Badiiy matnda nisbiy soʻzlar vositasida bogʻlangan qoʻshma gaplar - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	43.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	29 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

94 Sotish

Badiiy matnda nisbiy soʻzlar vositasida bogʻlangan qoʻshma gaplar

Sotib olish

"Badiiy matnda nisbiy so zlar vositasida bog langan qo shmaʻ ʻ ʻ
gaplar" mavzusida yozgan
KURS IS H I

Ilmiy rahbar: ______________________
Toshkent – 2023

Reja :
Kirish ................................................................................................................................................................ 2
I BOB ................................................................................................................................................................. 3
XULOSA ........................................................................................................................................................... 22
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..................................................................................................................... 23
Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Har bir xalqning ruhiy dunyosi, urf-
odatlari, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy ahvoli aks etadigan vositalardan biri bu
bevosita til hisoblanadi.Shu bois til xalq ziynatining xolis va mumtoz
ko’zgusidir.Shuning uchun har bir kishi til haqida to’liq ma’lumotga ega bo’lsa, o’z
tilining tovushlar tizimi, lug’at boyligi, so’z qo’llash imkoniyatlari, jumla tuzish
qonuniyatlarini his etsa, til va xalqning ham tarixini ham anglay oladi.
Barchamizga ma’lum bo’lganidek, o’zbek tili sintaksisi o’zining ham tarixiy,
ham hozirgi zamon tili jihatidan asoslangan mukammal ildizlarga ega.Sintaksis
bo’yicha chuqur ilmiy tadqiqotlar olib borilishi, ushbu sohadagi mavjud bilimlarni
yanada mustahkamlash, ularning yangi jihatlarini tadqiq qilish bilan birga hozirgi
zamon o’zbek tili sintaksisidagi muammoli vaziyatlarni yuzaga keltiryabdi.Albatta,
bunday muammolar tilshunoslikda turli fikr va qarashlar ta’sirida yuzaga
keladi.Bizning bugungi kurs ishimiz mavzusi ham aynan yana shunday turli fikr va
qarashlar paydo bo’lishiga zamin yaratsa ajab emas.
2

Kurs ishi ning maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishidan ko’zlangan asosiy
maqsad badiiy matnlarda nisbiy so’zlar vositasida bog’langan qo’shma gaplarni
o’rganishdan iboratdir.
Kurs ishi ning obyekti. Turli mutanosib va qarama-qarshi fikrlar bayon etilgan
ilmiy manbalar va badiiy asardagi matnlar.
Kurs ishi ning ilmiy-amaliy ahamiyati. Bu kurs ishi darsda seminarlar tashkil
etishda va filologiya sohasi bo’yicha qo’llanmalar tayyorlashda manbaa bo’lib xizmat
qiladi.
Kurs ishi ning tuzilishi. Kurs ishining umumiy tavsifi, asosiy qism, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.
I BOB
Nisbiy so'zlar vositasida bog'langan ergash gapli qo'shma gaplar
1.1.Ega va kesim ergash gapli qo'shma gaplar
Barchamizga ma’lum bo’lganidek, ergash gapni bosh gapga biriktiruvchi talay
grammatik vositalar mavjud va ana shu grammatik vositalardan biri nisbiy so’zlar
hisoblanadi. Nisbiy so’zlar fe’lning shart mayli formasi orqali birikadigan ergashgan
qo’shma gaplar tarkibida qo’llanadi va bir xil yoki turli xil kelishik qo’shimchalarini
olib, bir- biriga moslashadi.
Masalan:
Nimani ko’rsatsalar, shuni keltirdim .
(Ushbu gapda nisbiy so’zlar tushum kelishigi qo’shimchasini olgan.)
Quyidagi nisbiy so’zlarga to’xtalamiz:
 Qancha – shuncha
Qancha ko pʻ mehnat qilsangiz, shuncha ko p ʻ
natijaga erishasiz.
3

 Qayer – shu yer
Qayerda ahillik bo lsa,ʻ shu yerda qut-baraka
bo ladi.
ʻ
 Qachon – shu payt (o shanda)
ʻ
Qachon maqsadlaringizni amalga oshirish uchun
jiddiy kirishsangiz, o shanda
ʻ ular ro yobga ʻ chiqa boshlaydi.
 Qanchalik – shunchalik
Daryo usti qanchalik tez oqsa, osti shunchalik sokin
bo ladi.
ʻ
Bosh va ergash gap tarkibidagi nisbiy so zlar ko pincha o zaro bir xil gap
ʻ ʻ ʻ
bo lagi vazifasini bajaradi. Masalan:
ʻ Kimning ichi nog’ora singari bo’sh bo’lsa,
uning behuda so’zlari atrofdagilarning miyasini egovlaydi. Bu ergashgan qo shma
ʻ
gapning ergash gap qismidagi nisbiy so z
ʻ
”kimning” so zi
ʻ ham, bosh gap qismidagi nisbiy so z ʻ – “uning” so zi ʻ ham qaratqich a
niqlovchi vazifasini bajargan, ya‘ni ushbu
ergashgan qo shma
ʻ gapning nisbiy so zlari ʻ bir xil sintaktik vazifada kelgan. Ba‘zan
nisbiy so zlar turli xil gap bo lagi vazifasini bajarishi ham mumkin:
ʻ ʻ
Kimki boshqalarga rahm-u shafqat qilmasa, unga ham hech kim rahm-u
shafqat qilmaydi.
Bunda ergash gap tarkibidagi nisbiy so z –
ʻ “kimki” ega vazifasini, bosh gap
tarkibidagi nisbiy so z –
ʻ “unga” esa vositali to ldiruvchi vazifasini bajargan. Demak, ʻ
ushbu ergashgan qo shma
ʻ gapning nisbiy so zlari turli ʻ xil gap bo lagi ʻ bo lib ʻ kelgan.
Nisbiy so zli ergashgan qo shma gaplarda ham ayrim o rinlarda bosh gap
ʻ ʻ ʻ
tarkibidagi nisbiy so z tushib qolishi mumkin. Ammo uning o rni (qaysi
ʻ ʻ olmosh
ekanligi) gap mazmunidan, nutq sharoitidan sezilib turadi. Masalan:
1. Kimning aqli ko’p bo’lsa, ayblari yashirin va do’stlari ko’p bo’ladi. –
4

Kimning aqli ko’p bo’lsa, uning ayblari yashirin va do’stlari ko’p bo’ladi.

