Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	55.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	История

“Avesto”ning tarixiy manba sifatidagi o’rni. Avesto tili

"Avesto" O‘rta Osiyoning tarixan ajralmas qismi bo‘lgan Turon-zamin
hududlarida shakllangan eng qadimiy din - zardushtiylikning muqaddas kitobidir.
Unda O‘zbek, tojik, turkman, ozarbayjon, fors, afg‘on va boshqa xalqlarning
ibtidoiy va qadimiy ilohiy tasavvurlari, koinot va еrda dunyoning yaratilishi bilan
bog‘liq tushunchalar, afsona va rivoyatlar, falsafiy-ahloqiy qarashlar o‘z aksini
topgan.
Mazdaviylik dini, яъни Zardushtiylik дини haqida toki Sosoniylar uni davlat
dini deb e’lon qilmaguncha hech qanday ma’lumot yo’q edi 4
. Nothing would be
known about Zoroastrianism ( Mazdaism) under the Sasanians had not one of its
most outstanding religious .
U ezgulik xudosi Axuramazda bilan odamlar o‘rtasidagi vakil sifatida maydonga
chiqdi. Zaratushtra eroncha so‘z bo‘lib ushtra - tuya, zarat, - sariq ya’ni keksa
tuyachi - tuyachilar avlodidan degan ma’nolarni bildiradi. Zardusht o‘ta iste’dodli
shoir, ilohiyot bilimdoni, faylasuf olim edi. Yagona xudoga ishonishgina jamiyat
yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tara oladi, Shu yo‘lda Zardusht Navro‘z kunlaridan
birida kohinlar boshchiligida muqaddas ichimlik bo‘lgan xaoma tayyorlashga
kirishadi.
Xaoma tayyorlashda ishtirok etayotgan Zardusht erta tong pallasida
daryodan suv olishga qirg‘oqqa tushadi. Daryo suvining pokiza oqimidan suv olib,
bir yo‘la tahoratini yangilayotgan Zardushtning ko‘ziga qirg‘oqda turgan porloq
hilqat - Voxumana ko‘rinadi. Zardusht uning sehrli nuriga ergashadi. Nihoyat,
Zardusht ezgu va ulug‘ xudo Axuramazda huzuriga boradi. U Voxumana kabi
porloq ettita hamisha barhayot ilohiy hilqat qurshovida o‘tirar edi.
Axuramazda shu еrda o‘zining borliqni yaratgan xudo ekani haqidagi
xabarni bildirish uchun odamlar orasidan Zardushtni tanlaganini aytadi. Shu vaqtda
Zardusht 40 yoshga to‘lgan edi. Shu kundan boshlab Zardusht Axuramazda
4
History of Civilizations of Central AsiaThe crossroads of civilizations:A.D. 250 to 750 Multiple History Series UNESCO
PublishingVolume III .1996,394-403
27

odamni tarbiyalash, buyuk shaxslarni voyaga yetkazish g’oyasini ilgari surgan va
keyinchalik bu g’oya uni butunlay band etgan.“Biron bir buyuk odamni yaratish
uchun insoniyat tinimsiz mehnat qilishi kerak. Uning vazifasi faqat mana shu,
boshqa narsa emas, deb yozgan edi u ilk asarlaridan birida.Zardusht – butun
borliqning eng oliy sifatda namoyon bo’ishi, deydi Nitsshe. U (zardusht) – Alo
odam, deb e’tirof etadi.
Faylasuf “Zardusht tavallosi” – buyuk bir ilhom va bashorat qudrati bilan
yozilgan asardir. Zardushtning aytgan so’zlari haqida u shunday deb yozadi:
“Bunda hikmat ehtiros kuchidan qaltiraydi, nutq musiqaga aylanadi”. Zardusht bu
asarda mislsiz bir timsol, mislsiz bir ta’limot, mislsiz bir dasturdir.
Nitsshe zardushtiylikning barcha insonlar uchun qimmatli, umuinsoniy qadriyat
hisoblanmish erkinlik, tinchlik, do’stlik, hamkorlik g’oyalarini e’zozlaydi, ulardan
ilhomlanadi. Unga Adubord zardusht o’g’lining quyidagi so’zlari unga juda katta
ta’sir ko’rsatgan. Mana shu so’zlar: “Men davlatmandlik, qashshoqlik va
hukmfarmolik yo’llaridan o’tdim. Davlatmand bo’lgan chog’imda saxovat qildim,
qo’lim ochiq bo’ldi; taxtga o’tirganda kamtar va shavqatli bo’ldim. Tinchlikni
saqlash-jang qilmoqdan afzaldir. Kek saqlamoqdan ko’ra, do’stlik va birodarlikda
bo’lmoq behroqdir. Hotirjam bo’lmoq va g’azabdan saqlanmoq xayrlidir”. Shuning
ta’sirida Nitsshe yozadi: “Men shunday odamni sevamanki, u bilish uchun
yashaydi. va qachondir yer yuzida Alo odam yashamog’i uchun bilishni istaydi.
Men shunday odamni sevamanki, u yaxshiligida toleni yasaydi”.
“Zardusht tavallosi” birinchi marta o’zbek tiliga taniqli adabiyotshunos Ibrohim
G’afurov tomonidan o’zbek tiliga o’girilgan (Qarang: “Tafakkur” jurnali. 1995.
№1, 91-99-betlar. Bu yerda mazkur tarjimadan ayrim parchalar keltirib o’tamiz.
“Zardusht haloyiqqa yana shularni aytdi: Odam maqsadini ko’zlab yashaydigan
vaqt keldi. Odamzod o’z umidining eng oliy donasini ekadigan vaqt keladi. Buning
uchun uning zamini ham juda boy”. “Muhabbat-nimadir? Yaratmoq-nimadir?
Yulduz degani nima?”. Oxirgi odam ana shunday deb so’rab turadi va ko’zlarini
19

dinining payg‘ambariga aylandi (payg‘ambar "ezgulik xaqida darak beruvchi"
demakdir). U o‘z qavmlari orasida Axuramazda dinini targ‘ib qila boshlaydi.
Buning uchun u gatlar deb atalgan, qo‘shiq qilib aytishga mo‘ljallangan she’rlar
yaratadi. Zardusht gatlaridan 17 tasi "Avesto"ning "Yasna" deb atalgan qismiga
kirgan va bizgacha saqlangan.
Avestada Zardust tug‘ilgan yurt haqida yozilgan: “Mamlakatki, son-
sanoqsiz qo‘shinlarga ba hodir boshliqlar yo‘lboshchilik qiladi.. O‘tloqlar va suvga
serob, baland tog‘lar chorvachilik uchun zarur barcha narsani еtkazib beradi. U
еrda sersuv chuqur ko‘llar bor. U еrda kemalar qatnaydigan keng daryolar
o‘zlarining to‘lqinli suvlari bilan shiddat bilan Iskat (Skiflar),Pourut, Mour,
Xareva(Ariya), Gava (Sug‘dagi vil), Sug‘uda, Xvayrizam mamlakatlariga eltadi.
Zaratushtraning tug‘ilgan vatani haqida ilmiy olamda 2 xil qarash bor
g‘arbiy va sharqiy.
G‘arbiy qarash tarafdorlari
Sosaniylar qarashlari Zaratushtra Atropatenda (Azarbayjonda)
yokiMidiya Ragida (O‘rta asrladagi Rey Tehronga yaqin joy)tug‘ilgan deb
hisoblashadi. Lekin faktlarni uni inkor qiladi. Ktesiyda va ba’zi olimlar
(Dj.Multon) Gatlar Baktriya yaratilgan degan fikrni beradi.
Hozirgi kunda avesta O‘rta Osiyoning viloyatlarining birida yaratilgan
degan. Tols tov, Xenning, Struve. Aestoda tilgan olingan viloyatlar bugungi kunda
O‘rta Osiyoni, Afg‘oniston, Shimoli-sharqiy Eron tilga olingan.
Aksariyat olimlarning fikricha Zardusht tarixiy shaxs. Zardusht an’anaviy
tasavvurlarga ko‘ra, miloddan avvalgi VII-VI asrlar oralig‘ida yashagan
(I.M.Dyakonov, V.I.Abaev, B.G‘.G‘ofurov). Ammo, Avesto ma’lumotlariga
asoslanib olimlar Zaratushtrani miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi
yarmida (XIII-XII asrlarda - Meri Boys), miloddan avvalgi I ming yillikning
boshlarida (X-IX asrlar oraligida-I.M.Steblin - Kamenskiy) o‘tgan, degan fikrlar
ham o‘rtaga tashlangan.
28

«Avesto»da inson ijtimoiy mehnati tufayli barcha yomonlik-dan
yovuzlikdan qutulishi mumkinligi g‘oyasi yotadi. Dexqonchilikdagi mehnat
yaxshilikning yuzaga chiqishida va insonni qayta tarbi ya lashda asosiy omil, Axura
Mazda qonuniga bo‘ysunish h isoblanadi. “ Kim g‘alla eksa oliyjanobdir. Falla
ekkan kishi ezgulik urug‘ini sochadi ” . Demak, mehnat va tabiiy ehtiyoj tufayli
insonlar birga yashashni ilgari suradi.
«Avesto» zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo‘lib, bizgacha yetib
kelgan qismlari milodning III - VII asrlarida tahrir qilgan. « Avesto » boblari o‘rta
fors alifbosi asosida 48 ta belgili yozuvdan iborat. « Avesto » o‘rta fors tilidan
« Apastak » yoki « Asos » deb tarjima qilinadi.
Tarixiy manbalar «Avesto»ni Oksus ya’ni Amrudaryo sohilla-rida, Iyron Vij
o‘lkasini esa Xorazm o‘lkasidir deb ta’kidlanadi. «Avesto»1000 fasldan iborat
bo‘lib, 21 kitobni o‘z ichiga olgan, ilk yozmasi 8300000 so‘zdan iborat bo‘lgan.
« Avesto » birinchi bo‘lib, XVIII asrda (1755-1761 yillarda) frantsuz olimi
Anketil Dyuperron tomonidan tarjima qilingan.
A.Dyuperon H indistonning Gujarat viloyatida Eron zardushtiylarining
avlodlari – parslarning urf-odatlari va diniy maro-simlari bilan tanishib chiqqan.
Dyuperonning xizmati shundaki, u parslarning diniy yozuvlarini o‘qiy olgan, eng
qadimgi 1288 yilda ko‘chirilgan qo‘lyozma nusxasini tarjima qilgan.
Dastlabki «Avesto» 21 ta kitobdan iborat bo‘lgan. Ayrim qismlari saqlanib
qolgan: Yasna - «qurbonlik keltirish», Vispart - «hamma hukmronlar», Yasht -
«qadrlash», «ulug‘lash». Videvdat – «devlarga qarshi qonun» bo‘lib, sosoniylar
davrida tahlil qilingan.
I . Yasna 72 bobdan iborat hamdu sanolar, qurbonlik qilish va boshqa
zardushtiylik marosimlarini bajarish paytida yoddan o‘qiladigan duolarni qiroat
bilan o‘qish, otashparastlik bayramlari rasm rusumlari o‘z ifodasini topgan.
II . Yasht – alohida xudolarni madx etuvchi va yovuz kuchlarga qarshi
kurashda ezgu mabudalariga madadkorlik bo‘lgan kuchlarni ulug‘lovchi 22 ta
qo‘shin oyatlarlardan iborat.
6

