Basketbol musobaqa qoidalari va hakamlik uslubiyati - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	930.8KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

673 Sotish

Basketbol musobaqa qoidalari va hakamlik uslubiyati

Sotib olish

MAVZU:BASKETBOL MUSOBAQA QOIDALARI VA HAKAMLIK
USLUBIYATI
REJA
Kirish……………………………………………………………….. 2
I.Bob.Rеspublikamizda baskеtbolning rivojlanishi …………….. 4
1.1. O’zbekistonda basketbol o’yinini rivojlanishi ………………… 4
1. 2 Mustaqillikdan kеyin Rеspublikamizda baskеtbolning
rivojlanishi............................................................................................ 13
II.Bob.Yosh basketbolchilarning umumiy va maxsus jismoniy
sifatlarini rivojlantirish.................................................................... 15
2.1 . Yosh basketbolchilarning umumiy va maxsus jismoniy
sifatlarini rivojlantirishda xalq harakatli o’yinlarining o’rni.............. 15
2.2 Basketbol texnikasi unsurlari .............. .............. .............. ............. 22
Xulosa .............. .............. .............. .............. .............. .............. ......... 28
Foydalanilgan adabiyotlar .............. .............. .............. ................ 30
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekistonda sog’lom avlodni kamol toptirish,
ta’lim-tarbiya berishning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi, jamiyatning
rivojlanishida muhim ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vazifalardan biri bo’lib
xizmat qilmoqda.
Mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportni yuqori ko’rsatkichlarga
erishilishiga katta e’tibor berilmoqda. Shaharlarda, qishloq joylarida sport
inshootlari barpo etilmoqda, turli turdagi musobaqalar o’tkazilmoqda.
Kundan kunga sport bilan shug’ullanuvchilar soni ortib bormoqda.
Jamiyat rivojlanishining hozirgi davr bosqichida barkamol insonni
tarbiyalash eng asosiy, kechiktirib bo’lmaydigan muhim vazifalardan biridir.
Hozirgi kunda respublikamizda 350 dan ortiq sport zallari, 150 dan
ortiq talabga javob beradigan basketbol maydonlari, 9 mingdan ortiq sport
maydonlari va maydonchalari mavjud. Jismoniy tarbiya jamoalarining
aksariyatida basketbol to‘garaklari ishlab turibdi. Ko‘pchilik maktab
o‘quvchilari ko‘ngilli sport jamiyatlarida yoki BO‘SMlarning basketbol
to‘garaklarida o‘z malakalarini oshirmoqdalar. Murabbiy kadrlari Oliy o‘quv
yurtlari jismoniy madaniyat fakultetlarida tayyorlanib, ularning ko‘pchiligi
oliy ma'lumotga ega. O‘zbekiston Basketbol federatsiyasi xalqaro basketbol
federatsiyasiga a'zo bo’lib kirdi. Bu bizning mustaqil O‘zbekistonimiz
o‘zining jamoalari bilan barcha xalqaro basketbol musobaqalarida mustaqil
qatnashish huquqiga ega bo‘lganligini anglatadi.
Mavzuning predmeti: basketbolchilarni mashg’ulotlarda maxsus
mashqlar foydalanish orqali amalga oshirishda harakatli o’yinlarni qo’llash,
ularni o’quvchilarda jismoniy sifatlar, ko’nikma va malakalarni shakllantirish
sharoitidagi faoliyati.
2

Yosh basketbolchilar bilan o’tkaziladigan umumiy jismoniy tayyorgarlik
uchun vosita, uslublar tayyorlandi va nisbati aniqlandi. Umumiy jismoniy
tayyorgarlik mashqlari basketbolning tehnik-taktik ko’nikma va malakalarini
shakllantirishga yordam beradi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kiris qismi, ikkita bob, to’rta
reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat
3

I.Bob.Rеspublikamizda baskеtbolning rivojlanishi
1.1. O’zbekistonda basketbol o’yinini rivojlanishi
O’zbekiston sportchilarini “Basketbol” degan o’yin bilan birinchi marta
Moskva instruktorlar va chaqiriq yoshidagi yigitlarni harbiy xizmatga
tayyorlash maktabining bitiruvchisi Turkiston o’lkasiga xizmat safariga
yuborilgan umumta’lim vakili L.Barxash tanishtirgan. U 1920 yilning aprel
oyida Skobalev (hozirgi Farg’ona) shahrida instruktorlardan va harbiy
xizmatga chaqiriq yoshiga etayotgan o’smirlardan iborat basketbol jamoasi
tashkil etadi. Ularga o’yin qoidasini tushuntirib namunaviy o’yinni o’ziga
o’tkazib ko’rsatadi. 28x16 metrli maydonchada o’rtasidan ikkita uzunasiga
chiziq tortilgan chegara qo’yib, har birida 9 nafardan o’yinchi bo’lgan ikki
jamoa uchrashadi.
Toshkent shahrida basketbol jamoasini tuzgan kishi harbiy xizmatga
chaqirish yoshiga etayotgan katta yoshli o’smirlar harbiy-jangovar
maktabining o’qituvchisi S.Stariy bo’lgan edi. Bu erda umumta’lim hovlisida
tashkil etilgan basketbol maydonchasida 1920 yilning sentyabr oyida birinchi
o’yin bo’lib o’tgan edi. Unda har bir jamoada besh nafardan o’yinchi bo’lib
to’p o’rnida futbol to’pidan foydalangan edilar. Halqa o’rniga sport
maydonchasining har ikki chekkasidagi ustunlarga osib qo’yilgan tagi teshik
eski chelaklardan foydalanilgan edi. 1
Tashkil etilgan mana shu dastlabki namunaviyo’yinlar mahalliy
yoshlarga va jismoniy tarbiya instruktorlariga ma’qul bo’lib, ularda katta
taassurot qoldiradi. Toshkentda o’tkazilgan o’sha birinchi basketbol o’yini
qatnashchisi M.D.Mogilevskiyning xikoya qilishiga, yigitlar har kuni kiyib
yurgan egnilarida o’yinga tushishgan va ko’plari yalang oyoq o’ynashgan.
O’yin boshdan-oyoq bir-biriga to’p otish va qo’liga tushgan to’pni osib
qo’yilgan eski chelakka tashlashdan iborat bo’lgan. Bu erda o’yinning eng
1
Rasulev O.T. Basketbol. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik.Toshkent, 1998y.
4

