Bank va bank faoliyati tushunchasi - Huquqshunoslik - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	399.9KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	24 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

129 Sotish

Bank va bank faoliyati tushunchasi

Sotib olish

Bank va bank faoliyati tushunchasi
Reja:
Kirish
Asosiy qism
1. Bank tushunchasi va uning turlari
2. Bank faoliyatining asosiy yo‘nalishlari
3. Bank tizimi va uning rivojlanishi
4. Bank faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Bank va bank faoliyati tushunchasi
Kirish
Banklar zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas qismi bo‘lib, moliyaviy tizim
barqarorligini ta’minlash, kredit resurslarini taqsimlash va investitsion faoliyatni
qo‘llab-quvvatlashda muhim rol o‘ynaydi. Zamonaviy iqtisodiyotda bank tizimi yaxshi
rivojlangan davlatlarda iqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o‘sishning muhim omillaridan
biri sifatida qaraladi. Banklar orqali aholi va korxonalar o‘z moliyaviy operatsiyalarini
amalga oshiradi, investitsion loyihalar moliyalashtiriladi va iqtisodiy faoliyatga xizmat
qiluvchi kredit tizimi tashkil etiladi.
Bank tushunchasi va uning jamiyatdagi o‘rni
Bank – bu mijozlarning mablag‘larini jalb qilish, ularga kredit ajratish, hisob-kitoblarni
yuritish va boshqa moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatishga ixtisoslashgan moliya instituti
hisoblanadi. Bank so‘zi qadimgi italyancha "banco" so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib,
dastlab banklar savdogarlarning pul almashtirish joyi sifatida faoliyat yuritgan.
Banklar jamiyatning moliyaviy tizimida muhim o‘rin tutadi. Ular orqali mablag‘lar
taqsimlanadi va investitsiyalar yo‘naltiriladi. Xususan, banklar:
 Aholi va tadbirkorlarning ortiqcha mablag‘larini jalb qiladi va depozit
xizmatlarini taklif etadi;
 Korxona va tadbirkorlarni moliyalashtirish uchun kredit ajratadi;
 Pul muomalasini yuritadi va to‘lov tizimlarini boshqaradi;
 Investitsiyalarni boshqarish xizmatlarini ko‘rsatadi.
Misol sifatida, O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan "Xalq banki", "Ipoteka bank" va
"Kapitalbank" kabi banklar aholi va biznes uchun turli xil moliyaviy xizmatlarni taqdim
etib kelmoqda.
Banklarning iqtisodiyotdagi roli
Banklar iqtisodiyotning harakatlantiruvchi kuchlaridan biri bo‘lib, moliyaviy
vositachilikni amalga oshiradi. Ular iqtisodiyotning barqaror o‘sishini ta’minlashda
quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi:
Kapitalni taqsimlash va investitsiyalarni rag‘batlantirish Banklar orqali aholining
jamg‘armalari iqtisodiyotga yo‘naltiriladi va tadbirkorlar uchun moliyaviy resurslar

yaratilib, investitsiyalarni jalb qilish imkoniyati ta’minlanadi. Misol uchun,
O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi va sanoatni rivojlantirish uchun ajratilgan kreditlarning
katta qismi tijorat banklari tomonidan amalga oshirilmoqda.
Pul muomalasini ta’minlash Banklar iqtisodiy tizimda asosiy moliyaviy
operatsiyalarni amalga oshiradi. Ular orqali pul muomalasi tartibga solinadi va to‘lov
tizimlari boshqariladi. Zamonaviy banklar naqd va naqdsiz to‘lovlarni amalga oshirish
uchun turli xil elektron bank xizmatlarini taklif etmoqda.
Kredit tizimini rivojlantirish Banklar aholi va tadbirkorlik subyektlariga kredit
mablag‘larini taqdim etish orqali iqtisodiy faollikni oshiradi. Masalan, O‘zbekistonda
uy-joy qurilishi uchun ajratilayotgan ipoteka kreditlari aholining turmush darajasini
oshirishda muhim rol o‘ynamoqda.
Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash Banklar iqtisodiyotda moliyaviy barqarorlikni
saqlashda muhim vositachilik rolini o‘ynaydi. Markaziy bank tomonidan olib
borilayotgan pul-kredit siyosati orqali inflyatsiya darajasi nazorat qilinadi va iqtisodiy
o‘sish barqarorlashtiriladi.Bank tizimi iqtisodiy taraqqiyotning ajralmas qismi bo‘lib,
mamlakat moliyaviy barqarorligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Banklar mablag‘larni samarali taqsimlash, kreditlash tizimini rivojlantirish, to‘lov
tizimlarini boshqarish va investitsion loyihalarni moliyalashtirish orqali iqtisodiy
rivojlanishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, zamonaviy bank
texnologiyalarining rivojlanishi bilan bank xizmatlari yanada qulay va tezkor bo‘lib
bormoqda. O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan bank islohotlari
natijasida tijorat banklari faoliyati yanada oshmoqda va bank sektori investitsiyalar
uchun keng imkoniyatlar yaratmoqda.
Bank tushunchasi va uning turlari
Bank – bu yuridik shaxs bo‘lib, u aholining, korxonalar va davlatning pul mablag‘larini
jalb etish, saqlash, kredit berish, to‘lovlarni amalga oshirish va boshqa moliyaviy
operatsiyalarni bajarish bilan shug‘ullanadi. Banklar iqtisodiyotning eng muhim
institutlaridan biri bo‘lib, moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Banklar quyidagi turlarga bo‘linadi:
Markaziy bank,Tijorat banklari,Islom banklari

