoliyatini litsenziyalash tartibi to‘g‘risidagi Nizom” tasdiqlandi. 4 Ushbu hujjat auditorlik xizmatlarini ko‘rsatishga ruxsat beruvchi asosiy reglament bo‘lib xizmat qildi. Nizomda auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun talab etiladigan hujjatlar ro‘yxati, litsenziya olish uchun zarur bo‘lgan malaka va tajriba mezonlari, auditorlik tashkilotlariga qo‘yiladigan moliyaviy, kadrlar va texnik talablar aniq ko‘rsatildi. Bu normativ hujjat auditorlik faoliyatini tartibga solishda muhim qadam bo‘lib, audit xizmatlari bozorining professional darajada shakllanishiga zamin yaratdi. Litsenziyalash jarayoni orqali faqat belgilangan standartlarga javob beruvchi tashkilotlar va shaxslar audit xizmatlarini ko‘rsatish huquqini oldi. Natijada, sohadagi raqobat va xizmat sifati oshdi, foydalanuvchilarning moliyaviy axborotga bo‘lgan ishonchi mustahkamlandi. Keyinchalik bu hujjat bir necha marotaba zamonaviylashtirilib, xalqaro talablar asosida yangilandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Oliy Majlis tomonidan 2000-yillarda qabul qilingan qator iqtisodiy qonunlar, xususan, “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonun (1996-yil, qayta tahriri 2016-yil), “Korporativ boshqaruv asoslari to‘g‘risida”gi qonun (2015-yil) va “Moliyaviy hisobotni xalqaro standartlarga muvofiq yuritish” haqidagi qonunchilik hujjatlari audit faoliyatining huquqiy asoslarini yanada mustahkamladi. Xususan, ushbu qonunlar buxgalteriya hisobotining aniqligi, audit natijalarining huquqiy kuchi va auditorlarning mustaqilligini ta’minlashni nazarda tutadi. Audit xulosasining moliyaviy hisobot ishonchliligining huquqiy kafolati sifatida qabul qilinishi, davlat organlari va investorlar tomonidan e’tiborga olinishi qonun hujjatlarida mustahkamlangan. Bunday yondashuv auditning jamiyatdagi ahamiyatini oshiradi va audit xulosasining yuridik kuchga ega bo‘lishini belgilaydi. Auditga xizmat ko‘rsatish sohasining huquqiy muhitda mustahkamlanishi xalqaro investitsiyalar jalb qilinishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. O‘zbekiston va mintaqaviy audit xizmatlari statistik tahlili 4 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 21-iyuldagi 325-son qarori bilan “Auditorlik faoliyatini litsenziyalash tartibi to‘g‘risidagi Nizom” tasdiqlandi. 21 qonuni 5 (2017-yil) doirasida auditorlar va audit tashkilotlarining manfaatlar to‘qnashuvi, axborotni yashirish yoki noto‘g‘ri xulosa berish holatlari qat’iyan taqiqlangan. Shu bilan birga, Auditorlik axloq kodeksida har bir auditorning mustaqillik tamoyiliga qat’iy amal qilishi, mijozga manfaatdorlik bilan bog‘liq har qanday harakatdan tiyilishi belgilab qo‘yilgan. Bu esa, normativ-huquqiy baza orqali audit xulosalarining ob’ektivligini va mustaqilligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Audit tashkilotlari va ularning xodimlari manfaatlar to‘qnashuvi yuzaga kelgan hollarda o‘z faoliyatini vaqtincha to‘xtatishga yoki auditdan voz kechishga majburdir. Bu huquqiy chora-tadbirlar xalqaro standartlarga mos ravishda ishlab chiqilgan bo‘lib, auditorlik xizmatlari bozorida ishonch muhitini mustahkamlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida faoliyat yuritayotgan Auditorlarni attestatsiyadan o‘tkazish va ro‘yxatdan chiqarish komissiyasi — audit faoliyatini tartibga soluvchi markaziy organ hisoblanadi. Ushbu komissiya auditorlik faoliyati bilan shug‘ullanish istagida bo‘lgan shaxslarga doir malaka imtihonlarini tashkil etadi, ularning nazariy va amaliy bilim darajasini aniqlaydi hamda sertifikat beradi. Sertifikat olgan auditorlar har besh yilda bir marotaba qayta attestatsiyadan o‘tishlari shart bo‘lib, bu tizim doimiy kasbiy