2. Kimki o’zining yaxshi ishidan quvonsa, haqiqiy mo’mindir. – Kimki o’zini
ng yaxshi ishidan quvonsa, u haqiqiy mo’mindir.

3. Kimki boshqalarga yordam bermasa, boshqalar ham ko mak bermaydi. –ʻ
Kimki boshqalarga yordam bermasa, unga boshqalar ham ko mak
ʻ bermaydi.
Bosh gap tarkibida tushib qolgan nisbiy so z qaysi
ʻ olmosh ekanligi va uning
qanday vazifada kelganligi ko rsatish
ʻ olmoshili ergashgan qo shma ʻ gaplarda qanday
aniqlansa, shu tariqa aniqlanadi.
Ega ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan egani yoki tushib
qolgan egani izohlagan ergash gapdir. Ega ergash gap bosh gap bilan birgalikda ega
ergash gapli qo‘shma gap hisoblanadi .
Masalan:
Kim go’lib bo‘lsa, o’sha menga ham suyukli o‘g‘il, ham tirishqoq shogird
bo’ladi. 1
Professor M. Asqarova o’zining “Hozirgi zamon o’zbek tilida qo’shma gaplar”
kitobida ”bosh gap tarkibida faqat ko’rsatish olmoshlari qo’llanadi” deb fikr
bildirganlar. Keyinchalik bu qoidani birmuncha to’ldirib, M. Hamrayev o’zining
“Ona tili” kitobida “ bosh gap tarkibida boshqa olmoshlar ham kelishi mumkin”, deb
ta’kidlaganlar va yuqoridagi qoidaga to’xtalganlar.Buning isbotini quyidagi misolda
1
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati ”, 77- bet
5

ko’rishimiz mumkin, ya’ni bosh gap tarkibidagi nisbiy so’zlar so’roq va belgilash
olmoshlari bilan ifodalangan.
Bu qon egasining xulq-atvorida nimaiki qusurlar bo’lsa, bari kuzatilganligi
qayd qilingan. 2
Ayrim hollarda ega ergash gap tarkibida ham, bosh gap tarkibida ham
qo’llangan nisbiy so’zlar ko’rsatish olmoshlari bilan ifodalanadi.
Masalan:
Donolar kengashib: “Shu qush kimning boshiga qo’nsa, o’sha podsho
bo’ladi”, - deyishibdi. 3
Bunday gaplarda ega ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq olmoshi +
yuklama bilan, bosh gap tarkibidagi kishilik olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’z
esa ba’zan qo’llanilmasligi ham mumkin. Lekin uning o’rni gapning mazmunidan
sezilib turadi. Ega ergash gap orqali bosh gap tarkibidagi tushirilgan nisbiy so’zni
tiklasa bo’ladi.
Masalan:
Kimki ilm orqali o’z tanasini yaxshi o’rganmasa, (u)o‘zini-o‘zi nobud qilishi
hech gap emas ekan. 4

Ega ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’z so’roq olmoshi bilan, bosh
gap tarkibidagi nisbiy so’z esa birikma bilan ifodalanadi.
Masalan:
Mikrobini yuqtirgan shaxslar nimadan hazar qilsa, o’sha narsa jonlariga
oro kiradi. 5

2
X. ToXtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 99- bet
3
3 -sinf, “O’qish kitobi”, 10 - bet
4
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 84-bet
5
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 101-bet
6

Ayrim hollarda ega ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’z miqdorni
bildiruvchi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jamlikni
bildiruvchi belgilash olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan:
Uyquga ketishdan oldin qancha gapirgan bo’lsangiz, hammasi haqiqat. 6

Bunday gaplarda ba’zan gapning ma’nosini kuchaytirish maqsadida ega
ergashgan tarkibidagi miqdorni bildiruvchi so‘roq olmoshi bilan ifodalangan nisbiy
so‘zga -ki yuklamasi qo’shiladi.
Masalan:
Ikki ko‘zim o‘rnidan irg‘ib chiqqan, vujudimda nechtaki suyak bo’lsa,
hammasi singan. 7

Ergash gapning egasi vazifasida ishlatilgan “kim” so’roq olmoshi ma’noni
kuchaytirish va shu so’zga diqqat jalb qilinganini ko’ rsatish uchun ”kimki”, “kimda-
kim” shaklida qo’llanadi. Bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa kishilik yoki ko’rsatish
olmoshlari bilan ifodalanadi.
Masalan:
“Kimki chin yurakdan istaklarini bildirsa, u ,albatta, niyatiga yetadi”, - dedi
farishta Mim. 8
Ayrim hollarda ega ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z shaxsga ishora qiluvchi
so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish olmoshi bilan
ifodalanadi.
Endigi navbatni kesim ergash gapli qo’shma gaplardagi bosh va ergash gapni
bog’lovchi nisbiy so’zlarga beramiz. Bosh gap tarkibidagi kesim vazifasida
qo'llangan ko'rsatish olmoshining ma’nosini izohlab keluvchi ergash gap kesim
6
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 137-bet
7
X. To‘xtaboyev “Shirinqovunlarmamlakati”, 159-bet
8
R. Nabiyeva “Farishta Mim sarguzashtlari ”, 26- bet
7

ergash gap deyiladi.Kesim ergash gap bosh gapga ko'rsatish olmoshi tarkibidagi -ki
yuklamasi yordamida bog'lanadi. Misollar:
 Endi sizlarga muborak topshiriq shu ki , har biringiz alohida-alohida ketasiz .
Toleyim shu ki , jahonda bir guliston tanladim.

Muhammad Yusuf ijodining o'ziga xos xususiyati shunda ki , u juda oson
o'qiladl, sodda, xalqchil.