Markaziy bank va uning funksiyalari
Markaziy bank – bu mamlakatning asosiy moliyaviy muassasasi bo‘lib, u pul-kredit
siyosatini yuritish, inflyatsiyani nazorat qilish, milliy valyuta barqarorligini ta’minlash
kabi funksiyalarni bajaradi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ushbu vazifalarni
amalga oshiruvchi asosiy organ hisoblanadi.
Markaziy bankning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
1. Pul-kredit siyosatini amalga oshirish – milliy valyutaning qiymatini saqlash va
iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash.
2. Inflyatsiyani nazorat qilish – pul massasi hajmini tartibga solish orqali narxlar
barqarorligini ta’minlash.
3. Kredit institutlarini nazorat qilish va tartibga solish – tijorat banklari
faoliyatini nazorat qilish va ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlash.
4. Mamlakatning oltin-valyuta zahiralarini boshqarish – xalqaro moliyaviy
operatsiyalarni amalga oshirish.
5. Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishni cheklash – davlatning pul bosib
chiqarish orqali xarajatlarini qoplamasligini ta’minlash.
Misol sifatida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 2023-yilda inflyatsiyani
pasaytirish maqsadida asosiy stavkani oshirish orqali kredit bozorini tartibga solgan edi.
Tijorat banklari va ularning turlari
Tijorat banklari mijozlarga turli moliyaviy xizmatlar ko‘rsatadigan va foyda olish
maqsadida faoliyat yuritadigan xususiy yoki davlat banklaridir. Ushbu banklarning
asosiy faoliyati kredit berish, depozitlarni qabul qilish va boshqa moliyaviy xizmatlarni
taklif qilishdan iborat.
Tijorat banklari quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Universal banklar – barcha turdagi moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatadigan banklar.
2. Ixtisoslashgan banklar – faqat ma’lum sohalarga xizmat ko‘rsatuvchi banklar
(masalan, ipoteka banklari, sanoat banklari).
3. Davlat banklari – davlatga qarashli bo‘lib, iqtisodiy siyosatni amalga oshirish
uchun xizmat qiladi.
4. Xususiy banklar – mustaqil ravishda mijozlarga xizmat ko‘rsatadigan banklar.

5. Chet el kapitali ishtirokidagi banklar – xorijiy investorlar tomonidan tashkil
etilgan yoki boshqariladigan banklar.
Masalan, O‘zbekistonda «Asaka Bank», «Xalq Banki» va «Ipoteka Bank» davlat
banklariga kirsa, «Kapital Bank» va «Hamkor Bank» xususiy tijorat banklaridir.
Islom banklari va ularning xususiyatlari
Islom banklari shariat qonun-qoidalariga asoslangan holda faoliyat yuritadi. Ularning
asosiy xususiyati – foiz (riba) olish taqiqlanganligi. Islom banklarida kredit berish va
investitsiyalar shariatga muvofiq amalga oshiriladi.
Islom banklarining asosiy tamoyillari:
1. Foizsiz moliyalashtirish – bank kredit berayotganda foiz olish o‘rniga foyda
olish yoki zarar ko‘rish sharti bilan investitsiya qiladi.
2. Halol biznes operatsiyalari – bank faqat shariatga mos keladigan loyihalarni
moliyalashtiradi.
3. Risk va foydani taqsimlash – bank mijozlar bilan risklarni bo‘lishib ishlaydi.
4. Aktivlar bilan ta’minlangan moliyalashtirish – barcha moliyaviy operatsiyalar
real aktivlarga asoslanishi kerak.
Islom banklarida qo‘llaniladigan asosiy moliyaviy instrumentlar:
 Murabaha – bank mijoz uchun mahsulotni xarid qiladi va unga belgilangan
narxda sotadi.
 Mudaraba – bank sarmoya kiritadi, mijoz esa biznesni boshqaradi va foyda
taqsimlanadi.
 Musharaka – bank va mijoz birgalikda sarmoya kiritadi va foyda yoki zarar
taqsimlanadi.
 Ijara – bank aktivni ijaraga beradi va mijoz unga ma’lum vaqt davomida
foydalanadi.
Misol sifatida, Saudiya Arabistonidagi «Al Rajhi Bank» yoki BAAdagi «Dubai Islamic
Bank» dunyodagi yirik Islom banklaridan hisoblanadi.Banklar iqtisodiy tizimning
ajralmas qismi bo‘lib, Markaziy bank pul-kredit siyosatini yuritish va iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Tijorat banklari esa iqtisodiy faoliyatni
moliyalashtirish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi.