rivojlanishni rag‘batlantiradi. Bundan tashqari, komissiya auditorlik tashkilotlarini reyestrga kiritish, ularning faoliyatini nazorat qilish, me’yoriy hujjatlar talablariga rioya etishini monitoring qilish vakolatiga ega. Bu holat audit faoliyatining huquqiy asoslarida davlat nazorati va mustaqil kasbiy boshqaruvning uyg‘unlashgan shaklini yaratadi. Mamlakatda auditorlik faoliyatini rivojlantirishda xalqaro hamkorlik va xorijiy tajribani integratsiya qilishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi 2020-yildan boshlab xalqaro moliyaviy institutlar, xususan, Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Osiyo taraqqiyot banki hamda IFAC (International Federation of Accountants) bilan hamkorlikni kuchaytirdi. Bu hamkorlik asosida xalqaro audit standartlari milliy qonunchilikka integratsiya 5 O‘zbekiston Respublikasining “Korruptsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonuni 24 o‘rnatgan. Mamlakatdagi raqobatbardosh va ochiq audit bozori ham mijozlar uchun sifatli xizmat ko‘rsatishni rag‘batlantiradi. Yaponiyada xizmat ko‘rsatish sohasidagi audit faoliyati texnologik yondashuvlar va korporativ madaniyatga asoslangan yuqori nazorat tizimlari bilan ajralib turadi. Mamlakatdagi audit firmalari ishlab chiqarish zanjirlari, logistika, xizmat ko‘rsatish jarayonlari, sifat menejmenti va xavfsizlik tizimlarining auditi bo‘yicha ixtisoslashgan. Auditlar ISO 9001, ISO 27001, va boshqa xalqaro standartlarga muvofiq amalga oshiriladi. Ichki audit faoliyati yirik korporatsiyalarda korporativ boshqaruv siyosatini baholash va yaxshilash vositasi sifatida qaraladi. Yaponiyada xizmatlar auditi nafaqat moliyaviy samaradorlik, balki kompaniya qadriyatlari, mijozga yo‘naltirilganlik darajasi va ijtimoiy mas’uliyat mezonlari asosida amalga oshiriladi. Bu yondashuv davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlashga xizmat qiladi. Kanadada xizmat ko‘rsatish sohasidagi audit faoliyati Kanada Professional Buxgalterlar Uyushmasi (CPA Canada) tomonidan belgilangan mezonlar asosida yuritiladi. Audit xizmatlari, ayniqsa sog‘liqni saqlash, transport, davlat boshqaruvi va bank-moliya sektorlarida chuqur ko‘lamda amalga oshiriladi. Kanadada ichki audit tizimi davlat sektori va notijorat tashkilotlarda ham keng joriy qilingan bo‘lib, xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish, byudjet intizomini ta’minlash va moliyaviy shaffoflikni kuchaytirishga qaratilgan. Shu bilan birga, xizmat auditi sohasida tahliliy yondashuvlar — benchmarking, performance auditing, va sustainability auditing keng qo‘llaniladi. Kanadada xizmat ko‘rsatish va audit faoliyati jamiyatning umumiy manfaatlariga xizmat qilishi kerak degan tamoyil asosida boshqariladi. Skandinaviya davlatlarida, jumladan Shvetsiya, Norvegiya va Daniyada xizmat ko‘rsatish va audit faoliyati ijtimoiy barqarorlik, yashil iqtisodiyot va gender tenglik prinsiplariga asoslangan. Audit xizmatlari moliyaviy tahlildan tashqari, atrof-muhitga ta’sir auditi, ijtimoiy axloqiylik auditi va inson huquqlariga sodiqlik bo‘yicha indikatorlar asosida amalga oshiriladi. Bu yondashuv xizmat ko‘rsatish sifatini nafaqat texnik, balki axloqiy va ijtimoiy mezonlar asosida ham 17 obro‘sini oshirish, investorlar ishonchini mustahkamlash va global ekologik muammolarga javobgarlikni kuchaytirishga xizmat qiladi. Audit jarayonida “data analytics” (ma’lumotlar tahlili) metodologiyalarining keng qo‘llanilishi auditorlik amaliyotini chuqurlashtirmoqda. An’anaviy namunaviy tekshiruvlar o‘rniga hozirda butun ma’lumot bazasini tahlil qilish imkonini beruvchi vositalar — Power BI, ACL, IDEA, Python asosidagi tahliliy dasturlar keng qo‘llanilmoqda. Bu esa