Buning natijasi shu bo'ldi ki , To'laganning qanshariga musht tushdi.

Keragi shu ki , bu miqqiyni ham boqish kerak.

Qizig'i shunda ki , shu ko'rinishiga ovozi muloyim edi.

Eng yaxshi yo'l shu ki , yaxshi do'st yor-u diyordan ayrilishni ixtiyor etmaydi.

O'tgan ota-bobolaming xulosasi shu ki , shirin so'z odamlaming qalbini
bog'lovchi zanjirdir.

Qisqa gap shu ki , odam so'zi bilan taniladi, axloqi bilan maqtaladi.

Donolaming o'giti shunday ki , so'zning lazzati uni gapirishda emas, balki
eshitishdadir.

Xalqning xulosasi shu ki , xudbin odam hech qachon elga qayishmaydi.

Yutug'imiz shunda ki , har birxodim o'z vazifasini biladi va uni vijdonan
bajaradi.
1.2.Aniqlovchi, to'ldiruvchi va hol ergash gapli qo'shma gaplarda
nisbiy so’zlar
Bosh gap tarkibidagi aniqlovchi vazifasida qo'llangan ko'rsatish olmoshining
ma’nosini izohlab keluvchi ergash gap aniqlovchi ergash gap deyiladi. Bunday ergash
gap bosh gapga nisbiy so'zlar yoki bosh gap kesimi tarkibida qo'llanuvchi -ki
yuklamasi yordamida bog'lanadi.
Gap qismlari nisbiy so'zlar yordamida bog'langanda ergash gap kesimi shart
mayli shaklidagi fe’llar bilan ifodalanadi va ergash gap bosh gapdan oldin keladi.Gap
qismlari -ki yordamida bog'langanda esa aniqlovchi ergash gap bosh gapdan keyin
keladi.Ba’zan bosh gapning aniqlovchisi vazifasidagi “shunday”, “shunaqa”
ko'rsatish olmoshlari qo'llanmasligi mumkin, ammo uning o'rni bilinib
turadi.Misollar:
8

Shunday odamlar bor ki , kelajakni oldindan bashorat qila oladilar.
Kim birovga yaxshilik qilsa, uning obro'yi baland bo'ladi.
Katta arava qaysi yo'ldan yursa, kichik arava ham shu yo'ldan yuradi.
Sevgi shunday navbahor ki , u tikondan gul qilur.
Bu suvni ichgandan so'ng kim yolg'on so'zlasa, uning qulog'i o'sib
ketarmish.
Kim yalqov bo'lsa, uning qo'lida obod yer ham xarob bo'ladi.
Men senga shunday narsalar keltiray ki , ularni tushingda ham
ko'rmagansan.
Kimning quroli bilim bo'lsa, uning kelajagi porloq.
Ayrim muammolar bor ki , ularni butun jahon xalqlari birgalashib hal
qilishi kerak.
Ega ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’z so’roq olmoshi bilan bosh
gap tarkibidagi nisbiy so’z esa birikma bilan ifodalanadi.Masalan:
Mikrobini yuqtirgan shaxslar nimadan hazar qilsa, o’sha narsa jonlariga
oro kiradi. 9
Ayrim hollarda ega ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’z miqdorni
bildiruvchi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jamlikni
bildiruvchi belgilash olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan:
Uyquga ketishdan oldin qancha gapirgan bo’lsangiz, hammasi haqiqat. 10
Aniqlovchi ergash gap bosh gapda aniqlovchi vazifasida kelgan olmoshni
izohlaydi.Aniqlovchi ergash gap bosh gap bilan birgalikda aniqlovchi ergash gapli
qo‘shma gap deb yuritiladi.Masalan:
Rezinka oftobda kuyganda qanaqa hid chiqarsa, bora-bora atrofni shunday
hid qoplab oldi. 11

Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap tarkibidagi bosh va ergash gapni
bog’lovchi nisbiy so’z a’zolarining ifodalanishiga qarab bunday gaplar quyidagi
turlarga bo’linadi:
 Sifatlovchi aniqlovchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan
aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap;
9
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 101-bet
10
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 137-bet
11
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 18-bet
9

 Qaratqich aniqlovchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan
aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap;
 Aralash shakldagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan aniqlovchi ergash
gapli qo’shma gap.
Aniqlovchi ergash gap bosh gapga ko’pincha nisbiy so’zlar yordamida
bog’lanadi.Bunda nisbiy so’zlar bosh va ergash gaplarda bir xil shaklda yoki turli xil
shakllarda kelishi mumkin. Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi
nisbiy so’zlar bir xil kelishik shaklida, ya’ni bosh kelishikda kelsa, bunday qo’shma
gaplar sifatlovchi aniqlovchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bog’langan
aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar hisoblanadi.Masalan:
Suv zarralaridan qanday orombaxsh hid taralsa, nurlar ham xuddi shunday
hid ufurayotgandek . 12

Yuqoridagi gapda aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq olmoshi
bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa yuklama + so’roq olmoshi bilan
ifodalangan.
Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplarda aniqlovchi ergash gap tarkibidagi
nisbiy so’z belgini bildiruvchi so’roq olmoshi bilan, bunga javoban bosh gap
tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan:
Qaysi mamlakatning aholisi o’z hayotidan ko’ngli to’q bo’lsa, o’sha
mamlakatdan kambag’al-u faqir odamlar chiqmaydi. 13
Ba’zan aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z gumon olmoshi bilan,
bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan:
Agar seni kimdir xafa qilsa, men o’sha ablahni qilgan ishi uchun, albatta,
pushaymon qildiraman. 14

Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi nisbiy so’z juftligi a’zolari
bosh va ergash gaplarda bir xil kelishikda, ya’ni qaratqich kelishigida kelsa, bunday
qo’shma gaplar qaratqich aniqlovchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bog’langan
aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar hisoblanadi.Masalan:
Kimning omadi kelmasa, o’shaning oldida bitta-yu bitta yo’l qoladi. 15
12
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 135-bet
13
Ibrohim Jo’ra,“Onamning hikoyalari ”, 34-bet
14
M. O’rinboy qizi “Tarbiya kitobi ” I, 5-bet
15
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 70-bet
10