Islom banklari esa shariat qoidalariga mos ravishda moliyaviy xizmatlar ko‘rsatib,
muqobil bank tizimini taqdim etadi. Har bir bank turi o‘ziga xos funksiyalarni bajaradi
va iqtisodiyotda muhim ahamiyatga ega.
Bank faoliyatining asosiy yo‘nalishlari
Banklar iqtisodiyotning asosiy bo‘g‘inlaridan biri bo‘lib, moliyaviy resurslarni jalb etish
va ularni samarali taqsimlash orqali iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlaydi. Bank
faoliyatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: kreditlash, depozit
operatsiyalari, to‘lov tizimlari va hisob-kitob operatsiyalari hamda investitsion faoliyat.
Kreditlash va uning turlari
Kreditlash – banklar tomonidan mijozlarga ma’lum foiz evaziga vaqtincha foydalanish
uchun mablag‘ ajratish jarayonidir. Bank kreditlari mijozlarning talablariga qarab turli
shakllarda taqdim etiladi.
Kredit turlariga quyidagilar kiradi:
 Iste’mol krediti – jismoniy shaxslarga uy-joy, avtomobil sotib olish yoki boshqa
ehtiyojlar uchun beriladi.
 Ishlab chiqarish krediti – korxonalarga ishlab chiqarishni kengaytirish va
rivojlantirish maqsadida ajratiladi.
 Qisqa muddatli kredit – 1 yildan kam muddatga berilib, asosan aylanma
mablag‘larni moliyalashtirish uchun mo‘ljallangan.
 Uzoq muddatli kredit – 1 yildan ortiq muddatga ajratilib, investitsiya
loyihalarini amalga oshirish uchun qo‘llaniladi.
Misol tariqasida, tijorat banklari tomonidan kichik va o‘rta biznes sub’yektlariga
ajratilayotgan kreditlarni ko‘rsatish mumkin. Masalan, O‘zbekistonda 2023-yilda tijorat
banklari tomonidan 150 trln. so‘m miqdorida kreditlar ajratilgan bo‘lib, bu iqtisodiy
faollikni oshirishga xizmat qilgan.
Depozit operatsiyalari
Depozit operatsiyalari banklarning mablag‘ yig‘ish vositasi bo‘lib, ular orqali jismoniy
va yuridik shaxslarning pullari jalb qilinadi va ular bo‘yicha foiz to‘lanadi. Depozit
turlariga quyidagilar kiradi:

 Muddatli depozitlar – ma’lum vaqt davomida saqlanib, belgilangan foiz
stavkasi bo‘yicha daromad keltiradi.
 Talab qilib olinguncha depozitlar – istalgan vaqtda yechib olish mumkin
bo‘lgan omonatlar.
 Jamg‘arma depozitlar – uzoq muddatli omonatlar bo‘lib, ular bo‘yicha foiz
stavkalari yuqori bo‘ladi.
Depozit operatsiyalari banklar uchun muhim bo‘lib, ular orqali kredit berish uchun
zarur bo‘lgan resurslar shakllantiriladi. Masalan, Markaziy bank statistik
ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda O‘zbekiston bank tizimida jamg‘armalar hajmi 200
trln. so‘mdan oshgan.
To‘lov tizimlari va hisob-kitob operatsiyalari
Bank to‘lov tizimlari orqali mijozlarga tezkor va xavfsiz moliyaviy operatsiyalarni
amalga oshirish imkoniyati yaratiladi. Asosiy to‘lov tizimlariga quyidagilar kiradi:
 Bank o‘tkazmalari – banklar orqali pul mablag‘larini bir hisob raqamidan
boshqasiga o‘tkazish.
 Plastik kartalar orqali hisob-kitob – VISA, Mastercard, HUMO va UZCARD
kabi kartalar orqali operatsiyalar.
 Elektron to‘lov tizimlari – Click, Payme, Paynet kabi raqamli xizmatlar
yordamida amalga oshiriladigan tranzaksiyalar.
 Valyuta operatsiyalari – xalqaro hisob-kitob tizimlari orqali amalga oshiriladi.
To‘lov tizimlarining samarali ishlashi moliyaviy barqarorlik va iqtisodiy o‘sish uchun
muhim omil hisoblanadi. 2023-yilda O‘zbekistonda elektron to‘lovlar hajmi 500 trln.
so‘mdan ortiqni tashkil etgan, bu esa raqamli to‘lov xizmatlarining jadal
rivojlanayotganini ko‘rsatadi.
Investitsion faoliyat
Banklarning investitsion faoliyati ular tomonidan kapital bozorlariga kiritiladigan
mablag‘larni boshqarishdan iborat. Investitsiya bank faoliyatining quyidagi
yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi:
 Qimmatli qog‘ozlarga sarmoya kiritish – obligatsiyalar, aksiyalar va boshqa
moliyaviy instrumentlarga investitsiya.