Zardushtiylik degan nom dinga nisbatan shartli ravishda o’rta hol dinni uning
payg’yambari (Zaratushtra) bilan atashdir. Aslida mazkur din Mazda Yasna deb
atalgan, ya’ni “Mutlaq oqil zotga” sig’inish degan ma’noni anglatgan.
Ushbu kitob millod. avval. VII – VI asrlarga hozirgi O’zbekistonning Xorazm
viloyati hududida yaratilgan. Uning yaxlit kitob sifatida dunyo yuzini ko’rganiga
2700 bo’lgan.
“Avesto kitobi Zaratushtra va Axura Mazdaning savol javoblaridan. Kitob 21
qismdan iborat bo’lgan Zamonlar osha ulardan faqat to’rt qismi hozirgacha yetib
kelgan. Bular: “Videvdot”, “Yasna”,“Visparat”, “Yasht” qismlari. Turli qismlardan
olingan kundalik e’tiqod marosimlari uchun eng zarur duolar to’plami – “Xurdak
Avesto” (“Kichik Avesto”) kitobi ham mavjud. Unda “Avesto”ning asosiy qismida
saqlanmagan matnlarning parchalari ham bor. Yetib kelgan qismlar orasida
“Videvdot” qismi 22 bobdan iborat. Qolgan 3 qismning bir qator bob va bandlari
saqlanmagan.
“Yasht” qismi “Avesto” kitobining Xudo Axura Mazda va uning o’zi yolg’iz
yaratuvchi zot sifatida paydo qilgan ma’bud va ma’budalar sha’niga o’qilgan duo
va alqov she’rlardan tashkil topgan. “Yasht”ning o’zi 22 bobdan iborat bo’lgan,
shulardan bizgacha 10 bobi yetib kelgan.
Tarixchi mas’udiyning yozishicha, eronpodshosi Doro ibn Doro xazinasida
“Avesto” ning 12 ming oshlangan mol terisiga tilla suvida yozilgan 32 kitobdan
iborat nusxasi bo’lgan. Aleksandr Makedonskiy (mill. avv. 334 – 329) Markaziy
Osiyoni zabt etgan davrda “Avesto” ning bir qancha bo’limlarini yondirib
yubortirgan. Uning tibbiyot, falakiyot, falsafa va adabiyotga doir bo’limlari yunon
tiliga tarjima qilingan. XVII asrlarda “Avesto” Yevropa sharqshunos olimlari
tomonidan o’rganila boshladi.
Oksford universiteti professor Tomas Gand 1700 yilda nashr ettirgan “Qadimgi
eronliklar: parfiyan va mideyaliklar dinining tarixi” asarida “Avesto” haqida
qimmatli ma’lumotlar beradi.
14

xususiyatlari atroflicha o‘rganiladi. Mavzu bo‘yicha ilgari amalga oshirilgan
tadqiqotlar bilan bir qatorda yangi xulosalar keltirilishi rejalashtirilgan.
Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi – "Avesto"ning tarixiy manba sifatidagi
ahamiyatini va uning tili xususiyatlarini chuqur tahlil qilishdir. Ushbu maqsad orqali qadimiy
O‘zbekiston va Markaziy Osiyo hududlarining ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayoti haqida
ilmiy xulosalar chiqarish ko‘zda tutiladi. "Avesto"ni o‘rganish nafaqat tarixiy ma’lumotlarni
ochib beradi, balki mazkur asarning tilshunoslik jihatlari orqali madaniy-madaniy aloqalarni ham
yoritishga imkon yaratadi.
Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:
1. *"Avesto"*ning paydo bo‘lishi, mazmuni va uning tarixiy jarayonlardagi o‘rnini
o‘rganish.
2. "Avesto"dagi diniy, madaniy va iqtisodiy hayot haqida aks etgan ma’lumotlarni tahlil
qilish.
3. Avesto tilining kelib chiqishi, grammatik va leksik xususiyatlarini aniqlash.
4. Avesto tilining zamonaviy fors va Markaziy Osiyo xalqlari tillariga bo‘lgan ta’sirini tahlil
qilish.
5. "Avesto"ni o‘rganish tarixiga nazar tashlab, bugungi kunda bu asarni o‘rganishning
dolzarbligini asoslash.
6. O‘zbek olimlari va xalqaro tadqiqotchilarning "Avesto" bo‘yicha olib borgan ishlari va
ularga doir ilmiy yondashuvlarni ko‘rib chiqish
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, xulosa ikki bob, 32 va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
4

REJA:
KIRISH
I BOB. "AVESTO"NING PAYDO BO‘LISHI VA MAZMUNI
1.1. "Avesto"ning qismlari va ularning mazmuni
1.2. "Avesto"ning yozma manba sifatida shakllanishi.
II BOB. "AVESTO"DA AKS ETGAN TARIXIY VOQEALAR VA
MA’LUMOTLAR
2.1. "Avesto"ning zamonaviy tarixiy tadqiqotlar uchun ahamiyati
2.2. Avesto tilining kelib chiqishi va tarixi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

jildlik tadqiqotlarining birini “Avesto”ga bag’ishlaydi. U “Avesto”dagi ilgari
surilgan g’oyalarga e’tiborini qaratadi va ular o’z mazmuni, mundarijasiga ko’ra
oddiy afsona, rivoyatlar emas, balki ular falsafiy mazmunga ega bo’lgan
bitiklardir, degan qarashni bildiradi. Zardushtiylik dini “Avesto”ga nemis mumtoz
falsafasining yirik namoyandasi Gegel ham o’z vaqtida katta qiziqish bilan
qaragan. “Bu din, -deb yozadi faylasuf,-yorug’lik va qorong’ulikka qarshi turadi.
Yorug’likning yovuzlik bilan kurashi, hayotning o’lim bilan kurashidir. Zoroastr
(zardushtiylikning izoh bizniki) dini rivojlanishini va hayotning barhayot bo’lishi,
ekin ekishni, uy hayvonlarini boqishni va yerga qarashni talab qiladi. Bu dinga
sig’ingan odam hatto murdani yerga ko’mmay, yoqmay, qushlarga yem bo’lishi
uchun tashlashadi”. (Istiboh. F.Boynazarovning yuqorida qayd etilgan kitobi
bo’yicha keltirilmoqda, 206-bet.).
Nemis sharqshunosi Maks Myuller o’zining 49 tomdan iborat “Sharqning
muqaddas kitoblari” (1879-1904) nomli tadqiqotlarida “Avesto”ni hindlarning
muqaddas kitobi “Vedalar” bilan qiyoslash asosida talqin qiladi.
“Avesto”ni o’rganishning keyingi bosqichi Xristian Bartleme (1855-1926) nomi
bilan bog’liqdir. U 1878 yilda “Qadimgi eron lug’ati” nomli kitobini nashr ettiradi
va bu kitob “Avesto”ni o’rganishda bu davrda asosiy qo’llanma bo’lib xizmat
qiladi.
Bartlemening zamondoshi va yurtdoshi faylasuf Fridrix Nitsshe (1844-1900)
o’zining “Hayot falsafasi” deb nomlangan qarashlarini bevosita zardushtiylik
ta’limoti ta’siri ostida shakllantiradi. Uning mazkur ta’limoti asosida insonning
ezgulik yo’lini tutish bilan maxluqlikdan xoliqlik ko’tariladi, ya’ni komillik
maqomiga erishadi va bu maqomda u Alo-odamlar sarvariga aylanadi degan g’oya
yotadi. Nitsshenning “Zardusht tavallosi” asari ana shu qarash ruhida yozilgan
asardir.
Nitsshenning tug’ishgan singlisi Elizaveta Fyorster-Nitsshenning yozishicha,
akasi Zardushtni bolalik chog’ida tushida korgan. Nitsshen ilk asarlarida yetuk
18

I BOB. "AVESTO"NING PAYDO BO‘LISHI VA MAZMUNI
1.1. "Avesto"ning qismlari va ularning mazmuni
Ma’lumki , g‘arb tarixida buyuk islo h otchilar va ma’rifatchilar davri eng zo‘r
va ajoyib Uyg‘onish davri deb nom olgan Rim va Yunoniston madaniyatini
ravnaqiga qiyos qilinib ta’riflanadi. Aslida esa insonparvarlik g‘oyalari islo h qilish
harakati O‘rat Osiyo buyuk farzandi Zardushtdan boshlangan desak mubolag‘a
bo‘lmaydi.
Chunki uning ta’limoti insonparvarlik g‘oyalarini birinchi bo‘lib
ilo h iylashtirgan, dunyoviy hayotni muqaddaslashtirgan, uning asosiy aqidalari
keyingi ja h on dinlari xristianlik va islomning aqidaviy va ibodat qoidalariga ham
zamin bo‘lgan.
«Avesto»ning o‘rganishda payg‘ambar Zaratushtra faoliyati va zardushtiylik
dinining vujudga kelishi muammosiga e’tibor beriladi.
Zaratushtra (yunoncha-Zoroastr, o‘rta fors tilida-Zardusht)ning nomi
qadimgi eron Z a rushtra so‘zidan kelib chiqqan, «Zar»- bu «oltin», «ushtra»tuya
yoki uch xil ma’noda –«Oltintuyali», «Oltin tuya Egasi», «Tuyalar yetaklagan
odam» deb tarjima qili n a d i. Gap shundaki, «Avesto»ning yaratilishi davlat arbobi
va qonunshunos din, ilohiyotchisi sifatida Zaotar va otarbon unvonlari soxibi, o‘z
davrida «payg‘ambar» (ezgulik haqida darak beruvchi) sifatida shuxrat qozongan
Spitamon nomi bilan bog‘liq bo‘lib, Spitamen Zardusht taxminan miloddan
avvalgi 630-553 yoki 618-341 yillarda yashagan davrda Markaziy Osiyoda
ko‘chmanchilar inqiroziga uchrab, T u ronu Eronda el bo‘lib, o‘troq yashay
boshlagan turkiylar, forsiy-lar, derbiklar, osiylar, toxarlar, daxlar, massagetlar,
saklar, xorazmliklar, chochliklar, baqtriyaliklar o‘troq hayotga moslashib,
dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilikka o‘ta boshlagan va qadim-gi shahar
viloyatlarga asos bo‘lishgan edi.
Patriarxal urug‘ jamoasi munosabatlari o‘rnini markazlashgan davlat tizimi
egalashi bilan xarakterlanadi.
5

(“Yangi asr avlodi” 2005) nomli kitobida batafsil keltiriladi. (Qarang:42-75-
betlar). Kitobda bosh g’oya- “Ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu amal” haqiqat, adolatning
qaror topishga qaratilgandagina ular bir-biriga o’tib mushtaraklashadi. Shundagina
ezgulik yovuzlik ustidan ustun keladi, degan falsafiy ma’noni anglatadi. “Ezgu
o’y, ezgu so’z va savob ishlar bilan ezgu o’y, ezgu so’z va savob ishni oqlayman,-
deyiladi. “Avesto”ning “1-Yasht. Xurmuz yasht” degan qismida. O’zimni bari
ezgu o’ylarga, ezgu so’zlarga, yaxshi ishlar amaliga baxshida qilaman, barcha
yomon o’ylardan, yomon so’zu ishlardan yuz o’giraman”. (“Avesto” Yasht kitobi.
T., “Sharq” 2001, 8-bet). Shunga ko’ra “Avesto”ning g’oyasi milliy g’oyamizning
ma’naviy ildizi hisoblanadi. Bu o’rinda Prezident I.A.Karimovning quyidagi
fikrlari alohida ahamiyatga molikdir “… “Avesto”ning tub ma’no-mohiyatini
belgilab beradigan, -deb ta’kidlaydi Yurtboshimiz, -“Ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu
amal” degan tamoyilni oladigan bo’lsak, unda hozirgi zamon uchun ham behid
ibratli bo’lgan saboqlar borligini ko’rish mumkin. Ana shunday fikrlar, ya’ni ezgu
niyyat, so’z va ish birligini jamiyat hayotining ustuvor g’oyasi sifatida talqin etish
bizning ma’naviy ideallarimiz bilan naqadar bog’liq, nechog’lik mustahkam
hayotiy asosga ega ekani, ayniqasa e’tibordir” (I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat-
yengilmas kuch. T., “Ma’naviyat”, 2008, 32-bet).
“Avesto”ning mohiyatini o’zida mujassamlashtirgan “Ezgu fikr. Ezgu so’z, ezgu
amal” tamoyili asosida inson oily qadriyatlar, degan qarash yotadiki, bu milliy
g’oyamizning insonparvarlik yo’nalishi Respublikamizning Bosh qomusi 13-
moddasida belgilab qo’yilgan” inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati
va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi”, deb belgilab qo’yilgan
huquqiy qoida bilan hamohangdir.
“Avesto”da tasvirlanishicha, Ahura Mazda insonni mukammal mavjudot qilib
yaratgan. Garchi Ahura Mazda insonni mukammal qilib yaratgan bo’lsa-da u o’z
ma’naviy komilligiga o’zining ezgu so’zi, ezgu amali bilan erishadi. Boshqacha
22

