Axloqiy tarbiya jarayonida A.Avloniy merosidan foydalanish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	170.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	27 Noyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Moxira Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 06 Yanvar 2025

16 Sotish

Axloqiy tarbiya jarayonida A.Avloniy merosidan foydalanish

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: Axloqiy tarbiya jarayonida A.Avloniy merosidan foydalanish.
Bajardi: Sayfuddinova Aziza

MUNDARIJA
KIRISH ...................................................................................................................... 1
I BOB. ABDULLA AVLONIYNING PEDAGOGIK QARASHLARI .............. 4
1.1. Abdulla Avloniyning hayot yo‘li ..................................................................... . 4
1.2. Avloniy tashkil etgan maktablar va darsliklar .............................................. . 6
1.3. Abdulla avloniyning pedagogik faoliyati va ta’lım-tarbiya haqidagi
qarashlar..................................................................................................................10
II BOB. TURKIY GULISTON YOHUD AXLOQ ASARIDAGI KOMIL
INSON TARBIYASIGA OID ILGARI SURILGAN G‘OYALAR .................. 14
2.1. Abdulla Avloniy. Turkiy Guliston yoxud axloq .......................................... 1 4
2.2. Abdulla Avloniy komil insonlar tarbiyasi .................................................... 2 4
XULOSA ................................................................................................................ 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................. 35

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Axloqiy tarbiya jarayonida A.Avloniy merosidan
foydalanish, uning ta’limotlari va qadriyatlari orqali yosh avlodga odob-ahloq,
insoniylik, ma’rifatparvarlik kabi fazilatlarni singdirish hamda milliy va
umuminsoniy qadriyatlarni chuqur o‘zlashtirishni ta’minlashda muhim ahamiyatga
ega. Uning asarlaridagi axloqiy tamoyillar, masalan, halollik, mehnatsevarlik,
vijdon, ijtimoiy mas’uliyat kabi g‘oyalar bugungi kunda ham dolzarb bo'lib,
barkamol shaxsni shakllantirishga xizmat qiladi.A. Avloniy merosidan
foydalanishning asosiy xulosalari:
Ajdodlarimiz asrlar davomida sevib mutolaa qilgan “Pandnoma”,
“Siyosatnoma”, “Qobusnoma”, “Axloqi muhsiniy”, “Axloqi jaloliy”, “Axloqi
nosiriy”, “Qonuni hikmat”, “Nigoriston”, “Bahr al-ulum”, “Kachko‘li sultoniy”,
“Jovidoni xirad”, “Bistu se hikmat”, “Hikoyoti dilpisand”, “Odob as-solihin”,
“Turkiy “Guliston” yoxud axloq” singari asarlar shular jumlasidandir. Ushbu
nodir asarlarda avval axloq-tarbiyaga oid biror so‘z va tushunchani izohlab, keyin
unga o‘quvchi amal qilish uchun naqliy va axloqiy dalillar keltiradi. Umuman
ularning mazmun-mundarijasi, ularda ilgari surilgan ilg‘or g‘oyalar bugungi kunda
ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Xitoy donishmandi Syun-Szi “Chaqaloqlar hamma yerda bir xil yig‘ lashadi.
Katta bo‘lganlarida esa turli qiliqlar qilishadi. Bu – tarbiyaning oqibati”, deb
yozgan edi. Olmon faylasufi Immanuil Kant o‘z asarida “Inson faqat tarbiya orqali
inson bo‘ladi, uning qandayligi tarbiyaning natijasidir”, degan fikrni bildiradi.
Tarbiyaga e'tiborsizlikning oqibati nimalarga olib kelishini o‘z vaqtida Abdulla
Avloniy kuyunib, “Bugungi kunda jamiyatimizning yuzini qora qiluvchi
pastkashlar, yomonlar, beboshlar, o‘ g‘ rilar, giyohvandlar va nashavandlar... kecha
tarbiyalariga e'tibor berilmagan bolalardir”, deb yozib qoldiradi.
Adabiyotshunos olim Abdurauf Fitrat “Xalqning harakat qilishi, davlatmand
bo‘lishi, baxtli bo‘lib izzat-hurmat topishi, jahongir bo‘lishi, zaif bo‘lib xorlikka
tushishi, faqirlik jomasini kiyib, baxtsizlik yukini tortib e'tibordan qolishi,

o‘zgalarga tobe va qul, asir bo‘lishi bolalikdan o‘z ota-onalaridan olgan
tarbiyalariga bog‘ liq. Bolalar axloqiy tarbiyani muhitdan oladilar, boshqacha qilib
aytganda, bolalar suvga o‘xshaydi, suv idishning shaklini olganidek, bolalar ham
muhitning odob-axloqini qabul qiladilar”, deydi. Alixonto‘ra Sog‘ uniy tarbiya
xususida shunday yozadi: “Yolg‘ iz insonga emas, barcha jonlik mavjudotlarda
ta’lim-tarbiya ta’siri ko‘z oldimizda ko‘rilib, buning natijalari butun dunyoga
tarqalib turmoqda. O‘qitish-o‘rgatish buyon tursin, suhbat o‘zi ham,
suhbatdoshlarga o‘t bilan suvdek tez o‘tadi. Shuning uchun ham har kimga, suhbat
yo‘ldoshlariga qarab baho beriladi”. Darhaqiqat, nafaqat bir oila, balki yer
sayyorasidagi har bir mamlakatning gullab yashnashi, undagi yashovchi
xalqlarning farog‘ati ham shak-shubhasiz ta’lim va tarbiya tufaylidir. Ma’lumki,
ulug‘ mutafakkir Abu Ali ibn Sino merosida ilm va axloq uyg‘ unligi masalasi
alohida o‘rin tutadi. Allomaning “Tadbiri manzil” risolasida tarbiya masalasi
ko‘proq tahlil etilgan. Xususan, “Tadbiri manzil”da inson tayyor shaxsiy sifat, odat
va ko‘ nikmalar bilan tug‘ ilmasligi qayd etiladi. Bunday xususiyatlar odamning
ijtimoiy hayotida sekin asta shaxsiy va o‘zgalar tajribasi, avvalgi ajdodlar
an'analari, ta’lim-tarbiya o‘zgalarning ta’siri ostida shakllanadi. Shaxs kamolotida
ijobiy fazilat va odatlarni qaror toptirish qanchalik qiyin va mushkul bo‘lsa,
ma’naviy qiyofaga yopishib olgan salbiy jihat va odatlardan xalos bo‘lish
shunchalik murakkabdir. Alloma nazdida bolalar tarbiyasini barvaqt boshlagan
ma’qul: “Bola tana bo‘ g‘ inlari barqaror bo‘lgan, uning tili to‘ g‘ ri, ravon gapirish
va quloqlari tinglash va o‘zgalar so‘zlarini qabul qilish hamda o‘rganilayotgan
narsaga (tabiiy) moyillik paytdan boshlab uni ilmlar va axloq-odob (asoslari)ga
o‘rgatib borish lozim”.
Kurs ishi maqsadi . Axloqiy tarbiya jarayonida A.Avloniy merosidan
foydalanishni o‘rganish.
Kurs ishining vazifasi:
 A.Avloniyning asarlarida axloqiy tarbiyani o‘rganish;
 A.Avloniy asarlarida komil inson tarbiyasi qanday olib borilishi kerakli gi

haqida o‘rganish.
Kurs ishining tuzulishi : Kirish, 2 bob, 6 bo‘lim, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar.

I BOB . ABDULLA AVLONIYNING PEDAGOGIK QARASHLARI
1.1. Abdulla Avloniyning hayot yo‘li
XIX asr oxiri XX asr boshidagi o zbekʻ milliy madaniyatining mashhur
vakillaridan biri ma rifatparvar shoir, dramaturg, jurnalist, olim, davlat va jamoat
ʼ
arbobi Abdulla Avloniydir. U 1878-yilning 12-iyulida Toshkentning Mergancha
mahallasida, to quvchi Miravlon aka oilasida dunyoga keldi. Bolaligi Mirobod
ʻ
mahallasining egri-bugri ko chalarida,
ʻ ko pchilik ʻ qismini ruslar tashkil qilgan
temir yo l
ʻ ishchilari bolalari orasida kechdi. O qchidagi ʻ eski maktabda, so ng ʻ
madrasada o qidi (1885–1886). Mustaqil mutolaa
ʻ bilan shug ullandi. Arab, fors, ʻ
rus tillarini o rgandi. Orenburg, Qozon, Tiflisda chiqib turgan gazeta-jurnallarni
ʻ
kuzatib bordi. Qisqa muddat ichida u ma rifatparvar sifatida tanildi va o lkadagi
ʼ ʻ
ijtimoiy-madaniy harakatchilikning faol namoyandalaridan biriga aylandi.
Abdulla Avloniy pedagogik qarashlari bugungi kunda o‘zbek milliy
maktabini yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi. Avloniy ijodiy merosini chuqur
o‘rganishga qiziqish ortib bormoqda. U insonga xos xulqni ikkiga – yaxshi va
yomonga ajratadi. “Yaxshi xulqlar” deb nomlangan birinchi qismida u 31 fazilat ,
“Yomon xulqlar” deb atalgan ikkinchi qismda esa 20 illatga ta’rif beradi. O‘z
mulohazalarini dalillash uchun Qur`on oyatlari va hadislardan, shuningdek, Arastu,
Suqrot, Ibn Sino, Sa’diy, Mirzo Bedil singari mashhur mutafakkirlarning fikrlarini
keltiradi. Har bir axloqiy kategoriyaga o‘z munosabatini bildirgach, o‘ sha
fikrning mazmunini ifodalovchi bayt yo biror maqol-hikmat ilova qiladi. Avloniy
“axloq ulamosi”ning qarashlari asosida insonlarning xulqlarini yaxshi va yomon
xulqlarga ajratadi, bunga ularning nafs tarbiyasini asos qilib oladi. U yaxshi
xulqlarga fatonat, nazofat, shijoat, intizom, vijdon, vatanni suymak kabi fazilatlarni
kiritsa, g‘ azab, shahvat, jaholat, safohat kabi illatlarni yomon xulqning belgilari
deb biladi. Avloniyning ma’rifatparvarlik va milliy uyg‘ onish g‘oyalarini
kuylagan dastlabki she’rlari o‘zbek milliy uyg‘ onish davri adabiyotining hamisha
bebaho mulki bo‘lib qoladi. U bu turkumga mansub she’rlarida o‘zbek mumtoz
adabiyotidagi she’riy shakllarni katta ijtimoiy mazmun, ma’rifatparvarlik