 Loyihalarni moliyalashtirish – yirik infratuzilma va ishlab chiqarish loyihalarini
qo‘llab-quvvatlash.
 Korxona va kompaniyalarga investitsiya kiritish – banklar istiqbolli
korxonalarni moliyalashtirish orqali iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shadi.
Misol uchun, O‘zbekistonning yirik banklaridan biri bo‘lgan «Ipoteka-bank» 2023-yilda
sanoat va infratuzilma loyihalariga 3 milliard AQSh dollari miqdorida investitsiya
kiritgan. Bu yirik sanoat ob’ektlarining qurilishi va modernizatsiyasiga imkon yaratgan.
Bank tizimi iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlaridan biri bo‘lib, u kreditlash, depozit
operatsiyalari, to‘lov tizimlari va investitsion faoliyat orqali iqtisodiy o‘sishga turtki
beradi. Bank xizmatlarining samarali tashkil etilishi nafaqat banklar, balki butun
iqtisodiy tizim uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, banklarning ushbu
yo‘nalishlardagi faoliyatini kengaytirish va takomillashtirish davlat va xususiy sektor
uchun ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi.
Bank faoliyatining asosiy yo‘nalishlari
Banklar iqtisodiyotning asosiy bo‘g‘inlaridan biri bo‘lib, moliyaviy resurslarni jalb etish
va ularni samarali taqsimlash orqali iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlaydi. Bank
faoliyatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: kreditlash, depozit
operatsiyalari, to‘lov tizimlari va hisob-kitob operatsiyalari hamda investitsion faoliyat.
Kreditlash va uning turlari
Kreditlash – banklar tomonidan mijozlarga ma’lum foiz evaziga vaqtincha foydalanish
uchun mablag‘ ajratish jarayonidir. Bank kreditlari mijozlarning talablariga qarab turli
shakllarda taqdim etiladi.
Kredit turlariga quyidagilar kiradi:
 Iste’mol krediti – jismoniy shaxslarga uy-joy, avtomobil sotib olish yoki boshqa
ehtiyojlar uchun beriladi.
 Ishlab chiqarish krediti – korxonalarga ishlab chiqarishni kengaytirish va
rivojlantirish maqsadida ajratiladi.
 Qisqa muddatli kredit – 1 yildan kam muddatga berilib, asosan aylanma
mablag‘larni moliyalashtirish uchun mo‘ljallangan.

 Uzoq muddatli kredit – 1 yildan ortiq muddatga ajratilib, investitsiya
loyihalarini amalga oshirish uchun qo‘llaniladi.
Misol tariqasida, tijorat banklari tomonidan kichik va o‘rta biznes sub’yektlariga
ajratilayotgan kreditlarni ko‘rsatish mumkin. Masalan, O‘zbekistonda 2023-yilda tijorat
banklari tomonidan 150 trln. so‘m miqdorida kreditlar ajratilgan bo‘lib, bu iqtisodiy
faollikni oshirishga xizmat qilgan.
Depozit operatsiyalari
Depozit operatsiyalari banklarning mablag‘ yig‘ish vositasi bo‘lib, ular orqali jismoniy
va yuridik shaxslarning pullari jalb qilinadi va ular bo‘yicha foiz to‘lanadi. Depozit
turlariga quyidagilar kiradi:
 Muddatli depozitlar – ma’lum vaqt davomida saqlanib, belgilangan foiz
stavkasi bo‘yicha daromad keltiradi.
 Talab qilib olinguncha depozitlar – istalgan vaqtda yechib olish mumkin
bo‘lgan omonatlar.
 Jamg‘arma depozitlar – uzoq muddatli omonatlar bo‘lib, ular bo‘yicha foiz
stavkalari yuqori bo‘ladi.
Depozit operatsiyalari banklar uchun muhim bo‘lib, ular orqali kredit berish uchun
zarur bo‘lgan resurslar shakllantiriladi. Masalan, Markaziy bank statistik
ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda O‘zbekiston bank tizimida jamg‘armalar hajmi 200
trln. so‘mdan oshgan.
To‘lov tizimlari va hisob-kitob operatsiyalari
Bank to‘lov tizimlari orqali mijozlarga tezkor va xavfsiz moliyaviy operatsiyalarni
amalga oshirish imkoniyati yaratiladi. Asosiy to‘lov tizimlariga quyidagilar kiradi:
 Bank o‘tkazmalari – banklar orqali pul mablag‘larini bir hisob raqamidan
boshqasiga o‘tkazish.
 Plastik kartalar orqali hisob-kitob – VISA, Mastercard, HUMO va UZCARD
kabi kartalar orqali operatsiyalar.
 Elektron to‘lov tizimlari – Click, Payme, Paynet kabi raqamli xizmatlar
yordamida amalga oshiriladigan tranzaksiyalar.
 Valyuta operatsiyalari – xalqaro hisob-kitob tizimlari orqali amalga oshiriladi.