III . Visparad 24 bobdan iborat poklik, to‘g‘rilik yo‘lini tutgan zotlar Oliy
Tangri Axura Mazda barcha yaxshi xislat va fazilatlarga bag‘ishlangan.
IV . Vandidot 22 bobdan iborat, ularda Axura Mazda yaratgan 16 ta
mamlakat va Anxra Manuning ularga yetkazgan zarari haqida so‘z yuritiladi. 20-
bobida dunyodagi 1-tabib Srita haqida ma’lumot beriladi.
«Vandidot»ning keyingi boblarida qadimgi zardushtiylar chiqargan qonunlar
kishilarning induvidual va ijtimoiy huquqlari, shuningdek odamlarning jamiyatdagi
bir-biriga nisbatan tutgan o‘rinlari, axloq va odob, jinoyat va jazo badanni va ruhni
chiniqtirish, kishi o‘zini har xil nopokliklardan asrashi, tabiblik va tabib haqi,
o‘likni yerga ko‘mib yerni xarom qilgan yoki yolg‘on va’da bergan odamni
jazolash, o‘liklarni qo‘yadigan daxmalar qurish, ko‘mish marosimi va o‘likdan
yomon jinlarni quvish uchun yoniga it olib borish, it boqish va uni ehtiyot qilish,
ayollarga munosabatda bo‘lish, soch va tirnoqlarni qachon olish va ularni toza
saqlash, odamlarni g‘aflatdan o‘yg‘otuvchi xo‘roz haqida, suvni shifobaxshligi,
chaqaloqni parvarishlash va hokazolar.
Bu bobda quyosh xudosi Mitra yovuzlik va ezgulik o‘rtasidagi kurashning
intixosida hakamlik vazifani bajargan.
Quyoshga sig‘inish bilan ular quyosh-tiriklik poklik va yaratuv-chilik
manbai ekanligi uchun, sajda qilib poklanishgan. Bu bobda chorvani ko‘paytirish
va uni asrab-avaylash uchun xonaki it asrash va uni hayvonlarga ozor bermaslikka
o‘rgatish qonun qoidalari mavjud 1
.
Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto» hozirgi O‘zbekiston
hududida milloddan oldingi 2-ming yillik o‘rtalarida yashagan qabilalarning diniy
va dunyoviy mafkurasi, ilk davlatchilik ijtimoiy-siyosiy tuzumi, huquqi haqida
asosiy manba sifatida qimmatli ma’lumotlarni beradi. Buyuk mutafakkirlar, shoir
va faylasuf davlat arbobi va qonunshunos, din ilohiyotchisi Zaotor yoki Otorbon
unvonlari sohibi, o‘z davrining payg‘ambarining payg‘am-barlari Sipitamon
Zardushtiy 630-550 yoki 618-541 y. paytda Marka-ziy Osiyoda ko‘chmanchilikka
asoslangan turmush tarzi inqirozga uchray boshlagan Turon zaminida azaldan el
1
Saidov A.X.Hozirgi zamon huquqiy tizimlari T: TDYU 2004 – 428 B
7

janubi-g‘arbiy eroniy tildan farqli ravishda, shimoli-sharqiy eroniy tillarga, xususan,
O‘zbekistonning qadimgi hududlarida amal qilgan tillarga qarindoshdir.
Sharqda tarixiy manbalar “Avesto” kitobi mavjud bo‘lgani haqida ikki ming
yildan ziyod vaqt davomida ko‘plab ma’lumotlarni saqlagan. Ovro‘pada esa
“Avesto” kitobi haqida ilk ma’lumotlar o‘rta asrlardagina paydo bo‘lgan, ya’ni
inglizlar Hindistonni istilo qilgach, bu ma’lumot yanada boyigan. 1750-yillarning
boshlarida yosh fransuz tadqiqotchisi Anketil Dyuperron “Avesto”ni o‘rganish
ishtiyoqi bilan yonib, ingliz harbiy qismlariga qo‘shilib Hindistonga boradi.
Zardushtiy jamoalar orasida uzoq muddat bo‘lib, ularning ishonchini qozonib,
dindorlargina tafsir qila oladigan “Avesto” tilini o‘rganadi, “Avesto” matnlarini sotib
oladi. So‘ngra 1761 yili Fransiyaga qaytib kelib, 1771 yili “Avesto” matnlarini nashr
ettiradi.
Ko‘p o‘tmay “Avesto” haqidagi ma’lumotlar yanada ko‘payib, unga ilmiy
qiziqish ortdi. Dyuperronning buyuk ilmiy jasorati va fan oldidagi xizmati tan olinadi.
U tarjimada yo‘l qo‘ygan xatolar, talqindagi kamchiliklar tuzatiladi. “Avesto” bilan
hind xalqining ulug‘ asotiriy asari “Rigveda”ning tili yaqin ekanligi ma’lum bo‘ladi.
A . Dyuperron “Avesto” tili Hindistonning boshqa tillariga hamda yunon va lotin
tillariga yaqinligini anglab, tarixda birinchi bo‘lib fanga “hind- o vro‘pa tillari”
tushunchasini kiritdi.
“Avesto” o‘z vatani Turonzaminda qadimdan ilmiy dunyo diqqat markazida
bo‘lib kelgan. Avvalo, bu masala “Avesto” kitobining to‘planishi, uning tarkibiy
bo‘laklariga silsilaviy tartib berilishi va nihoyat, eng mukammal, ishonchli shakli
yuzaga kelishi uzoq ajdodlarimizning kitobatchilik madaniyati hamda qadimiy
matnshunoslikning buyuk namunasidir. Qolaversa, o‘rta asr ilmida “Avesto” haqida
batafsil ma’lumotlarni ulug‘ alloma Abu Rayhon Beruniy asarlaridan va boshqa
manbalardan olish mumkin.
Avesto bizgacha to‘liq еtib kelmagan, uning Yasna, Yasht, Visparad, Videvdat
deb atalgan kitoblaridan parchalar еtib kelgan.
32

Avesto jamiyatining hududiy tarkibida bir necha dax’yularni siyosiy jihatdan
uyushtirgan dax’yular konfederatsiyasi bo‘lgan. Ularning tepasida dax’yu sasti
turgan. Dax’yu sasti - bu dax’yuning davlat darajasiga o‘sib chiqqan bo‘g‘ini.
Masalan, Axomaniylarga qadar xorasmiylar еtakchilik qilgan siyosiy uyushmani
(Yasht, 10 bob) dax’yu sasti konfederatsiyasi deyish mumkin. Markvard mana
shu siyosiy uyushmani “Katta Xorazm” deb atashni taklif qilgan edi.
37

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR
FAKULTETI
O‘ZBEKISTON TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: “Avesto”ning tarixiy manba
sifatidagi o’rni. Avesto tili
Bajardi: A. Shaxnoza
Ilmiy rahbar: Matyokubov Xamdam
2024-yil
1

Bu uning asosiy sababi shundaki, zardushtiylikda barcha davrlarda inchinun
hozirda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan va hamisha dolzarb bo’lib kelgan
ezgulik, yovuzlikni barham toptirish g’oyasi, ma’naviyat ideali ilgari suriladi va
g’oya ayni paytda mafkura vazifasini o’taydi.
Dunyo olimlarida shuning uchun ham zardushtiylik, uning g’oyalarini o’zida aks
ettirgan “Avesto” kitobi katta qiziqish uyg’otgan, va uni o’rganishga kirishadilar.
Bu o’rinda akademik S.F. Olberburgning fikrini keltirish mumkin 3
. “Zardushtiylik,
-deb yozadi olim,-insonning yer yuzidagi hayotini yengillashtirishga, uni bahtiyor
qilishga qaratilgan eng oqilona din”. (Istiboh F.Boynazarovning “O’rta Osiyoning
antik davri” nomli kitobi bo’yicha keltiriladi, 202-bet). (“O’qituvchi” 1991).
G’arb sharqshunos olimlari XVIII asrlardan boshlab ushbu din, uning muqaddas
kitobini o’rganishga kirishadilar. Oksfordlik professor 1700-yilda “Qadimgi
eronliklar: parfiyan va mideyaliklar dinining tarixi” asarini nashr ettiradi va bu din
haqida qimmatli ma’lumotlarni bayon etadi.
Fransiyalik sharqshunos A.Dyuperon 1771- yilda “Avesto”ni tarjimasini nashr
qildiradi. Riga universitetining professori Klenker 1778-yolda “Avesto”ni va
Dyuperonning u haqda yozgan asarlarini nemis tiliga tarjima qilib, nashr ettiradi.
Fransiyalik olim De-Sas 1793- yilda “Avesto”ning tiliga oid kitobini yozib,
chop ettiradi. Shundan so’ng “Avesto” tilini o’rganishga oid yangi tadqiqot ishlari
boshlanib ketadi.
Nemis sharqshunosi E.Raskin 1827-yilda “Zend-Avesto va zend tilining asl
nusxasi, uning qadimiyligi” degan asarini chop ettiradi va u o’z kitobida zend tili
sanskrit tilidan paydo bo’lmay, balki tovushlarning talaffuzi jihatidan eron tiliga
yaqin ekanligini ko’rsatib beradi.
XIX asrga kelib zardushtiylik dini “Avesto” dalsafiy jihatdan o’rganila
boshlanadi. Nemis faylasufi G.Ritter o’zining “Falsafa tarixi” deb nomlangan 12
3
Raxmonqulov X.-A. Mustaqil O`zbekiston yangi huquq tizimining shakillanishi va rivojlanishi. “O`zbekistonda
ijtimoiy fanlar”. 2006 yil 4-5 sonlar 8-14 betlar
17