g‘oyalari, hajviy ruh va xalqona ohanglar bilan boyitdi. Abdulla Avloniy bolalar
uchun ham bir qancha she’r va masallar yozgan. Shoir bu asarlarida maktab
yoshidagi bolalarning fikr doirasini kengaytirish, ularda maktab va kitobga,
mehnatga, tabiatga, Vatanga muhabbat uyg‘ otishni maqsad qilib qo‘ygan. Uning
ko‘ pgina she’rlari zamirida Vatanni sevish g‘ oyasi yotadi. Shoir bu she’rlarida
Vatanni sodda va samimiy misralarda tasvirlaganki, faqat o‘ sha 10-yillarning
o‘rtalaridagina emas, balki bugungi maktab yoshidagi bolalar ham ulardan katta
estetik zavq olishlari mumkin. Darhaqiqat, shoir Vatan ta’rifini boshlab, “Tog‘
laridan konlar chiqar , Erlaridan donlar chiqar… Havosi o‘ ta yoqumlik, Cho‘ llari
bor toshlik, qumlik, Toshkand emas, toshqand erur, Kesaklari gulqand erur”, deya
bolalarda ona diyorga katta mehr uyg‘ otishga erishadi. Ma’rifatchilik va ijtimoiy
mavzu Avloniy she’riyatida markaziy o‘rin egallaydi. Shoir ilm-fanning
fazilatlarini zavq bilan kuylaydi. “Maktab”, “maorif”, “ilm”, “fan” kabi
tushunchalar shoir she’rlarida ezgulikning betim-sol ramzi, obrazi darajasiga
ko‘tariladi, “jaholat” va “nodonlik” esa zulmat va yovuzlik timsoli sifatida talqin
qilinadi. Abdulla Avloniyning “Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi Islom” asari ham
mavjud. Ushbu asar boshlang‘ ich maktablarning o‘quvchilariga mo‘ ljallangan.
Bu asar birinchi marta 1910-yilda Munavvarqori tomonidan Toshkentda Ilm
bosmaxonasida bosilgan. Mustaqillik yillarida esa Zokirxon Afzalov Shokirxon o‘
g‘ li tomonidan 1994-yilda “Fan” nashriyotida chop etilgan. Risolada Odam
alayhissalomdan Muhammad alayhissalomgacha o‘tgan payg‘ambarlarning
qissalari va zuhuri islom zikr etilgan. Islom tarixi fanida payg‘ ambarlar tarixi,
payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning hayotlari va Islom dini tarixi,
shuningdek, ilk xalifalik davri tarixi uch bosqichda o‘rganiladi. Nasiriddin Rabg‘
uziyning “Qissayi Rabg‘ uziy”, Alisher Navoiyning “Tarixi anbiyo va hukamo”
asarlari payg‘ ambarlar tarixiga oid bo‘lsa, Alixonto‘ra Sog‘uniyning “Tarixi
Muhammadiy”si ikkinchi va Rizoud-din ibn Faxrud-dinning “Xulafoi roshidin”
asari uchinchi davrni o‘z ichiga oladi. Abdulla Avloniy asari mana shu uch davrni
mujassamlashtirgan. Adibning asosiy ko‘zlagan maqsadi millat kelajagi bo‘lgan

bolalarni boshlang‘ ich sinfdanoq qisqacha bo‘lsada Islom tarixi bilan
tanishtirish, diniy ma’rifatlarni oshirish, ularning qalblariga iymon nurini
singdirish bo‘lgan. Abdulla Avloniyning bu asari tahsinga sazovordir. U o‘zbek
xalqi madaniyati, ma’rifati bilan bir qatorda qo‘ shni afg‘ on xalqi ijtimoiy-
siyosiy hayotidа ham 1919-1920-yillarda muhim ro‘l o‘ynagan. Sho‘ro
hukumatining Afg‘ onistondagi siyosiy vakili va konsuli vazifasini bajargan.
Abdulla Avloniy asarlar yozish bilan bir qatorda maktablar ochish, xalqni
savodxon qilishi, o‘zbeк xotin-qizlarini o‘qitish, o‘qituvchilar va ziyoli kadrlar
tayyorlash bilan shug‘ ullanadi. U 1923-24-yillarda eski shahardagi xotin-qizlar va
erlar maorif bilim yurtlari mudiri, 1924-29-yillarda Toshkent harbiy maktabida
o‘qituvchi, 1925-34-yillarda O‘rta Osiyo Kommunistik universiteti, O‘rta Osiyo
Qishloq xo‘jaligi maktabida , O‘rta Osiyo Davlat universitetida dars beradi.
Pedagogika fakultetining til va adabiyot kafedrasi professori va mudiri bo‘lib
ishladi. U 1933-yilda o‘zbek maktablarining 7-sinfi uchun “Adabiyot
xristomatiyasi” tuzib, nashr ettirdi. Abdulla Avloniy “Hijron”, “Nabil”, “Indamas”,
“Shuhrat”, “Tang-riquli”, “Surayyo”, “Shapaloq”, “Chol”, “Ab”, “Chig‘ aboy”,
“Abdulhaq” taxalluslari bilan tanqidiy va ilmiy maqola, 4000 misradan ortiq she’r
ijod qilgan. Avloniy 1927-yilda “Mehnat qahramoni” unvoni bilan taqdirlandi.
1930-yilda unga “O‘zbekiston xalq maorifi zarbdori” faxriy unvoni berildi.
Hozirda mustaqil O‘zbekistonimizda Abdulla Avloniy nomida bir qator maktablar
bor. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi bolalar adabiyoti bo‘yicha uning nomida
mukofot ta’sis etgan. Toshkent ko‘ chalaridan biri, Respublika o‘qituvchilar
malakasini oshirish markazi va mahallalardan biri uning nomida. Respublika
o‘qituvchilar malakasini oshirish markazida Abdulla Avloniy muzeyi tashkil
qilingan.
1.2. Avloniy tashkil etgan maktablar va darsliklar
XX asr boshlarida Turkiston madaniy hayotida yuz bergan eng muhim
o zgarishlardan biri maktab o quv ishlarida o zgarish bo ldi. Avloniy bu davrdaʻ ʻ ʻ ʻ
jadidchilik harakatiga qo shilib, Toshkentdagi jadidlarning faol ishtirokchilaridan
ʻ

biri bo libʻ tanildi. Avloniy 1904-yilda Mirobodda, so ngroq ʻ Degrezliqda (1903–

14) xuddi shunday yangi usulda, yangicha maktab ochib, dars berdi va darsliklar
yozdi. 1909-yilda maktab maorif ishlariga yordam beruvchi “Jamiyati xayriya”
ochib, yetim bolalarni o qitdi.ʻ “Adabiyot yoxud milliy she rlar” ʼ nomli to rt ʻ
qismdan iborat she riy to plamining birinchi juz ini nashr qildirdi. Munavvarqori,
ʼ ʻ ʼ
Muhammadjon Podshoxo jayev,
ʻ Tavallo, Rustambek Yusufbekov, Nizomiddin
Xo jayev,
ʻ Shokirjon Rahimiy kabi taraqqiychilar bilan sheriklikda “Nashriyot”
(1914), “Maktab” (1916) shirkatlarini tuzdi. “Taraqqiy”, “Shuhrat” (1907),
“Osiyo” (1908), “Turon” (1917) gazetalarini chiqardi. 1918-yilda Turkiston
Shurolar hukumatining birinchi gazetasi “Ishtirokiyun”ning tashkilotchilaridan va
uning birinchi muharrirlaridan bo ldi.
ʻ U sovet davrida turli mas uliyatli ʼ
lavozimlarda xizmat qildi, qaysi vazifada ishlamasin ilm-ma rifat tarqatish, ta lim-
ʼ ʼ
tarbiya masalalari bilan shug ullanib
ʻ keldi, bilim yurtlarida, oliy maktablarda
o qituvchilik qildi. 1930–34
ʻ yillarda O rta ʻ Osiyo davlat universitetida (hozirgi
ToshDU) kafedrani boshqardi. U 1934-yilda vafot etdi. Avloniy 1927-yilda
Mehnat Qahramoni unvoniga sazovor bo ldi. Avloniy 30 yildan ortiqroq ijod qildi.
ʻ
1916-yilgi mardikorlik voqealarining, so ng inqilobiy talotumlaru milliy ozodlik
ʻ
kurashlarining guvohi bo ldi. O tgan davr ichida, o zi ta kidlaganidek, “o nlab
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
she r
ʼ va maktab kitoblari, to rt ʻ teatr kitobi” qoldirdi. Uning madaniyatimiz
tarixidagi o rni
ʻ haqida gap ketganda, ikki jihatini alohida ta kidlash ʼ zarur:
pedagogik faoliyati va adabiy badiiy ijodi. Uning pedagogik faoliyati, ta lim-
ʼ
tarbiya haqidagi fikrlari XX asrning boshlarida yangi bosqichga ko tarilgan
ʻ
ma rifatchilikning
ʼ xususiyatlarini belgilashda muhim manbalardandir. Avloniy
maktabi gumanistik va erkin tarbiya asosiga qurilgan, dunyoviy va ilg or ilm-fanni
ʻ
bolalarga o rgatishni
ʻ o z ʻ oldiga asosiy vazifa qilib qo ygan, ʻ yoshlarni
mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga aralasha olish qobiliyatiga ega bo lishini
ʻ
ta minlaydigan haqiqiy xalq maktabi bo ldi. Adib bu maktablar uchun darsliklar
ʼ ʻ
tuzdi. Uning avvalgi sinf shogirdlari uchun “Birinchi muallim”i (1911) Oktyabr
o zgarishigacha 4 marta, “Alifbedan so nggi o quv kitobi” – “Ikkinchi muallim”
ʻ ʻ ʻ
(1912) 3 marta kayta nashr etilgan. Axloqiy didaktik mazmundagi “Turkiy

Guliston yoxud axloq” darsligi (1913) XX asr boshlari ijtimoiypedagogik fikr
taraqqiyotida alohida o rinʻ egalladi. Unda tarbiya va axloq masalalari birinchi
marotaba XX asrning talab va ehtiyojlari nuqtai nazaridan tahlil qilingan. Avloniy
xulqlarni an anaviy yaxshi va yomonga ajratar ekan, mulohazalarini Gippokrat,
ʼ
Platon, Aristotel, Sa diy
ʼ Sheroziy, Bedil fikrlari bilan dalillagan holda
zamonaviylikni asosiy mezon qilib oladi. Adib Vatan muhabbatini uning uchun
kurashmoqni eng yaxshi insoniy xulqlardan hisobladi. Vatan – bu har bir kishining
tug ilib o sgan shahar va mamlakati. Uni qadrlamoq, sevmoq, yashartmoq kerak.
ʻ ʻ
Shoir Vatan va unga muhabbat deganda shuni tushungan edi. Tilga, madaniyatga
muhabbat esa, har bir kishining o z
ʻ xalqiga bo lgan ʻ muhabbatidir: “Har bir
millatning dunyoda borlig ini
ʻ ko rsatadurgon ʻ oyinai hayoti til va adabiyotidir.
Milliy tilni yo qotmak millatning ruhini yo qotmakdur”. Avloniy Hijron, Nabil,
ʻ ʻ
Indamas, Shuhrat, Tangriquli, Surayyo, Shapaloq, Chol, Ab, Chegaboy, Abdulhaq
taxalluslari bilan she r,
ʼ hikoyalar va maqolalar yozgan. Shuni aytish kerakki,
Avloniy ancha murakkab hayot va ijod yo lini bosib o tdi. U adabiyotga g oyaviy
ʻ ʻ ʻ
kurashlar g oyat keskinlashgan bir davrda kirib keldi. Hech ikkilanmasdan ma rifat
ʻ ʼ
va taraqqiyot uchun kurashishini maslak etib qabul qildi. Shoir she riyati bilan
ʼ
tanishar ekansiz, qiziq bir holga duch kelasiz. Unda birorta ishqiy she r yo q. U
ʼ ʻ
ijtimoiy muammolarni, el-yurt g amini muhimroq biladi. Xalq va Vatan baxtsizligi
ʻ
oldida har qanday muhabbatni rad etadi. O z
ʻ ona diyorini bamisoli “yor kabi
sevadi”. Butun mehrini shunga bag ishlaydi. Asrimiz boshlari Turkiston takdirida
ʻ
g oyat mas uliyatli bo lgan, uning hayot mamot masalasi hal qilinayotgan bir payt
ʻ ʼ ʻ
edi. Buni Avloniy davrning peshqadam ziyolisi, yirik ma rifatparvar,
ʼ jadidlar
ta limotining
ʼ faol tarafdori sifatida tezda ilg ab ʻ oldi. Dastlabki poetik asarlari
“Adabiyot yoxud milliy she rlar” (I, II, III, GUjuzlar), “Maktab gulistoni” (1916),
ʼ
“Mardikorlar ashulasi” (1917) kitoblarida va “Sabzavor” tazkirasi (1914) hamda
vaqtli matbuot sahifalarida chop etilgan asarlaridir. Ularda ilm-ma rifat targ ib
ʼ ʻ
qilingan, jaholat va nodonlik, eski tuzumning ijtimoiy-axloqiy asoslari qoralangan,
ozod va baxtiyor zamon haqida fikr yuritilgan. Shu jihatdan Avloniyning bu