To‘lov tizimlarining samarali ishlashi moliyaviy barqarorlik va iqtisodiy o‘sish uchun
muhim omil hisoblanadi. 2023-yilda O‘zbekistonda elektron to‘lovlar hajmi 500 trln.
so‘mdan ortiqni tashkil etgan, bu esa raqamli to‘lov xizmatlarining jadal
rivojlanayotganini ko‘rsatadi.
Investitsion faoliyat
Banklarning investitsion faoliyati ular tomonidan kapital bozorlariga kiritiladigan
mablag‘larni boshqarishdan iborat. Investitsiya bank faoliyatining quyidagi
yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi:
 Qimmatli qog‘ozlarga sarmoya kiritish – obligatsiyalar, aksiyalar va boshqa
moliyaviy instrumentlarga investitsiya.
 Loyihalarni moliyalashtirish – yirik infratuzilma va ishlab chiqarish loyihalarini
qo‘llab-quvvatlash.
 Korxona va kompaniyalarga investitsiya kiritish – banklar istiqbolli
korxonalarni moliyalashtirish orqali iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shadi.
Misol uchun, O‘zbekistonning yirik banklaridan biri bo‘lgan «Ipoteka-bank» 2023-yilda
sanoat va infratuzilma loyihalariga 3 milliard AQSh dollari miqdorida investitsiya
kiritgan. Bu yirik sanoat ob’ektlarining qurilishi va modernizatsiyasiga imkon yaratgan.
Bank tizimi iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlaridan biri bo‘lib, u kreditlash, depozit
operatsiyalari, to‘lov tizimlari va investitsion faoliyat orqali iqtisodiy o‘sishga turtki
beradi. Bank xizmatlarining samarali tashkil etilishi nafaqat banklar, balki butun
iqtisodiy tizim uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, banklarning ushbu
yo‘nalishlardagi faoliyatini kengaytirish va takomillashtirish davlat va xususiy sektor
uchun ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi.
O‘zbekiston bank tizimining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari
O‘zbekiston Respublikasining bank tizimi mustaqillik yillaridan boshlab bosqichma-
bosqich shakllandi va rivojlandi. Mustaqillikning dastlabki yillarida respublikada sobiq
Sovet Ittifoqidan meros bo‘lib qolgan markazlashgan bank tizimi hukmron edi. Shu
sababli, O‘zbekiston o‘zining mustaqil bank tizimini yaratish jarayonini 1991-yildan
boshlab amalga oshira boshladi.

1991-yilda "O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida" gi qonun qabul
qilinib, mamlakatning mustaqil bank tizimi tashkil etildi. Bu qonunga muvofiq,
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki davlatning pul-kredit siyosatini yurituvchi
bosh moliyaviy institut sifatida shakllandi. Bank tizimi ikki pog‘onali tuzilishga ega
bo‘lib, uning birinchi pog‘onasi Markaziy bank, ikkinchi pog‘onasi esa tijorat banklari
hisoblanadi.1995-yilda O‘zbekiston bank tizimini mustahkamlash maqsadida qator
islohotlar amalga oshirildi. Xususan, tijorat banklarini shakllantirish, bank tizimiga
xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va bank xizmatlarining diversifikatsiyasiga e'tibor
qaratildi. 2000-yillardan boshlab O‘zbekiston bank sektori islohoti yanada
chuqurlashtirilib, banklarning kapitali oshirildi, xalqaro moliya institutlari bilan
hamkorlik mustahkamlandi.Keyingi bosqichlarda, xususan, 2017-yildan so‘ng
mamlakatda iqtisodiy islohotlar jadallashdi va bank tizimi yanada erkinlashdi. Xorijiy
valyuta bozorini liberallashtirish, banklarning xususiy sektor bilan hamkorligini
kengaytirish hamda bank xizmatlarini raqamlashtirish yo‘nalishida muhim qadamlar
qo‘yildi. 2020-yildan boshlab O‘zbekistonda bank tizimini modernizatsiya qilish, tijorat
banklarini xususiylashtirish va xalqaro moliya bozori bilan integratsiyalashuvi
jarayonlari yanada faollashdi.
Zamonaviy Bank Texnologiyalari va Raqamli Bank Xizmatlari
Bank tizimining rivojlanishi bilan bir qatorda, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish
masalasi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Zamonaviy bank texnologiyalari va raqamli
xizmatlar nafaqat bank operatsiyalarining samaradorligini oshirishga, balki mijozlar
uchun qulaylik yaratishga ham xizmat qiladi.O‘zbekiston tijorat banklarining aksariyati
bugungi kunda mobil banking va internet banking xizmatlarini keng joriy qilmoqda.
Masalan, Uzcard va Humo to‘lov tizimlarining rivojlanishi bank mijozlariga naqd pulsiz
hisob-kitoblarni amalga oshirish imkonini berdi. 2021-yildan boshlab esa QR-kod orqali
to‘lov tizimi keng joriy qilinib, mijozlarga tezkor to‘lov imkoniyatlari yaratildi.
Bundan tashqari, banklarning mijozlar bilan o‘zaro aloqasini yaxshilash maqsadida
sun'iy intellekt va big data texnologiyalaridan foydalanish kengaymoqda. Xususan, ba'zi
banklar kredit olish jarayonini avtomatlashtirib, mijozlarning kredit tarixini sun'iy