2.2. Avesto tilining kelib chiqishi va tarixi
Barcha ezgu borliq Mazdaning irodasi bilan yaratilgan, deb e’tiqod qilingan.
Mazda so‘zi oldiga Axura – “ulug‘lash” so‘zi qo‘shilib, zardushtiylikning ilohi-
xudosi – Axura Mazda nomi paydo bo‘lgan.
Lekin “Avesto” haqida gap ketganda, uning tarixiy taqdirida o‘ziga xos
voqealar davri boshlandi. Avvalo, arablar ilk harbiy yurishlari bilan VII asr o‘rtalarida
Sosoniylar Eroni, so‘ngra Markaziy Osiyoga kirib kelgandayoq ajdodlarimizning
qadimiy dini zardushtiylik bilan yuzma-yuz kelgan edi. Keyinchalik fath ishlari
poyoniga еtib, islom dini yoyilgan pallada zardushtiy jamoalari yalpi ta’qib ostiga
tushdi. Bu hol Eronu Turon o‘lkalarida ayovsiz davom etdi. Shu vaziyat taqozosi
bilan zardushtiylarning bir qismi xavfsiz o‘lkalarga ko‘chib ketishga majbur bo‘ldi.
Oqibatda VIII – XIII asrlar davomida bu jamoalar Hindistonning Bombay va Gujarot
viloyatlariga kelib o‘rnashdi. Bu qavmlar, asl kelib chiqishidan qat’i nazar, mahalliy
xalq orasida forslar (parslar), deb atala boshlandi. Muhimi shundaki, ayni shu
zardusht jamoalari qadimiy dinlariga e’tiqodni saqlab qolganliklari tufayli umuman
unutilishga mahkum etilgan din tizimi, uning urf-odatlari, aqidalari va nihoyat,
muqaddas kitobi “Avesto”ning asosiy, kundalik amaliyot uchun eng zarur va
muqaddas hisoblangan qismlari saqlanib qoldi. Hozirgi kunda ham o‘sha
qavmlarning avlodlari – qariyb 150 ming zardushtiy Hindistonning mazkur
o‘lkalarida o‘z dinlarini saqlab yashab kelmoqda.
Zardushtiylik dini Sosoniylar davrida davlat dini deb e’lon qilingan.
Hukmdor Shopur I ni Ahuramazda elchisi deb hisoblashgan 6
Ko‘pchillik olimlarning ta’kidlashlaricha, zardushtiylik dinining ilk vatani
Turon o‘lkalari bo‘lgan, deb tan olishmoqda. Chunki, “Avesto”da aks etgan
mifologik qatlamlar, tarixiy - geografik manzaralar asos - e’tibori bilan Turon
o‘lkalariga, aniqrog‘i, Baqtriya, Marg‘iyona, Sug‘diyona va Xorazmga xosdir.
Qolaversa, “Avesto”ga asos bo‘lgan til, hozirgi fors tilining ajdodi bo‘lmish qadimgi
6
History of Civilizations of Central AsiaThe crossroads of civilizations:A.D. 250 to 750 Multiple History Series UNESCO
PublishingVolume III .1996,394-403
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T.,
1996 y.
2. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T.5.-T., 1997 y.
3. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10.-T., 2002 y.
4. 4.Karimov I.A.Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T: ’’O`zbekiston’’ 2005 -
96 bet
5. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T: «O’zbekiston” 2003 yil.
6. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi. O`zbekiston
Respublikasi Oily Majlisining ahborotnomasi. 1997 yil 9-son
7. Saidov A.X.Hozirgi zamon huquqiy tizimlari T: TDYU 2004 – 428 B
8. Saidov A.X.Xalqaro huquq. 2-tom T: 2001 yil
9. Raxmonqulov X.-A. Mustaqil O`zbekiston yangi huquq tizimining
shakillanishi va rivojlanishi. “O`zbekistonda ijtimoiy fanlar”. 2006 yil 4-5 sonlar
8-14 betlar
39

Zardushtiylar e’tiqodiga ko‘ra, koinot olov, tuproq., suv va havo kabi to‘rt
unsurdan tarkib topgan. Muqaddas hisoblanganligi tufayli ularga nisbatan e’tiqod
nihoyatda kuchli bo‘lgan. Ularga iflos va badbuy narsalar tashlash qat’iy
taqiqlangan. Hatto marhumlar jasadini еrga ko‘mish, suvga tashlash, yoqish yoki
ko‘katlar ustida qoldirish qat’iyan man etilgan. Chunki ular murdor xisoblangan.
Marhum yashagan xonadonda bir necha kun o‘t yoqilmagan, ovqat pishirilmagan.
Murdalar toshloq tepaliklar yoki shahardan tashqarida bino qilingan maxsus baland
dahmalarning ustida qoldirilgan. qush-quzg‘unlar va yirtqichlar ularning etini еb
bo‘lgach, suyaklari quyoshda toblanib sarg‘aygach, ular jamlanib qopqoqli sopol
ostadon (assu-ariy)larga solib qo‘yilgan. Barcha motam marosimlari tugagach,
marxum ustuxonlari solingan ostadon maxsus xilxona — «naus»ga kiritilib, supa
ustiga terib qo‘yilgan. Shu bilan dafn marosimi tugagan. Marxumlarning
suyaklarini ostadonlarga solib, nauslarda saklash odati So‘g‘d, Choch va Xorazm
viloyatlarida keng rasm bo‘lgan. Zardushtiylik dahmalarining vayronalari Karshi
shahri yaqinida joylashgan Yerqo‘rg‘on shahar harobasidan hamda Buxoro
shahridan Xorazmdagi Qal’ali qir, Qo‘yqirilgan qal’adan topib o‘rganildi. Buxoro
dahmasining qanday inshoot ekanini anglatuvchi qadimiy nomi xatto hozirgacha
saqlanib qolgan. Bu yodgorlik «Tali murdapartov», ya’ni murdalar tashlanadigan
tepa deb yuritiladi. Qorako‘l yaqinida joylashgan qadimiy Poykand
shahritevaragidan esa 50dan oshiq nauslar qazib o‘rganildi. “Avesto”da
zardushtiylikning eng muhim axloqiy g‘oyasi bunday ifoda topgan: agar ezgu
borliqni yaratgan Axura Mazda qabohat dunyosini yaratuvchi Axriman ustidan g‘olib
bo‘lib, insoniyat abadiy baxtu saodatga erishsin desang, ezgu fikr yurgiz, ezgu
so‘znigina so‘zla, ezgu ishlar bilan band bo‘l. Hayotida shu uch qoidaga amal qilgan
odam qabohat, yovuzlik yo‘liga og‘ib ketmaydi. Bu esa eng oddiy hayotiy maqsad –
haq yo‘ldagi yagona maqsad bo‘lmog‘i kerak. Zardushtiylikda inson erkin tanlash
orqali ezgulik yoki qabohat tomonida turishi mumkin, deyiladi. Insonning bu
masalada tutgan yo‘li haqiqat va ezgulik bilan yolg‘on va yovuzlik o‘rtasidagi
kurashda ezgulikning g‘alabasi uchun g‘oyat muhim. Ezgulik yo‘li esa haq yo‘l
bo‘lib, Axura Mazdaning xabarini keltirgan Zardusht odamlarni shu yo‘lga еtaklaydi.
35

barqaror tinchlikka erishish hayotiy ehtiyojga aylangan edi. Mazkur ehtiyojni
jumladan ko’p anglab yetgan zardusht bo’ladi. U doimiy bir-biridan xavfsirab
yashaydigan urug’-elat, qabilalarni o’zaro birlashtirib, yagona davlatchilikka
erishishning asosiy yo’li-bu yakkaxudolikka o’tish ekanligini chuqur anglab yetadi
va o’z umrini ana shu g’oyat qiyin ishni ro’yobga chiqarishga bag’ishlaydi va
buning uddasidan chiqadi. Manbalarda qayd etilishicha, u ana shu maqsad yo’lida
qurbon bo’ladi. Zardushtiylik Markaziy Osiyodan keyinchalik yakkaxudolik dini
sifatida boshqa mamlakatlarga, Hindiston, Janubi-G’arbiy Osiyo, xususan Eron,
Ozarbayjon, Armanistonga tarqaladi. Taniqli o’zbek olimasi Fozila Sulaymonova
zardushtiylikning, shuningdek, Yunonistonda, kichik Osiyo va Ioniya ham keng
tarqalganligini ta’kidlaydi va o’zining fikrini yetarli dalillar bilan asoslab beradi.
Olimaning ta’kidlashicha, eradan avvalgi VI asrga kelib yunonlar eroniylar bilan
yaqindan aloqada bo’la boshlagach, Markaziy Osiyo va Eron xalqlari dini,
Zardusht ta’limoti ioniyalik donishmandlarga o’z ta’sirini o’tkaza boshlagan
zardushtiylik dini va uning tarixini jiddiy o’rgangan hamda to’rt tomlik tadqiqot
yaratgan ingliz olimasi Meri Boysning aytishicha, “ta’sir faqat bir tomonlama,
zardushtiylik tomonidan bo’lgan”. (Fozila Sulaymoova Sharq va G’arb. T.,
“O’zbekiston”, 1997, 23-bet).
Mazkur din, shuningdek, uzoq tarixiy davr mobaynida o’z mavqeyini
yo’qotmasdan yashab keladi. Ya’ni eramizdan oldingi VIII asrdan, to Islom
dinining Markaziy Osiyo va Janubiy-G’arbiy Osiyo mamlakatlariga kirib
kelguncha (eramizdan keyin VIII asr) bo’lgan davrgacha hukmron din mavqeini
saqlab keladi. Hindistonning ba’zi hududlarida yashaydigan elatlar hozir ham ana
shu dinga e’tiqod qiladilar.
Bu o’rinda o’z-o’zidan mantiqiy savol tug’iladi: “Zardushtiylikning ko’plab
mamlakatlarga yoyilishi, u yerdagi xalqlarning e’tiqodiga aylanishi va asrlar
davomida o’zining mavqeyini yo’qotmasdan yashab kelganligining sababi
nimada?”
16

"Avesto" ning ushbu jug‘rofiy dostoni, tadqiqotchilar fikricha, Turon
zaminidan, xususan, Xorazm va So‘g‘ddan boshlanib, to janub va janub-g‘arb
tomon tarqalgan zardusht dini targ‘ibotining bosib o‘tgan yo‘lini ko‘rsatadi.
Ayranem-vaedjo- go‘zallikda u bilan dunyoda hech nima tenglasha
olmaydi.
“Avesto” qadimiy tarix, din, etnografiya, axloqiy-falsafiy qarashlar,
astronomiya, kosmogoniya, ilohiyot va boshqa ko‘plab sohalar uchun qiziqarli
ma’lumotlar bera oladi. Shu bilan birga , “ Avesto ” mohiyatan ilk badiiy ijod va
adabiyot obidasidir. Uning tarkibida eng qadimgi asotirlarimiz, rivoyatlar,
qahramonlik dostonlari mavjud. “Avesto”ning asotiriy obrazlari tizimidan o‘rin olgan
Xushang, Taxmuras, Jamshid, Kayumars, Faridun, Za hh ok va boshqalar o‘rta asr
dostonchiligi va adabiyotiga ham kirib kelgan. Kayxusrav, Afrosiyob, Siyovush,
Rustam, Suhrob va boshqa siymolar asrlar osha yashab kelmoqda. Ular o‘rtasida
doimo muttasil kurash boradi. Zardushtiylik e’tiqodi bo‘yicha olov nihoyatda
muqaddas hisoblangan. quyosh yorug‘lik manbai bo‘lib, otash uning birqismi
xisoblangan. Kuyosh olamga hayot bag‘ishlaydi. Uning nuri bilan barcha jonzod
uyg‘onadi va yashnaydi.
Kadimiy tangalarda suqilgan ma’budalar tasviri va sopol xaykalchalar taxlitiga
qaraganda Axuramazdadan tashqari, zardushtiylarning Mitra, Farna, Nana yoki
Noxid (Anaxita), Mirrix va Xubbi kabi maxalliy ezgulik tangrilari ham bo‘lgan.
Mitra — Kuyosh va yorug‘lik xudosi, jangovar yigit siymosida tasvirlanadi. Farna
mah.alliy aholi Xumo ba’zan ANKO nomi bilan yuritgan baxt va tole xudosi,
nihoyatda chiroyli qush qiyofasida tasavvur etilgan. Nana yoki Noxid hosildorlikva
farovonlik ma’budasi, u bir qo‘lida anor yoki olma tutgan go‘zal ayol qiyofasida
tasvirlanadi. Mirrix — urush va g‘alaba xudosi, xarbiylar madadkori, kurollangan
jangchi taxlitida tasavvur etilgan. Xubbi — suv xudosi, qayiqchilar va miroblar
xomiysi, zabardast yigit tusida tasvirlanadi.
34