auditorlarga murakkab jarayonlarni tezkor tahlil qilish, o‘zaro bog‘liqliklarni aniqlash va xatarlar zonalarini aniq belgilash imkonini beradi. Ma’lumotlar tahlili asosida yaratilgan vizualizatsiyalar (grafiklar, dashboardlar) auditorlik xulosalarining aniq va tushunarli bo‘lishini ta’minlaydi. Shuningdek, bu uslub orqali xatoliklarni real vaqt rejimida aniqlash va ularning oldini olish imkoniyati yaratilmoqda. Etika va auditorlar mustaqilligi zamonaviy audit faoliyatining markazida turuvchi prinsiplar sifatida yanada kuchayib bormoqda. Auditorlar tomonidan audit topshirig‘ini bajarishda manfaatlar to‘qnashuvi, bosimlar yoki ichki ta’sirlarga berilmaslik mezonlariga qat’iy rioya qilish zarur. Xalqaro etika kodekslari (IFAC tomonidan ishlab chiqilgan IESBA Code) auditorlar uchun asosiy axloqiy standartlarni belgilaydi. Bu kodekslar auditorning halolligi, obyektivligi, professionalligi, maxfiylikni saqlash va mustaqil fikrlash qobiliyatini kafolatlaydi. Etika prinsiplariga amal qilinmasligi nafaqat auditorning obro‘siga, balki butun soha ishonchliligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, ko‘plab davlatlarda auditorlar uchun majburiy axloqiy treninglar joriy etilgan. Audit jarayonlarining avtomatlashtirilishi ham bugungi kundagi sezilarli tendensiyalardan biridir. ERP tizimlari bilan integratsiyalashgan audit dasturlari auditorlarga hujjatlarni avtomatik yig‘ish, ichki nazorat nuqtalarini tekshirish va avtomatik audit yo‘nalishlarini aniqlash imkonini bermoqda. Bu esa inson omiliga bog‘liq xatoliklarni kamaytirish va auditning obyektivligini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, SAP Audit Management yoki Oracle Risk Management Cloud kabi tizimlar auditoriyning yangi avlod vositalari sifatida faol foydalanilmoqda. 31 jarayonlarini optimallashtirishda, ma’lumotlarning xavfsizligini oshirishda va operatsion samaradorlikni yaxshilashda muhim yordamchi vosita hisoblanadi. Shaxsiy xavfsizlik auditi tashkilotdagi xavfsizlik siyosatlarini va amaliyotlarini tekshiradi. Ushbu auditning maqsadi tashkilotda shaxsiy xavfsizlikni ta’minlash, xodimlarning va tashrif buyuruvchilarning xavfsizligini nazorat qilish, shuningdek, xavf-xatarlarni minimallashtirishdir. Shaxsiy xavfsizlik auditi, xodimlar va tashrif buyuruvchilarning xavfsizligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan protokollarni va jarayonlarni o‘rganadi. 1.3. Xalqaro audit tizimida mamlakatlardagi xizmat ko’rsatish sohasi yo’nalishlari Xalqaro audit tizimi doirasida xizmat ko‘rsatish sohasi mamlakatlar bo‘yicha sezilarli farqlarga ega bo‘lib, bu farqlar davlatlarning institutsional rivojlanish darajasi, moliyaviy nazorat mexanizmlari va huquqiy infratuzilmasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Xizmat ko‘rsatish sohasi iqtisodiy tizimning eng muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi, chunki u davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi resurslar oqimi, investitsiya faolligi va fiskal tartib-intizomni ta’minlovchi asosiy omil sifatida e’tirof etiladi. Rivojlangan davlatlarda, xususan G‘arbiy Yevropa va Shimoliy Amerika mamlakatlarida xizmat ko‘rsatish sohasi va audit faoliyati integratsiyalashgan tarzda yuritiladi. Bu holat, o‘z navbatida, xalqaro audit standartlarining (ISA), moliyaviy hisobotlarning shaffofligi va auditorlik mustaqilligining qat’iy me’yorlar bilan belgilanishiga olib kelgan. Ushbu yondashuvlar xizmat ko‘rsatishning sifatini oshirish, raqobatbardoshlikni ta’minlash va korrupsiyaviy xavflarning oldini olishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. AQShda xizmat ko‘rsatish sohasidagi audit faoliyati dunyodagi eng kuchli tartibga solingan