intellekt yordamida tahlil qilish imkoniyatini yaratdi. Bu esa kredit ajratish jarayonining
tezkorligini oshirish va moliyaviy xavflarni kamaytirishga xizmat qilmoqda.
O‘zbekistonda raqamli bank xizmatlari ham rivojlanib bormoqda. Masalan,
"Kapitalbank" va "Ipak Yo‘li Bank" kabi tijorat banklari to‘liq raqamli xizmat
ko‘rsatish tizimini joriy etib, mijozlarga onlayn hisob ochish va bank operatsiyalarini
masofadan turib amalga oshirish imkoniyatini yaratdi. Bu esa bank mijozlarining
vaqtini tejash va xizmatlar sifatini oshirishga yordam bermoqda.
Xalqaro Bank Tizimi va O‘zbekistonning Integratsiyasi
O‘zbekiston xalqaro bank tizimi bilan integratsiyalashuv borasida so‘nggi yillarda
sezilarli yutuqlarga erishdi. Avvalo, O‘zbekiston Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki va
Xalqaro valyuta jamg‘armasi bilan hamkorlikni mustahkamlash orqali xalqaro
moliyaviy bozorga chiqish imkoniyatlarini kengaytirdi.
2020-yillardan boshlab O‘zbekistonda xorijiy banklarning vakolatxonalari soni ortdi.
Masalan, Rossiyaning "Sberbank", "VEB.RF" va Xitoyning "ICBC" banklari
O‘zbekistonda o‘z filiallarini ochib, mahalliy bozorga kirib kelmoqda. Bu esa
mamlakatning moliyaviy tizimini mustahkamlashga va investitsiya muhitini
yaxshilashga xizmat qilmoqda.Shuningdek, O‘zbekiston bank tizimi xalqaro
standartlarga mos keladigan tartib-qoidalarni joriy qilishni maqsad qilgan. Xususan,
Basel III standartlarini joriy etish orqali banklarning moliyaviy barqarorligi
oshirilmoqda. Bundan tashqari, xalqaro to‘lov tizimlari bilan integratsiya jarayonlari
boshlangan bo‘lib, Visa, Mastercard, UnionPay va Mir kabi to‘lov tizimlari orqali
xalqaro tranzaksiyalar yanada osonlashmoqda.
O‘zbekiston bank tizimi xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlikni kengaytirib,
kredit liniyalarini jalb qilish va xorijiy sarmoyalarni ko‘paytirishga alohida e'tibor
qaratmoqda. 2022-yilda O‘zbekiston hukumati tomonidan bir nechta tijorat banklarini
xususiylashtirish rejalari e'lon qilindi. Bu esa bank tizimining yanada erkinlashishiga va
xalqaro investorlar ishtirokiga imkon yaratadi.O‘zbekiston bank tizimi mustaqillik
yillaridan boshlab bosqichma-bosqich rivojlanib kelmoqda. Bugungi kunda mamlakat
bank sektori zamonaviy texnologiyalar bilan boyitilgan bo‘lib, xalqaro moliyaviy
institutlar bilan yaqin hamkorlikni rivojlantirmoqda.