bo‘lib yashab kelayotgan turkiy-lar, forslar, saklar, osiyolar, toxarlar, daxllar,
massagetlar, bak-triyaliklar, parkanaliklar, xorazmliklar, chochlik va boshqa xalq-
larning aksariyati ko‘chmanchilikdan o‘troq hayotga, dehqonlik, chorvachilik va
hunarmandchilikka o‘ta boshlagan edi. Bu esa qadimgi Xorazm, So‘g‘d, Marv,
Balx Nisoya, Hirot, Parfiya va boshqa o‘lkalarda markazlashgan davlat tizimi
asoslarining yaratilishiga sharoit tug‘dirgan edi.
«Avesto»ning Vandidot kitobida Oliy T a ngri yaratgan 16 ta davlat
(o‘lkaga)oid ma’lumotlar o‘chraydi.
«Men har bir sarzaminni, garchi ular rahotb o xsh bo‘lmasada, xalqlari
nazadida xush qilib yaratdim.
Agar xar bi r sarzaminni, garchi ular raxatbaxsh bo‘lmasada xalqlar nazdida
xush qilib yaratmaganimda, butun-butun ellar Iyron-Vijga tomon yuz burgan
bo‘la r dilar.
Men Axura Mazda yaratgan ilk sarzamin va birlamchi yurt bu-Domitiy
daryosi so h ilidagi Iyron Vij, edi.
2 - go‘zal yurt Sug‘d ( Tavo ) 3 - go‘zal yurt, qudratli va pok Marv, 4 - zebo va
orasi Balx, (Baxl, Baqtriya) , 5 - Baxl va Marv orasidagi Nisoya 6 - Xirot va uning
daryochasidir , 7 - badsoyali Vaixa Girta , 8 - Keng yaylovli Avravadir (Tus viloyati) ,
9 - Go‘rg‘ondagi Xnintadir , 10 - dilkash Xaravayata (Xirot) , 11 - Serhosil Xiyrman d,
12 - uch baxodir h ukmron bo‘lgan Raydir , 13 - qudratli va p o k Cha p radir , 14 -
Ajdaxoni mag‘lub etgan Faridun dunyoga kelgan 4 go‘shali Varinadir , 15 - Xaftrud ,
16 - Rangha daryosi atrofidagi xalqlar yashovchi makon.
«Avesto»da bayon etilishiga bu qadimgi 16 maml a katning hududiy-
ma’muriy va siyosiy huquqiy boshqaruvchi tizimi quyidagi tashkil etilgan.
Davlatni- podshoh «kavi» boshqargan, kavi mu h im ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy,
huquqiy masalalarni o‘zida mujassam-lashtirgan. Tarixchilarni fikriga
ko‘ra ,«kavi»ning hukmdorlik huquqi belgilanishida «farr» (Avestoda Xvarno)
asos sifatida qabul qilingan, ya’ni oliy dunyoviy hokimiyat sulolaning (vakilidan
ikkinchisiga o‘tishida muayyan ilohiy belgi sodir bular, ya’ni muayyan bir jonivor
yoki yog‘du shulasi hukm ronlikka tanlangan kishilarni ko‘rsat a di. Oilalarning
8

Zardushtiylarning eng katta ruhoniysi Kartir ko’plab joylardagi toshlarga
yozuvlar o’ydirib yozdirgan. Bu yozuvlar Persepol yaqinidagi Naqshi Rustam va
Naqshi Rajab va Mashhadning janubidan topilgan. Ulardagi yozuvlar uning yashab
o’tgan davrini tasvirlash bilan boshlanadi 5
. The mobad (high priest) Kartir
(Kirder),left four inscriptions carved in rock at various places in Fars: near
Persepolis, at Naqsh-iRustam (KKZ and KNRm) and Naqsh-i Rajab (KNRb), and
to the south of Kazerun at SarMashhad (KSM) . In them, the magus begins by
describing his own career.
Xo‘sh, Zardusht qachon yashagan? Bu masalada, bizningcha, m. a. II ming
yillik – o‘lkamizda bronza asri gullab-yashnagan, sug‘orma dehqonchilik va xonaki
chorvachilik muqim rivojlangan, jamiyatda hokimlar, ruhoniylar, harbiylar, hunar
ahli, chorvadorlar, dehqonlar kabi tabaqalar yuzaga kelib, mehnat taqsimoti va
ijtimoiy tabaqalanish chuqurlashgan davr – zardushtiylik yaxlit din sifatida
shakllangan davr, deyishga to‘la asos bor. Ana shu davrda ibtidoiy diniy-mafkuraviy,
mifologik tasavvurlar saqlanib, ma’lum bir tizimga keltirilgan. Dunyoning yaxlitligi,
hayot tarzining muqim va tadrijiyligi turli-tuman ilohlarga e’tiqodni so‘ndirib, yaxlit,
yagona sababkorni izlashga, uni tanishga, unga iymon keltirish va e’tiqod qilishga
undagan. Demak, m. a. ikkinchi mingyillik o‘lkamizda kuchli tafakkur izlanishlari
davri sifatida, xalqni tanish, pirovardida yakka xudoni tanishda ajdodlarimiz uchun
o‘ziga xos ma’naviy taraqqiyot bosqichi bo‘lgan.
Avesto" da olam qarama-qarshiliklardan iborat. Yorug‘lik va
zulmat, hayot va o‘lim, ezgulik va yovuzlik adolatli qonunlar va qonunsizliklar
o‘rtasidagi kurash unda o‘z ifodasini topgan. Zardushtning diniy ta’limotida
ezgulikni qaror toptirish ruhi (Axuramazda) bilan yovuzlik ruhi (Axramon)
o‘rtasidagi kurash ta’riflanadi. Axuramazda ezgulikni vujudga keltirishda
odamlarni imonli bo‘lishiga undayveradi. Axramon esa unga qarshi odamlarni
yomon ishga boshlaydi.
5
History of Civilizations of Central AsiaThe crossroads of civilizations:A.D. 250 to 750 Multiple History Series UNESCO
PublishingVolume III .1996,394-403
29

Zardushtiylik dinida iymon uch tayanchga asoslanadi:
1) fikrlar sofligi, 2) so‘zning sobitligi, 3) amallarning insoniyligi. "Avesto"
da "Bergan so‘zning uddasidan chiqish, unga sodiq qolish, savdo-sotiq va
shartnomalarda qat’iy amal qilish, qarzni o‘z vaqtida to‘lash, aldamchilik va
xiyonatdan xoli bo‘lish imonlilik alomatidir", -deyilgan.
“Avesto” o‘lkamizda islom dini yoyilguniga qadar (mil. VIII asrgacha)
ajdodlarimiz e’tiqod qilgan zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo‘lgan. Bu kitob
ajdodlarimiz yakkaxudolikka iymon keltirgunlaricha uzoq o‘tmishdan boshlab
ma’naviy izlanish, o‘zlikni anglash yo‘lida bosib o‘tgan tafakkur takomillashuvi
bosqichlarining mevasi sifatida bizgacha еtib kelgan buyuk merosdir.
Zardushtiylik dini odamlarga bu din haqida xushxabar keltirgan payg‘ambar
Zaratushtra nomi bilan bog‘liq holda shartli ravishda shu nom bilan atalib kelinadi.
Aslida “Avesto” kitobida bu din mazdayasna dini deb atalgan. Bu so‘z “Mazdaga
sig‘inmoq” deb tarjima qilinib, Mazda so‘zi “donishmand, oqilli”ma’nosini
anglatadi.
30

Iymonli, e’tiqodli odamlarning yalpi ezgu harakatlari yomonlikni, qabohatni mahv
etadi. Shunda ezgu amalda turgan barcha odamlar adolatli saltanatda abadiy
yashaydilar. Zardusht odamlarga abadiy farog‘atli jannat hayotini va’da qiladi.
Buning nomi “ b ehisht”, ya’ni “Avesto”cha vahu-hishta– “yaxshi hayot” demakdir.
Zardushtiylar ananasi bu jannatni 3000 yildan keyi n keladi, deb hisoblaydi. O‘shanda
Zardusht tuxumidan paydo bo‘lgan x aloskor Saoshyanata muqaddas suv ostidan
chiqib, savobga j o x illarning hammasini Axriman yaratgan daujvah
( do‘zax )x urujlaridan qutqaradi. Saoshyanata kelgach, ezgulik uzil-kesil g‘alaba
qiladi , deyiladi.
Avestoda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. Avesto jamiyati to‘rt ijtimoiy
bosqichdan iborat: patriarxal oila jamoasi - nmana, patriarxal urug‘ jamoasi - vis,
qabila jamoasi - zantu va qabilalar ittifoqi - daxyu. Dax’yu viloyat, mamlakat
ma’nosini ham anglatgan. Oila, urug‘, qabila boshlig‘ini anglatish uchun “pati”
(ota), patni ona nmapatni-xozyayka. Nmanya-oila ma’budasi yoki a’zosi anglatgan
so‘zi ishlatilgan. Demak, oila boshlig‘i - nmanapati, urug‘ oqsoqoli - vispati,
(Visya- urug‘ xomiysi)qabila boshlig‘i - zantupati, mamlakat sardori - dax’yupati
deb yuritilgan. Mamlakatni idora qilgan shaxs “kavi”, ya’ni diniy, dunyoviy
hokimiyat egasi bo‘lib, uning mamlakat boshlig‘igi “sastar” so‘zi ishlatilgan.
Sastar mamlakat harbiy kuchlariga qo‘mondonlik qilgan va poytaxt yoki o‘lkani
boshqarish kirgan.
Sastar va kavi atamalari iqtisodiy hayoti dehqonchilik xo‘jaligi asosida
qurilgan mamlakatlar boshqaruv tizimida uchraydi. Chorvadorlar jamoasida esa
kavi va sastar vazifalarini qabila jabg‘usi bajargan. Avesto jamiyati tarkibining eng
yuqori bosqichi – dax’yu etnogenez nuqtai nazaridan yondoshilsa – bu nafaqat
yirik hududiy birlik, balki ma’lum bir etnik birlikning ma’muriy hududi hamdir.
Shunday hududiy etnik birliklardan 16 tasini nomlari Avestoda tilga olinib,
ularning har biri o‘z navbatida muayyan xalqlar nomi bilan bog‘liq etnik
birliklardir.
36

«Vendidat»da murdani yoqqan kishiga nisbatan o‘lim jazosi belgilangan.
Sudya vazifasini kohinlar, jamoa boshliqlari amalga oshirgan.
«Asha» ya’ni haqiqatning ilohiy ifodasi bo‘lib, bunga ko‘ra, ikki xil
majburiyat tan olinadi. 1-si biror harakatni sodir etish yoki etmaslik majburiyati, 2-
si bu bitim yoki shartnoma hisoblanib bunga ko‘ra tomonlar o‘zaro biron narsa
to‘g‘risida kelishishadi. Ikkala holda ham, kuch ichilgan qasamda bo‘ladi. U kuch
ilohiy hisoblangan, qasam ichib ahd qilgan kishini o‘z ahdini bajarmagan yoki uni
buzgan hollarda haqligini isbotlash uchun Ordaliya (sinab ko‘rish usuli) o‘tkazib,
sinash usulida o‘t bilan sinash, ko‘kragiga qizigan temirni bosish kabilar
qo‘llanilgan.
Agar qasam bilan bog‘liq bo‘lsa, suv bilan, shartnomaga oid bo‘lsa o‘t bilan sinash
yo‘li bilan aybdor yoki gumondorga o‘zini haqligini isbotlashga imkon berilgan.
Zaroastr joriy etgan orda l iyaning 33 usuli mavjud bo‘lgan. Ayblanuvchi o‘z yonida
turgan kishining o yo qlarini ush lab turgan holda suvga sho‘ng‘igan a n a shu paytda
kamondan o‘q uz il gan, chopqir kishi o‘q ketidan yugurgan u o‘qini suv tagidagi
aybdor o‘lib qolguncha keltirsa, qasam xudosi Varuna aybdorni avf etgan
hisoblangan. O‘t bilan sinashda yonayotgan ikki qator o‘tli chambaraklar orasidagi
tor yo‘lakdan yugurib o‘tish lozim bo‘lgan, agar tirik qolsa, shartnoma xudosi
Mitra uni aybsiz deb hisoblab uni avf etadi. qaynab turgan suyuqlik, yog‘, suv
bilan sinash, sovuq suv bilan sinash, daryo suviga uloqtirish bilan sinash usullari
qo‘llanilayotganda maxsus tayyorlangan o‘simlik shirasini (o‘simlik shirasiga sut
aralashtirib tayyorlangan, mast qilmaydigan) ichirib sinalgan. Xivchinlar bog‘lami
bilan urib sinash keng qo‘llanilgan. “ Avesto ” so ’ zining o ’ zagi “ sto ” bo ’ lib ,
“ o ’ rnatilgan , muqarrar qilingan qonun – qoidalar , hayotning asosiy yo ’ riqnomasi
demakdir . “ Avesto ” zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo ’ lib , otashparas
ajdodlarimizning ijtimoiy hayoti , ma ’ naviy dunyosi haqida ma ’ lumot beradigan
eng ishonchli tarixiy manbadir .
13