oddiy qoidalariga rioya qilinmaganligiga qaramasdan, yangi o’yin odamlarga
kuchli hayajon uyg’otgan, vaziyatning tez-tez o’zgarib turishi bu erda
to’plangan o’smirlar va yoshlarning diqqatini o’ziga tortgan.
1920 yilning yozida va kuzida bir necha ko’rgazmali uchrashuvlar
o’tkazildi. Yangi o’yinga qizlar ham qiziqa boshlashdi. Shu yili Andijonda
jismoniy tarbiya instruktori I.Bluskiy rahbarligi ostida ayollar basketbol
jamoasi tashkil etildi. Qizlar unga “Lochin” nomini berishdi.
Basketbol jamoalarining tashkil etilishi mashg’ulotlar uchun joy ko’rish
zaruriyatini yuzaga keltirdi. 1921 yilda Toshkentda, Qo’qonda, Andijonda,
Farg’onada komsomolning tashabbusi bilan va profsoyuzlarning faol qo’llab-
quvvatlashi natijasida basketbol maydonchalari qurildi. Qayta qurilgan
maydonlarning o’ziga xos tomoni shunda ediki, bunda o’chitlar va
halqachalar yaratilgan edi. O’sha yiliyoq basketbol bo’yicha ikkita musobaqa
o’tkazildi: “ikki haftalik” va “Chaqiruvchiga bo’lganlar haftaligi”.
1921 yilning iyulida Toshkentda II O’rta Osiyo olimpiadasi
o’tkazilayotgan vaqtda Farg’ona, Samarqand, Chernyayevning eng yaxshi
ayollar basketbol jamoalari birinchi rasmiy musobaqalarni o’tkazdilar.
“Doprizivnik” jurnali Farg’onalik qizlarning yaxshi tayyorgarlik
ko’rganligini ta’kidlagan edi. Olimpiada basketbolning yanada rivojlanishi
uchun yangi turtki berdi. Lekin yagona qonun-qoidalarning yo’qligi, metodik
va sport xarakterdagi axborotning yomon etkazilishi, basketbol o’yinining
texnika va taktikasini yaxshi biladigan instruktorlik tarkibining yo’qligi
basketbol jamoalarining mahoratini o’sishini to’xtatib turardi.
1923 yilda Turkiston MIK qoshida jismoniy tarbiya bo’yicha o’lka
Soveti tuzildi. Jismoniy tarbiya va sport rivojlanishining davlat boshqaruv
fanlari paydo bo’lishi bilan jamoat tashkilotlarining sport o’yinlari, jumladan,
basketbolni tashkil etishdagi faoliyati aktivlashadi. zavodlar, fabrikalar, o’rta
va oliy o’quv yurtlarida sport to’garaklari ochila boshladi.
5

1924 yilning avgustida Farg’ona, Poltorask, Toshkent, Sirdaryo va
respublika poytaxti oliy o’quv yurtlarining terma jamoalari I–Butun
Turkiston jismoniy tarbiya bayrami musobaqalarida uchrashdilar. Jismoniy
va texnik tayyorgarligi o’z raqiblarinikida ustunroq bo’lgan Toshkentning
erkaklar va ayollar jamoalari ushbu musobaqalarning g’oliblari bo’ldilar.
Musobaqalarda taxminan 60 kishi ishtirok etdi. Musobaqalar “Moskva
qoidalari” bo’yicha o’tkazildi. Yuzasi 26 x 15 m va to’g’ri to’rt burchak
shaklida bo’lgan maydonchada o’ynashgan. Yuzaviy deb ataladigan qisqa
chiziqlarning o’rtasida vertikal o’chitlari bo’lgan tirchaklar o’rnatilgan bo’lib,
uning o’lchamlari 180 x 205 sm bo’lgan va er yuzasidan 270 sm balandlikda
o’rnatilgan. O’chitning pastki chegarasidan 30 sm masofada unga gorizontal
ravishda kronshteynga radiusi 18 sm bo’lgan temir halqa o’rnatilgan edi. Har
biri 20 daqiqadan bo’lgan 2 taym o’ynalar edi. O’yin davomida halqaga
tashlangan to’p – 2 ochko, jarima to’pi sifatida tashlangan to’p esa – 1 ochko
keltirar edi. O’z raqibi halqasiga ko’proq to’p tushira olgan jamoa mutloq
g’olib hisoblanar edi.
Hech qanday kombinasiyalar bo’lmasdi, himoyachilar muayyan
xujumchilarning yo’lini to’sar edilar, bunda chap himoyachi raqibning o’ng
xujumchisini to’sar edi, markaziy o’yinchi esa faqat markaziy o’yinchi bilan
shug’ullanar edi. Daqiqalik tanaffuslar bo’lmasdi. O’yin vaqtida o’yinchi
almashtirish mumkin emasdi (baxsiz tasodiflardan tashqari) kamida 4 kishiga
o’ynash ruxsat etilar edi. Markazdan o’yin boshlaydigan o’yinchi bir qo’lini
orqasiga qilib olishi kerak edi.To’pni markazda o’ynatish vaqtida har ikkala
jamoaning xujumchilari o’z raqiblarining maydonchasida zarur edi.
O’sha zamon qoidalariga ko’ra, o’yinchi to’pni bir joyda 2 soniyadan
ortiq ushlab turishiga ruxsat berilmas edi. Bu to’pning bir o’yinchidan
ikkinchisiga o’tib, doimo harakatda bo’lishiga va tez-tez uzatilishiga imkon
berar edi. O’yinchilar nomerlanmas, protokollar tuzilmas edi. O’yinga bir
6

kishi xakamlik qilar edi va hisob qanday bo’lganini tushirilgan har bir
to’pdan keyin e’lon qilib turar edi. Erga tushgan to’pni 2 qo’llab olib
savatchaga tushirish va havodagi to’pni bir qo’llab otib nishongna tushirish
eng keng tarqalgan usullardan hisoblangan. Maxsus murabbiylar bo’lmagan.
O’yin paytida to’pni albatta boshdan oshirib tashlaganlar, lekin ko’p hollarda
ikki qo’llab to’p tashlash va uni erdan olib pastdan yuqoriga birdan ko’tarib
savatchani nishonga olish ko’proq rasm bo’lgan.Bora-bora basketbol yoshlar
orasida keng tarqalib keta boshladi. 1927 yilda u 1 Butun O’zbekiston
Spartakiadasining dasturiga ham kiritildi. Ungacha esa shahar musobaqalari
bo’lib o’tdi. Toshkent shahar birinchiligi uchun basketbol bo’yicha
o’tkazilgan musobaqalarda 20 dan ortiq jamoa ishtirok etdi, Farg’onada 8 ta,
Samarqandda 12, Andijonda 6 ta jamoa ishtirok etidi. Ularning ayrimlari
klublar bo’yicha tuzilgan bo’lib, matbaachilar (Toshkent) – 3 ta jamoa temir
yo’lchilar (Samarqand, Andijon) - har biri 2 tadan, profinternchilar
(Toshkent) - 3 tadan jamoa tuzib o’ynaganlar. 2
1928 yilning avgust oyida Moskvada 1 Butunmamlakat Spartakiadasi
bo’lib o’tadi. Unda tarkibida 193 kishi bo’lgan. O’zbekiston sport
delegasiyasi ham sportning spartakiada dasturiga 7 turi bo’yicha ishtirok
etadi.
Basketbol bo’yicha o’tkazilgan musobaqalarda O’zbekiston terma
jamoalari moskvaliklarga yutkazadilar va Zakavkaze Federastiyasi
sportchilarini yutadilar. Final o’yinlarida mamlakat jamoasiga yutkazb,
umumiy hisobga IV o’rinni egallaydilar. Shu erning o’zida basketbol
jamoalari Franstiya ishchilar Federastiyasi jamoalari bilan Halqaro o’rtoqlik
uchrashuvlari o’tkaziladilar. Bunda erkaklar jamoasi 49:12, xotin-qizlar
jamoasi 24:12 hisobida g’olib chiqadilar.
2
Rasulev O.T., Sokolova N.D., Ismatullayev X.A. Basketbol. Ixtisos qursi bo‘yicha dastur. Toshkent, 1993-y.
7