Yuqoridagi gapda aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq olmoshi
bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish olmoshi bilan
ifodalangan.Ayrim hollarda bosh gap tarkibidagi predmetning kimga qarashliligini
ifodalagan kishilik olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’z tushib qolishi ham mumkin.
Ammo uning o’rni gapning mazmunidan bilinib turadi. Aniqlovchi ergash gap orqali
bosh gap tarkibidagi tushib qolgan nisbiy so’zni tiklash mumkin.Masalan:
Agar kimning tili va yuragi go’zal bo’lsa, (uning) butun vujudi ham go’zal
bo’ladi. 16
Aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z ba’zan qarashlilik qo’shimchasini
olgan so’roq olmoshi bilan ham ifodalanadi. Bunday gaplarda ba’zan bosh gap
tarkibidagi kishilik olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’z tushib qolishi ham
mumkin.Ammo uning o’rni gapning mazmunidan sezilib turadi.Masalan:
Tana kimniki bo’lsa ham, (uning) qovurg’alarini bir sanab ko’rmoqchi
bo’ldim. 17
Yuqoridagi gap tarkibidagi nisbiy so’zlar bir xil kelishik shaklida, ya’ni
qaratqich kelishigi shaklida deb qaraymiz. Chunki qarashlilik qo’shimchasining
o’rniga qaratqich kelishigi qo’shimchasini qo’ysak, gapda so’zlarning joylashish
tartibi o’zgarsa ham, gapning mazmuni o’zgarmaydi.Masalan:
Kimning tanasi bo’lsa ham, (uning) qovurg’alarini bir sanab ko’rmoqchi
bo’ldim. 18
Ba’zan gapning ma’nosini kuchaytirish maqsadida aniqlovchi ergash gap
tarkibidagi shaxsga ishora qiluvchi so’roq olmoshi bilan ifodalangan nisbiy so’z
a’zosiga –ki yuklamasi qo’shiladi.Bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa ko’rsatish
olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan:
Kimningki niyati oliyjanob, maqsadi ulug’ bo’lsa, o’shaning
yordamchisiman. 19
Bunday gaplarda bosh gap tarkibidagi kishilik olmoshi bilan ifodalangan
nisbiy so’z qo’llanmasligi ham mumkin. Lekin uning o’rni gapning mazmunidan
sezilib turadi.Masalan:
Kimningki tirikligi birovni xursand qilmagan bo’lsa, (uning) o’limi ham hech
kimni xafa qilmaydi. 20
16
Ibrohim Jo’ra “Onamning hikoyalari”, 6-bet
17
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 128-bet
18
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 128-bet
19
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 162 - bet
20
M. O’rinboy qizi “Tarbiya kitobi” I, 21-bet
11

Biz yuqorida aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi nisbiy so’z
juftligi a’zolarining bosh va ergash gaplarda bir xil shaklda kelishini ko’rib chiqdik.
Endi bu nisbiy so’zlarning bosh va ergash gaplarda turli xil shakllarda kelishini
ko’rib chiqamiz.Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi nisbiy so’z
juftligi a’zolari turli xil shakllarda kelsa, bunday qo’shma gaplar aralash shakldagi
nisbiy so’zlar yordamida bog’langan aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar
sanaladi.Aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z bosh kelishikdagi so’roq
olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa qaratqich kelishigidagi kishilik
yoki ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan:
Kim kop uxlasa, uning yuzi shirmonday qip-qizil bo’ladi. 21
Uning qo’lidagi uzukni kim taqib odamlar yoniga tashrif buyursa, o’shaning
bor ziynati ularga ko’rina boshlaydi. 22
Bundan tashqari aniqlovchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z qaratqich kelishigidagi
so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa bosh kelishikdagi
ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan:
Kimning qilgan ishi xalqni xursand qilsa, men o’sha odamga
saltanatimning yarmini beraman. 23
To’ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalangan
to’ldiruvchining yoki qo’llanmagan to’ldiruvchining mazmunini aniqlashtirib,
izohlab keladi .To’ldiruvchi ergash gap bosh gap bilan birgalikda to‘ldiruvchi ergash
gapli qo‘shma gapni tashkil etadi.To’ldiruvchi ergash gap bosh gapga ko’pincha
nisbiy so’zlar yordamida bog’lanishi bizga ma’lum. Bunday nisbiy so’zlar bosh va
ergash gaplarda bir xil kelishikda yoki turli xil kelishiklarda kelishi ham mumkin.
To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplar tarkibidagi nisbiy so’z juftligi a’zolari bosh
va ergash gaplarda turli xil shakllarda kelsa, bunday qo’shma gaplar aralash
shakldagi nisbiy so’zlar yordamida bog’langan to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma
gaplar sanaladi.Masalan:
Hamxonalarim nimani yomon desalar, men bechora hammasiga
ishonibman. 24
21
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 63-bet
22
R. Nabiyeva “Farishta Mim sarguzashtlari ”, 35-bet
23
“Turk xalq ertaklari” tarjima, 27 - bet
24
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 154- bet
12