davrdagi she rlari Hamza, Anbar otin poeziyasiga ohangdoshdir. Avloniy barmoqʼ
vaznini adabiyotda keng qo llagan. Milliy kuylarga moslab she rlar yozgan va
ʻ ʼ
poeziyaning imkoniyatlarini boyitgan. Avloniyning adabiyot oldidagi muhim
xizmatlaridan biri shu bo ldiki, u mardikorlik she riyati deb atalgan yangi adabiy
ʻ ʼ
hodisaning yaratuvchilaridan biri bo ldi.
ʻ 1916-yilgi mardikorlik voqealarini
ifodalovchi “Bir mardikorning otasi o g liga aytgan so zlari”, “Onasining o g liga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
aytgan so zlari”, “Afsus” kabi she rlar yozdi. Ona yurtdan uzoq shimolning qorli-
ʻ ʼ
muzli yerlariga, front orqasidagi qora xizmatga olib ketilgan mardikorlarning
xayrlashuv manzaralarini, haqsizlikni yoritdi. Bu she rlarning ohang va uslubi xalq
ʼ
qo shiqlariga g oyat yaqin bo lib, ular xalqimizning milliy uyg onishida muhim
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rin
ʻ tutdi. Avloniy 1917-yil fevral inqilobini xursandchilik bilan kutib oldi
(“Qutuldik”, “Yotma” she rlari). Oktyabrga bag ishlab “Hurriyat marshi” (1919),
ʼ ʻ
“Ishchilar qulog iga”
ʻ kabi she rlar ʼ yozdi, yangi sotsialistik tuzumni ulug ladi. ʻ
Lekin ko p o tmay, rus sovet tuzumi eski chor tuzumining oldingidan battarroq
ʻ ʻ
shakli ekanligini, sovet siyosati riyokorlik asosiga qurilganligini anglay boshladi.
Jumladan, tantanavor va da
ʼ qilingan erkinlikning berilmaganligi shoir ijodida
g amgin
ʻ tushkun ohanglarning paydo bo lishiga ʻ olib keldi (“Haftalik soatda”
1919). Shularga qaramasdan Avloniy turli mavzularda she rlar yozdi. 1919–20-
ʼ
yilgi Afg oniston
ʻ safariga doir “Afg on ʻ sayohati” kundaliklari esa
mamlakatimizning yon qo shnimiz
ʻ bilan o zaro ʻ do stlik, ʻ totuvlik aloqalarining
o rnatilishi tarixini o rganishda muhim ahamiyatga ega. Avloniy o zbek teatrining
ʻ ʻ ʻ
asoschilaridan edi. U 1913-yilda “Turkiston” teatr truppasini tuzdi. “Turkiston”
o zining qatiy nizomini ham e lon qilgan edi. Uning tashkilotchisi ham, g oyaviy-
ʻ ʼ ʻ
badiiy rahbari ham Avloniy edi. Truppa “Zaharli hayot” (Hamza), “Baxtsiz kuyov
(A. Qodiriy) kabi XX asr boshlari o zbek
ʻ dramaturgiyasining eng yaxshi
namunalarini sahnalashtirgan, teatr ozarbayjon dramaturglari asarlari (“Badbaxt
kelin”, “Xo r-xo r”,
ʻ ʻ “Jaholat”, “Uliklar”, “Joy ijaraga olgan kishi”, “Man
o lmisham”, “Layli va Majnun”, “Asli va Qaram”) ni o zbekchaga tarjima qilib
ʻ ʻ
sahnaga qo ygan.
ʻ Avloniyning o zi ʻ Mallu (“Layli va Majnun”), Fayziboy

(“Baxtsiz kuyov”), Aliboy (“To y”),ʻ Boy (“Padarkush”) rollarini ijro etgan.
Avloniy “Advokatlik osonmi?” (1914), “Pinak” (1915) komediyalari, 1914–17
yillarda yozgan “Biz va Siz”, “Portugaliya inkilobi”, “Ikki sevgi” kabi fojeaviy
asarlari bilan o zbek dramaturgiyasining maydonga kelishi va teatrchilikning xalq
ʻ
orasigatomir otishiga muhim hissa qo shdi.
ʻ Advokat Davronbek orqali
Turkistondagi huquqsizlik, dunyodan xabarsizlikni fosh etdi. “Advokatlik
osonmi?” degan asarida bir qator ko knori
ʻ va qimorbozlar obrazini yaratib,
ma naviy turmushning tuban bir holga kelib qolganlini ko rsatdi. Monarxiyaga
ʼ ʻ
qarshi kurash, bayrog i ostida kechgan 1910-yilgi Portugaliya inqilobi, 1909 yili
ʻ
Turkiyada yuz bergan “Yosh turklar” inqilobi (“Ikki sevgi”) haqida yozib,
adabiyotimizda mavzu va g oyalar ko lamini kengaytirdi. “Biz va Siz”da esa XX
ʻ ʻ
asr boshidagi Turkistonning eskilik va yangilik borasidagi kurashini aniq taqdirlar
misolida yoritib berdi. Avloniy asosiy ijodiy faoliyatining eng sermahsul yillari
1917-yildagi Oktyabr to ntarishiga kadar bo lgan davrga to g ri keladi. Avloniy
ʻ ʻ ʻ ʻ
ijodi 60-yillarning oxiridan o rganila boshlandi. Hozirda uning turli janrlardagi
ʻ
asarlaridan namunalar alohida kitoblar holida chop etilgan.
1.3.ABDULLA AVLONIYNING PEDAGOGIK FAOLIYATI VA TA’LIM-
TARBIYA HAQIDAGI QARASHLAR.
Uning pedagogik qarashlari bugungi kunda o‘zbek milliy maktabini yaratishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Avloniy ijodiy merosini chuqur o‘rganishga qiziqish
ortib bormoqda.U insonga xos xulqni ikkiga – yaxshi va yomonga ajratadi.
“Yaxshi xulqlar” deb nomlangan birinchi qismida u 31 fazilat, “Yomon xulqlar”
deb atalgan ikkinchi qismda esa 20 illatga ta’rif beradi. O‘z mulohazalarini
dalillash uchun Qur`on oyatlari va hadislardan, shuningdek, Arastu, Suqrot, Ibn
Sino, Sa’diy, Mirzo Bedil singari mashhur mutafakkirlarning fikrlarini keltiradi.
Har bir axloqiy kategoriyaga o‘z munosabatini bildirgach, o‘sha fikrning
mazmunini ifodalovchi bayt yo biror maqol-hikmat ilova qiladi.Avloniy “axloq
ulamosi”ning qarashlari asosida insonlarning xulqlarini yaxshi va yomon xulqlarga
ajratadi, bunga ularning nafs tarbiyasini asos qilib oladi. U yaxshi xulqlarga

fatonat, nazofat, shijoat, intizom, vijdon, vatanni suymak kabi fazilatlarni kiritsa,
g‘ azab, shahvat, jaholat, safohat kabi illatlarni yomon xulqning belgilari deb
biladi.vloniyning ma’rifatparvarlik va milliy uyg‘ onish g‘ oyalarini kuylagan
dastlabki she’rlari o‘zbek milliy uyg‘ onish davri adabiyotining hamisha bebaho
mulki bo‘lib qoladi. U bu turkumga mansub she’rlarida o‘zbek mumtoz
adabiyotidagi she’riy shakllarni katta ijtimoiy mazmun, ma’rifatparvar-lik g‘
oyalari, hajviy ruh va xalqona ohanglar bilan boyitdi.Abdulla Avloniy bolalar
uchun ham bir qancha she’r va masallar yozgan. Shoir bu asarlarida maktab
yoshidagi bolalarning fikr doirasini kengaytirish, ularda maktab va kitobga,
mehnatga, tabiatga, Vatanga muhabbat uyg‘otishni maqsad qilib qo‘ygan. Uning
ko‘ pgina she’rlari zamirida Vatanni sevish g‘ oyasi yotadi. Shoir bu she’rlarida
Vatanni sodda va samimiy misralarda tasvirlaganki, faqat o‘ sha 10-yillarning
o‘rtalaridagina emas, balki bugungi maktab yoshidagi bolalar ham ulardan katta
estetik zavq olishlari mumkin. Darhaqiqat, shoir Vatan ta’rifini boshlab, “Tog‘
laridan konlar chiqar, Erlaridan donlar chiqar… Havosi o‘ ta yoqumlik, Cho‘ llari
bor toshlik, qumlik, Toshkand emas, toshqand erur, Kesaklari gulqand erur”, deya
bolalarda ona diyorga katta mehr uyg‘ otishga erishadi.Ma’rifatchilik va ijtimoiy
mavzu Avloniy she’riyatida markaziy o‘rin egallaydi. Shoir ilm-fanning
fazilatlarini zavq bilan kuylaydi. “Maktab”, “maorif”, “ilm”, “fan” kabi
tushunchalar shoir she’rlarida ezgulikning betim-sol ramzi, obrazi darajasiga ko‘
tariladi, “jaholat” va “nodonlik” esa zulmat va yovuzlik timsoli sifatida talqin
qilinadi.Abdulla Avloniyning “Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi Islom” asari ham
mavjud. Ushbu asar boshlang‘ ich maktablarning o‘quvchilariga mo‘ ljallangan.
Bu asar birinchi marta 1910 yilda Munavvarqori tomonidan Toshkentda Il’in
bosmaxonasida bosilgan. Mustaqillik yillarida esa Zokirxon Afzalov Shokirxon
o‘g‘li tomonidan 1994 yilda “Fan” nashriyotida chop etilgan. Risolada Odam
alayhissalomdan Muhammad alayhissalomgacha o‘tgan payg‘ambarlarning
qissalari va zuhuri islom zikr etilgan.Islom tarixi fanida payg‘ambarlar tarixi,
payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning hayotlari va Islom dini tarixi,

shuningdek, ilk xalifalik davri tarixi uch bosqichda o‘rganiladi. Nasiruddin Rabg‘
uziyning “Qissayi Rabg‘uziy”, Alisher Navoiyning “Tarixi anbiyo va hukamo”
asarlari payg‘ ambarlar tarixiga oid bo‘lsa, Alixonto‘ra Sog‘ uniyning “Tarixi
Muhammadiy”si ikkinchi va Rizouddin ibn Faxruddinning “Xulafoi roshidin” asari
uchinchi davrni o‘z ichiga oladi. Abdulla Avloniy asari mana shu uch davrni
mujassamlashtirgan. Adibning asosiy ko‘zlagan maqsadi millat kelajagi bo‘lgan
bolalarni boshlang‘ich sinf-danoq qisqacha bo‘lsa-da Islom tarixi bilan tanishtirish,
diniy ma’rifatlarni oshirish, ularning qalblariga iymon nurini singdirish bo‘lgan.
Abdulla Avloniyning bu asari tahsinga sazovordir.
U o‘zbek xalqi madaniyati, ma’rifati bilan bir qator-da qo‘ shni afg‘ on xalqi
ijtimoiy-siyosiy hayotidа ham 1919-1920-yillarda muhim rol o‘ynagan. Sho‘ro
hukumatining Afg‘ onistondagi siyosiy vakili va konsuli vazifasini bajargan.
Abdulla Avloniy asarlar yozish bilan bir qatorda maktablar ochish, xalqni
savodxon qilishi, o‘zbeк xotin-qizlarini o‘qitish, o‘qituvchilar va ziyoli kadrlar
tayyorlash bilan shug‘ ullanadi. U 1923-24 yillarda eski shahardagi xotin-qizlar va
erlar maorif bilim yurtlari mudiri, 1924-29 yillarda Toshkent harbiy maktabida
o‘qituvchi, 1925-34 yillarda O‘rta Osiyo Kommunistik universiteti, O‘rta Osiyo
Qishloќ xo‘ jaligi maktabida, O‘rta Osiyo Davlat universi-tetida dars beradi.
Pedagogika fakultetining til va adabiyot kafedrasi professori va mudiri bo‘lib
ishladi.
U 1933-yilda o‘zbek maktablarining 7-sinfi uchun “Adabiyot xristomatiyasi”
tuzib, nashr ettirdi. Abdulla Avloniy “Hijron”, “Nabil”, “Indamas”, “SHuhrat”,
“Tang-riquli”, “Surayyo”, “SHapaloq”, “CHol”, “Ab”, “CHig‘ aboy”, “Abdulhaq”
taxalluslari bilan tanqidiy va ilmiy maqola, 4000 misradan ortiq she’r ijod qilgan.
Avloniy 1927-yilda “Mehnat qahramoni” unvoni bilan taqdirlandi. 1930 yilda unga
“O‘zbekiston xalq maorifi zarbdori” faxriy unvoni berildi.
Hozirda mustaqil O‘zbekistonimizda Abdulla Avloniy nomida bir qator
maktablar bor. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi bolalar adabiyoti bo‘yicha

uning nomida mukofot ta’sis etgan. Toshkent ko‘ chalaridan biri, Respublika
o‘qituv-chilar malakasini oshirish markazi va mahallalardan biri uning nomida.
Respublika o‘qituvchilar malakasini oshirish markazida Abdulla Avloniy muzeyi
tashkil qilingan.