1930 yil noyabr oyida bo’lib o’tgan kasaba soyuzlarining jismoniy
tarbiya bo’yicha
I Butunmamlakat konferensiyasi jismoniy tarbiya tugaraklarini bevosita
zavod va fabrikalarda hamda o’quv yurtlarida tashkil etiladigan jamoalarga
hamda o’quv aylantirish to’g’risida qaror qabul qiladi.
Quyidagi faktlar o’sha davrda basketbol tobora ommaviylashib
borganligini ko’rsatadi: u II Butun o’zbek kasaba uyushmalari
Spartakiadasining (1935 yil, iyun), Samaraqandda o’tkazilgan xotin-qizlar
jismoniy tarbiya bayrami (1935 yil, avgust), Toshkentda o’tkazilgan
idoralararo spartakiada (1935 yil, sentyabr) dasturlariga kiritiladi. Farg’ona,
Qo’qon, Andijon, Buxoro shaharlarida alohida birinchiliklar o’tkaziladi.
Xuddi o’sha yili “Spartak”, “Lokomotiv”sport jamiyatlari tuzildi. Ushbu
jamoalarda o’quv-trenirovka jarayoni bilan shug’ullanadigan murabbiylar
paydo bo’ladi. Chunonchi “Lokomotiv” jamiyatida M.Fedorov, “Spartak”da
A.Kirillov, “Dinamo”da I.Konstantinov murabbiylik vazifasini bajaradilar.
O’zbekiston erkaklar terma jamoasining birinchi murabbiyi K.K.Morozov
bo’lgan edi.
Chambar halqalarni (1936 yil sentyabr oyida) doira shaklida temir
halqalar bilan texnik jihatdan ancha takomillashtirilgan halqalar
almashtirilishi to’pni ko’krakdan ikki qo’llab va elkadan bir qo’llab har
harakat vaqtida ham turgan joyidan halqaga tushirish imkonini berdi (to’pni
uzatish va olib yurish texnikasi yaxshilandi).
1937 yildan boshlab terma jamoalar o’rtasida basketbol bo’yicha
Respublika musobaqalari o’tkazila boshladi, sport jamiyatlari jamoalari
g’oliblari o’zaro shahar, viloyat birinchiligi o’tkaza boshladilar. G’olib
chiqqan jamoaga “chempion” unvoni berilib, ularga Butunmamlakat
musobaqalarda O’zbekiston tarafini himoya qilish huquqi ham beriladigan
bo’ldi.
8

1939 yil yanvaridan boshlab yangi qoidalar joriy etila boshlandi:
zahirada o’yinchilarga ega bo’lishga ruxsat berildi. “O’yinchiga sof vaqt
ajratish” qoidasi joriy etildi, “uch sekund” qoidasi mavjud edi. Man shu
punktning joriy etilishi bilan o’yin ancha dinamik xarakter kasb etadi. Bunga
yana qoidalarning to’pni to’xtamasdan doira chizig’idan to’g’ridan-to’g’ri
to’pni halqaga tushirilgan hollarda (o’yinni har safar markazdan
boshlamasdan) o’yinni to’xtatmasdan to’pni o’yinga kiritishga ruxsat
beradigan boshqa bir punkt ham o’yin dinamikasini oshirdi. Ilgari bir
o’yinchi tomonidan shaxsan yo’l qo’yish mumkin bo’lgan xatolarning soni 4
xato bilan chegaralanib quyildi, jarima to’pini tashlash huquqi aziyat chekkan
o’yinchining o’ziga beriladigan bo’ldi. O’sha qoidalar bo’yicha basketbol
halqasining aniq o’lchovlari ham belgilab qo’yildi (diametri 45 sm, to’pning
og’irligi 600-650 gr) hamda barcha basketbol maydonchalari uchun yagona
o’lchovlar 26 x 14 m tarzida belgilab qo’yildi. 1939 yilning qish davri
mobaynida ko’rgazmali hakamlik o’yinlari o’tkazildi.
Ulug’ Vatan urushi boshlanishi bilan O’zbekiston jismoniy tarbiya
tashkilotlari o’z ishlarini urush davri talablari asosida qayta tashkil etdilar.
Respublikada umumiy harbiy ta’lim joriy etildi, harbiy o’quv punktlari
tuzildi. 3
1943 yilga kelib jismoniy tarbiya – ommaviy ishlar, shu jumladan,
basketbol ham asta-sekin tiklana boshlaydi. Shu yili basketbol bo’yicha
shahar birinchiliklari bo’lib o’tadi. Shahar birinchiligidan keyin Respublika
birinchiligi uchun musobaqalar tashkil etilib unda “Dinamo” (Toshkent)
jamoasining o’yinchilari ayollar o’rtasida chempion bo’ladilar. Markaziy
armiya klubi (Toshkent) jamoasi erkaklar o’rtasida chempion bo’ladi.
1944 yili avgust oyida Tbilisida basketbol bo’yicha XI mamlakat
birinchiligi o’yinlarining bayrog’i ko’tarildi. Bu erda DKA O’zbekiston
3
Sokolova N.D., G‘aniyeva F.V., Ismatullayev X.A. Basketbol. Ma'ruzalar to‘plami. Toshkent, 2001-y.
9