Xulosa
Banklar zamonaviy iqtisodiy tizimning ajralmas qismi bo‘lib, moliyaviy
vositachilik vazifasini bajaradi. Ular nafaqat aholi va yuridik shaxslar uchun moliyaviy
xizmatlar ko‘rsatadi, balki mamlakat iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlashga ham
xizmat qiladi. Banklar orqali kapital oqimi tartibga solinadi, investitsiya imkoniyatlari
kengayadi va jamg‘armalar safarbar etiladi. Shu sababli, bank va bank faoliyatining
mohiyati, ahamiyati hamda rivojlanish tendensiyalarini o‘rganish dolzarb masalalardan
biri hisoblanadi.
1. Banklarning Iqtisodiyot va Moliya Tizimidagi Ahamiyati
Banklar iqtisodiyotning turli sohalariga moliyaviy resurslar yetkazib beruvchi asosiy
institut hisoblanadi. Ular quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi:
 Pul-kredit siyosatini amalga oshirish – Markaziy bank vositasida kreditlash
jarayoni tartibga solinadi, inflyatsiya va iqtisodiy o‘sish jarayonlari muvozanatli
yo‘naltiriladi.
 Jamg‘armalarni safarbar etish – Jismoniy va yuridik shaxslar o‘z mablag‘larini
depozit sifatida joylashtirib, foyda oladi. Bu esa investitsion muhitni yaxshilaydi.
 Investitsiyalarni moliyalashtirish – Bank kreditlari va investitsion loyihalar
orqali iqtisodiy o‘sish rag‘batlantiriladi.
 To‘lov tizimlarini boshqarish – Banklar orqali pul mablag‘larining uzluksiz
harakatlanishi ta’minlanadi, bu esa savdo va xizmatlar ko‘rsatish jarayonlarini
soddalashtiradi.
 Xavflarni boshqarish va sug‘urta xizmatlarini taqdim etish – Banklar
moliyaviy bozor ishtirokchilari uchun turli xil xavflarni kamaytirishga yordam
beradi.
Tahliliy ma’lumotlarga ko‘ra, rivojlangan mamlakatlarda bank sektorining umumiy
ichki mahsulotdagi (YAIM) ulushi yuqori bo‘lib, bu iqtisodiyotning barqaror
rivojlanishida muhim omil hisoblanadi. Masalan, AQSh va Yevropa mamlakatlarida
bank tizimi investitsiyalarni moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadi.
O‘zbekiston misolida esa bank sektori isloh qilinmoqda va xususiy banklarning ulushi
ortib bormoqda.

Bank sohasining kelajakdagi rivojlanish tendensiyalari
Hozirgi kunda bank sohasi dunyo miqyosida katta o‘zgarishlarga duch kelmoqda.
Raqamli texnologiyalar va innovatsiyalar bank xizmatlari rivojlanishining asosiy
omillaridan biriga aylangan. Quyida bank sohasining kelajakdagi rivojlanish
tendensiyalari tahlil qilinadi:
Raqamli bank xizmatlari va fintech kompaniyalarining rivojlanishi
An’anaviy banklar raqamli texnologiyalar bilan bog‘liq yangi biznes-modellarni ishlab
chiqmoqda. Mobil ilovalar, onlayn banking va to‘lov tizimlari mijozlarga tez va qulay
xizmat ko‘rsatish imkoniyatini taqdim etmoqda. Fintech kompaniyalari esa innovatsion
yechimlarni taklif qilib, bank sohasida raqobat muhitini kuchaytirayotgani
kuzatilmoqda. Masalan, Xitoy va AQShda fintech kompaniyalari tomonidan taqdim
etilayotgan kreditlash va investitsion xizmatlar katta talabga ega.
Blokcheyn texnologiyasi va kriptovalyutalar
Blokcheyn texnologiyasi bank operatsiyalarining shaffofligi va xavfsizligini oshirishga
xizmat qilmoqda. Ushbu texnologiyaning keng joriy etilishi banklarning an’anaviy
vositachilik rolini kamaytirishi mumkin. Kriptovalyutalar esa to‘lov tizimlarining
muqobil shakli sifatida banklarning raqobatbardoshligini oshirish uchun yangi
imkoniyatlar yaratmoqda.
Yashil moliya va barqaror rivojlanish
Banklar ekologik barqarorlikni ta’minlash uchun yashil kreditlash dasturlarini yo‘lga
qo‘ymoqda. Xalqaro moliya institutlari ekologik loyihalarni moliyalashtirish orqali
barqaror iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shmoqda. Masalan, Yevropa banklari yashil
obligatsiyalar chiqarib, ekologik toza loyihalarni qo‘llab-quvvatlamoqda.
Sun’iy intellekt va ma’lumotlar tahlili
Banklar sun’iy intellekt (SI) va katta hajmdagi ma’lumotlarni (Big Data) tahlil qilish
orqali mijozlarga individual xizmat ko‘rsatish imkoniyatlarini kengaytirmoqda.
Kreditlash jarayonlarida SI yordamida xavflarni aniqlash va mijozlar ehtiyojlariga mos
xizmatlarni taqdim etish samaradorlikni oshirmoqda. Masalan, AQSh va Yevropadagi
yirik banklar SI asosida mijozlarga tavsiyalar beradigan tizimlarni joriy qilgan.