II BOB. TURKIY GULISTON YOHUD AXLOQ ASARIDAGI
KOMIL INSON TARBIYASIGA OID ILGARI SURILGAN
G‘OYALAR
2.1. Abdulla Avloniy. Turkiy Guliston yoxud axloq
Men bu asari nochizonimni birinchi maktablarimizning yuqori sinflarida
ta’lim bermak ila barobar ulug‘ adabiyot muhiblari, axloq havaskorlarining anzori
oliylarina taqdim qildim.
Har kun o‘luram shomg‘ acha men g‘ amga
giriftor, Har shab yonaram otasha parvona kabi
zor.
Hech kimsa emas bu meni ahvolima voqif,
Men xastayamu millatim o‘lmish nega bemor.
AXLOQ
Insonlarni yaxshilikka chaqirguvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir ilmdur.
Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va
misollarila bayon qiladurgan kitobni axloq deyilur. Axloq ilmini o‘qub, bilub amal
qilgan kishilar o‘zining kim ekanin, janobi haq na uchun xalq qilganin, yer yuzida
nima ish qilmak uchun yurganin bilur. Bir kishi o‘zidan xabardor bo‘lmasa, ilmni,
ulamoni, yaxshi kishilarni, yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning qadrini, qimmatini
bilmas. O‘z aybini bilub, iqror qilub tuzatmakg‘a sa’y va ko‘ shish qilgan kishi
chin bahodir va pahlavon kishidur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram afandimiz:
“Mezon tarozusiga qo‘ yiladurgan amallarning ichida yaxshi xulqdan og‘ irroqi
yo‘qdur. Mo‘ min banda yaxshi xulqi sababli kechasi uxlamasdan, kunduzlari
ro‘za tutub ibodat qilgan kishilar darajasiga yetar ” , – demishlar.
XULQ
Inson ikki narsadan murakkabdur. Biri jasad, ikkinchisi nafsdur. Jasad ko‘z ila
bor narsalarni ko‘rur. Ammo nafs idrok ila yaxshini yomondan, oqni qoradan
ayirur. Jasadning ham, nafsning ham biror surati bordurki, yo yaxshi va yo yomon
bo‘ladur. Jasadning surati hammaga ma’lum bir narsadurki, har vaqt ko‘zga

ko‘rinib turadur. Ammo nafsning surati ko‘zga ko‘rinmaydurgan, aql ila
o‘lchanadurgan bir narsadurki, buni xulq deb atalur. Agar bir kishi yoshligida nafsi
buzulub tarbiyasiz, axloqsiz bo‘lib o‘ sdimi, “Allohu akbar” bunday kishilardan
yaxshilik kutmak yerdan turub yulduzlarga qo‘l uzatmak kabidur. Rasuli akram
nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: “Bir tog‘ ning o‘rnidan
ko‘ chib ketganini eshitsangiz, ishoningiz, ammo bir odamning xulqi boshqa bo‘ldi
deb eshitsangiz ishonmangiz”, – demishlar.
Xulqi yomon yuz, ko‘zlidin na
sud Yuz, ko‘zli xulqni qilmas
kashud. Xulq mariziga davo
istasang, Marg davosin berilur
qistasang.
Xulqi yomoning keturar ko‘p zarar,
Xulqing o‘zi boshingga kaltak urar.
Xulqi fano bo‘lsa degil alhazar,
Xor-u zalillikda qolur darbadar.
YAXSHI XULQ, YOMON
X ULQ
Axloq ulamosi insonlarning xulqlarini ikkiga bo‘lmishlar. Agar nafs tarbiyat topib,
yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa, yaxshilikg‘a tavsif bo‘lub, “yaxshi xulq” agar
tarbiyatsiz o‘ sub, yomon ishlaydurgan bo‘lub ketsa, yomonliqg‘a tavsif bo‘lib
“yomon xulq” deb atalur. Janobi Haq insonlarning asl xilqatda iste’dod va
qobiliyatli, yaxshi ila yomonni, foyda ila zararni, oq ila qorani ayiradurgan qilub
yaratmishdur. Lekin bu insondagi qobiliyatni kamolga yetkurmak tarbiya ila
bo‘ladur. “Qush uyasinda ko‘rganin qiladur”. Inson javhari qobildur. Agar yaxshi
tarbiya topib, buzuq xulqlardan saqlanub, go‘zal xulqlarga odatlanub katta bo‘lsa,
har kim qoshida maqbul, baxtiyor bir inson bo‘lib chiqar. Agar tarbiyatsiz, axloqi
buzulub o‘ ssa, Allohdan qo‘rqmaydurgan, shariatga amal qilmaydurgan, nasihatni
qulog‘ iga olmaydurgan, har xil buzuq ishlarni qiladurgan, nodon, johil bir rasvoyi

olam bo‘lub qolur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram afandimiz: “Imoni komil
bo‘lgan kishilar yaxshi xulqli bo‘lurlar, sizning eng yaxshilaringiz xotunlariga
yaxshilik qilganlaringizdur”, — demishlar.
Xudoning rahmat-u fayzi hama insonga yaksardur,
Va lekin tarbiyat birla yetushmak sharti akbardur.
Tug‘ ub tashlov-la bo‘lmas bola, bo‘lg‘ ay balo
sizga, Vujudi tarbiyat topsa, bo‘lur ul rahnamo
sizga.
Temirchining bolasi tarbiyat topsa, bo‘lur olim,
Buzulsa xulqi, Luqmon o‘ g‘ li bo‘lsa, bo‘lg‘ usi zolim.
Yomonlarga qo‘ shuldi Nuhning o‘ g‘ li, o‘ldi beimon,
Yurudi Kahf iti xublar-la bo‘ldi oti inson.
TARBIYA
Tarbiya – “Pedagogika”, ya’ni bola tarbiyasining fani demakdur.
Ilmi axloqning asosi tarbiya o‘ldug‘ indan shul xususda bir oz so‘z so‘ ylaymiz.
Bolaning salomati va saodati uchun yaxshi tarbiya qilmak, tanini pok tutmak, yosh
vaqtidan maslakini tuzatmak, yaxshi xulqlarni o‘rgatmak, yomon xulqlardan
saqlab o‘ sdurmakdur. Tarbiya qilguvchilar tabib kabidurki, tabib xastaning
badanidagi kasaliga davo qilgan kabi tarbiyani bolaning vujudidagi jahl maraziga
“yaxshi xulq” degan davoni ichidan, “poklik” degan davoni ustidan berub, katta
qilmog‘ i lozimdur. Zeroki, “Hassinu axloqiko‘m” amri sharifi uzra xulqimizni
tuzatmak g‘aamr o‘linganmiz. Lekin xulqimizning yaxshi bo‘lishining asosiy
panjasi tarbiyadur. Axloqimizning binosining go‘zal va chiroyli bo‘lishiga
tarbiyaning zo‘r ta’siri bordur, ba’zilar “tarbiyaning axloqqa ta’siri yo‘q, insonlar
asl yaratilishida qanday bo‘lsalar, shunday o‘ sarlar, tabiat o‘zgarmas”, –
demishlar. Yomon xo‘ tuzalmaydi darmon ila,
Ipak o‘lmas ip, rangi alvon ila.
Boqing, bir daraxt mevasidur yomon,
Bo‘lur yaxshi payvand, parvo bilan.

Bilur har kishi aslini rangidan,
Va yokim ulangandagi zangidan”.
Lekin bu so‘z to‘g‘ri emasdur. Chunki tarbiyaning axloqga, albatta, ta’siri
bo‘ladur. Oramizda masal borki, “sut ila kirgan, jon ila chiqar», mana bu so‘z to‘
g‘ ridur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz:
“Beshikdan to mozorga borguncha ilm o‘rgan”, – demishlar. Bu hadisi sharifning
ma’nosi bizlarga dalildur. Hukamolardan biri: – “Har bir millatning saodati,
davlatlarning tinch va rohati yoshlarning yaxshi tarbiyasiga bog‘ lidur”, – demish.
Shariati islomiyada o‘z bolalarini yaxshilab tarbiya qilmak otalarga farzi ayn, o‘z
millatining yetim qolgan bolalarini tarbiya qilmak farzi kifoyadur. Payg‘
ambarimiz: “Bolalaringizni yetti yoshida namozga o‘rgatingiz. Agar o‘ n yoshida
o‘qimasa uringiz”, – demishlar.
Har kishining dunyoda oromi joni
tarbiyat, Balki oxirida erur dorulamoni
tarbiyat.
Tarbiyat hamroh etadur hur ila ruzvonlara,
Gar desam bo‘lmas xato jannat makoni
tarbiyat. Ey, Otalar! Jonlaringizdan suchuk
farzandingiz, G‘ ayrat aylang o‘tmasun vaqt-
zamoni tarbiyat.
Moyai zilli xumodur tarbiyatning soyasi,
Bizda anqo tuxmidek yo‘q oshyoni tarbiyat.
TARBIYANING ZAMONI
Endi ochiq ma’lum bo‘ldiki, tarbiyani tug‘ ulgan kundan boshlamak, vujudimizi
quvvatlandurmak, fikrimizi nurlandurmak, axloqimizi go‘zallandurmak, zehnimizi
ravshanlandurmak lozim ekan. Tarbiyani kimlar qilur? Qayda qilinur? degan savol
keladur. Bu savolga, “birinchi uy tarbiyasi. Bu ona vazifasidur. Ikkinchi, maktab
va madrasa tarbiyasi. Bu ota, muallim, mudarris va hukumat vazifasidur”, – deb
javob bersak, bir kishi deyurki, “qaysi onalarni aytursiz, bilimsiz, boshi paqmoq,