Yuqoridagi gapda to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z tushum
kelishigidagi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jo’nalish
kelishigidagi belgilash olmoshi bilan ifodalangan.To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi
nisbiy so’z qaratqich kelishigidagi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy
so’z esa tushum kelishigidagi ko’rsatish olmoshi yoki chiqish kelishigidagi kishilik
olmoshi bilan ifodalanadi . Masalan:
Odamxo’r dev kimning yuzida vahimani ko’rsa, o’shani yutadi deb
o’yladim. 25
To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z jo’nalish kelishigidagi
so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa tushum kelishigidagi
ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan:
Tunda Oy ustidagi shirin xayollar kimga hamroh bo’lsa, kunduzi o’shani
yorqin orzular peshvoz olardi. 26
To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq olmoshi +
ko’makchi shaklida, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa tushum kelishigidagi
kishilik olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan:
Sohira qalb egalari ertakda kimlar bilan uchrashgan bo „lsalar, ularni
albatta topaman. 27
To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’zso’roq olmoshi + ko’makchi shaklida,
bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jamlikni bildiruvchi belgilash olmoshi bilan
ifodalanadi.Masalan:
Tulki kim bilan borgan bo’lsa, hammalariga sarpolar kiydirildi
Ba’zan to’ldiruvchi ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’zbosh kelishikdagi
shaxsga ishora qiluvchi so’roq olmoshi bilan, unga javoban bosh gap tarkibidagi
nisbiy so’z esa tushumkelishigidagi kishilik olmoshi yoki jo’nalish kelishigidagi
ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan:
Ibn Sino, kim shogird bo’lmoqchi bo’lsa, uni oldin sinovdan o’tkazar edi.
Gapning ma’nosini kuchaytirish yoki shu so’zga diqqatni jalb qilish uchun
to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi shaxsga ishora qiluvchi “kim” so’roq olmoshi
“kimda-kim” shaklida qo’llanadi. Bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jo’nalish
kelishigidagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan:
25
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati ”, 55-bet
26
R. Nabiyeva “Farishta Mim sarguzashtlari”, 15-bet
27
R. Nabiyeva “Farishta Mim sarguzashtlari”, 30-bet
13

Kimda - kim mening uchta savolimga javob bersa, o’shanga saltanatimning
yarmini beraman.
Bundan tashqari yana gapning mazmunini kuchaytirish uchun to’ldiruvchi ergash gap
tarkibida qo’llangan bosh kelishik shaklidagi shaxsga ishora qiluvchi so’roq olmoshi
bilan ifodalangan nisbiy so’zga -kiyuklamasi qo’shiladi.Bosh gap tarkibidagi nisbiy
so’z esa jo’nalish kelishigi qo’shimchasini olgan kishilik olmoshi bilan ifodalanadi.
Masalan:
Kimki kichikligidan shunaqa fazilatlarga ega bo’lsa, ularga birmuncha oson
bo’ladi.
Ba’zan bunday gaplarda bosh gap tarkibida qo’llangan ko’rsatish olmoshibilan
ifodalangan nisbiy so’z tushib qolishi ham mumkin. Ammo uningo’rni gapning
mazmunidan sezilib turadi. To’ldiruvchi ergash gap orqali bosh gap tarkibidagi tushib
qolgan nisbiy so’zni tiklash mumkin.Masalan:
Kimki meni haqorat qilsa, (o’shani) sudga beraman. 28
To’ldiruvchi ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’z bosh kelishikdagi gumon
olmoshi bilan, bunga javoban bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jo’nalish
kelishigidagi ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan:
Ko’chaga chiqqanimda kimdir Guliga o’xshab ketsa, o’shanga qarab
angrayib qolaman. 29
Bunday gaplarda ba’zan bosh gap tarkibidagi kishilik olmoshibilan ifodalangan
nisbiy so’z a’zosi tushib qolishi ham mumkin. Ammo uningo’rni gapning
mazmunidan sezilib turadi.Masalan:
Biror kishi men haqimda gapirsa, oyim (uni)quchoqlab olardi.
Ayrim hollarda to’ldiruvchi ergash gap tarkibida qo’llangan nisbiy so’zbosh
kelishikdagi miqdorni bildiruvchi so’roq olmoshi bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy
so’zesa chiqishhamda tushum kelishiklaridagi jamlikni bildiruvchi belgilash olmoshi
bilan ifodalanadi.Masalan:
Bu dunyoda qancha navi bo’lsa, hammasidan ko’kartiribdi desam
ishonavering. 30
28
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 51-bet
29
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 115-bet
30
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 78-bet
14

Mahallada qancha bola bo’lsa, hammasini joni-dilidan ortiq ko’rarkan. 31
To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z bosh kelishikdagi belgi-xususiyatni
bildiruvchi so’roq olmoshlari bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa tushum
kelishigidagi ko’rsatish olmoshlari bilan ifodalanadi. Bunday qo’shma gaplarda
ba’zan bosh gap tarkibidagi ko’rsatish olmoshi tushib qolishi ham mumkin.Masalan:
Qo’limga qanaqa atir tushsa, (o’shani) sochimga, kiyimlarimga
sepaverdim 32
Ba’zan to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z uyushib kelishi ham mumkin.
Bunday paytda bosh gap tarkibidagi nisbiy so’zesa jo’nalish kelishigidagi jamlikni
bildiruvchi belgilash olmoshi bilan ifodalanadi.Masalan:
O‘g‘lim nima desa ham, nima qilsa ham, hammasiga “barakalla” der edim.
33
To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’zbosh kelishikdagi belgi - xususiyat
bildiruvchi so’roq olmoshi + son + egalik qo’shimchasi, ya'ni birikmabilan, bosh gap
tarkibidagi nisbiy so’z esa tushum kelishigidagi ko’rsatish olmoshi
bilanifodalanadi.Masalan:
Qaysi biringizo‘z viloyatingizni yaxshi idora qila olsangiz, o’shani taxt
vorisi qilib tayinlayman. 34
To’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z gumon olmoshi bilan, bosh gap
tarkibidagi nisbiy so’z esa qo’shma ko’rsatish olmoshi bilan ifodalanadi.Yuqoridagi
qoidaga diqqat bilan nazar tashlasak, bir qancha tilshunoslarimiz, jumladan, professor
M. Asqarova (“Hozirgi o’zbek adabiy tili”), M. Mirtojiyev (“Hozirgi o’zbek tili”), M.
Hamrayev (“Ona tili”), Mengliyev, O’. Xoliqov (“O’zbek tilidan universal
qo’llanma”) lar bir xil fikr bildirganlar, ya’ni bosh gap tarkibida faqatgina ko’rsatish
olmoshlari keladi deb ta’kidlaganlar. Ammo B. O’rinboyev (“Hozirgi o’zbek adabiy
tili”), hamda M. Hamrayev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. G'ulomova, Sh.
Yo'ldosheva (“Ona tili”)lar esa boshqacharoq fikr bildirganlar: bosh gap tarkibida
faqatgina ko’rsatish olmoshlari kelmasdan boshqa olmoshlar ham kelishi mumkin
31
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 122-bet
32
. X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 47-bet
33
Ibrohim Jo’ra, “Onamning hikoyalari”, 15-bet
34
Ibrohim Jo’ra “Onamning hikoyalari”, 26-bet
15