tizimlardan biri hisoblanadi. Sarbanes-Oxley Act (SOX) qonunining 2002-yilda qabul qilinishi AQSh kompaniyalarining moliyaviy hisobotlarining ishonchliligi va auditorlik jarayonlarining qat’iy nazorat ostida bo‘lishini ta’minladi. Audit firmalari Professional Auditorlik Standartlari Kengashi 15 o‘lchash imkonini beradi. Skandinaviya mamlakatlarida davlat tashkilotlarining xizmat ko‘rsatish samaradorligi har yili xalqaro mustaqil auditorlar tomonidan baholanadi. Audit faoliyati bu mintaqada ijtimoiy ishonch va adolatli boshqaruv tamoyillarining kafolatlovchi vositasi hisoblanadi. Xitoyda xizmat ko‘rsatish sohasidagi audit faoliyati oxirgi yillarda sezilarli darajada modernizatsiya qilindi. Davlat sektori va davlatga qarashli korxonalarda majburiy ichki audit tizimlari joriy qilinib, xizmat sifati va byudjet intizomiga qaratilgan kuzatuv mexanizmlari mustahkamlandi. Xalqaro hamkorlik doirasida Xitoyda ko‘plab xorijiy auditorlik kompaniyalari faoliyat yurita boshladi. Shu bilan birga, zamonaviy texnologiyalar, masalan, sun’iy intellekt, mashinali o‘qitish (machine learning) va katta ma’lumotlar (big data) asosida xizmat auditi bo‘yicha innovatsion tizimlar ishlab chiqilmoqda. Xitoyning “Digital Silk Road” tashabbusi doirasida raqamli xizmatlar va ularning auditi global biznes hamkorlik uchun muhim vosita bo‘lib bormoqda. Hindistonda xizmat ko‘rsatish sohasi milliy iqtisodiyotning eng yirik va tez sur’atlarda rivojlanayotgan tarmog‘i hisoblanadi. Audit faoliyati Hindiston Buxgalterlar Instituti (ICAI) tomonidan tartibga solinadi va xizmatlar sektorida moliyaviy audit, soliq auditi, ma’lumotlar xavfsizligi va texnologik auditlar tobora kengayib bormoqda. Hindistonda, ayniqsa, axborot texnologiyalari xizmatlari ko‘rsatadigan kompaniyalarda ichki va tashqi auditlar orqali xizmat samaradorligi va risklarni boshqarish tizimlari baholanadi. “Smart Cities” dasturi doirasida davlat xizmatlarini audit qilish, ularning shaffofligi va aholiga ta’sirini o‘lchash mexan Avstraliyada xizmat ko‘rsatish va audit faoliyati iqtisodiy shaffoflik va sog‘lom raqobat muhitini ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, Australian Auditing and Assurance Standards Board (AUASB) tomonidan belgilangan mahalliy va xalqaro me’zonlar asosida olib boriladi. Mamlakatda audit xizmatlari nafaqat yirik korporatsiyalar va moliyaviy institutlarga, balki kichik va o‘rta biznes subyektlariga ham keng ko‘lamda taqdim etiladi. Avstraliya hukumati xizmatlarning umumiy sifatini oshirish maqsadida “fit-for-purpose” tamoyiliga amal qilib, har bir auditorlik tekshiruvining maqsadi, hajmi va metodikasini 18 (PCAOB) tomonidan doimiy monitoring qilinadi, bu esa xizmatlar sifatining yuqori darajada bo‘lishiga olib keladi. Xizmat ko‘rsatish sektorida nafaqat an’anaviy audit, balki axborot texnologiyalari auditi, maxfiylik va axborot xavfsizligi auditi, tashqi compliance auditi, ESG (ekologik, ijtimoiy, boshqaruv) auditi kabi ko‘plab ixtisoslashgan yo‘nalishlar mavjud. Ayniqsa, Silicon Valley’da axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va startap kompaniyalarga ko‘rsatiladigan auditorlik xizmatlari innovatsion yondashuvlar asosida amalga oshiriladi. Yevropa Ittifoqi davlatlarida xizmat ko‘rsatish sohasida audit faoliyati institutsional va transmilliy mezonlar asosida tashkil etilgan. Har bir a’zo davlat o‘zining milliy qonunchiligi doirasida xalqaro standartlarni integratsiyalash orqali auditorlik xizmatlarini boshqaradi. Masalan, Germaniya Federal Audit Qonuni asosida faoliyat yurituvchi kompaniyalar majburiy moliyaviy auditdan tashqari, ichki nazorat tizimlari, korrupsiyaga qarshi compliance tizimi va ekologik auditi kabi