qo‘li to‘qmoq onalarmi? O‘zlarida yo‘q tarbiyani qaydan olib berurlar», der .
Mana, bu so‘z kishining yuragini ezar, bag‘ rini yondurar. Otasiga nima dersiz,
desak , qaysi ota? To‘ ychi, uloqchi, bazmchi, do‘ mbirachi, karnaychi, surnaychi,
ilm qadrini bilmagan, ilm uchun bir pulni ko‘zlari qiymagan, zamondan xabarsiz
otalarni aytursizmi? Avval o‘zlarini o‘qitmak, tarbiya qilmak lozimdur”, – der.
Mana bu so‘zni eshitgach, umid qo‘llari qo‘ltuqg‘a urilur. Xayr, bo‘lmasa
muallimchi desak, “Qaysi muallim? Maqsadi pul, maslagi shuhrat, yuqori
maktablarda o‘qumagan, “usuli ta’lim” ko‘rmagan muallimlarni aytursizmi? Avval
o‘zlari dorilmuallimin»larda o‘qimaklari, so‘ ngra dars bermaklari lozimdur”, –
der. Mana bu so‘z insonni hayrat daryosiga g‘ arq qilur. Mudarrislarga na dersiz
desak, qaysi mudarris? Matlablari osh, maqsadlari chopon, darslari beimtihon,
isloh yaqinidan yurmagan mudarrislarni aytursizmi? Bular o‘z vazifalarini bilub,
nafslaridan kechub, zamonga muvofiq ravishda darslarini isloh qilub, imtihon birla
o‘qutmaklari lozimdur”, – der. Mana bu so‘z har kimni “Alisloh” demakga majbur
qilur. Bo‘lmasa hukumat-chi? desak, “xayr , hukumat hammaning otasidur. O‘z
fuqarosining bolalarini tarbiya qilmak lozim, shuning uchun bizning Rusiya
hukumati o‘ gay bo‘lsak ham, har yerda bizlar uchun ham maktablar ochub,
bolalarimizni tekin o‘qitur. Lekin o‘zimiz ish bilmagan, yalqov, uyda onamiz
tarbiyasi, otadan pul tarbiyasi, muallimdan axloq tarbiyasi, mudarrisdan funun
tarbiyasi ko‘rmaganimizdan, hukumat maktablaridan ham o‘z hissalarimizni
ololmaymiz”, – der. Mana bu so‘z bizlarni tarbiyadan mahrum, huquqning na
ekanin bilmaganlig‘ imizni bildirur. Alhosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot – yo
mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidur. Rasuli akram
nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: “Insonlarning karami
dinidadur, muruvvati aqlindadur, hasabi axloqindadur”, – demishlar.Agar bir
qushning yosh bolasin olib, Bo‘lur tarbiyat birla yo‘lga solib.
Onasin olib asrag‘on birla rom,
ilmas kishi sa’y qilsa mudom.
Kerak tarbiyat yoshlikdan demak,

Ulug‘ bo‘lsa lozim kelur g‘ am yemak.
Egur bemashaqqat kishi navdani, To‘
g‘ unchi egur kuydirib kavdani.
BADAN TARBIYASI
Badanning salomat va quvvatli bo‘lmog‘ i insonga eng kerakli narsadur. Chunki
o‘qumoq, o‘qutmoq, o‘rganmoq va o‘rgatmoq uchun insonga kuchlik, kasalsiz
jasad lozimdur. Sog‘ badanga ega bo‘lmagan insonlar amallarinda, ishlarinda,
ibodatlarinda kamchilik qilurlar. Maishatimizni rohatda bo‘lmog‘i jasadimizning
sog‘ lom bo‘lmog‘ iga bog‘ lidur. Biz sihatimizni saqlamak ila amr o‘linganmiz,
shuning uchun vujudimizi hifzi-sihatga zid bo‘lgan yomon odatlar ila
churitmakdan saqlanmakligimiz lozimdur. Badan tarbiyasining fikr tarbiyasiga
ham yordami bordur. Jism ila ruh ikkisi bir choponning o‘ ng ila terisi kabidur.
Agar jism tozalik ila ziynatlanmasa, yomon xulqlardan saqlanmasa, choponning
ustini qo‘ yib astarini yuvub ovora bo‘lmoq kabidurki, har vaqt ustidagi kiri ichiga
uradur. Fikr tarbiyasi uchun mahkam va sog‘ lom bir vujud kerakdur. Shuning
uchun ota-onalar bolalari kasal bo‘lgan zamon beparvolik qilmay, tezlik ila tabib
yoki do‘xturga boqizmak kerak. Imom Shofe’i hazratlari: “Ilm ikki xildur: biri
badan ilmi, ikkinchi din ilmi”, – demishlar. Bunga qaraganda eng avval hifzi sihat
qoidalarini bilmak, salomatlikga ters bo‘lgan narsalardan saqlanmak ila bo‘ladur.
Ichkulik, ko‘ knor, nasha, afyun, taryok, chilim, nos, popirus kabi badanning
salomatlikig‘a zararli, og‘ ulik, ba’zisi harom, ba’zisi makruh, ba’zisi isrof bo‘lgan
narsalardan qochmak, saqlanmak shariat, aql, hikmat yuzasidan lozimdur. Rasuli
akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: “Har narsa ko‘p
ichganda mast qiladurgan bo‘lsa, man sizni aning ozginasidan ham nahy qilaman”,
– demishlar.
Salomatlikni saqlov lozim ishdur.
Gunahdin saqla jisming yoz-u qishdur.
Kasal bo‘lsang, bo‘lur dunyo qorong‘

u, Maishat talx o‘lub hasrat chekishdur.
Harom-u shubhadan pok et o‘zingni,
Bu dunyo aysh-u ishratdan kechishdur.
Hama ishratchi hijronlikda ketdi,
Bu olamda bir ish ishlab ketishdur.
Turkiy guliston yoxud axloq kitobi
FIKR TARBIYASI
Fikr tarbiyasi eng kerakli, ko‘p zamonlardan beri taqdir qilinub kelgan,
muallimlarning diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir
vazifadur. Fikr insonning sharofatlik, g‘ ayratli bo‘lishiga sabab bo‘ladur. Bu
tarbiya muallimlarning yordamiga so‘ ng daraja muhtojdurki, fikrning quvvati,
ziynati, kengligi muallimning tarbiyasiga bog‘ lidur. Dars ila tarbiya orasida bir oz
farq bor bo‘lsa ham, ikkisi bir-biridan oyilmaydurgan, birining vujudi birig
boylangan jon ila tan kabidur. Masalan: joy solinmagan yaxshi bir uyning ichida
o‘tirmak mumkin o‘lmadig‘ i kabi, ichiga har xil yangi ashyolar to‘ldurub
ziynatlangan eski imorat ham o‘lturushga yaramaydur. Basharti o‘ltursa, insonlar:
“Eski uyga yangi zoldivor”, “kir ko‘ ylakka jun jiyak”, “mis qozonga loy tuvoq”
deb hajv, kulgi qilurlar.
Fikr agar yaxshi tarbiyat topsa,
Xanjar, olmosdan bo‘lur o‘tkur.
Fikrning oyinasi olursa zang,
Ruhi ravshan zamir o‘lur benur.
AXLOQ TARBIYASI
Axloq tarbiyasi: insonlarga eng muhim, ziyoda sharaf, baland daraja berguvchi
axloq tarbiyasidur. Biz avvalgi darsda tarbiya ila dars orasida farq bor, deduk,
chunki dars oluvchi-biluvchi, tarbiya oluvchi-amal qiluvchi demakdur. Shuning
uchun tarbiya qiluvchi muallimlarning o‘zlari ilmlariga omil bo‘lub shogirdlarga
ham bergan darslarini amal ila chaqushturub o‘rgatmaklari lozimdur. Bu ravishi
ta’lim ila berilgan dars va ma’lumot shogirdlarning diliga tez ta’sir qilub, mulloyi

boamal bo‘lurlar. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam
afandimiz: “Eng yomon kishilar ilmiga amal qilmaydurgan kishilar”, – demishlar.
Agar tarbiya qiluvchi muallim o‘zi olim bo‘lub amalsiz bo‘lsa, buning ham
shogirdlarning axloqiga zo‘r ta’siri bo‘ladur. “Domlaning o‘zi falon joyda falon
ishni qildi. Ammo bizlarga qilmanglar, haromdur, deb va’z etadur”, deb fikr va
xayollariga bo‘ yla shak va shubha tushub qoladur.
BAYT
Minbar uzra jilva aylab va’z etarlar qilma deb,
O‘zlarin xilvatda ko‘rsang oni qilmoqda emish.
Ichma suv derlar biza oltun-kumush asbobda,
Bilsamiz maqsudlari qo‘ltuqg‘a urmoqda emish.
YAXSHI XULQLAR
Yaxshi xulq: bir qismi o‘z nafsimizga, bir qismini bir-birimizga qarshu ishlatmak
uchun kerakli bo‘lgan yaxshi xulqlar: fatonat, diyonat, islomiyat, nazofat, g‘ ayrat,
riyozat, qanoat,shijoat, ilm, sabr, hilm, intizom, miqyosi nafs, vijdon, vatanni
suymak, haqqoniyat, nazari ibrat, iffat, hayo, idrok va zako, hifzi lison, iqtisod,
viqor,xavf va rajo, itoat, haqshunoslik, xayrixohlik, munislik, sadoqat, muhabbat
va afvdur. Mana bu yozdig‘ imiz yaxshi xulqlar aql va shar’i sharifga muvofiq.
Alloh taolo ham bandalar qoshida maqbul va mu’tabardur. Emdi bu yaxshi
xulqlarni qo‘lga olmak uchun ota-ona, muallim ustodlarimiz hazratlarining
hikmatli nasihatlarini jon qulog‘ i birla tinglab, doim xotirda tutmoq, axloqi yaxshi
kishilar birla ulfat bo‘lmak, axloqi buzuq yomon kishilardan qochmak lozimdur.
Bizim shariati islomiyada “axloqi hasana” – yaxshi xulqlar ila xulqlanmak, har
narsaga ibrat ko‘z ila boqub, xulqini tuzatmak vojibdur. Rasuli akram nabiyyi
muhtaram sallollohu alayhi vasallam: “Islomiyatda buzuqlik yo‘qdur, buzuqlikni
ustiga oluv ham yo‘qdur. Islomiyatda eng mu’tabar kishilar yaxshi xulq
egalaridur”, – demishlar.
BAYT
Yaxshi birla yursa, har kim maqsudi hosil

bo‘lur, Yursa nodonlar ila, bir kun borib qotil
bo‘lur.
Kattalar qilgan nasihatni kichiklar olmasa,
Oqibat xulqi buzuq bir beadab johil bo‘lur.
FATONAT
Fatonat aql egasi bo‘lur demakdir. Aql insonlarning piri komili, murshidi
yagonasidur. Ruh ishlovchi, aql boshlovchidur. Inson aqli ila din va e’tiqodini
mahkam qilur, shariat hukmlariga bo‘ yunsunar. Aqlsiz jinni kishilar bularga bo‘
yun qo‘ ymas, shariatdan tashqari ishlarni ham qilur. Janobi Haq insonni
hayvonlardan so‘z va aql ila ayirmishdur. Hayvonlar o‘zlariga bo‘laklar tarafidan
keladurgan zulm va jabrlarni shox, tish, tumshuq, tirnoqlari ila qaytarurlar. Lekin
inson janobi Haq tarafidan berilmish aql va idroki soyasida o‘ziga keladurgan zarar
va zulmlardan saqlanur. Yer yuzidagi hayvonlarni asir qilub, bo‘ ynidan boylab,
iplarining uchini qo‘llariga bergan insonlarning aqlidur. Ilm insonlarning madori
hayoti, rahbari najotidur. Ilm o‘rganmak, olim bo‘lmak uchun maktabga kirmak,
muallimdan ta’lim olmak lozim. Aqlsiz kishilar na maktabga kirar va na muallimni
bilar. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: “Ey
insonlar! Aqlingizga tavoze’ qilingiz. Siz janobi Haq buyurgan va qaytargan
narsalarni aqlingiz ila bilursiz”, – demishlar. Hukamolardan biri: “Agar aqlingni
qo‘li nafsingni jilovini ushlasa, sani yomon yo‘llarga kirmoqdan saqlar. Har narsa
ko‘p bo‘lsa, bahosi arzon bo‘lur, aql esa ilm va tajriba soyasida qancha ko‘paysa,
shuncha qimmatbaho bo‘lur”, – demish.
Aqldek zebo sifatni ko‘rdi Haq, insonga eb,
Oqil insonlar bilan berdi jahon-olamga zeb.
Aql nuri birla to‘ldi dunyoga ilm-u hunar,
Aqlsiz inson qachon bilg‘ usidur naf’-u zarar?
Aqlsizlar bilmagaylar din nadur, dunyo nadur?
Bo‘lmasa aqli bilurmi farz ila sunnat nadur?
DIYONAT