Moliyaviy inklyuziya va mikromoliya xizmatlari
Rivojlanayotgan mamlakatlarda aholining barcha qatlamlariga moliyaviy xizmatlarni
yetkazish dolzarb masala hisoblanadi. Banklar past daromadli mijozlarga kredit berish
va jamg‘arma xizmatlarini taklif etish orqali moliyaviy inklyuziyani ta’minlamoqda.
O‘zbekistonda ham mikromoliya institutlarining kengayishi kichik biznes subyektlarini
qo‘llab-quvvatlashga xizmat qilmoqda.Bank va bank faoliyati iqtisodiyotning eng
muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u moliyaviy barqarorlikni ta’minlash,
investitsiyalarni jalb qilish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish kabi vazifalarni
bajaradi. Bank sohasi hozirda raqamli texnologiyalar, fintech, yashil moliya va sun’iy
intellekt kabi omillar ta’sirida jadal rivojlanmoqda. Kelajakda bank sektorining
rivojlanishi innovatsion texnologiyalar va mijozlarga moslashtirilgan xizmatlar orqali
yanada takomillashishi kutilmoqda.O‘zbekiston sharoitida ham bank sektorining
liberallashtirilishi va xususiy banklarning bozorga kirib kelishi moliyaviy xizmatlar
sifati va samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, xalqaro
tajribadan foydalanish, raqamli bank xizmatlarini rivojlantirish va barqaror
moliyalashtirish tamoyillariga e’tibor qaratish bank tizimining kelajakdagi o‘sish
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Raqamli bank xizmatlarining kengayishi, xalqaro
moliya bozori bilan integratsiyaning jadallashuvi hamda bank tizimining barqaror
rivojlanishi mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga katta hissa qo‘shmoqda. Keyingi
yillarda bank tizimining yanada liberallashtirilishi va xususiylashtirilishi O‘zbekiston
iqtisodiyotiga yangi imkoniyatlar yaratishi kutilmoqda.

Iqtisodiy va moliya huquqi fanidan foydalanishingiz mumkin bo‘lgan adabiyotlar,
kitoblar, maqolalar va boshqa manbalar ro‘yxati
Darsliklar va monografiyalar:
1. Ashurov H., Xakimov S., Jo‘raev A. – Moliya va moliyaviy nazorat – Toshkent:
"Iqtisod-moliya", 2022.
2. Mirzakarimov I. – Moliya tizimi va davlat byudjeti – Toshkent: “Fan va
texnologiya”, 2021.
3. Abduqahhorov A., Nazarov O. – Moliya huquqi – Toshkent: "Adolat", 2020.
4. Yo‘ldoshev Q., Karimov B. – Bank huquqi asoslari – Toshkent: "Iqtisod-
moliya", 2019.
5. Musayev O. – Iqtisodiyot nazariyasi – Toshkent: "Sharq", 2018.
6. Xolbo‘tayev O., Soliyev T. – Moliya va byudjet huquqi – Toshkent: "Iqtisod-
moliya", 2023.
7. Soliev T. – Moliyaviy-huquqiy javobgarlik va uning dolzarb masalalari –
Toshkent: "Iqtisod-moliya", 2022.
8. Kadirov Sh., Jo‘raqulov A. – Sug‘urta huquqi – Toshkent: "Adolat", 2017.
9. Babayev A. – Kredit va moliyaviy operatsiyalar huquqiy asoslari – Toshkent:
"O‘zbekiston", 2018.
10. Ibodov T. – Bank tizimi va uning huquqiy asoslari – Toshkent: "Fan va
texnologiya", 2020.
Ilmiy maqolalar va jurnallar:
11. “Moliya va soliq” jurnali – O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
tomonidan nashr etiladi.
12. “Bank ishi va moliya bozori” – Markaziy bank huzuridagi ilmiy-amaliy jurnal.
13. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” jurnali – O‘zbekiston Respublikasi
Iqtisodiyot va moliya vazirligi nashri.
14. “Iqtisodiyot va huquq” – O‘zbek Milliy Universiteti iqtisodiyot fakulteti jurnali.
15. Nurmatov B. – O‘zbekistonda moliyaviy nazorat tizimining rivojlanish
tendensiyalari // “Moliya va soliq” jurnali, 2021.

16. To‘xtamurodov I. – Davlat moliyaviy nazoratining asosiy yo‘nalishlari //
“Iqtisodiyot va huquq” jurnali, 2022.
17. Jalolov A. – Byudjet tizimi va uning huquqiy asoslari // “Iqtisodiy tadqiqotlar”
jurnali, 2021.
18. Shodmonov S. – Moliyaviy huquqbuzarliklarning huquqiy oqibatlari // “Adolat”
jurnali, 2023.
19. Xamdamov I. – Sug‘urta tizimi va uning iqtisodiyotdagi roli // “Bank ishi va
moliya bozori” jurnali, 2020.
20. Karimov Sh. – Byudjet mablag‘laridan samarali foydalanish muammolari //
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” jurnali, 2021.
Rasmiy hujjatlar va qonunchilik bazasi:
21. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – 2023-yilgi tahriri.
22. O‘zbekiston Respublikasining “Byudjet kodeksi” – 2022-yilgi tahriri.
23. O‘zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni –
2019-yilgi tahriri.
24. O‘zbekiston Respublikasi “Sug‘urta to‘g‘risida”gi Qonuni – 2021-yilgi
tahriri.
25. O‘zbekiston Respublikasi “Moliyaviy nazorat to‘g‘risida”gi Qonuni – 2020-
yil.
26. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Markaziy bank va Davlat soliq
qo‘mitasi rasmiy saytlaridagi hisobot va statistik ma’lumotlar .

Bank va bank faoliyati tushunchasi

Sotib olish