deganlar va qoidani biroz o’zgartirganlar, ya’ni to’ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi
olmosh bilan ifodalangan to’ldiruvchini izohlab keladi.Masalan:
Esimni taniganimdan beri xotiramda nima saqlanib qolgan bo’lsa,
hammasini bir boshdan so’zlashga tushdim. 35
Yuqoridagi gapda to’ldiruvchi ergash gap tarkibidagi nisbiy so’z so’roq olmoshi
bilan, bosh gap tarkibidagi nisbiy so’z esa jamlikni bildiruvchi belgilash olmoshi
bilan qo’llangan.To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap tarkibidagi bosh va ergash
gapni bog’lovchi nisbiy so’z a’zolarining ifodalanishiga qarab bunday gaplar
quyidagi turlarga bo’linadi:
o Vositalito’ldiruvchishaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan
to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap;
o Vositasiz to’ldiruvchi shaklidagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan
to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap;
o Aralash shakldagi nisbiy so’zlar yordamida bo’g’langan to’ldiruvchi ergash
gapli qo’shma gap;
Bosh gap tarkibida hol vazifasida qo’llangan ko’rsatish olmoshining ma’nosini
izohlab keluvchi yoki bosh gap orqali ifodalangan mazmunning sababi, maqsadi,
o’rni, sharti, payti, holati, miqdor-darajasi kabilarni bildirgan ergash gaplarga hol
ergash gap deyiladi.Hol ergash gaplar holning ma’no turlariga muvofiq o’z ichida
quyidagi turlarga bo’linadi:
 Payt ergash gapli qo’shma gap;
 O’rin ergash gapli qo’shma gap;
 Sabab ergash gapli qo’shma gap;
 Maqsad ergash gapli qo’shma gap;
 Shart ergash gapli qo’shma gap;
35
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati ”, 76-bet
16

 Ravish ergash gapli qo’shma gaplar;
 Miqdor - daraja ergash gapli qo’shma gap;
 To’siqsiz ergash gapli qo’shma gaplar.
Yuqoridagi gaplardan faqat payt, o’rin,miqdor - daraja va ravish ergash gapli
qo’shma gap qismlari nisbiy so’zlar yordamida bo’g’lanadi.O’rin ergash gapli
qo’shma gaplarda ergash gap bosh gapdagi ish- harakat yoki voqeaning bajarilish
o’rnini bildiradi . O’rin ergash gap bilan bosh gap birgalikda o‘rin ergash gapli
qo‘shma gap deyiladi.Masalan:
Qayerda sevgi-muhabbat bo’lsa, o’sha yerda omad va boylik ham
bo’ladi. 36
Payt ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisaning yuzaga kelish paytini bildiradi. Payt
ergash gap bosh gap tomonidan beriladigan “qachon?” “qachondan beri?”
“qachongacha?” kabi so’roqlardan biriga javob bo’ladi .Masalan:
Darvozaqachon taqqillasa, o’shanda ochasan.
Ravish ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning qay tarzda
bajarilganligini bildirgan ergash gapdir. Ravish ergash gap bosh gap bilan birga
ravish ergash gapli qo‘shma gapni tashkil etadi .Masalan:
Shamolda uyga qanday kelgan bo’lsa, shunday olib ketaman. 37
Miqdor-daraja ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning bajarilish
miqdor - darajasini bildirgan ergash gapdir. Bu gaplar bosh gap bilan birga miqdor -
daraja7, o‘lchov - daraja8 ergash gapli qo‘shma gap deyiladi.
36
Ibrohim Jo’ra, “Onamning hikoyalari”, 47-bet
37
X. To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati”, 237-bet
17

II bob.Badiiy matnda nisbiy so'zli ergashgan qo'shma gaplar
2.1.Nisbiy so'zli ergashgan qo'shma gap qismlarining joylashuvi

Tarkibida nisbiy so’zlar qo’llangan ergashgan qo’shma gap qismlarining
joylashishi ancha qat’iydir. Ularning o’rnini o’zgartirib, ya’ni “bosh gap + ergash
gap” holida qo’llash ancha qiyin.O’zbek tilida nisbiy so’zlar shaxsga, predmetga,
o’ringa yoki miqdorga ko’ra munosabatlarni ifodalaydi. Shunga ko’ra ularni
quyidagicha guruhlash mumkin.
 Shaxs bildiruvchi nisbiy so‘zlar:kim - u, qaysi biri - u (o‘sha), har kim - u, qay
biri -o ‘shanisi, kimki - u, kimki - uni, kimki - ana u, kimki - uning, kim -o
‘sha, kim -o ‘shaning, kim -o ‘shanga, kim -o ‘shaniki, kim - shunga; Masalan:
Sehrgar iblisni kim qo‘lga tushirsa, o’shanga oltindan haykal qo‘yiladi.
Bu zamonda kimning jin chaqasi ko‘p bo‘lsa, odamlar o’shanga og‘adi.
 Predmet bildiruvchi nisbiy so‘zlar: nimaiki - shuni, nimalar - shuni, nima shu -
shu, nima -o‘sha, nimani - shuni, nimani -o‘sha, nimani - shunga, nimaiki -
o‘shanga, nima -o ‘shanga, nima - shuni, nimaga -o‘shanga, qaysi
o‘sha;Masalan:
Dugonasi nima degan bo‘lsa, o’sha gaplarni takrorladi.
Nimaiki kuchimizni tejasa, o’shanga yopishamiz .
18