Diyonat alloh huzurina yaqin qiladurgan muqaddas e’tiqoddurki, olamda
mundan suyukli narsa yo‘qdur Din va e’tiqodi salomat bo‘lmagan kishilar haqni
botildan, foydani zarardan, oqni qoradan, yaxshini yomondan ayira olmas, munday
kishilardan na o‘ziga va na boshqa kishilarga, va na millatga tariqcha foyda
yo‘qdur. Din janobi Haq tarafidan bandalari uchun qurilmish to‘g‘ri yo‘ldurki,
banda dunyo va oxiratda bu yo‘l ila sohili salomatga chiqar. Din ulamolari diniy
kitoblarda Alloh taologa ibodat qilishning yo‘l va qoidalarini bayon qilmishlar.
Ibodat ikki turli bo‘ladur: Biri tan ibodati, ikkinchisi ruh ibodati. Tan ibodati
tahorat, namoz, ro‘za, zakot, haj kabi amallardurki, bularning har birini o‘z vaqtida
shariatga muvofiq ravishda minnat qilmasdan, riyo qilmasdan dilni poklab, niyatni
xolis qilub, shavq va zavq ila ado qilmoq lozimdur. Ruh ibodati qalb ila ado
qilinadurgan ibodatdurki, e’tiqodni mahkam, dilni pok qilub, Qur’on, Hadis, fiqh
kabi diniy kitoblar oqilganda jon qulog‘i ila tinglab asarlanmakdur. B
ir kishi tan ibodatini qilub, ruh ibodatini qilmasa, yo ruh ibodatini qilib, tan
ibodatini qilmasa o‘z vazifasini ado qilmagan bo‘ladur. Aql din ila, din amal ila,
amal taqvo ila kamol topar. Din insonlarning dilidan saxovat, marhamat, shafqat,
ulfat, muruvvat eshiklarini ochub, saodat va salomat bo‘ stoniga olib borur. Rasuli
akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: “Allohni ko‘z
oldingda ko‘rub turgandek ibodat qil, zeroki, san oni ko‘rmasang ham, albatta, Ul
sani ko‘radur, nafsingni o‘lgan hisob et”, – demishlar.
BAYT
Pok qilgil diningni, imoningni,
Qul huvar-rahmon omanno bih.
Diningni yoqmasun havas zinhor,
Va qino rabbano azoban-nor.
ISLOMIYAT
Islomiyat butun insoniyatdur. Insoniyat esa yaxshi xulqdan iboratdur .
Islomiyatni rasuli akram sallollohu alayhi vasallam afandimizning yolg‘ uz o‘zlari
butun dunyo yuziga yaxshi xulqlari soyasida tarqatdilar. Sahobalar ham Payg‘

ambarimizning orqalaridan ergashub, mahkam e’tiqodlari, yaxshi axloqlari, pok
qalblari, o‘tkir shijoatlari ila yer yuzuni titratdilar. Kundan kun islomiyatning
shavkat va quvvati ortdi. Olamga madaniyat, ma’rifat, musovot, adolat urug‘ lari
Arabiston yarim orolidan yoyildi. Buning sababi sahobalardagi metin e’tiqod,
buzulmas ittifoq, sof qalb, yaxshi amal, xolis niyat, tuganmas g‘ ayrat, go‘zal axloq
edi. Har narsaning ofati o‘ldig‘ i kabi zamonlarning o‘tuvi ila islomiyatning
ittifoqina ko‘z tegdi. Musulmonlar orasiga tafriqa tushdi.
2.2. Abdulla Avloniy komil insonlar tarbiyasi
Abdulla Avloniy o‘zining “Turkiy guliston yoxud axloq” nomli asarida
komil insonlar haqida shunday deydi: “Yaxshi fazilatlarni o‘ziga kasb qilib olgan
insonlar yaxshi insonlar deyilur”. Avloniy yaxshi insonlar deganda odamlarga
yaxshilik qila oladigan, kamtar, saxiy, mehnatkash, mehr-shafqatli, bilmdon,
o‘zgalar uchun qayg‘ uradigan mard insonlarni ko‘zda tutsa, “Yomon insonlar deb,
yomonlik fazilatlari yaxshilik fazilatlaridan ustun turadigan insonlarga aytiladi”,
deydi. A.Munavvarovning “Pedagogika” o‘quv qo‘llanmasida axloq quydagicha
tarif berilgan: Axloq, xulq va atvor suzlari arbacha bo‘lib, ular o‘zbek tilida ham
o‘z ma’nosida ishlatiladi. Ayrim adabiyotlarda axloq kishlarning xar bir jamiyatga
xos xulq normalari majmui, deyilsa boshqalarida esa, axloq ijtimoyi ong
shakllaridan biri, sotsial tartib-qoida bulib, bu tartib-qoida ijtimoiy xayotning
istisonsiz xamma soxalarida kishilarning xatti-xarakatini tartibga solish
funksiyasini bajaradi deyiladi. Abdulla Avloniy axloq haqida bergan tarifi:
Insonlarni yaxshilikg‘a chavqruguvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir ilmdur.
Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar
ila bayon qiladurgan kitobni axloq deyilur.
“Yaxshi xulq” deb agar nafs tarbiyat topib,yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa ,
yaxshilikqa tavsif bulishga aytiladi. .
“Yomon xulq” agar tarbiyasiz usib, yomon ishlaydurgan bulur ketsa, yomon tavsif
bo‘lish aytiladi.
HILM

Hilm deb bo‘lar-bo‘lmas ishga achchig‘ lanmaydurgan, arslon yurakli,
yumshoq tabiatli bo‘lmoqni aytilur. Hilm insonlarning tab’idan xusumat, adovat,
g‘azab, hiddat kabi yomon xulqlarni yo‘q qiladurgan har kimcha maqbul bir
sifatdur.
Hilm ilmi axloq yuzasidan insonga eng kerakli narsadur.
Nafsning rohati, qalbning matonati, fikrning salomati, vijdonning halovati halim
tabiat bo‘lmoq ila hosil bo‘lur. Chunki halim kishilar har qancha quvvat va qudrat
sohibi bo‘lsa ham, o‘zidan ojiz kishilarga shiddat ila muomala qilmas. Fikri
salomat kishilarning qalbi halim, tab’i karim o‘lur. Zeroki, vujudimizdan paydo
bo‘ladirgan afol va harakotimizning manbayi havas va orzudur. Bu havas va
orzuga faqat hilm ila g‘olib kelurmiz va bu vasila ila to‘g‘ri yo‘lga kirub, yaxshi
xulq sohibi, din va millat xodimlaridan bo‘lurmiz. Dunyoda chin inson bo‘lmak
uchun havasning qo‘liga nafsning jilovini bermaydirgan,bo‘lar-bo‘lmas
narsalardan achchig‘ lanmaydurgan, sovuqqonli, yumshoq tabiatli, muloyim
so‘zli, halim va sabrli bo‘lmak lozimdur. Zotiga, hilmiyati mavsuf qilsa har
kishi, Ikki olamda bo‘lur rohat, halovatda ishi. Rasuli akram
nabiyyimuhtaram afandimiz: “Alhilmu sayyidal axloq – Hilm xulqlarning
sayyididur”, – demishlar. Suqrot hakim: “Shiddat ila muomala qilgan kishilarga
man viqor va halimlik ila muqobila qilurman, chunki hilm shiddatni, xusumatni
past qilur. Lekin kishini ojiz va xorlik darajasiga tushuradurgan halimlikdan man
bezor”, – demish.
Bu so‘zga qaraganda saxovatning ifroti isrof o‘ldig‘ i kabi o‘rinsiz yerda hilm
iste’mol qilmak insonning viqor va e’tiborini poymol qilur. Shuning uchun
hilmiyat hududidan – chegarasidan chiqmay, g‘ azab, hiddat kabi yerlarda hilm
iste’mol qilub, nafsning haroratini past qilmolidur. Lekin tepsa tebranmaydurgan,
turtsa ting etmaydigan bo‘lub, g‘ ayrat, shijoat o‘rinlariga ham muloyimlik ishlatuv
halimlik hududidan oshub, bo‘ shlik, anqovlik dunyosiga chiqmakdur. Bunday
halimlikdan qochmak, hazar qilmak kerak.
Halimlikni qilsang agar ixtiyor,

Bo‘lur xalqi olam sanga do‘ st-u
yor. Bo‘lur mevalik shoxni boshi
past, Halim o‘lg‘ usi oqili hushyor.
HAQQONIYAT
Haqqoniyat deb ishda to‘ g‘ rilik, so‘zda rostlikni aytilur. Inson bo‘ stoni salomatga,
gulzori saodatga haqqoniyat yo‘li ila chiqar. Insoniyatning ildizi o‘lan rahmdillik,
haqshunoslik, odillik kabi eng yaxshi sifatlarning onasi haqqoniyatdur. Janobi
Haqning shu nomi muborakini muqaddas bilgan kishi hech vaqt haqqoniyatdan
ayrilmas, chunki haqqoniyat nuri qaysi dilda jilvagar o‘lsa, janobi Haqning tavfiqi
rabboniysi shu dilda nash’u namo qilur. Aql egalari, vijdon sohiblari har vaqt
ko‘rgan, qilgan va bilganlarini, haqiqatni va to‘ g‘ risini so‘zlar. Ishda to‘ g‘ rilik
birovning nafsiga, moliga xiyonat qilmov, so‘zda to‘ g‘ rilik har vaqt rost
so‘zlamaklikdur. Rostlig‘ haqning rizosini topar, To‘g‘ri yo‘lda yo‘q bo‘lurmu
hech chopar? Bizim shariati islomiyada agar bir kishining haqiga bo‘ hton
qilinub, qilmagan ishni qildi deb so‘z so‘ ylansa, bilgan kishi rostini so‘zlab, shul
kishini oqlamak vojibdur.
INTIZOM
Intizom deb qiladurgan ibodatlarimizni, ishlarimizni har birini o‘z vaqtida tartibi
ila qilmakni aytilur. Agar yer yuzida intizom bo‘lmasa edi, insonlar bir daqiqa
yasholmas edilar. Janobi Haq yer-u osmonlarni, oy va yulduzlarni, inson va
hayvonlarni, qurt va qushlarni shunday bir nizom ila tarbiyat berib yaratmishdurki,
aql bilmakdan, qalam yozmakdan, til so‘zlamakdan ojizdur. Dunyoga kelgan payg‘
ambarlarning har birlari din va shariatlarini tarbiyat va nizom ila yurutmishlar.
Xususan, islom dini mukammal ravishda tartib va nizomni rioya qilmishdur. Va bu
soyada ozgina zamonda islom urug‘ lari butun dunyo yuziga yoyilmishdur. Islom
davlatlarining barposi nizom va intizom ila o‘ldig‘ i kadi barbod va inqirozi ham
tartib va nizomsizlik ila bo‘lmishdur. “Xayr, o‘tkan ishga salovat». Alhosil, har bir
millatning taraqqiy va taoliysi ishlarini vaqtida nizomdan chiqarmay tartibi ila
yurutmakg‘a bog‘ lidur. Shogirdlar maktab va madrasalardagi zamonga muvofiq