alohida ahamiyat kasb etmoqda. Agar insoniyat ushbu g’oyaga yana amal qilmasa,
insoniyat sivilizatsiyasi fojiaga uchrashi tayin deb aytsh mumkin.
Milliy g’oyamizning mazmun-mohiyatining muhim jihatini “Avesto”dagi
xalqlar, millatlar o’rtasidagi hamkorlik, bag’rikenglik g’oyasi tashkil etadi. Shunga
ko’ra milliy g’oyamiz umuinsoniy ahamiyatga egadirki, bu uning hayotbaxshligini
belgilovchi jihatdir.“Avesto”ning deyarli har bir bayti mazmunida insonning
tabiatiga uyg’un munosabatda bo’lishi haqidagi fikr qizil ipdek bo’lib o’tgan.
Bunda inson tabiatni muqaddas, ilohiy deb bilish zarurligi uqdiriladi va kishilar
bunga qat’iy rioya qilganlar.Kishilar tabiatga ozor yetkazmaganlar, bugungi ilmiy
til bilan aytganda, uning qonunlarini buzmaganlar. Ya’ni havo, suv, tuproqni toza
saqlaganlar. Agar insonlar “Avesto”dagi pandnomalarga quloq osib, ularga rioya
qilganlarida hozirgi jahon sivilizatsiyasiga xavf solayotgan ekologik muammolar
yuzaga kelmagan bo’lardi. Bu muammolarni bartaraf etishning yo’li esa
“Avesto”dagi bayon etilgan o’gitlarni qonun doirasida amal qilishdir.
Muxtasar qilib aytganda, zardushtiylik dini, uning muqaddas kitobi “Avesto”
xalqimiz madaniy merosining noyob, bebaho durdonasi bo’lib, unda ilgari surilgan
yuksak gumanistik, tinchlik, ozodlik diniy bag’rikenglik, xalqlar o’rtasida do’stlik,
hamkorlik g’oyalari milliy g’oyamizning manbai bo’lib hisoblanadi. Bugungi
kunda mazkur noyob merosni o’rganish xalqimizda, ayniqsa yoshlar ongida milliy
g’ururni, tarixiy ongni shakllatirishda eng muhim, samarali omil bo’lib xizmat
qiladi.
...“Eng mo‘tabar, qadimgi qo‘lyozmamiz “Avesto”ning yaratilganligiga 3000 yil
bo‘lyapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig‘ida, mana shu
zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlari-mizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy,
tarixiy merosidir. “Avesto” ayni zamonda bu qadim o‘lkada buyuk davlat, buyuk
ma’na-viyat, buyuk madaniyat bo‘lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjat-dirki,
buni hech kim inkor etol-maydi”... ( Islom Karimov)
26

kishining o’z yurti, xalqi koriga yarashligi, boshqalarga yaqinlik qilishdan
horimasligi fazilatlarga ega bo’lish komillikning muhim bir ko’rsatgichi deb
qaraladi. Milliy g’oyamizning muhim tomonlaridan biri bo’lgan komil inson
g’oyasi ham ma’naviy – axloqiy tamoyillarni o’zida mujassamlashtirgan, kishilarni
ezgulikka undaydigan g’oyadir. Shu nuqtai nazardan qaraganda milliy
g’oyamizning teran ildizlari “Avesto”dagi insonparvarlik g’oyalariga borib
tutashadi, undan doimiy ravishda oziqlanadi:
Bugungi kunda milliy g’oyamizda komil insonni shakllantirish dolzarb
masaladirki, bunda bo’lib ma’naviy merosimiz, xususan “Avesto”dagi ana shu
haqidagi hayotbaxsh g’oyalar muhim omil bolib xizmat qiladi. Ana shu omilni
“ishga solish” ma’naviy tarbiya yo’nalishining vazifasi bo’lib hisoblanadi. Mazkur
tarbiya esa tizimlilik va uzluksizlik tamoyili asosida olib borishni talab
etadi.Hozirgi davrda dunyo miqyosida kechayotgan voqealar, turli hududlarda
kechayotgan qon to’kishlar, geosiyosiy kuchlarning maqsad muddaolari tahlildan
o’tkaziladigan bo’lsa, ularni bundan uch ming yildan oldin “Avesto”da bayon
etilgan ezgulik va yovuzlik o’rtasidagi kurash tamoyilidan turib baholash mumkin.
Darhaqiqat, o’z mafkuraviy poligonlariga ega buyuk davlatchilik shovinizmi,
agressiv millatchilik, diniy eksterimizm va terrorizmning faoliyatlari ezgulik
yo’lida paydo bo’lgan katta xavfdir. Bugungi kunda insoniyat sivilizatsiyasini
halokatdan faqat ezgulikka asoslangan ma’naviyat, insoniyatning ma’naviy
kamolotini saqlab qolishga qodirdir. Insoniyat “Avesto”da ilgari surilgan tom
ma’nodagi Ezgulik haqidagi g’oyalarni inobatga olmaganligi sababli global
miqyosidagi fojialarga, xususan jahon urushlarini o’z boshidan kechirdi. Bulardan,
aftidan, saboq olmaganki, hozirda “yadro poligonlaridan ham xavfliroq mafkura
poligonlari yuzaga keldi. Buni bartaraf etishning yo’li esa bitta-ma’naviy, diniy
bag’rikenglikka asoslangan xalqlar, davlatlar, millatlar o’rtasidagi o’zaro
hamkorlik, hamjihatlik, do’stlik rishtalarini mahkam bog’lashdir. Bu g’oya bundan
2700 yil oldin, muqaddas bitik - “Avesto” da ilgari surilgan ediki, u hozirgi kunda
25

1.2. "Avesto"ning yozma manba sifatida shakllanishi.
«Avesto»da qarindoshlarning o‘zaro oila qurishi qonun bilan qat’iy man
qilingan. Ko‘p bolali ayollarga tuyalar berilgan. Bolasi-ni nobud qilgan ayollar esa
o‘limga mahkum etilgan. Shuningdek oilasini, bolalarini sarson qilgan oila
boshlig‘iga , zinoga beril-gan erkak va ayolga nisbatan darra bilan kaltaklash yoki
o‘lim jazosi qo‘llanilgan. Bir y o‘la 2-3 ta farzand ko‘rgan ayolga bir juft sog‘in
sigir, sariq tuya berilgan, davlat xazinasidan nafaqa to‘langan.
Jinoyat va jazo . Zardushtiylik aqidasiga qo‘ra, yolg‘on gapirish, birovni
aldash guno h , ya’ni jinoyat h isoblanadi. Tabiatga nisbatan qo‘pol muamalada
bo‘lganlarga ham jazolar tayinlangan , yer, suv, tuproq, olov, muqaddas
hisoblangan.
«Avesto»ning «Vandidot» qismining 5-bobida tabiat va atrof-muhitni
bulg‘aydirgan va turli kasalliklar tarqatadigan hayvon va hashoratlarni yo‘qotishga
kuchli da’vat etilsa-da, lekin uy jonivor-larni ehtiyot qilishga chaqirilgan. Suv yoki
(OV) itini o‘ldirgan kishi 10.000 barsuk, 10.000 ruhiyatni tetiklashtiradigan
o‘simlik bargi terib berish lozim. Shuningdek, u 1000 ta echkiemar, 1000 ta suv
qo‘ng‘izi, 1000 ta kasal tarqatuvchi pashshani o‘ldirib gunohini yuvishi lozim
bo‘lgan.
Bu haqidagi qonunlar «Avesto»ning «Vendidat («Viy daevo datem-
oromiycha devlarga qarshi qonun») nomi bilan atalgan bobida shaxsning suvdan
foydalanish, jinoyat va jazo, oila-nikoh, mulki bilan bog‘liq huquqlarni tartibga
soluvchi qoidalar o‘z aksini topgan. Ushbu qonunning 13-15 boblarida suvni
tejash, uni qadrlash, undan unumli foydalanish haqidagi qoidalar bitilgan. Unda
har kuni ikki marta sug‘orish mumkinligi, har bir ekin ekuvchi bir belkurak
kenglik va chuqurlikdagi ariqqa sig‘adigan suv olishga haqli ekanligi, suvni
taqsimlash ishlarini kohinlar amalga oshir-ganligidan dalolat beradi. Jumladan,
odam yoki it o‘ligini yerga ko‘mib uni olti oygacha qazib olmagan kishi ming
darra, agar bir yilgacha qazib olmasa, u holda uni ming darra urish bilan jazola-
nishi ko‘rsatilgan.
12

“Videvdat” kitobi devlarga qarshi qonun “Vendidat” tarzida ham uchraydi.
Avesto qismlari orasida birmuncha yosh, lekin to‘liq saqlangan kitobdir.
Uning b oblari “fragard” deb atalgan. Fragardlarda Axura Mazda yaratgan 16ta
viloyatlar, jumladan Xvarizam (Xorazm), Gava Sug‘uda (Sug‘d), Mouri (Marv),
Baxdi (Balx) haqida, dehqonchilik va chorvachilikning savobli sharofatlari haqida
ma’lumotlar berilgan.
Tibbiy, kosmogonik, ahloqiy, geografik masalalar aks etgan
Davr jihatdan ulardan yosh hisoblangan Videvdat esa sosoniylar davrida
(Shopur I davrida) tahrir qilinib kitob holiga keltiriladi
"Avesto" da uning Vendidad (Videvdat) kitobida qadimgi Turon o‘lkasi va
Eronning o‘ziga xos tarixiy jug‘rofiyasi bayon etiladi. Jumladan, Axuramazda
Spitamid Zardushtga bunday deydi: "Ey, Spitamid Zardusht, men, Axuramazda, bu
noxush, g‘amgin joyni osoyishta, farog‘atli o‘lkaga aylantirdim. Eng avvalo g‘oyat
ezgu joriy qilib, yurtlar ichra eng yaxshi yurt qilib, daitiya daryosi yoqasidagi
go‘zal Ayranem-vaedja-Eronvejni yaratdim. Lekin yovuz Axaramon mening
ziddimga turib u yurtning ofati bo‘lgan sariq ilonlarni va devlar yuborgan qishni
yaratdi. U yurtda o‘n oy qahraton qish ikki oy yoz bo‘ladi: еri uchun ham, suvi
uchun ham, naboti (o‘simligi uchun ham sovuq (bu qishu yoz oylari). qishi
qahratoni, uning poyoni o‘ta saryog‘in. Men, Axuramazda yaratgan yurtlarning
ikkinchisi Gava-so‘g‘dlar yashaydigan yurt. Bu yurtda yaylovlar bo‘liq o‘tloqlar
serut, mollari semiz... .
Uchinchi o‘lka - Mouru (Marg‘iyona) qudratli yurt, haq yo‘liga sodiq
yurt ...; Tog‘lari baland ko‘tarilgan go‘zal yurt - Bahdini yaratdim men,
Axuramazda ..., Mouru va Baxdi o‘rtasidagi Nisayya yurtini ham men
yaratdim...".
33