ayollar jamoasi ishtirok etadi. Lekin u muvaffaqiyatli chiqa olmaydi va
to’qqizinchi o’rinni egallaydi.
1945 yilda Respublika spartakiadasi o’tkaziladi. U tamom bo’lganidan
keyin O’zbekiston jamoalari Frunze shahrida o’tkazilgan O’rta Osiyo va
Qozog’iston spartakiadasida ishtirok etadilar. Unda O’zbekiston sportchilari
basketbol bo’yicha va sportning boshqa turlari bo’yicha birinchi o’rinni
egallab g’olib chiqadilar.
1946 yilda O’zbekiston jismoniy tarbiya va sport ishlari komiteti
Toshkent shahrida sport bo’yicha birinchi instruktorlar maktabini ochadi.
1947 yilda o’yin qoidalariga o’zgarishlar kiritiladi. Protokollarga 12
kishini kiritishga ruxsat beriladi. Musobaqalarning shiddat bilan o’tkazilishi
har bir o’yinga ikkitadan hakam tayinlash zaruriyatini tug’diradi.
1947 yilda Butun mamlakatparadi o’tkazilganidan keyin O’zbekiston
basketbol bo’yicha birinchiligi uyushtirildi. Unda 8 ta erkaklar jamoasi uch
guruhdagi Butunmamlakat musobaqalarida ishtirok etib, V o’rinni egallaydi.
1948 yilda aprel oyining oxirlarida O’rta Osiyo rstpublikalari
poytaxtlaridan uchrashuvlari tashkil etildi. Bunda O’zbekiston ayollar
jamoasi barcha tengdoshlaridan g’olib chiqib I- o’rinni egallaydi. Erkaklar
jamoasi esa faqat Olma-ota shahar jamoasiga yutkazib II- o’rinni oladi.
1949 yil yoz davrida O’zbekiston terma jamoalari mamlakat birinchiligi
uchun o’tkazilgan o’yinlarda qatnashdilar. Unda erkaklar XVIII o’rinni,
ayollar esa XX o’rinni oldilar.
1950 yilda Frunze shahrida basketbol bo’yicha O’rta Osiyo
rstpublikalarining III- an’anaviy musobaqalari o’tkaziladi. Unda o’zbek
basketbolchilari g’olib chiqadilar.
1951 yilda o’smirlar o’rtasida O’rta Osiyo chempionati birinchi marta
o’tkaziladi. Unda Toshkentlik yigit-qizlar I- o’rinni egallaydilar.
Respublikamiizning terma jamoasi Xarkov shahrida o’tkazilgan
10

Mamlakat terma jamoalari o’rtasida o’tkazilgan o’yinlarda qatnashib, VII
o’rinni egallaydi.
O’sha kezlarda matbuotda tez-tez metodik mazmundagi maqolalar
paydo bo’la boshlaydi. 1958 yilning birinchi yanvardan boshlab basketbol
bo’yicha yangi qoidalar, yangi sport klassifikastiyasi amal qila boshlaydi.
Yangi sport klassifikastiyasidagi yosh talablari sport natijalarini oshirishga
ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Huddi shu yili o’smirlar jamoalari o’rtasida, O’rta
Osiyo va Qozog’iston Respublikalari poytaxt terma jamoalari o’rtasida
an’anaviy musobaqalar bo’lib o’tadi. Shuningdek, musobaqa o’tkazish
soxasida ham o’zgarishlar sodir bo’ladi: endi musobaqalar ikki yosh
guruhlari bo’yicha o’tkaziladigan bo’ladi. Shu bilan bizning yigit-qizlarimiz
Dnepropetroovsk shahrida bo’lib o’tgan Butunmamlakat musobaqalarida
ishtirok etadilar. Hamda qizlar IX o’rinni, yigitlar XI o’rinni egallaydilar.
Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, o’sha kezlarda ko’pchilik jamoalarning
tarkibi yosh o’yinchilar hisobiga kengaytirildi va yangilandi, ko’pchilik
jamoalarning texnik tayyorgarlik darajasi yuksaldi. Chunonchi, erkaklar
jamoalarining o’yinchilari Toshkent shahridagi eng yaxshi
basketbolchilarning o’yin taktikasini mohirlik bilan qo’llab boshladilar. “Tez
yorib o’tish” usuli bo’yicha o’ynab raqibning yo’lini to’sish metodlari
qo’llanib raqib o’chiti yonida markaziy o’yinchini chalg’itish
kombinasiyalari qo’llanilib o’ynalganida o’yinchini shaxsiy himoyalash
yo’llaridan ham tez-tez foydalaniladigan bo’ldi.
1955 yil – bu sobiq mamlakat xalqlari Spartakiadasiga tayyorgarlik yili
bo’ldi. Bir yili ichida 10 ta sport masteri, 348 ta razryadchi sportchilar
tayyorlandi. Huddi shu yili Jismoniy tarbiya instituti tashkil etildi. Shu yili
yana Toshkent shahar Oliy o’quv yurtlari birinchiligi uchun musobaqalar
o’tkazildi. Uning g’oliblari Butunmamlakat talabalar o’yinida ishtirok
etadilar.
11

1956 yilning avgust oyida Moskvada sobiq mamlakat xalqlarning
Spartakiadasi ochildi, unda o’zbek basketbolchilari V o’rinni egalladilar.
1958 yilda basketbol bo’yicha XXI va O’zbekiston o’rtasida birinchi
marta halqaro uchrashuv o’tkazildi. Unda mehmonlar g’olib chiqdilar.
1959 yilda X O’zekiston spratakiadasi bo’lib o’tdi. Spartakiada tamom
bo’lganidan keyin Respublika terma jamoasi Moskva, Leningrad, Tallin,
Riga shaharlarida safarda bo’ldi. Bu shaharlarda o’zining jismoniy, texnik-
taktik tayyorgarligini oshirish uchun terma jamoamiz mamlakatning eng
kuchli jamoalari bilan bo’lgan uchrashuvlarda katta tajriba to’pladi.
1964 yildan boshlab o’zbek basketbolchilari “A” klassi bo’yicha oliy
liga jamoalari bilan baravor mamlakat chempionatida ishtirok etib g’olib
jamoalar jadvalida 10-12 o’rinni egalladi. 4
1970 yildan 1990 yilgacha bo’lgan davrda o’zbek basketbolchilarining
“Universitet” erkaklar jamoasi “SKIF” xotin-qizlar jamoasi Butunmamlakat
turnirlarida, mamlakat chempionatlarida, “Burevestnik” O’zbekiston
sharafini himoya qiladi. O’yinchilarimiz orasidan ko’pgina mashhur
basketbolchilar etishib chiqdi. R.Salimova, A.Jarmuxamedova, E.Tornikidu
shular jumlasidan bo’lib, ular mamlakat terma jamoasining a’zolari edilar.
1991 yilda O’zbekiston Respublikasi mustaqil bo’ldi. Halqaro
maydonda o’zbek sportchilarining chiqishlari uchun ba’zi bir qiyinchiliklar
vujudga keldi. 1992 yil yanvarida O’zbekiston Milliy Olimpiya Komiteti
qayta tashkil etiladi, huddi shu yili O’zbekiston Halqaro Olimpia Qo’mitasi
(XOQ) ga a’zo bo’lib kiradi. O’zbekiston basketbolchilari shundan keyin tez-
tez qatnasha boshlaydilar. Masalan, 1996 yilda bizning xotin-qizlar jamoamiz
Pokistonda o’tkazilgan ayollar turnirida ishtirok etib, II o’rinni egallaydi.
Erkaklar jamoamiz 1995 yilda Seul shahrida o’tkazilgan XVIII Osiyo
chempionatida ishtirok etib, IX o’rinni egallaydi. 1996 yilda AQShda Armiya
4
Qasimov A.Sh., Rasulеv O.T., Ismatullayеv X.A. Baskеtbol. O`quv qo`llanma. Toshkеnt, 1986.
12