ravishda qurilmish, nizom va tartiblarni rioya qilmaklari loz imdur. Chunki tartib
va nizomni rioya qilmagan kishilarning ishlari hamma vaqt notamom, o‘zlari
parishon bo‘lurlar. Ammo ishlarini tartib uzra yurutgan kishilarning ishlari yerida,
o‘zlari tinch va rohatda umr o‘tkarurlar. Hozirgi zamonda bizning Turkiston
boylarining ishlari to‘xtab, sinuvlarining birinchi sababi ishlarini axloqsiz,
bilimsiz, musrif, yalqov kishilarga topshiruvlari ila barobar o‘zlarining zamonga
muvofiq tartib va nizomdan xabarsizliklarining yemushidur. Payg‘ ambarimiz:
“Kasblarning ortug‘ roqi xiyonatsiz, yolg‘onsiz qilg‘on savdo va tijorat ila
bandaning o‘z qo‘li birlan ishlagan ishidur”, – demishlar.
Tarbiya vazifalari va mazmuni shahsning milliy va umumbashariy qadriyatlarni
o‘rganishi, uning intellektual (aqliy), fuqarolik, ma’naviy-ahloqiy, jismoniy,
mehnat, iqtisodiy, ekologik, estetik tarbiyasi haqida.
Aqliy tarbiya – shahsga tabiat va jamiyat taraqqiyoti to‘g‘risidagi bilim
asoslarini berish, uning aqliy (bilish) qobiliyati, tafakkurini shakllantirishga
yo‘naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo‘lib, shahs tomonidan tabiat, jamiyat,
shuningdek, inson tafakkuri haqidagi bilimlarni o‘zlashtirish, unda ilmiy
dunyoqarashni shakllantiradi. Aqliy tarbiya yuksak ma’naviy va ahloqiy sifatlarga
ega shahsni tarbiyalashda etakchi o‘rin tutadi. Bilimlar tizimini ongli ravishda
o‘zlashtirish mantiqiy fikrlash, hotira, diqqat, idrok etish, aqliy qobiliyat, mayillik
va iqtidorni rivojlantirishga ko‘ maklashadi.
Aqliy tarbiyaning vazifalari quyidagilar sanaladi:
-shahs tomonidan ilmiy bilimlarning muayyan hajmini o‘zlashtirilishiga erishish;
-bilishga bo‘lgan qiziqishlarni yuzaga keltirish;
-aqliy qobiliyat va iqtidorni rivojlantirish;
-bilishga bo‘lgan faollikni kuchaytirish;
-mavjud bilimlarni muntazam ravishda boyitib borish, umumiy o‘rta ta’lim va -
mahsus kasbiy tayyorgarlik darajasini oshirishga bo‘lgan ehtiyojni rivojlantirish.
-ilmiy dunyoqarashni shakllantirish.

Muhammad alayhissalom o‘z hadislarida; “Ilmga ilm olmoq yo‘li bilan
erishilgaydir. Ilmu hunarni Hitoyga borib bo‘lsa ham o‘rganinglar. … Ilm
egallang. Ilm sahroda do‘ st, hayot yo‘llarida tayanch, yolg‘ iz damlarda yo‘ldosh
bahtsiz daqiqalarda rahbar, qayg‘ uli onlarda madadkor, odamlar orasida zebu-
ziynat, dushmanlarga qarshi kurashishda quroldir» deydi. Shuningdek, hadisi
Sharifda “Ilm olmoqqa intilish har bir muslim va muslima uchun farzdir” deydilar.
Alisher Navoiy o‘zining “Farhod va Shirin” dostonidan Farhodning aqluidrokli,
bilimdon, hunarmand, kamtar, insonparvar, irodali va e’tiqodli bo‘lganligini
tasvirlaydi. Ahloqiy tarbiya muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioya
qilinishi zarur bo‘lgan tartib, odob, o‘zaro munosabat, muloqot va hulq-atvor
qoidalari, mezonlarini o‘quvchilar ongi, hayoti, turmush tarziga singdirish
maqsadida tashkil etiluvchi pedagogik jarayondir. Axloqiy tarbiya ham ijtimoiy
tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri sanaladi. Ahloqiy tarbiya asosini
shahsni ijtimoiy ahloqiy me’yorlardan habardor etish tashkil qiladi. Axloq(lot.
“moralis” – hulq-atvor ma’nosini bildiradi) ijtimoiy ong shakllarida biri hisoblanib,
ijtimoiy munosabatlar hamda shahs hatti-harakatini tartibga soluvchi, muayyan
jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilinishi zarur bo‘lgan tartib, odob, o‘zaro
munosabat, muloqot va hulq-atvor qoidalari, mezonlarining majmui sifatida aks
etadi. Qur’oni Karim va Hadisi Shariflardagi axloqqa oid ibratli maslahatlar,
hikoyatlar asrlar davomida tarkib topgan milliy urf-odatlar, an’ana va qadriyatlar
mazmunida o‘z ifodasiga ega bo‘lgan. Sharq mutafakkirlari Muhammad
alHorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al
Farg‘oniy, Imom Ismoil al-Buhoriy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Nahshband,
Amir Temur, Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek, Abdurahmon Jomiy, Sa’diy
Sheroziy Alisher Navoy va Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqalarning ahloq
haqidagi qarashlari bugungi kunda ham o‘z ifodasini topgan.
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek:
“Kattalarni hurmat qilish, oila va farzandlar to‘g‘risida g‘amho‘rlik qilish, ochiq
ko‘ngillik, millatidan qat’iy nazar odamlarga hayrihohlik bilan munosabatda

bo‘lish va o‘zaro yordam tuyg‘ usi – kishilar o‘rtasidagi munosabatlarning me’yori
hisoblanadi. O‘zbeklar diyoriga, o‘z Vataniga mehr-muhabbat, mehnatsevarlik,
bilimga, ustozlariga, ma’rifatparvarlarga nisbatan alohida hurmat-ehtirom
O‘zbekiston aholisiga hos fazilatlardir”. Amir Temur ahloqi husniya – yahshi
hulqlar egasi bo‘lgan.
U oqil va tadbirli sarkarda sifatida kishilarni turli lavozimlarga tayinlash va
vazifasidan ozod etishda ham shoshma-shosharlik va adolatsizlikka yo‘l qo‘
ymagan, balki etti o‘lchab, bir kesgan. Imom Ismoil al-Buhoriy “Ahloqning yahshi
bo‘lishi, taomning pokizaligi, rostlik va omonatga hiyonat qilmaslik – mana shu
to‘rt hislatni Olloh Taolo senga bergan bo‘lsa, dunyoviy ishlardan chetda qolgan
bo‘lsang ham, zarari yo‘qdir”, degan edi. Demak, ahloqiy tarbiya barkamol inson
tarbiyasida etakchi bo‘g‘in, insoniy sifatlarni yaratuvchi, shakllantiruvchi,
mukammalikka erishtiruvchi vosita hisoblanadi.
Abdulla Avloniy ta’kidlaganidek, ahloqiy tarbiya insonlarni yahshilikka
chaqiruvchi, yomonlikdan qaytaruvchi bir omildir. Yaxshi xulqlarning yaxshiligi,
yomon xulqlarning yomonligini dadil va misollar bilan bayon qiladurg‘on kitobdir.
Huddi shu ma’noda ahloh kishining hulq-atvori, e’tiqod-iymoni, yurishturishi, fikr-
mulohazalari, mushohada va muloqotida namoyon bo‘ladi. Ahloqli inson o‘zini
qattiq hurmat qiladi, unda ichki intizom kuchli bo‘ladi. Suhbatdoshning ko‘ ngliga
qarab gapiradi, kishining dilini og‘ ritmaydi, muloqot odobiga rioya qiladi.
Jismoniy tarbiya o‘quvchilarda jismoniy va irodaviy sifatlarni shakllantirish,
ularni aqliy va jismoniy jihatdan mehnat hamda Vatan mudofaasiga tayyorlashga
yo‘ naltirilgan pedagogik jarayon bo‘lib, ijtimoiy tarbiyaning ajralmas tarkibiy
qismi sifatida namoyon bo‘ladi. Yuqori darajada rivojlangan ishlab chiqarishga
asoslangan mavjud ijtimoiy sharoit jismonan baquvvat, ishlab chiqarish jarayonida
yuqori unum bilan ishlashga qodir, qiyinchiliklardan cho‘ chimaydigan,
shuningdek, vatan himoyasiga doimo tayyor bo‘lgan yosh avlodni tarbiyalash
zarurligini ko‘rsatmoqda.

Jismoniy tarbiyaning vazifalari quyidagilardan iborat:
-o‘quvchilarning sog‘lig‘ini mustahkamlash, ularni to‘g‘ri jismoniy rivojlantirish;
-o‘quvchilarning aqliy va jismoniy ish qobiliyatlarini oshirish;
-ularning tabiiy harakatchanligini rivojlantirish va mukammalashtirish;
-o‘quvchilarni harakatning yangi turlariga o‘rgatish;
-ularning irodaviy sifatlari (kuch, chaqqonlik, uquvlilik va boshqalar)ni
rivojlantirish;
-o‘quvchilarning gigienik ko‘ nikmalarni rivojlantirish;
-ularda ma’naviy-ahlohiy sifatlar (dadillik, qat’iyatlik, intizomlilik, mas’uliyatlik,
jamoa bilan bo‘lish)ni tarbiyalash;
-o‘quvchilarda jismoniy tarbiya va sport bilan doimiy va muntazam shug‘
ullanishga bo‘lgan ehtiyojni shakllantirish;
-o‘quvchilarning sog‘ lom va baquvvat bo‘lishlariga erishish.
Jismoniy tarbiyani bolalarning maktabgacha yoshidan boshlab muntazam
tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Jismoniy tarbiya ta’lim muassasalarida
o‘qitilishi yo‘lga qo‘ yilgan fanlardan biri sanaladi. Sinfdan va maktabdan tashqari
sharoitlarda tashkil etiluvchi jismoniy mashg‘ ulotlar jismoniy tarbiya darslarining
samaradorligini ta’minlovchi qo‘shimcha tadbir hisoblanadi. Jismoniy tarbiya
tarbiyaning boshqa tarkibiy qismlari bilan mustahkam bog‘ langan hamda ular
bilan birgalikda har tomonlama rivojlangan shahsni shakllantirish vazifalarini hal
etadi.
Demak, yuqorida ta’kidlaganidek, yoshlarni aqliy jihatdan kamol toptirishning
birinchi sharti ularni ilm olishga da’vat etishdir. Ijtimoiy tarbiyaning yana bir
muhim tarkibiy qismi mehnat tarbiyasi sanaladi. Mehnat tarbiyasi shahsga
mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnatga ongli munosabat,
shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki kasbiy ko‘ nikma va
malakalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayondir. asosi, hayot

manbai, umr mazmuni hisoblanadi.
Mehnat tarbiyasidan ko‘zlangan maqsad, avvalo, o‘quvchilarga mehnatning
mohiyati, mazmunini chuqur anglatishdan iboratdir. Mehnat ijtimoiy hayotning
muhim asosi, shahsda ma’naviy-ahloqiy va irodaviy sifatlarni shakllantirishning
kafolatidir. Mehnat qilayotgan kishi o‘zi bajarayotgan ishning natijalarini ko‘rsa,
his qilsa, o‘sha natijalardan qoniqsa, rohatlansagina mehnat tarbiyaviy ahamiyat
kasb etadi. halol mehnat – kishi hayotining mazmunini tashkil qiladi. Halqimizning
“Mehnat – mehnatning tagi rohat”, “Bugungi ishni ertaga qoldirma”, “Daryo
suvini bahor toshirar, inson qadrini mehnat oshirar”, “Ishlagan tishlaydi,
ishlamagan kishnaydi”, “Mehnatdan qo‘rqma, minnatdan qo‘rq”, “Odamning husni
mehnat” kabi maqollar bejiz yaratilmagan.
Buyuk alloma Bahouddin Nahshbandning “Dil ba yoru, dastbakor” degan
hikmati bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Allomaning fikricha,
“Agar kishi hunarli bo‘lsa, u bilimini haqiqatga bag‘ ishlaydi, o‘z mehnati bilan
kun kechiradi, bordi-yu kasbi bo‘lmasa, bilimini kun kechirishga sarflaydi,
halollikni unutadi”. Ta’kidlash lozimki, mehnatsiz kelgan boylik inson ruhiyatini
buzadi, har qanday muqaddas narsani qadrsizlantiradi.
Mehnat jarayonida kishilarda do‘ stlik, birodarlik, jamoa bo‘lib ishlash kabi
barcha tarbiyaviy sifatlar shakllanadi. Eng muhimi, mehnat muhtojlik, bekorchilik,
ahloqiy jihatdan buzilishdan saqlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Krimov ta’kidalaganidek: “Har bir
insonning, ayniqsa, endigina hayotga qadam qo‘yib kelayotgan yoshlarning ongiga
shunday fikrni singdirish kerakki, ular o‘rtaga qo‘ yilgan maqsadlarga erishish
o‘zlariga bog‘liq ekanligini, ya’ni, bu narsa ularning sobitqadam, g‘ayrat-
shijoatiga, to‘la-to‘kis fidokorliliga va cheksiz mehnatsevarligiga bog‘liq
ekanligini anglab etishlari kerak.
Huddi shu narsa davlatimiz va halqimizning ravnaq topishining asosiy
shartidir». Shirin eng og‘ ir damlarda ham Farhodga vafodor, sadoqatli, irodali yor