qilib aytganda, insonning o’z homiyligiga erishishi uning o’z ixtiyoriga berilgan.
Bunga esa u faqat ezgulik yo’lini tanlash, yovuzlikdan qochish orqaligina erisha
oladi.
3.Ilohiy majmua “Avesto”da inson ulug’lanib osmonga ko’tarilgan. Uning
aqlligiga hamdu sanolar o’qilgan. Buyuk kalomda insonga bebaho ne’matlar ato
qilinganligi zikr qilinadi. Mana e’tibor bering, mo’tabar manbaada odamning
yaratilishi haqidagi muborak kalimalarga duch kelamiz.“Ahura-Mazdani o’zi, -
deyilgan :Avesto”da – o’z ruhida, odamni jonli, ongli, o’zini o’zi anglatuvchi qilib
yaratgan”.Ha, olamdagi hamma jonli-yu jonsiz, barcha borliqning yaratuvchisi
ham O’zi. Oliy Ilohning juda ko’plab bunyodkorliklari borki, ammo eng sarasini
odamzotga baxshida etgan.Ha, Yaratuvchining yaratuvchiligi natijasida jumlayi
jahon yaralgan, shularning ichida yakkayu yagona onglisi – inson, odamdir. Oliy
Iloh nafaqat odamzotni yaratgan, balki ularni ko’paytiruvchi ham o’zidir. Mana
e’tibor bering “Mening (Oliy Iloh) ko’rkam va ulug’vor himoyatimda…”, “juft
oyoqli odamzot ham ziyoda bo’ldi” kabi bashoratlarida Parvardigorning yana bir
muruvvati namoyon bo’ladi. Yaratganning bandalariga siylovlar servo,
mehribonliklari behisobdir.
“Avesto”da odam urug’lanar ekan, sharaflanar ekan, buning boisi, ularda insoniy
fazilatlarning jamlanganligidandir. Ijobiy hislatlar odamni bezaydi. Bu holat ham
majmuada qoyil qolarli darajada tarannum etilgan. Insoniy fazilatlarning odamzot
uchun nihoyatda muhimligi ishonarli raqam etilgan “Yaxshi fikr” ilohiy qonun
ruhidagi, -deyilgan “Avesto”da – yaqin kishisiga mehribon bo’lish, muhtojlik va
xavf-xatar ostida qolganda ko’maklashish, yovuzlikka qarshi, kishilar baxt va
saodati uchun faol kurashishga shaylik, hamma bilan ahil va totuvlikda, o’z
maslakdosh birodarlari bilan do’stlik va hamjihatlikda yashashga intilish ruhidagi
niyyatlar va fikrlar musaffoligi tushuniladi. Inson o’z fikr hayolida boshqalarga
hasad qilmasligi lozim, yaxshi niyyatli kishi darg’azab bo’lmaydi va boshqa
jaholatlarga berilmaydi. Chunki bunday holatda u yaxshi niyyatini yo’qotadi,
burch va adolatni unutadi va nojo’ya harakatlar qiladi”. Bitta iqtibosda shuncha
23

1-eng qadimgi davr-adolat va insoniy saodat hukmron bo‘lgan (Ya sn a 32)
2-davr ezgulik ru h lari bilan yovuzlik ru h lari o‘rtasida adolat uchun kurash.
3-davr - aql-idrok va adolat tant a na qiladi va bu davrda dehqonlarning
badavlat, davlatning mustahkam bo‘lishi uchun yaxshilik ta’limini va sadoqatini
amalga oshirib, yaxshi hokimlar hukm yurita v ersinlar, adolatli qonunlarni amalga
oshirsinlar (Yasna,48).
Zardushtiylik ta’limotida rostlik va haqiqat uch ma’naviy-huquqiy g‘oyaga
asoslanadi: ezgu fikr, ezgu kalom (so‘z), ezgu amal (ish).
« A vesto»da Oila va niko h munosabatlari quyidagicha tartibga solingan :
15 yoshga to‘lganlar b a log‘at yoshida hisoblangan. Bu o‘smir lar
zardushtiylikka e’tiqodi ramzi sifatida beliga yung ipakdan to‘qilgan kamar
bog‘lab yurishi va «otashparastlar ibodatxonasida o‘tkazila-digan diniy
marosimlarda qatnashishi shart bo‘lgan» diniy tarbiya bolaning 7 yoshidan
otash parastlik ibodatxona sida boshlanadi 1) diniy va ahloqiy tarbiya . 2) jis moniy
tarbiya 3) o‘q ish va yozish ga o‘rgatishdan iborat bo‘lgan.
«Zardushtiy»larda bolalarda axloqiy, aqliy, jismoniy, jin-siy xislarni,
rostgo‘ylik, vatanparvarlik, sahiylik fazilatlarini tarbiyalashga jiddiy e’tibor
berilgan.
O‘g‘il bolalarga kurash tushish, otga suvlik solish, uni egarlash, mol boqish,
urchitish, tuya-otlarni parvarishlash, ularni boshqara olish, ularni yirtqich
hayvonlardan himoya qilish uchun 50dan ortiq harbiy qurol ishlata olish
malakasini egallash majburiy bo‘lgan. Ularga chavandozlik va 32 xil harbiy hunar
o‘rgatilgan.
Qiz bolalarni tarbiyasiga alohida e’tibor berilgan. qiz bolalarning ip yigirish,
liboslar tikish, o‘g‘il bolalar bilan kurash tushish, chavandozlik, qilichbozlik,
suvda suzish, kamondan o‘q uzish kabi jismoniy-harbiy malakani egallashi
majburiy bo‘lgan. Ana shundan so‘ng qizlar 15, o‘g‘il bolalar 16 yoshida oqsoqol
boshchiligida jamoa oldida maxsus imtihondan o‘tkazilgan. qizlarga «kadbonu»
ya’ni, «uy bekasi», yigitlar esa, «kad xudo»- «oila boshlig‘i» bo‘lish huquqini
qo‘lga kiritadilar.
10

« A vesto»da o‘smirlar 15-16 yoshlarida balog‘atga yetgan va turmush qurish
huquqiga ega deb ko‘rsatilgan. Agar erkak zurriyod qoldirish qobiliyatiga ega
bo‘lsa-yu, ammo uylanmasa unga tamg‘a bosishar yoki beliga zanjir bog‘lab
yurishga majbur qilishgan. Yer yuzida zurriyotni ko‘payishiga qarshi chiqib,
turmush ko‘rmay yurgan qizni qopga solishib, 25 darra kaltaklashgan.
Zardushtiylik dinid a erkak kishi sog‘lom bo‘lishi uchun o‘z vaqtida to‘yib ovqat
yeb yurishi olqishlanadi. Serfarzandlik ham qo‘llab-quvvatlangan. Zardusht
Axuramazdadan «serfarzand xonadonga nima berasan» deb so‘ralganda: u
“ bunday odamlarni o‘z ximoyamga olaman, h ayotini farovon, rizqini mo‘l
qilaman ” deb javob beradi.
11

insoniy fazilatlarning jamlanishi, go’yo hikmatlar guldastasiga o’xshaydi. Yana
shunisi e’tiborga loyiqki, “Avesto”da u yoki bu muammo qo’yilar ekan, uning o’z
maqsadi bor, buning ustiga asosli, bir-biriga zanjirdek bog’langan. Parchani takror-
takror o’qib, shunday xulosaga kelasizki, uning mualliflari nihoyatda bilimdon, aql
idroki qiyomiga yetgan donishmandlardir. So’zlarning salmog’i zalvorli, pishiq,
puxta, joy-joyiga qo’yilgan, ombirdek tishlaydi. Jumlalar shunday qoliplanganki,
bo’y-bastiga moslab sarflangan. Jumladan, “…yaqin kishisiga mehribon bo’lish,
muhtojlik va xavf-xatar ostida qolganda ko’maklashishga shay” turar ekan, lekin
bu joyda ana shu talablarga ham katta mas’uliyat qo’yilyapti, u “yaxshi fikrli”,
buning ustiga “ilohiy qonun ruhidagi” inson bo’lmog’i kerak, agar mana shu
talablarga javob bera olmasa, unga hech qanaqa yordam yo’qHaqiqat turmush
tarzining asosini tashkil etgan. Buning ustiga ushbu talab har kimga yoki
hammadan emas, balki “yaqin kishisiga” qo’yilyapti.“Avesto”ning mazmunidan
insonparvarlik navosi taralib turganini payqaysiz. Inson manfaati, odamlarga
g’amxo’rlik manaman deb turibdi. Fidoyilik, odamlar ishqida yonish, ularni
deyish-insoniylik fazilatlarining asllaridir. Oliyjanoblikning boshi ham shunday
boshlanadi:”…hamma bilan ahil va totuvlikda, o’z maslakdosh birodarlari bilan
do’stlik va hamjihatlikda yashashga intilish..”dan hosil bo’ladigan natija-
omonlikning mevasi totli, oqibatli sharofatlidir.Milliy g’oyamizning muhim
tomonlaridan biri shundaki, u insonni ulug’laydi va insoniy munosabatlar
shakllanishini muhim vazifa sifatida qaraydi. Milliy istiqlol g’oyasida turli millat,
turli e’tiqodga ega bo’lgan kishilarning bir zamon, bir vatanda o’zaro hamkorlik,
do’stlik munosabatlarida yashashlari zarurligi alohida tamoyil hisoblanadi. Mazkur
gumanistik g’oya-tamoyil “Avesto” yuqorida qayd etilgan xalqlar o’rtasidagi
do’stlik, birodarlik ezgulikning muhim jihati haqidagi g’oya bilan hamohangdir.
Aniqroq qilib aytganda “Avesto”ning ushbu g’oyasi milliy g’oyamizning ma’naviy
manbai bo’lib xizmat qiladi.
“Avesto”da inson komilligi haqidagi qarashlar bayon etiladiki, bunda u yuqorida
ta’kidlaganimizdek o’zining ezgulik yo’lidagi sa’y-harakati orqali erishadi. Bunda
24

tirishtiradi”. (O’sha jurnal, 95-bet.).Sobiq ittifoq davrida dunyo olimlari o’rgangan
ilk vatani bo’lgan “Avesto”ni O’zbekistonda sistemali, ma’naviyatimizning
manbai sifatida o’rganishning imkoni bo’lmadi. Bu kitob faqat mustaqillik
yillarida o’zining haqiqiy qadr-qimmatini topdi. Prezident I.A.Karimov tashabbusi
bilan 2010-yili “Avesto” yaratilganligining 2700 yilligi yurtimizda xalqaro
miqyosda, Xiva shahrida unga atalgan majmua qo’yildi. Mustaqillikka
erishganidan so’ng o’tmish ma’naviy merosimiz qayta tiklandi va bu borada juda
katta ishlar amalga oshirildi. Shu jumladan, xalqimiz tarixining muqaddas kitobi
“Avesto”ning to’la matni o’zbek tiliga tarjima qilinib, nashr etildi (2001-yil). Va
uni o’rganish bo’yicha tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Hozirgi
tadqiqotchilarimizdan M.Qodirov, M.Ishaqov, A.Sagdullaev, A.Qayumov, A..
Mahkam, F. Sulaymonova, T.Mahmudov va boshqalar “Avesto”ni o’rganish
bo’yicha risola, manografiya, ilmiy maqolalarini chop ettirdilar.
20

Fransuz sharqshunosi A. Dyuperron 1771 yilda “Avesto”ni fransuz tilidagi
tarjimasininashr qiladi.
Rus olimi A. O. Маkаvеl’skiy“Avesto” ustida tadqiqotlar olib boradi, 1960
yilda “Avesto”ni ilmiy o’rganish tarixi” monografiyasini nashr ettiradi.
“Avesto” kitobi mamlakatimizda mustaqillikdan keyin jiddiy o’rganila
boshlandi. O’zR Vazirlar mahkamasi ushbu noyob kitobning xalqimiz va millliy
davlatchiligimiz tarixidagi ulkan ahamiyatini hisobga olgan holda, “Avesto”
yaratilganligining 2700 yilligini nishonlash to’g’risida 2000 yil 29 mayda 110 sonli
qaror qabul qildi. Va bu 2011 yilda keng nishonlandi. tamoyillari bilan
yo’g’rilgan ma’naviyati qadimgi davri zardushtiylik ta’limoti negizida rivojlanadi.
Mazkur ta’limotning muqaddas kitobi “Avesto”da ilgari surilgan g’oyalar
mohiyatan milliy g’oyamizning dastlabki bosqichidagi mazmuni, tamoyillari o’z
ifodasini topgan. “Avesto” kitobida Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi
davridagi moddiy va ma’naviy hayoti, diniy qarashlari, dastlabki dunyo va unda
o’zining o’rni haqidagi tasavvurlari, urf-odatlari haqida ma’lumotlar beradi.
Shuningdek qadimgi ajdodlarimizning orzu-istaklari, maqsad va muddaolari ham
kitobning asosiy mazmunini tashkil etadi.
“Avesto” (“Hayot yo’riqnomasi”) zardushtiylik (otashparastlik) dinining
muqaddas kitobidir. Mazkur din mil.avv. XIII-XII asrlarda Markaziy Osiyoda,
Amudaryo sohillarida va Marg’iyonada vujudga kelgan yakkaxudolikni targ’ib
etgan dindir. “Avesto” bizga eng keyingi rasmiylashtirilgan variantda (340 jildi)
ma’lum. Bu davrga kelib undagi ba’zi totemistik va ko’pxudochilik unsurlari
boshqacharoq talqin qilinganini va ya’ni ezgulik hudosi- Axuramazda va yovuzlik
hudosi Ahriman boshqa hudolar qavmiga kiritilganini ko’ramiz.
Zardushtiylikkacha ushbu mintaqada ko’pxudolikka e’tiqod qilish mavjud
bo’lganki, bu turli qabilalar o’rtasidagi nizo, qarama-qarshiliklar va buning
negizida o’zaro to’qnashuv, urushlar tez-tez sodir bo’lib turgan. Shunga ko’ra bu
davrda qabila, elatlar o’rtasida o’zaro hamkorlik, hamjihatlik aloqalarini o’rnatish,
15