klublari o’rtasida musobaqalar o’tkaziladi. Bu erda bizning miliy jamoamiz
SSKA (MXSK) VII o’rinni egalladi. 1997 yilda Malayziyada erkaklar
jamoalari o’rtasida Halqaro turnir o’tkazildi. Bu erda o’zbek basketbolchilari
uch g’alabaga erishib, yarim final o’yinlarida Rossiya jamoasiga yutkazib
quydilar va umumiy hisobda III o’rinni egalladilar.
O’zbekiston R es publikasini o’z mustaqilligiga e rishgandan so’ng 3 ta
halqaro toifadagi 12 ta milliy toifadagi hakamlar tayyorlandi. Har yili
e rkaklar va ayollar jamoalari o’rtasida basketbol bo’yicha R es publika Kubogi
va birinchiligi o’tkaziladi. “MHSK” jamoasi 16 karra R es publika
birinchiligida g’alaba qozonib shohsupaning yuqorisiga ko’tarilgan. 1991-
1995 yillar oralig’ida ayollar jamoalari o’rtasida “SKIF” jamoasi R es publika
birinchiligida g’olib bo’lgan bo’lsa, 1996 yildan hozirgi kungacha
Navoiyning “Nika” jamoasi birinchilikni hech kimga bermay kelmoqda. Har
yili g’oliblikni qo’lga kiritgan jamoa o’yinchilaridan 20 dar ortiq o’yinchiga
sport ustasi unvoni berilib kelinmoqda.
Mamlakatimiz terma jamoasi Osiyo birinchiliklari saralash
musobaqalariga muntazam qatnashib kelmoqda. Hozirgi kunda terma jamoa
tarkibida tajribali o’yinchilar bilan birgalikda juda ko’p yosh basketbolchilar
ham ko’zga ko’rinmoqda. Ulardan bir qatori O’zDJT va SU va viloyatlardagi
jimoniy madaniyat ta’lim yo’nalishida tahsil oladigan talabalar
hisoblanishadi.
1.2 . Mustaqillikdan kеyin Rеspublikamizda baskеtbolning rivojlanishi
1991-yilning aprеl oyida Olma-ota shahrida birinchi «Do‘stlik»
o‘yinlari bo‘lib o‘tgan. Unda O‘zbеkiston tеrma jamoasi (ayollar) 5 o‘yindan
4 tasida g‘olib chiqib, 2-o‘rinni egallashga muvofiq bo‘ladi.
13

Iyul oyida tеrma jamoamiz Xitoyning Urumchi shahrida o‘tkazilgan
halqaro turnirda 3-o‘ringa ega bo’ladi.
1991-yilda O‘zb е kiston R е spublikasi mustaqil bo‘ldi. Xalqaro
maydonda o‘zb е k sportchilarining chiqishlari uchun ba'zi bir qiyinchiliklar
vujudga k е ldi. 1992-yil yanvarda O‘zb е kiston Milliy Olimpiya Qo‘mitasi
qayta tashkil etildi, xuddi shu yili O‘zb е kiston Xalqaro Olimpiada Qo‘mitasi
(XOQ) ga a'zo bo‘lib kirdi. O’zb е kiston bask е tbolchilari shundan k е yin
xalqaro musobaqalarda t е z-t е z qatnasha boshladilar. Masalan, 1996-yilda
bizning xotin-qizlar jamoamiz Pokistonda o‘tkazilgan ayollar turnirida
ishtirok etib, II-o‘rinni egalladilar.
Erkaklar jamoamiz 1995-yilda Sеul shahrida o‘tkazilgan XVIII Osiyo
chеmpionatida ishtirok etib, IX o‘rinni egalladi. 1996-yilda AQSHda Armiya
klublari o‘rtasida musobaqalar o‘tkazildi. Bu yеrda bizning milliy jamoamiz
MHSK VII o‘rinni egalladi. 1997-yilda Malayziyada erkaklar jamoalari
o‘rtasida Xalqaro turnir o‘tkazildi. Bu yеrda o‘zbеk baskеtbolchilari 3
g‘alabaga erishib, yarim final o‘yinlarida Rossiya jamoasiga yutqazib
qo‘ydilar va umumiy hisobda III-o‘rinni egalladilar.
O‘zbеkiston Rеspublikasining birinchi Prеzidеnti I.A.Karimovning
“Rеspublikada sportni rivojlantirish to‘g’risida” gi farmonini amalga oshirish
yo‘lida O‘zbеkistonda ko‘zga ko‘rinadigan ishlar qilinganligi hammamizga
ayon. Bular ichida barcha viloyatlar, shaharlarda stadionlarning ta'minlanishi,
yangi sport inshootlarining qurilishi va h.q. Baskеtbol o‘yinining yanada
rivojlanishiga yo‘naltirilgan ishlar, sport zallari va maydonlari qurilishi va
yangidan jihozlanishi, shular jumlasidandir.
Hozirgi kunda rеspublikamizda 350 dan ortiq sport zallari, 150 dan
ortiq talabga javob bеradigan baskеtbol maydonlari, 9 mingdan ortiq sport
maydonlari va maydonchalari mavjud. Jismoniy tarbiya jamoalarining
aksariyatida baskеtbol to‘garaklari ishlab turibdi. Ko‘pchilik maktab
14

o‘quvchilari ko‘ngilli sport jamiyatlarida yoki BO‘SMlarning baskеtbol
to‘garaklarida o‘z malakalarini oshirmoqdalar. Murabbiy kadrlari Oliy o‘quv
yurtlari jismoniy madaniyat fakultеtlarida tayyorlanib, ularning ko‘pchiligi
oliy ma'lumotga ega. O‘zbеkiston Baskеtbol fеdеratsiyasi xalqaro baskеtbol
fеdеratsiyasiga a'zo bo’lib kirdi. Bu bizning mustaqil O‘zbеkistonimiz
o‘zining jamoalari bilan barcha xalqaro baskеtbol musobaqalarida mustaqil
qatnashish huquqiga ega bo‘lganligini anglatadi. 5
II.Bob.Yosh basketbolchilarning umumiy va maxsus jismoniy sifatlarini
rivojlantirish
2.1 . Yosh basketbolchilarning umumiy va maxsus jismoniy sifatlarini
rivojlantirishda xalq harakatli o’yinlarining o’rni
Maktab o’quvchilari va to’garaklari qatnashchilari kabi xalq harakatli
o’yinlarida ishtirok etuvchilar ham umumiy va maxsus jismoniy
tayyorgarlikka ega bo’lishlari lozim.
Maxsus va umumiy jismoniy tayyorgarlikka erishish jarayonida turli
jismoniy mashqlar bilan shug’ullaniladi. Buning uchun jismoniy mashqlar
tasnifini bilish maqsadga muvofiqdir.
Tasnif - bu jismoniy mashqlami muayyan belgilariga ko’ra guruh va
kichik guruhchalarga taqsimlanishidir. Turli jismoniy mashqlaming ko’plab
o’xshash belgilarga taqsimlanishidir. Mashqlami guruhlashga imkon
beradigan asosiy belgini aniqlash muhimdir. Bu belgi pedagogik jihatdan
ahamiyatli bo’lishi lozim. Turli belgilarga ko’ra tuzilgan, tasniflab ko’plab
amaldagi jismoniy mashqlar bilan tanishishga, ulardan zamrlarini qo’yilgan
vazifalarga muvofiq tanlashga, darslik va qo’llanmalardan zarur mashqlar
tavsifmi tez topishga yordam beradi.
5
Rasul е v O.T. Bask е tbol. Oliy o`quv yurtlari uchun darslik. Toshk е nt, 1998.
15