yo‘nalishlar bo‘yicha ham mustaqil auditorlar tomonidan baholanadi. Fransiyada esa auditorlik kompaniyalari “Commissaires aux comptes” deb nomlanib, davlat tomonidan ruxsat etilgan maxsus akkreditatsiyaga ega bo‘lishi lozim. Yevropa Ittifoqi audit bozorida xizmat ko‘rsatish faoliyatida barqarorlik, professional etika, ijtimoiy javobgarlik va manfaatlar to‘qnashuvining oldini olish tamoyillari asosida tashkil etilgan tizimlar hukmronlik qiladi. Buyuk Britaniyada xizmat ko‘rsatish sohasi va audit bozorida “Big Four” — Deloitte, PwC, Ernst & Young va KPMG kompaniyalari yetakchi o‘rin egallaydi. Ushbu kompaniyalar moliyaviy auditdan tashqari, biznesni restrukturizatsiyalash, raqamli transformatsiya, aktuar baholash, risk menejmenti va inson resurslari bo‘yicha keng qamrovli audit xizmatlarini taqdim etadi. Buyuk Britaniya audit tizimining asosiy o‘ziga xos jihati — bu xizmatlar doirasining kengligi va “professional scepticism” tamoyiliga amal qilinishidir. Shuningdek, Buyuk Britaniyada Audit, Hisobdorlik va Regulyatorlar Kengashi (FRC) xizmat ko‘rsatish sektorida faoliyat yuritayotgan auditorlar ustidan qat’iy nazorat 16 qilinmoqda. Masalan, ISA (International Standards on Auditing) talablariga muvofiq holda milliy auditorlik standartlari ishlab chiqilmoqda, bu esa xalqaro tajriba va milliy xususiyatlarning uyg‘unlashuviga xizmat qilmoqda. Shu orqali, O‘zbekistondagi auditorlik faoliyati global moliyaviy axborot tizimlariga moslashmoqda, xorijiy investorlarga ishonchli audit hisobotlarini taqdim etish imkoniyati ortmoqda. 2.2. Moliya va hisobot audit, korporativ audit, solik audit, tashqi audit, aborot texnologiyalari audit Moliya va hisobot auditi – buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlar asosida tashkilotning moliyaviy ahvolini baholash, hisob-kitoblar to‘g‘riligini aniqlash va ular xalqaro yoki milliy moliyaviy hisobot standartlariga muvofiqligini aniqlashga qaratilgan audit turidir. Ushbu audit turi yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan tayyorlangan moliyaviy hisobotlarni mustaqil ekspertiza asosida tekshiradi. Moliya va hisobot auditi auditorlik tashkilotlarining eng keng tarqalgan faoliyat yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. U moliyaviy xatoliklar, firibgarlik holatlari yoki normativ-huquqiy talablarning buzilishini aniqlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Audit jarayonida moliyaviy natijalar, balans, foyda va zararlar hisobotlari, pul oqimlari, debitorlik va kreditorlik qarzlari batafsil tahlil qilinadi. Bunda auditorlar xalqaro audit standartlari (ISA) va milliy normativ-huquqiy asoslarga tayanadi. Natijada auditorlik xulosasi investorlar, kreditorlar va davlat organlari uchun ishonchli moliyaviy ma’lumot manbai bo‘lib xizmat qiladi. Korporativ audit tashkilotning ichki boshqaruv tizimlari, ichki nazorat mexanizmlari va risklarni boshqarish strategiyalarining samaradorligini baholashga qaratilgan audit shaklidir. Bu audit kompaniya ichida faoliyat yuritayotgan tuzilmalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar, ichki siyosat va reglamentlarga muvofiqlik, menejment qarorlarining iqtisodiy oqibatlari kabi jihatlarni tahlil qiladi. Korporativ audit moliyaviy audittan farqli o‘laroq, faqat hisob-kitoblarga emas, balki tashkilot ichki siyosatining barcha darajalarini qamrab oladi. Bunda auditorlar nafaqat moliyaviy ko‘rsatkichlarni, balki biznes jarayonlar, HR siyosati, korporativ axloq me’yorlari va resurslardan foydalanish tizimini ham o‘rganadi. Ushbu auditning 25 auditi bu sohaga mutlaqo yangi yondashuvlarni joriy etadi: masalan, “continuous audit” — uzluksiz audit tushunchasi aynan shu texnologiyaga tayanadi. Xulosa