 O‘rin bildiruvchi nisbiy so‘zlar: qaysi tomonga - shu tomonga, qayoqqa - shu
yoqqa, qayerga -o‘sha yerga, qayerda -o ‘sha yerda, qayerda - shu yerda;
Masalan:
Qayerda ahillik bo‘lsa, o’sha yerda qut - baraka bo‘ladi.
Odatda, podshohlar qayerni poytaxt qilsalar, o’sha yer koproq obod
bo‘ladi.
 Belgi - daraja bildiruvchi nisbiy so‘z: qanday - shunday,qanchalik - undan
ham, qay darajada - shu darajada, nechog‘lik - shu darajada, qanchalik –
shunchalik;Masalan:
Soy qanchalik tez oqsa, u shunchalik sayoz bo ‘ladi.
Nisbiy so’zlarning beshinchi turini Professor M. Asqarova o’zining “Hozirgi o’zbek
adabiy tili” kitobida o‘lchov - miqdor bildiruvchi nisbiy so‘zlar deb kiritgan bo’lsa,
Professor M. Hamrayev o’zining “Hozirgi o’zbek tilidagi ko’rsatish olmoshlarining
funksional - semantik xususiyatlari” kitobida payt ma’nosini ifodalovchi deyktik
belgi deb kiritgan.Professor M. Hamrayev “deyktik belgi" deganining sababi, “so’roq
- javob” juftligida kelgan olmoshlarning “nisbiy so’zlar" deyilishiga qarshi bo’lgan.
Ya’ni, “Bu atama “so’roq - javob” juftligining birinchi komponentiga to’g’ri keladi,
ya’ni bu juftlikda qo’llangan so’roq olmoshlari o’zining so’roq ma’nolarini yo’qotib,
nisbiylik kasb etadi, lekin javob tariqasida ergashgan qo’shma gapning
ikkinchiqismida qo’llanadigan ko’rsatish olmoshlari deyktik (sof ishora) ma’nolarini
yo’qotmaydi. Shu sababli bu olmoshlarni “nisbiy so’z” deb atash u qadar to’g’ri
emas. Biz bu juftlikni o’zaro munosabatga kirishgan ikkita so’zning (bu o’rinda
so’roq va ko’rsatish olmoshlari) korrelyativ juftligi tarzida tushunamiz. Bizning
fikrimizcha, bu yerda so’roq olmoshlari ishora qilinayotgan bo’lakni ifodalasa,
ko’rsatish olmoshi deyktik belgi rolini bajaradi” - deganlar.O‘lchov- miqdor
bildiruvchi nisbiy so‘zlar: qancha - shuncha, nechta - shuncha;Masalan:
Qancha ko’p gapirsa, shuncha zavq olaman.
Bizningcha,o’lchov - miqdor bildiruvchi nisbiy so’zlar belgi - daraja bildiruvchi
nisbiy so’zlarga o’xshab ketadi. Shuning uchun bu ikkala guruhni bir guruh qilsak
ham bo’laveradi.Payt ma’ nosini ifodalovchi deyktik belgi: qay vaqtda - shu vaqtda,
qachon -o ‘shanda, qachon - shunda;Ko‘rsatish olmoshlari orqali birikish:Boshgap
tarkibidagi ko rsatish olmoshining ma’nosini izohlash uchun qo'llangan ergash gaplar
bosh gapga – ki yuklamasi yordamidabog'lanadi. Bu yuklama bosh gap kesimi
tarkibida keladi va ergash gap bosh gapdan vergul bilan ajratib yoziladi.Ba’zan
19

ko’rsatish olmoshi ham, -ki yuklamasi ham tushib qolishi mumkin, ammo ularning
o'rni gapning mazmunidan bilinib turadi.Ko'rsatish olmoshili ergashgan qo'shma
gaplarda bosh gap har doim ergash gapdan oldin keladi:Masalan:
Baxtim shuki, seni uchratdim.Shunisi quvonarliki, sinfimiz o'quvchilari bir-
biri bilan ahil.
Demak, yuqoridagi qo’shma gaplardan ko’rinib turibdiki, ko’rsatish olmoshlarining
o’zi mustaqil holda ergashgan qo’shma gap qismlarini bog’lay olmaydi. Ya’ni
ko’rsatish olmoshili ergashgan qo’shma gap bo’lishi uchun, bosh gap kesimi
tarkibida har doim –ki yordamchisi bo’lishi lozim.
2.2.Badiiy matnlarda nisbiy so'zli ergashgan qo'shma gaplar
Darhaqiqatki, badiiy adabiyotlarimiz bizning bebaho merosimiz.Ular
nafaqat o’tmishimiz, balki bugunimiz va kelajagimiz hamdir.Shunday ekan ularni
o’rganish, ular ustida izlanishlar amalga oshirish barchamizning burchimizdir.
Adabiyotimiz durdonalari bo’lmish, Hazrat Alisher Navoiyning asarlaridan
“Mahbub-ul qulub” asaridagi nisbiy so’zli ergashgan qo’shma gaplarga e’tiborimizni
qaratamiz.
Ulki , so’zni bir yerdin yana bir yerga yetkurgay, elning o’tgan gunohini o’z
bo’yniga indurgay. 38
Ushbu tanbeh ham ergashgan qo’shma gap bo’lib, uning qismlarini(ergash gap va
bosh gap) ham aynan nisbiy so’zlar bog’lab kelgan.To’g’ri, bir qarashda buni anglash
ozroq mushkul, ammo tanbeh mazmunidan kelib chiqadigan bo’lsak bu bir muncha
osonlashadi.Ya’ni bu tanbehda kim biror gapni bir yerdan boshqa yerga yetkizadigan
bo’lsa, o’sha inson elning gunohini o’ziniki qilib olishi aks etgan.Yuqoridagi “ulki”
so’zi nisbiy so’z hisoblanib, ergashgan qo’shma gap qismarini bog’lab
kelgan.Yuqorida juda ham ko’p so’z yuritganimizdek , nisbiy so’z ba’zan belgisiz
holatda qo’llaniladi, “ulki” so’ziga javob tariqasida “elning gunohini o’z bo’yniga
induradurgan” u olmoshi aynan mana shu vazifani bajarmoqda.Keyingi misolga
o’tsak:
Kim so’zni terib aytguvchi og’ziga bergay,
Molik ani do’zax o’tining dudig’a tergay.
38
A.Navoiy “Mahbub-ul qulub” 104-bet
20