bo‘lishi bilan birga tadbirli murabbiya, odil va donishmand davlat arbobi, komila,
oqila va fazilatli, latofatli qiz edi. Shirinning bu fazilatlari minglab qizlarga o‘rnak
bo‘lib keldi va bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi. Estetik tarbiya tomonidan
amalga oshiriluvchi vazifalarini shartli ravishda quyidagi ikki guruhga ajratish
mumkin.
XULOSA
Yuqoridagilardan shu narsa ma’lum bo‘lmoqdaki, hamma vaqt tarbiyada
butun ish nafaqat ota-onalarga, balki go‘zal axloq va ilmiy salohiyatga ega bo‘lgan
ustoz-muallimlarning sa’y-harakatiga ham bevosita bog‘ liq. Bunda ishni tashkil
qilish shakllarinigina emas, ayni paytda, ishlashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘ yish shartlarini
bilish ham muhimdir. Har bir millatning o‘z ma’naviy qiyofasi mavjud. Bugungi
kunda har tomonlama taraqqiy topib borayotgan jamiyatimizda ma’naviyatni
yuksaltirish yuksak vazifalardan biridir. Ma’naviyatimizni yanada rivojlantirishda
esa millatimiz tarixini, ma’naviy qiyofasini o‘zida badiiy aks ettirgan tarixiy badiiy
hamda ilmiy asarlarning ahamiyati va o‘rni beqiyosdir. O‘zbek adabiyotida bunday
asarlar juda ko‘p. Ular yosh avlodni barkamol qilib voyaga yetkazishda muhim
ahamiyatga ega. Bu jihatdan,taniqli o‘zbek adibi Abdulla Avloniyning. maktab
uchun yaratgan to‘rt qismdan iborat “Adabiyot yoxud milliy she’rlar”hamda
“Birinchi muallim”, “Turkiy guliston yoxud axloq”, “Ikkinchi muallim”,“Maktab
gulistoni” kabi darsliklari ham xarakterli bo‘lib hisoblanadi. Bu asarlardagi
mukammal fikrlarning barcha g‘oyaviy to‘liqligi, ta’lim-tarbiya tizimiga va
tushunchalariga doir fikrlarning ilmiy-nazariy asoslanganligi yuqoridagi bo‘lgan
fikrlarimiz dalilidir. Shuningdek, Abdulla Avloniy ijodiy merosi bilan ilk
darsliklarning mukammal yaratuvchisi sifatida ham gavdalanganligi, asarlaridagi
ta’lim va tarbiyaga doir tushunchalarning, g‘oyaviy-badiiy mushohadalarning
tadqiq qilinganligi, qolaversa, mavzuning dolzarbligi ma’rifatparvar adib, serqirra

ijodkor Abdulla Avloniyning ijodida bugungi kunning eng muhim masalasi-ta’lim
va tarbiyaga doir fikrlarning dalili hikoyalar, she’riy lavhalar misolida yoxud
majoziy xarakterga ega hikoyatlar asosida ochib berilishi asnosida ko‘zga
tashlanadi. 2017- yilning 3-avgust kuni O‘zbekiston Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev mamlakatimiz ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashuv o‘tkazdi.
Ushbu uchrashuda madaniyat va san’at sohasida yuzaga kelgan ko‘plab
muammolar o‘rtaga tashlandi. Mazkur yig‘ilishda madaniyat, ommaviy axborot
vositalari, adabiyot va san’at sohasini tubdan isloh qilish maqsadida amalga
oshiriladigan keng miqyosli ishlar xususida so‘z bordi, yosh iste’dodlar
tarbiyasi,madaniyatimiz va adabiyotimizni rivojlantirish maqsadida yangi g‘oya,
tashabbus va takliflar bildirildi: “Biz uchun hech qachon kun tartibidan
tushmaydigan yana bir o‘ta muhim masala borki, unga alohida to‘xtalib o‘tish
zarur deb bilaman, u ham bo‘lsa, unib-o‘sib kelayotgan yosh avlodimiz,
farzandlarimiz tarbiyasi bilan bog‘ liq. Buyuk bobomiz Abdulla Avloniy
aytganidek, bu masala biz uchun, haqiqatdan ham, yo hayot-yo mamot, yo najot,
yo halokat, yo saodat yo falokat masalasidir.” Shu ma’noda Abdulla Avloniyning
ta’lim-tarbiya sohasidagi qarashlari o‘zbek xalqining ruhiyati, turmush tarzi, milliy
qadriyatlari bilan chambarchas bog‘ langanligi adibning boy pedagogik merosi
ta’lim-tarbiya masalalarini rivojlantirish, uni o‘quvchilar qalbida shakllantirishda
axloqiy va ma’naviy barkamol yoshlarni tarbiyalashda milliy maktab va
qimmatbaho manba bo‘lib xizmat qilganini o‘rganib chiqish davr talabiga
aylanmoqda. Abdulla Avloniyning maktab uchun yaratgan asarlari va ularda
axloq-odob tushunchalarining yoritilishi tarbiya masalasining ifodasi nafaqat
badiiy, balki noyob tarixiy-pedagogik, ta’limiy va qomusiy yodgorlik hisoblanadi.
Avloniy asarlari bilan yaqindan tanishar ekanmiz, yana bir bor shunga iqror
bo‘lamizki, uning asarlarida ifoda etilgan ta’limiy, tarbiyaviy g‘oyaviy, falsafiy
pedagogik hikmatlar o‘zining hayotiy mazmuni bilan bizni bugun ham hayratda
qoldiradi. Avloniy asarlarining tub ma’no-mohiyatini belgilab beradigan
insonparvarlik, mehnatsevarlik, vatan- parvarlik g‘oyalari va axloq-odob

tamoyilida hozirgi zamon uchun ham behad ibratli bo‘lgan saboqlar borligini
alohida ta’kidlab o‘tmoq joiz.
Xulosa qilib aytganda, A.Avloniy merosidan foydalanish zamonaviy axloqiy
tarbiya jarayonini boyitish, yoshlarga milliy va umuminsoniy qadriyatlarni
singdirish, ularni barkamol insonlar qilib tarbiyalashda muhim vositadir.
Yuqoridagi fikrlardan ma’lum bo‘ldiki, sharq murafakkirlari o‘zlarining
pedagogik qarashlari bilan o‘z davrlaridan ancha ilgarilab ketganlar. Ularning bu
qarashlari bir necha asrlardan beri ajdodlarimiz tafakkurini boyitib kelmoqda va
hozirgi kunda ham ular o‘z qiymatini yo‘qotgani yo‘q Ular bizning ma’naviy
qadriyatimizdir. Shunga ko‘ra mutafakkirlarning o‘lmas me’rosi oilada bolalarning
ma’naviy ahloqiy tarbiyalashning muhim omili bo‘lib qoladi. Abdulla Avloniy
o‘zining “Turkiy guliston yoxud axloq» nomli asarida komil insonlar haqida
shunday deydi: “Yaxshi fazilatlarni o‘ziga kasb qilib olgan insonlar yaxshi
insonlar deyilur”.
Avloniy yaxshi insonlar deganda odamlarga yaxshilik qila oladigan, kamtar,
saxiy, mehnatkash, mehr-shafqatli, bilmdon, o‘zgalar uchun qayg‘ uradigan mard
insonlarni ko‘zda tutsa, “Yomon insonlar deb, yomonlik fazilatlari yaxshilik
fazilatlaridan ustun turadigan insonlarga aytiladi”, deydi. A.Munavvarovning
“Pedagogika” o‘quv qo‘llanmasida axloq quydagicha tarif berilgan: Axloq, xulq va
atvor suzlari arbacha bo‘lib, ular o‘zbek tilida ham o‘z ma’nosida ishlatiladi.
Ayrim adabiyotlarda axloq kishlarning xar bir jamiyatga xos xulq normalari
majmui, deyilsa boshqalarida esa, axloq ijtimoyi ong shakllaridan biri, sotsial
tartib-qoida bulib, bu tartib-qoida ijtimoiy xayotning istisonsiz xamma soxalarida
kishilarning xatti-xarakatini tartibga solish funksiyasini bajaradi deyiladi. Xulosa
o‘rnida aytish mumkinki, badiiy adabiyotda inson his-tuyg‘ usini, ichki
kechinmalarini ifodalovchi asarlar nazarda tutiladi. Ma’lumki, hayotda turli voqea-
hodisalar ro‘y beradi. Lirik asarlarda ana shu turmush lahzalari ta’sirida shaxs
qalbida paydo bo‘lgan kechinmalar ifodalanadi. Ana shu xususiyati bilan lirika

eposdan farqlanadi. Chunki bunday asarlarda bosh maqsad sodir bo‘lgan hayotiy
voqeani emas, balki ana shu voqeaga nisbatan ichki munosabat tarzida
ifodalanuvchi ruhiy taassurotlarning namoyon bo‘lishini izohlaydi. Shuning uchun
lirik asarlarda aks etgan voqea bayonini aynan emas, nisbiy tushunish lozim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob x alqimiz
bilan birga quramiz. - T.: “O‘zbekiston”, 2017 yil. - 488 b.
2. Mirziyoyev Sh.M. ”Erkin va faravon, demokiratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz’’ T.O‘zbekiston nashiriyoti 2016 yil
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021-yillarda maktabgacha
ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘ g‘ risida”gi
qarori. T:- 2016y. 29-dekabr.
4. A.Mavlonova, B.Normurodova. “Tarbiyaviy ishlar metodikasi”. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent, “FAN” 2008 y.
5. Mavlonova R.A., To‘raev O.T., Xasanboeva O, Xoliqberdiev K.M. –
“Pedagogika” T., “O‘qituvchi ” – 1998.
6. Ismoilova Z. Tarbiyaviy ish metodikasi – T. Istiqlol, 2003.
7. Shodmonova Sh., Tilobova N. “Tarbiyaviy ishlar uslubiyoti” o‘quv
predmetidan ta’lim texnologiyasi – T.TDIU, 2006.
8. Mirkosimov M. Maktabni boshqarishning nazariy va pedagogik asoslari.
”O‘qituvchi”, 1996
9. Milliy maktab poydevorini yaratish yo‘lida. Jamoa – Toshkent, 1990
10. Didaktika T. Fan – 1997.
11. Lixachev B.T. Pedagogika – M.: VLADOS, 2003
12. www.fayllar.org
13. www.arxiv.uz
14. www.ziyonet.uz
15. www.pedagog.uz

Axloqiy tarbiya jarayonida A.Avloniy merosidan foydalanish.

Sotib olish