va takliflar Audit faoliyatiga xizmat ko‘rsatish xalqaro standartlar asosida olib borilishi zamonaviy iqtisodiyotda moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi va shaffofligini ta’minlashda asosiy vositalardan biridir. Xalqaro audit standartlari (ISA) – bu moliyaviy hisobotlarning auditi uchun global miqyosda tan olingan metodologik asos bo‘lib, ularning asosiy vazifasi audit jarayonida yagona yondashuvni yaratish, auditorlar o‘rtasida kasbiy uyg‘unlikni ta’minlash hamda audit natijalarining barcha manfaatdor tomonlar tomonidan ishonch bilan qabul qilinishiga erishishdir. Audit xulosalarining xalqaro darajada tan olinishi uchun ularning tayyorlanishi va asoslantirilishi bo‘yicha qat’iy normativ mezonlar belgilangan bo‘lib, ushbu mezonlar auditorning mustaqilligini, kasbiy malakasini va axloqiy pozitsiyasini baholashda muhim rol o‘ynaydi. Bugungi kunda audit xizmatlari turli xil tarmoqlar va sohalarda faoliyat yuritayotgan tashkilotlar ehtiyojlariga mos ravishda diversifikatsiyalashmoqda. Endilikda audit faqat moliyaviy hisobotlarni tekshirish bilan cheklanmaydi, balki boshqaruv auditi, muvofiqlik auditi, axborot xavfsizligi auditi, ekologik audit, energetik audit, soliq auditi va boshqa ko‘plab sohalarda ham qo‘llanilmoqda. Xalqaro standartlar ushbu kengaytirilgan xizmat turlarining barchasida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan metodik va etika talablarini belgilab beradi. Har bir yo‘nalishda xizmat ko‘rsatish sifati xalqaro mezonlarga muvofiqligi orqali baholanadi, bu esa tashkilotlar uchun ham, auditorlik kompaniyalari uchun ham ishonch va raqobat ustunligini ta’minlaydi. Audit xizmatlari samaradorligini oshirishda xalqaro tashkilotlarning o‘rni beqiyosdir. Xususan, IFAC (International Federation of Accountants), IAASB (International Auditing and Assurance Standards Board), IESBA (International Ethics Standards Board for Accountants) kabi tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan standartlar nafaqat auditorlik ishlarining texnik jihatlarini belgilaydi, 33 2013-yil 14-martda Vazirlar Mahkamasining 66-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Auditorlik faoliyatini amalga oshirish tartibi to‘g‘risidagi nizom” yangi bosqichda audit sohasini tartibga soluvchi asosiy hujjatlardan biri bo‘ldi. Bu qaror orqali audit tashkilotlarining faoliyat yuritish shakllari, malaka attestatsiyasi, ichki nazorat, axloqiy kodeksga rioya qilish kabi omillar huquqiy mezonlar asosida belgilanib, audit xizmatlarining sifat ko‘rsatkichlari huquqiy jihatdan mustahkamlandi. Ushbu qaror bilan auditorlik tashkilotlari va ularning xodimlariga nisbatan javobgarlik choralari kuchaytirildi, moliyaviy hisobotlarda xatoliklar va firibgarlik holatlari aniqlanganda auditor javobgarligi muqim belgilandi. Bu holat audit faoliyatini nazorat qiluvchi organlarning huquqiy vakolatlarini ham kengaytirdi, shuningdek, auditorlarning professional malakasini doimiy baholab borish tizimi joriy etildi. Nizom xalqaro tajriba asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, ISO va IFAC tavsiyalariga moslashtirilgan. Audit sohasida xalqaro standartlarning joriy qilinishi, O‘zbekistonda auditorlik faoliyatini tubdan yangilash zaruratini yuzaga keltirdi. 