Ayniqsa, umumiy tasniflaming asosida jismoniy tarbiya vositalarining
tarixiy shakllangan tizimi va metodlari yotadi: gimnastika, o’yinlar, sport,
turizm. Bu gumhlaming har biri o’ziga xos ahamiyatga ega va ular yanada
kichik tasnifiy gumhchalarga bo’linadi.
Harakatli o’yinlar. Bu turdagi emosional harakatlardan iborat murakkab
faoliyatdir. Bu faoliyat belgilangan qoidalar asosida to’satdan o’zgaradigan
sharoit va vazifalarga bajariladi.
Fiziologlar harakati tug’ma, insonning hayotiy zamr ehtiyoji deb
hisoblaydilar. Uni to Та qondirish organizmning funksiyalari barcha asosiy
tizimlari shakllanayotgan payti ayniqsa erta va maktabgacha yoshida juda
muhim. "Harakatsiz bola sog’lom o’smaydi. Harakat - bu turli kasalliklami,
ayniqsa, qon- tomir, nafas olish, asab sistemasi kasa.11ik1a.rini oldini olish
demakdir". Harakat - bu samarali davolash vositasi. Maktabgacha yoshida
tarbiyalash inson mohiyati shakllanishi umumiy jarayonida juda muhim rol
o’ynashini aytib o’tish kerak. Uni bu yoshida turli qobiliyatlari ancha jadal
rivojlanadi, jismoniy sifatlari shakllanadi, xarakteri belgilari ishlab chiqiladi.
Aynan mana shu yoshida bolaning barkamol rivojlanishi uchun mustahkam
poydevorga asos solish kerak.
Sportchi bolalami tayyorlashni tashkil qilishda muvafaqqiyatga erishish
uchun maktabda jiddiy pedagogik ishlar olib borish zarur. Mana shu sababli
maktabgacha xizmatchilari yangi yo’llami izlashlari, ma’naviy va jismoniy
kunlarini yetarli rivojlantirish uchun tashabbus ko’rsatishlari talab etiladi. Bu
masalalami hal etish ko’p jihatdan bolalar bog’chalarida jismoniy tarbiya
ishlarini tashkil etishga bog’liq bo’ladi. Maktab yoshidagi bolalami jismoniy
tarbiyalash - jismoniy tarbiya tizimining dastlabki qismlaridan biri
hisoblanadi. Bolaning sog’ligini yuksak darajasi va bo’lajak katta yoshli
inson jismoniy madaniyati poydevorini shakllantirish maktabgacha jismoniy
tarbiya natijalari bo’lib qolishi kerak, va u quyidagilami o’z ichiga oladi:
16

-jismoniy mashqlar va o’yinlar, chiniqtirish amallari bilan shug’ullanish
istagi va qiziqish hamda shaxsiy gigiyena qoidalariga ijobiy munosabat, kun
tartibiga amal qilish.
-jismoniy madaniyat va sport sohasida bolalaming dastlabki bilimlari,
o’rganish qiziqishlari va qobiliyatlari.
-jamoali harakatlarda faol ishtirok etish; o’yinlar, raqs tushish, bayramlar,
sport-ommaviy tadbirlar.
- o’z tanasi, gavdani to’g’ri tutishni kuzatib borishni bilish, o’z
rivojlanishini nazorat qilish.
- uyushqoqlik, mustaqillik, axloqlilik, o’ziga xizmat ko’rsatish va
mashg’ulotlar uchun uskunalami saqlashga harakat qilish.
Harakatli o’yinlar boshqa jismoniy mashqlardan shug’ullanuvchilar
faoliyatini tashkil etish va boshqarish xususiyatlari bilan farqlanadi. O’yin
davomida to’satdan o’zgaradigan vaziyatlarda harakat qilish va tezkorlik,
chaqqonlik kabi jismoniy fazilatlami namoyon qilgan holda qisqa muddatda
harakat vazifalarini xal etish zamriyati vujudga keladi.
Bu harakat ko’nikmalarini mustaqkamlaydi. O’yin paytida bolalar
faoliyati obrazli, syujetli va o’yin vazifalari asosida tashkil etiladi va uzoq
muddat bajarishi uchun ijobiylarini ishtiyoq bilan va uzoq muddat bajarishi
uchun ijobiy his- tuyg’ular uyg’otadi. Bu o’z navbatda ulaming organizmiga
ta’sirini kuchaytiradi, chidamlilikni rivojlantirishga yordam beradi.
O’yin qoidalariga rioya qilish bir-birini taqazo etadigan hatti-harakatni
yuzaga keltiradi, ahloqiy fazilatlar o’zaro yordam beradi. O’yin foaliyati
kompleks xarakteriga ega turli harakatlar uyg’unligi ko’riladi.
O’yinning yuqorida ko’rsatib o’tilgan xususiyatlari undan kichik maktab
yoshidagi bolalar bilan olib boriladigan ishda foydalanish imkonini beradi.
Sport jismoniy mashqlaming biror turida yuqori natijaga erishiga
qaratilganligi bilan tavsiflanadi, kishining ma’naviy va jismoniy kuchlariga
17

yuksak talablar qo’yadi. Shuning uchun u faqat muayyan yosh bosqichning
rivojlanish darajasidagina qo’llanishi mumkin. Bu esa jismoniy tayyorgarlik,
sog’lig’iga muvofiq sharoitni talab qiladi.
Sport jismoniy kamol topishga xizmat qiladi va ma’naviy-irodaviy
fazilatlami tarbiyalashga yordam beradi. Shuning uchun sport bilan
shug’ullanish ayniqsa, kishi organizmining hamda inson shaxsining
shakllanishi davrida foydalidir.
Tanlab olingan xalq milliy o’yinlarini to’g’ri bajarish bola mushaklari,
paylari, bo’g’imlari, suyuk tizimining rivojlanishiga samarali ta’sir
ko’rsatadi. Puxta shakllantirilgan harakat malakalarini amalda qo’llash bilan,
o’yinlami bajarish chog’ida bola kuchini tejashda va uning etiborini o’yin
faoliyati paytida tasodifan sodir bo’luvchi turli-tuman vazifalami idrok
qilishga imkon yaratadi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga jismoniy madaniyat bilan bevosita
bog’liq bo’lgan bilimlar (o’yinlarning foydali tomoni, jismoniy
mashg’ulotlaming axamiyati va texnikaviy ijrosi, ulami bajarish usullari, xalq
milliy o’yinlaming qoidalari va boshqalar) xaqida ma’lumot berish katta
ahamiyatga ega.
O’quvchilar olgan bilim qancha chuqur bo’lsa, ular xalq o’yinlaridan
shuncha oqilona foydalanishlari, o’yinlar bilan shuncha samarali
shug’ullanishlari hamda maktab va oila muhitida jismoniy madaniyat
qurollarini mustaqil ishlata bilishlari mumkin.
Jismoniy madaniyat bilan shug’ullanish tanda, bolalarda joriy qilingan
tartibga rioya qilish odatini hamda xalq o’yinlari bilan iloji bo’lsa xar kuni
muntazam ravishda shug’ullanish ishtiyoqini uyg’otish, ularda maktab va
uyda shu o’yinni bilan mustaqil shug’ullana olish layoqatini rivojlantirish,
ulami o’z tengqurlari va o’zlaridan kichik bo’lgan bolalar jamoasida
o’yinlami tashkil qilish, ulami birgalikda bajarishga o’rgatish lozim.
18