39
Ushbu baytda endi “Kim” so’roq olmoshi o’z holatida kelgan, ammo “uni” olmoshi
boshqacha shaklda qo’llangan “ani” bo’lib.Bayt mazmunidan kelib chiqadigan
bo’lsak, ushbu nisbiy so’zlarni aniqlash qiyin kechmaydi.
Ulki , juz quvvat da’visi izhor qilmas,go’yoki, Haqning qaviy ul-matin
erkanin bilmas. 40
Ushbu misolimizda ham so’roqqa javob bo’luvchi qisim belgisiz holatda mohirlik
bilan qo’llangan.
Xush so’zga kim o’lsa mast-u behush,
Sharbat aro zahrni qilur no’sh. 41

Ushbu baytdagi nisbiy so’zlarimizdan “ kim” so’roq olmoshi gap boshida
qo’llanmagan, “kim” olmoshiga javob bo’luvchi olmosh ham belgisiz tarzda
qo’llangan.
Ulki yolg’on bila sarfi avqot etgay, anga bu yamon kelmagay
yana mubohot etgay.

Ul kishi ni qutluq evdin tashqari surmak kerak,
Qutluq ev dunyo durur, ya’niki o’lturmak kerak.


Birovkim , yolg’on so’zni birovga bog’lag’ay, o’z qaro bo’lg’on
yuzin yog’lag’ay, kabira gunohdir. 42

Kimki ato amrig’a qo’ymas bo’yun,
Pir ila maxdum ishin der o’yun.
Bilki, chekar Tengri yo’lidin ayoq,
Tengri bila oq bo’lar, pir-la oq.

39
A.Navoiy “Mahbub-ul qulub” 104-bet
40
A.Navoiy “Mahbub-ul qulub” 104-bet
41
A.Navoiy “Mahbub-ul qulub” 103-bet
42
A.Navoiy “Mahbub-ul qulub” 103-bet
21

Har kimki , birov bila yordur yoki yorlik da’viysida bordur,
kerakkim, o’ziga ravo tutmog’onni yorig’a ravo tutmasa, ko’p
nimakim, o’ziga ham ravo tutsa, anga tutmasa.
Keltirilgan misollarimizning barchasida nisbiy so’zlarimiz turli ko’rinish, turli shakl
va ma’nolarda bo’lib, barchasi ustida alohida-alohida so’z yuritish mumkin.
XULOSA
Xulosa sifatida aytishimiz mumkinki, hamisha o’z ona tilimizni kelishi mukin
bo’lgan balo-qazolardan asramoq biz avlod uchun ham qarz, ham farzdir.Zero, har
kuni dunyoda qanchadan - qancha tillar iste’moldan chiqib bormoqda, yoxud
qanchadan – qancha xalqlarning o’z ona tili mavjud emas.axir, tilsiz millat jonsiz
tana emasdek.Shunday ekan tilimizni o’rganishimiz, tadqiq qilishimiz va uni dunyo
tillari qatoriga olib chiqishimiz darkor.
Kundan kunga ona tilimizning ochilmagan qirralari olimlarimiz tomonidan
ochilib, yanada ko’plab muammoli jihatlar kelib chiqmoqda.Zero, “ilm olmoq, igna
bilan quduq qazmoq” demakdir. Ilm olamiga qanchalik kirib borganing sari uning
sirlari duri-gavhardek xayollaringdan joy oladi.
Bugun so’z yuritgan mavzuyimizga kelsak, nisbiy so’zlar vositasida
bog’langan qo’shma gaplar badiiy matnlarda turli nozik jihatlarni keltirib
chiqaradi.Ayniqsa, Alisher Navoiyning “Mahbub-ul qulub” asaridan olingan
misollarda nisbiy so’zlarning barcha turlari-yu shakllaridan boxabar bo’lishimiz
mumkin.Bundan tashqari yana bir bora Navoiy bobomizning naqadar buyuk iste’dod
egasi ekanliklariga amin bo’lamiz.
22

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Sayfullayeva “Hozirgi o’zbek adabiy tili”. Toshkent , 1995
2.Alisher Navoiy “Mahbub-ul qulub” asari. Toshkent
3.Abdurahmonov G’.Qo’shma gap sintaksisi.Toshkent ,1964
4.Asqarova M.Hozirgi o’zbek tilida qo’shma gaplar.Toshkent,1960
5.Berdialiyev A.Ergash gapli qo’shma gap konstruksiyalarida semantic-signifikativ
paradigmatika.Toshkent,1989
6.X.To’xtaboyev.Shirin qovunlar mamlakati.Toshkent
7.http://ziyo.edu.uz
8.http;//www.edu.uz
9.Abdurahmonov. Qo’shma gap sintaksisi asoslari. Toshkent,1958
1. 10.Jamolhonov.Hozirgi o’zbek adabiy tili.Toshkent. Safo Matjon. Maktabda
adabiyotdan mustaqil ishlar. (O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma).-
T.:O‘qituvchi, 1995.
2. Mahmudov N. O‘qituvchi nutqi madaniyati. -T.: Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007.
3. To‘xliyev B. Adabiyot o‘qitish metodikasi. -Toshkent, O‘qituvchi, 1992.
4. Zunnunov A., Hotamov N., Esonov J., Ibrohimov A. Adabiyot o‘qitish
metodikasi. -Toshkent, O‘qituvchi, 1992
23

Alisher Navoiy nomidagi ToshDO’TAU
O’zbek tili ta’limi fakulteti 2-kurs 201- guruh talabasi Murotvoyeva Maftunaning
“Nisbiy so’zlar vositasida bog’langan qo’shma gaplar” mavzusida yozilgan kurs ishi
himoyasi haqida
Xulosa
Mavzu dolzarbligi
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
Adabiyotlardan foydalanganlik darajasi
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
Mavzuning yoritilishi
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
24

Ilmiy xulosalanganlik darajasi
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
Yutuqlari_____________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
Kamchliklari__________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
Rahbar xulosasi
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
25

Sotib olish