2019-yil 15- oktabrda Prezident qarori bilan “2020–2025-yillarda buxgalteriya hisobi va audit tizimini rivojlantirish strategiyasi” tasdiqlandi. Ushbu strategiya orqali mamlakat audit tizimida xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS), xalqaro audit standartlari (ISA) va xalqaro axloq kodekslari asosida kompleks islohotlar boshlab yuborildi. Strategiyada audit xizmatlarini ko‘rsatishda axborot texnologiyalarining qo‘llanilishi, raqamli audit metodlari, ichki nazorat tizimining mustahkamlanishi, auditorlar va audit tashkilotlari faoliyatining shaffofligi va ochiqligi ko‘zda tutilgan. Shu bilan birga, strategiya doirasida audit tashkilotlari uchun reyting tizimi, xalqaro akkreditatsiya mezonlariga mos keluvchi attestatsiya tizimi va doimiy kasbiy rivojlanish dasturlari joriy etilishi belgilandi. Bu islohotlar orqali O‘zbekiston audit bozori xalqaro moliyaviy institutlar ishonchini qozonib, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish imkoniyatlarini kengaytiradi. Audit faoliyatining huquqiy asoslarida shaffoflik va manfaatlar to‘qnashuvining oldini olish masalalari ham alohida e’tiborga sazovor. O‘zbekiston Respublikasining “Korruptsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi 23 boshqarish tizimlarini tekshiradi. Bu turdagi audit, shuningdek, tashkilotning atrof- muhitga bo‘lgan ta’sirini kamaytirish va tabiiy resurslardan foydalanishni optimallashtirishga qaratilgan amaliyotlarni o‘z ichiga oladi. Ekologik audit nafaqat atrof-muhitni himoya qilishga, balki tashkilotning barqaror rivojlanishini ta’minlashga ham xizmat qiladi. Auditorlar ekologik standartlarga rioya etilishini tekshiradilar va ekologik sertifikatlarni olish jarayonini baholaydilar. Ekologik auditning ahamiyati o‘sib borayotgan ekologik xavf-xatarlar, ekologik qonunlarga rioya etish va korxonalarning ijtimoiy mas’uliyatini oshirish bilan bog‘liqdir. Ekologik audit orqali tashkilotlar o‘z faoliyatlarining ekologik natijalarini yaxshilashlari va atrof-muhitga kam ta’sir ko‘rsatadigan texnologiyalarni joriy qilishlari mumkin. Shu sababli, ekologik audit biznes uchun nafaqat ekologik, balki iqtisodiy foyda keltirishi mumkin, chunki ekologik jihatlarni yaxshilash, xarajatlarni kamaytirishga va tashkilotning raqobatbardoshligini oshirishga olib keladi. Kompaniya birlashish va qo‘shilish auditlari bu turlar, ikki yoki undan ortiq kompaniyalar o‘rtasidagi birlashish yoki qo‘shilish jarayonlarini tekshiruvchi auditorlik xizmatlaridir. Bu auditlarning asosiy maqsadi — qo‘shilayotgan kompaniyalar faoliyatini baholash, risklarni aniqlash va birlashish yoki qo‘shilish jarayonida yuzaga keladigan moliyaviy, yuridik va operatsion xavflarni minimallashtirishdir. Kompaniya birlashishi yoki qo‘shilishi auditlari o‘rtasidagi aloqalarni va moliyaviy salohiyatni yaxshilashga yordam beradi. Auditorlar kompaniyaning moliyaviy holatini, aktivlar va majburiyatlarini, soliq majburiyatlarini, shuningdek, qo‘shilayotgan tomonlarning ichki nazorat tizimlarini tekshiradilar. Bu auditlar korxonalarning birlashuvi yoki qo‘shilishidan oldin amalga oshiriladi va bu jarayonlar uchun zarur bo‘lgan tavsiyalarni beradi. Birlashish va qo‘shilish auditlari kompaniyaning yangi tuzilmalarga moslashishini, samarali boshqaruvni ta’minlashni va iqtisodiy risklarni kamaytirishni ta’minlaydi. Shu bilan birga, bu auditlar kompaniyalar uchun yuridik va moliyaviy barqarorlikni oshirishda zaruriy asoslarni yaratadi. 13 firmalari va auditorlar o‘z xizmatlarini amalga oshirayotganda faqatgina xalqaro standartlar, balki xalqaro tashkilotlarning metodik yondashuvlarini ham o‘z amaliyotiga tatbiq qilishlari kerak. Audit xizmati hamda shu orqali moliyaviy hisobotlarning to‘g‘riligi haqida xulosalar taqdim etilishi uchun auditorlar dunyo miqyosida amal qilinayotgan metodologiyalarni chuqur anglab yetishlari zarur. Shu bilan birga, O‘zbekistondagi audit bozorini rivojlantirishda Xalqaro Moliyaviy Hisobotlar Standartlari (IFRS) va Xalqaro Auditing Standartlarining integratsiyasi alohida ahamiyat kasb etadi. 