O’quvchilarda xalq milliy o’yinlariga mehr bilan, shu o’yin natijalariga
qiziqish bilan va sportchilar erishadigan g’alabalariga havas bilan qarash
tuyg’usini tarbiyalash lozim.
Milliy xalq o’yinlarini o’rganish jarayonida ahloqiy, aqliy, estetik va
mexnat tarbiyalarini amalga oshirish uchun katta imkoniyatlar vujudga
keladi. Xalq o’yinlarini bajarish chog’ida bolalar harakatida ijobiy
hamjihatlik, intizomlik, kamtarinlik, mehribonlik) va ma’naviy fazilatlar
(halollik, odillik, do’slik tuyg’usi hamkorlik, zamon bilan hamnafas bo’lib
ishlay olish qobiliyati, topshiriqlami mas’uliyat bilan bajarish) ni tarbiyalash,
shuningdek, irodaviy xususiyatlar (jasorat, qat’iylik, o’z kuchiga ishonch,
qiyinchiliklami sobitlik bilan yengish, chidamlik va hakozolar) ni namoyon
qilish uchun eng yaxshi sharoit va imkoniyatlar vujudga keladi.
Bolalarda ijobiy hissiyotlami, odamlar bilan samimiy va quvnoq
munosabatda bo’lish tuyg’ularini tarbiyalash, shuningdek, yuz bergan salbiy
ruhiy holatlami tez bartaraf qila olish layoqatini rivojlantirish nihoyatda
muhim ahamiyatga ega. Buning zarurligi ijobiy hissiyotlar organizmdagi
barcha a’zolarga foydali ta’sir ko’rsatishida, harakat malakalarining jadal va
mustahkam shakllanishini ta’ minlashida ко ’ rinadi.
Milliy xalq o’yinlariga asoslangan jismoniy madaniyat estetik tarbiyani
amalga oshirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Xalq o’yinlarini bajarish jarayonida
estetik zavqni idrok qilish va o’ziga singdirishni, go’zallik, nafosat,
ma’nodorlik, qad-qomat, liboslar bejirimligi, o’z atrofidagi barcha narsalami
tushunish, to’g’ri qadrlashni rivojlantirish, estetikaga va o’z xulq-atvoriga
gard yuqtirmaslikka bo’lgan moillikni, qilayotgan ishi, aytayotgan gapi va
barcha hatti-harakatida qo’rslik, dag’allikka aslo yo’l qo’yilmaslikni
rivojlantirish lozim bo’ladi.
Milliy o’yinlar bilan shug’ullanish jarayonida mehnat tarbiyasi amalga
oshiriladi. Bolalaming salomatligi yaxshilanadi, ularda harakat malakalari
19

shakllanadi, mehnat faoliyati uchun zarur bo’lgan jismoniy fazilatlar
rivojlanadi.
Bolalami mehnatga tayyorlashda jismoniy madaniyatning, jumladan, xalq
milliy o’yinlarining tutgan o’mini ularga tushuntirish va bu tushunchani
ulaming ongida shakllantirish g’oyat muhim ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, boshlang’ich sinf o’quvchilari jismoniy
tarbiyasining quyidagi asosiy vazifalarini bajarishda ham xalq milliy
o’yinlarining roli va o’rni nihoyatda katta ekanligi ko’rinadi:
1. Sog’liqni mustahkamlash, o’quvchilarni to’g’ri jismoniy
rivojlantirishga va chiniqtirishga yordam berish.
2. О ’quvchilarga jismoniy madaniyat va sportga oid maxsus bilimlar
berish, ularga gigiyenik bilim va ko’nikmalami singdirish.
3. O’quvchilarda harakat malakalarini va ko’nikmalarini shakllantirish va
takomillashtirish, yangi harakat turlariga va harakat faoliyatiga o’rgatish.
4. Yoshga muvofiq ravishda asosiy harakat sifatlarini (kuch, tezkorlik,
epchillik, chidamlilik va boshqalar) rivojlantirish.
5. Botirlik, qattiylik, nizomlilik, jamoaga birlashish, do’stlik hissini
madaniy hulq ko’nikmalarini, mehnatga munosabatini tarbiyalash.
6. Turganda va yurganda qomatni to’g’ri tutish ko’nikmalarini
shakllantirish.
7. O’quvchilarda jismoniy madaniyat va sport bo’yicha muntazam
mashg’ulotlarga barqaror qiziqish va ko’nikmalarini tarbiyalash.
8. O’quvchilarga tashkilotchilik malakalarini singdirish, jamoatchi
jismoniy madaniyat faolini tayyorlash.
O’quvchilar jismoniy tarbiyasining vazifalari doimo, jumladan, milliy xalq
o’yinlarini o’rganish va o’rgatish jarayonida ham uyg’un holda hal etiladi.
Bu vazifalar butun jismoniy madaniyat tizimining bolalarga ta’sir etishi
tufayligina muvaffaqiyatli bajarilishi mumkin. buning uchun maktabning
20

butun pedagogika jamoasi birgalikda ahil xarakat qilishi, maktabda
mashg’ulotlami tashkil etishning turli shakl va usullaridan, ayniqsa, milliy
xalq o’yinlarida, barcha vositalari yaxlitligi (kompleksi) dan foydalanish
talab etiladi
To’g’ri tashkil qilingan milliy halq o’yinlari bolalar aqlining rivojlanishiga
qulay imkoniyatlar yaratadi, zero, bunday vaziyatda asab tizimining ham,
boshqa barcha a’zolar tizimlarning ham faoliyat ko’rsatishi uchun qulay
sharoitlar pay do bo’lishi, shubhasiz.
Xalq milliy o’yinlarini о ’rgatish jarayonida o’quvchilar xalqona
an’analariga sodiq holda yaxshi tarbiya ko’radi, o’rgangan narsalarini puxta
eslab qoladi. Bolalarda ruhiy jarayonlar (tarbiya, tafakkur, xotira, tasawur va
boshqalar) ning, shuningdek, fikirlash faoliyatlari (kuzatish, taqqoslash, tahlil
qilish, sintezlash, umumlashtirish va hakozolar) ning, barchasi rivojlana
boshlaydi.
Milliy o’yinlar jarayonida erishilgan ilm va malakalardan ijodiy
foydalanish layoqatini bolalarda tarbiyalashga e’tibor qaratish lozim, chunki
bunday layoqatga bolalar o’zlaridagi ishchanlik, mustaqillik, ziyraklik,
topqirlik, hozirjavoblik kabi ezgu fazilatlari tufayli erishadilar.
- “To ’p uchun kurash ”, “To ’pni oldirma ”, “Xo ’rozlar jangi ”,
“Ovchilar va о ’rdaklar ”, “Qal ’ani himoyalash ”, “Quvlashmachoq ”,
“Kengurular”;
- “To’p uchun kurash” o’yini zalda yoki maydonda o’tkaziladi, bitta
basketbol to’pi bo’lishi kerak. 6
O’yinchi tayyorlanish. O’yinchilar teng ikki jamoaga bo’linadilar, o’yin
maydoni 4 tomondan chegeralanadi. 2 jamoa alohida onaboshilar saylanadi.
O’yinchilar 2 jamoaning bitta-bittadan juft bo’lib maydonda tarqoq
joylashadilar.
6
Rasulеv O.T, Sokolova N.D., Ismatullayеv X.A. Baskеtbol. Ixtisos kursi bo`yicha dastur. Tashkеnt, 1993.
21