II BOB. "AVESTO"DA AKS ETGAN TARIXIY VOQEALAR VA
MA’LUMOTLAR
2.1. "Avesto"ning zamonaviy tarixiy tadqiqotlar uchun ahamiyati
“Avesto” Zardushtga vahiy qilingan kitob hisoblanadi. Zardusht tarixiy shaxsmi
yoki yo’qmi, uning yashagan davri fanda hal qilingan emas. Lekin gap
Zardushtning tarixiy yoki tarixiy shaxs yoki emasligigida emas. Muhimi insoniyat
tarixida birinchi bo’lib, uning tomonidan insonning bu dunyodagi ishlariga yarasha
narigi dunyodagi javob bermoqligi ta’limotning ilgari surilganligidur.
“Avesto”ning ma’naviyat, ilmiy g’oya bilan bog’liq tomoni shundaki, unda
umuminsoniy ahamiyatga molik ezgulik, uning qaror topishi uchun qarash
g’oyasining ilgari surilganligidir. Zardusht ta’limotida olam tartibi ijtimoiy
barqarorlik, tinchlik, xalqlar o’rtasidagi hamkorlik kishilarning ongli ravishda
ezgulik tomonida turib faol kurashishga bog’liq degan g’oya olg’a surilgan. Bu
g’oya umuminsoniy ideallarini o’zida mujassamlashtirgan ma’naviyatimizning
tamal toshlaridan biridir.
“Avesto” da yuksak axloqiy me’yorlar, ma’naviy qadriyatlarni ifodalashda
ezgulik va yovuzlik kuchlari o’rtasida doimiy qarama-qarshi kurash mavjudligi va
baribir ezgulik yovuzlik ustidan g’alaba qiladi degan g’oya bosh mavzu
hisoblanadi.
Ezgulik ma’budasi Ahura Mazda, yovuzlik ibtidosi va yaratuvchisi Ahriman
o’rtasidagi kurash natijasi insonning ongli ravishda ezgulik tarafida turmog’iga
bog’liq. Ahura Mazda bunyodkor ishlarni qiladi, odamlarga ezgulik va yaxshilik
ulashadi. Ahriman esa buzadi, yakson etadi, kishilar orasida g’araz va adovatni avj
oldiradi. Ikki kuch hech qachon bir-biri bilan chiqisha olmaydi. “Avesto”dagi
ko’plab hikoyat, rivoyatlar va mifologik obrazlar asosan ana shu kuch o’rtasidagi
qarashni tasvirlaydi. Kitobdagi bunday rivoyat, miflar adabiyotshunos olim
Abdurashid Abdurahmonovning “Qadimgi tarixiy adabiyot” nomli kitobida
21

KIRISH
Markaziy Osiyo xalqlari tarixi va madaniyatini o‘rganishda qadimiy yozma
manbalar alohida o‘rin tutadi. Shunday nodir manbalardan biri – "Avesto"dir.
Ushbu asar o‘zining mazmuni, tarixiy ahamiyati va madaniy meros sifatida
qadimgi e’tiqodlar, turmush tarzi va jamiyat tuzilishini aks ettirishi bilan
ahamiyatlidir. "Avesto" nafaqat diniy manba, balki tarix, tilshunoslik, falsafa va
boshqa sohalar uchun ham qimmatli ilmiy xazinadir.
Mavzuning dolzarbligi . "Avesto" orqali Markaziy Osiyo xalqlarining
qadimiy hayoti, dunyoqarashi va madaniyati haqida chuqurroq tasavvurga ega
bo‘lish mumkin. Ayni paytda, "Avesto" tili ham maxsus e’tiborga loyiq bo‘lib,
uning grammatik va leksik xususiyatlarini o‘rganish bugungi kun tilshunoslik fani
uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy tillarga, xususan, fors va boshqa
hududiy tillarga "Avesto" tilining ta’sirini tahlil qilish ushbu madaniy-madaniy
bog‘liqlikni ochib beradi.
O’rganilish tarixi. "Avesto"ni o‘rganish tarixi bir necha asrga borib
taqaladi. Ilk marta G‘arb olimlari orasida Abraham Hyacinth Anquetil-Duperron
tomonidan XVIII asrda "Avesto" o‘rganila boshlangan. Keyinchalik James
Darmesteter va Friedrich Spiegel kabi olimlar "Avesto"ning tarjima va sharhlari
orqali uning mazmunini keng ilmiy doiralarga tanishtirdilar.
Sharq olimlari ham "Avesto"ni o‘rganishda katta hissaga ega. Xususan,
o‘zbek olimlari tomonidan XX asrda va keyinchalik XXI asrda mazkur manbaning
o‘zbek madaniyati va tarixiga bog‘liq jihatlari tadqiq qilina boshladi. Bugungi
kunda "Avesto" nafaqat tarixiy va diniy manba sifatida, balki zamonaviy tarixiy
jarayonlarni tushunishda muhim vosita sifatida qaralmoqda.
Ushbu kurs ishi davomida "Avesto"ning tarixiy ahamiyati, unda aks etgan
tarixiy va madaniy ma’lumotlar, shuningdek, Avesto tilining grammatik va leksik
3

X ULOSA
Mazkur tadqiqot davomida "Avesto"ning tarixiy manba sifatidagi ahamiyati
va uning tili xususiyatlari atroflicha o‘rganildi. "Avesto" nafaqat diniy asar, balki
Markaziy Osiyo xalqlari hayoti, madaniyati va e’tiqodlarini o‘rganish uchun
muhim ilmiy xazina ekani isbotlandi. Ushbu nodir asarda qadimgi jamiyatlarning
ijtimoiy-iqtisodiy tizimi, siyosiy tuzilishi va urf-odatlari haqida qimmatli
ma’lumotlar mujassamdir.
Tadqiqot natijasida "Avesto"ning qadimgi O‘zbekiston va Markaziy Osiyo
xalqlari tarixini o‘rganishda noyob yozma manba hisoblanishi aniqlandi. Unda aks
etgan diniy-falsafiy qarashlar jamiyatning turmush tarzini oydinlashtirishga
yordam beradi. Avesto tili esa hind-evropa tillarining qadimiy tarmog‘i sifatida
nafaqat lingvistik, balki madaniy bog‘liqliklarni o‘rganishda ham muhim rol
o‘ynaydi. Ushbu tilning grammatik va leksik xususiyatlari zamonaviy fors va
boshqa tillar rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgani aniqlandi. Shuningdek,
Avesto tili orqali qadimgi e’tiqodlar va diniy atamalar bugungi tilshunoslik va
madaniyatshunoslik fanlarida chuqur o‘rganilayotgani, bu esa qadimiy va
zamonaviy tillar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni yoritishga yordam berayotgani
ta’kidlandi.
"Avesto"ni tadqiq etish tarixi davomida ko‘plab G‘arb va Sharq olimlari uning
mazmuni va ahamiyatini ochib bergan bo‘lsa, O‘zbekistonlik olimlarning mazkur
yo‘nalishdagi izlanishlari milliy madaniyatimizni chuqurroq anglashga xizmat
qilmoqda. Bu tadqiqot davomida belgilangan maqsad va vazifalar to‘liq amalga
oshirilib, "Avesto" haqida to‘plangan ma’lumotlar va olib borilgan tahlillar uning
nafaqat tarixiy va diniy, balki zamonaviy ilm-fan uchun ham dolzarb manba
ekanini tasdiqladi.
38

birlashmasi, «nmana», uy, oila jamoasi “ dmana ” , katta oila jamoasi oqsoqoli
“ nmanapati ” , urug‘ jamoasi boshlig‘i “ vis ” , katta qishloq oqsoqoli «vispati» qabila
boshlig‘i «zantupati», viloyat hokimi “ daxyupati ” (bir necha viloyat-larning
boshlig‘i va harbiy boshliq “ daxiyu sastar ” ) . qonun chiqaruvchi organ oqsoqollar
kengashi «varzanapati» deb, xalq Majlisi esa «vyaxa» deb atalgan. Oqsoqollar
Kengashining uyushmasi kohin Oliy sudya vazifasini bajargan, uni
“ Zaraushtroema ” deb atashgan, uni h ukmi qat ’ iy bo‘lgan, unga h ech kimni e’tiroz
bildirishga haqi bo‘lmagan. Oqsoqollar kengashi-varzanapati qo‘lida diniy
mafkura va h okimiyat birlashgan. Ular jamoa faoliyatidagi ijtimoiy huquqiy va
xo‘jalik masalalarini h al etganlar 2
. Katta oila jamoasi oqsoqoli “ nma na pati ” oila
jamoasi uchun diniy va dunyoviy boshliq hisoblangan. «Vis» mu h im ijtimoiy
siyosiy va huquqiy vazifalarini bajargan. U katta oila jamoasi oqsoqollari
«nmapati»lar ichidan saylanib, urug‘ jamoasi boshligi qozi, diniy ko h in, ra h namo
h isob-langan. «D a oxiyu s a star»lar bir necha qabilalar yashaydigan ma’muriy
h ududni, viloyatlar va yirik o‘lkani va h arbiy qo‘mondonlik boshqaruvi vazifasini
bajargan. Ular tomonidan chiqarilgan har qanday nizomlar va buyruqlar jamoa
a’zolari uchun muqaddas qonun vazifasini bajargan.
Jamiyat aholisi 4 toifaga bo‘lingan. Ko h inlar, jangi askar, chorvador va
h unarmandlar. («Yasna», 19 bob) qullar ham bo‘lgan ular – “ vaysa ” , oila
xizmatkorlari «Viranmaja», insoniy huquqlari cheklangan cho‘pon- “ payshautar ”
deb atalgan . Asosiy boylik jamoa boshliqlari, oqsoqollar, sarkardalarni qo‘lida
to‘planib, «gayta» boylik yoki xususiy mulk degan ma’noni anglatadi.
« Avesto » da jamiyat to‘rtta asosiy qismga bo‘linadi. Uy, oila jamoasi -
«nmana», «dmana», urug‘ jamoasi - «vis», «qabila», «zantu», qabilalar ittifoqi -
«dahiyu» deb atalgan. Vis 15 ta qarindosh nmanadan tashkil topgan. Visga qizning
farzandlari kirmagan. Chun-ki “vis” mutlaqo patriarxal oila bo‘lgan. Jamiyat
iqtisodiy asosini urug‘ jamoasi tashkil etib, ijtimoiy huquqiy vazifani bajargan.
Zardushtiylik ta’limotiga ko‘ra Markaziy Osiyoda davlatchilik-ning
shakllanishi 3 davrga bo‘linadi.
2
Saidov A.X.Xalqaro huquq. 2-tom T: 2001 yil
9

Купить