1.2. Auditda xizmat ko’rsatish faoliyatining turlari Moliyaviy audit audit xizmatlari ichida eng muhim va keng tarqalgan turdir. Moliyaviy auditning asosiy vazifasi, tashkilotning moliyaviy hisobotlarini tekshirish va ularning to‘g‘riligi, haqqoniyligi, shaffofligini ta’minlashdir. Auditorlar bu jarayonda tashkilotning barcha moliyaviy operatsiyalarini, shu jumladan daromad va xarajatlarni, aktivlar va majburiyatlarni, soliq va boshqa moliyaviy hisobotlarni batafsil tekshiradilar. Audit jarayonida, auditorlar xalqaro auditorlik standartlari, jumladan, Xalqaro Auditing Standartlaridan (ISA) foydalanadilar va moliyaviy hisobotlar haqida mustaqil va aniq xulosalar chiqaradilar. Auditorlik xulosalari moliyaviy tashkilotlar va investorlar uchun muhim bo‘lib, ular asosida korxonaning iqtisodiy barqarorligi va moliyaviy salohiyatini baholash mumkin. Moliyaviy audit shuningdek, tashkilotlar uchun yuridik mas’uliyatni kamaytirish, soliqlarga oid xatoliklarni tuzatish va investorlar bilan ishonchli aloqalar o‘rnatishda muhim rol o‘ynaydi. Auditorlar, shuningdek, kompaniyaning ichki nazorat tizimining samaradorligini tahlil qilib, uning ta’sirini baholaydilar. Shu bilan birga, audit xulosalarini tuzish uchun moliyaviy hisobotlarni tekshirishning eng zamonaviy texnologik yondashuvlari, shu jumladan ma’lumotlarni tahlil qilish va raqamli vositalardan foydalanish auditorlarning samaradorligini oshiradi. 10 II–BOB O’ZBEKISTONDA AUDIT XIZMATLARINING RIVOJLANISHI 2.1. O'zbekistonda audit sohasidagi normativ-huquqiy baza O‘zbekiston Respublikasida audit faoliyati mustaqil moliyaviy nazorat shakli sifatida bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida shakllana boshladi. 1990- yillarning boshlarida mamlakatda davlat korxonalarini xususiylashtirish, mulkchilik shakllarining xilma-xillashuvi va bozor munosabatlarining kengayishi natijasida moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligi va ishonchliligini tekshiruvchi mustaqil institutlar zarurati keskin ortdi. Ana shunday ehtiyojga javoban, 1992-yil 26-avgustda “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi qonun qabul qilinib, mamlakatda audit faoliyatining asosiy tashkiliy-huquqiy mezonlari belgilab berildi. Ushbu qonun orqali audit faoliyatining huquqiy maqomi, uning subyektlari va ob’yektlari, auditorlarning huquq va majburiyatlari, litsenziyalash tartibi va javobgarlik masalalari aniq tartibga solindi. Qonun bilan birga, Vazirlar Mahkamasi va Moliya vazirligi tomonidan qator normativ-huquqiy hujjatlar ishlab chiqilib, auditorlik tashkilotlari ro‘yxatga olinishi, standartlar asosida ishlashi va javobgarlik tizimining shakllanishi huquqiy jihatdan asoslab berildi. Bu normativ baza audit xizmatlarini ko‘rsatishda mustaqillik, halollik, professionallik va oshkoralik tamoyillariga asoslangan faoliyat yuritish imkoniyatini yaratdi. Shu tariqa, audit faoliyati bozor islohotlarini chuqurlashtirishda va korxonalarning moliyaviy intizomini mustahkamlashda muhim vositaga aylandi. Ayniqsa, ushbu qonun auditorlarning fuqarolik-huquqiy maqomini belgilash, ularni professional malaka attestatsiyasi orqali baholash va lisenziyaga ega bo‘lmagan shaxslarning faoliyatiga chek qo‘yish imkonini berdi. Audit faoliyati uchun zarur infratuzilma ham shakllanib bordi, xususan, Auditorlar palatasi va tegishli o‘quv markazlari tashkil etildi. Bu huquqiy asoslar keyinchalik xalqaro tajriba asosida takomillashtirilib, audit faoliyatining ochiqligi, mustaqilligi va shaffofligini ta’minlashga qaratilgan normativ tizim barpo qilindi. Audit faoliyatining normativ-huquqiy asoslarini mustahkamlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 21-iyuldagi 325-son 20

Auditning xalqaro standartlari asosida auditga xizmat ko’rsatish

Купить