O’yinning tavsifi: o’yin rahbari to’pni onaboshlar o’rtasida tashlaydi.
To’pni egallagan onaboshi o’z o’yinchilariga uzatadi. 10 marta uzatilganda
jamoaga 1 ochko oladi. Shundan so’ng yana rahbar maydon o’rtasida
onaboshilar o’rtasida to’p tashlab borish bilan o’yin davom etadi.
Ko’p ochko to’plagan jamoa g’olib bo’ladi. O’yin 10-15 minut davom
etadi.
O’yin qoidasi; 1) To’pni qo’lda olib yurish mumkin emas, faqat urib
yuborish ilib mumkin. 2) Agar to’p maydondan chiqib ketsa, o’sha joydan
raqib jamoa o’yinchisi to’pni o’yinga kiritadi. 3) To’p 2-jamoa o’yinchisi
birdan ushlab qolsa rahbar xushtak chalib o’yinni to’xtatadi va talashganlar
o’rtasiga tashlaydi. 4) To’pni ushlab yugurish mumkin emas, yerda urib olib
yurilsa mumkin, 3 qadamdan ko’p yurilsa, o’yin to’xtatilib shu joydan raqib
jamoa o’yinchisi tomonidan to’p tashlanadi.
O’yinchining tarbiyaviy ahamiyati. Bu o’yin aslida basketbol yoki
gandbol o’yiniga tayyorgarlik mashqidir. Bu o’yin basketbol, gandbol
o’yinlari uchun zarur malakalami, ya’ni to’pni olib yura bilish malakasini
hosil qilish va mustahkamlashda yordam beradi.
Bundan tashqari, “To’p uchun kurash” o’yin basketbol va gandbol
o’yinlari uchun zarur taktik usullami takomillashtirishga ham yordam beradi.
O’yindagi asosiy xarakatlar-basketbol va gandbol o’yinlaridagi to’pni savatga
tushirish va darvozaga kiritishdan boshqa hamma elementlardan iboratdir.
2.2 Basketbol texnikasi unsurlari
Basketbolda asosiy maqsad —. natijali to'p tashlashdir. O'yin ning
aynan mohiyati va maqsadi ham shunda, ya'ni raqiblar savatiga qanchalik
ko'p miqdorda to'p tashlagan jamoa o'yinchilari g'olib bo'ladilar. Qolgan
barcha texnik unsurlar natijali to'p tashlash uchun eng yaxshi sharoit
yaratishga qaratiladi. Agar siz turli-tuman texnik unsurlarni, o'yin taktikasi
22

variantlarini qanchalik yaxshi egallasangiz, halqaga shunchalik to'pni ko'proq
tushirasiz, shunchalik tez-tez g'alaba qilasiz.
Basketbol texnikasining asosiy usullarini ko'rib chiqamiz.
To'pni ushlash. Bu harakat ikki qo'llab barmoqlarni keng joylashtirish bilan
bajariladi va to'p hamma tomondan ishonch bilan mahkam ushlanadi. Buning
uchun siz, quyidagi mashqlarni bajarib ko'ring: to'pni olib uni yuqoriga
ko'taring, tez tizzagacha .tushiring, so'ngra to'g'ri qo'llarda to'pni o'ngga
ko'taring, tez harakat bilan chapga olib o'ting, to'pni awal chap, so'ngra o'ng
tomonlarga aylantiring. Bu harakatlar ishonchli bajarilsa, demak, to'pni
ushlash to'g'ri bajarilgan. Siz quyidagilarni esda saqlang: to'p barmoqlar bilan
ushlanadi, kaftning yuzasi tegmaydi (98-rasm). Mana bu mashqni bajarib
ko'ring: to'pni oling, uni sheriigingiz olishiga ruxsat bering, so'ngra
sherikning qarshiligini yengib, shiddatli harakatlar bilan yuqoriga, pastga,
o'zidan aylantirib, itarib va siltab, to'pni tortib oling.
To'pni ushlab olish. O'yinchi to'pga qarshi chiqib, yengil uchib kelayotgan
to'pni iyagi darajasida ushlab olish oson kechadi. Buning uchun to'pga tomon
xohlagan oyoq bilan oldinga bir qadam qo'yish lozim, qo'llarni to'pga to'g'ri
va zo'riqtirmay, barmoqlar keng yozilgan holda uzatiladi. Bu paytda katta
barmoqlar bir-biriga 3—5 sm gacha yaqinlashtirilib yo'naltiriladi va
cho'ziladi. To'p qo'l barmoqlariga tegishi bilanoq, yengil bukiladi va
amortizatsiya harakati bilan to'p ko'krakka olib kelinadi. Yuqoridan uchib
kelayotgan to'pni ushlab olish ham shunga o'xshash bajariladi. Bunda ham
23

amortizatsiya harakati bilan to'pning uchish tezligi pasaytiriladi, yuqori
ushlangan to'p, asta ko'krakka olib tushiladi. To'p past uchib kelayotganda
qo'llar oldinga-pastga cho'ziladi, barmoqlar yoyiladi, kaftlar esa biroz
oldinga-ichkariga qaratiladi To'p bilan trayektoriya bo'yicha amortizatsiya
harakatlari: tizzaga-qoringa-ko'krakda amalga oshiriladi. O'ng yoki chapdan
uchib kelayotgan to'pni ushlash bir oyoqni qo'yib bajariladi. Buning uchun
qo'l barmoqlari keng yoyilib, to'p tomonga cho'ziladi. Unga tegishi bilanoq,
barmoqlar amortizatsiya (yumshatish)harakatini boshlaydi va shu vaqtda
to'pni ushlab olib, uni tortadi. Bundan so'ng to'p uzatish va tashlash uchun
qulay bo'lgan holatga olinadi.
Yugurib ketayotgan o'yinchining izidan uchib kelayotgan to'pni ushlab olish
ancha qiyin. Bu himoyani tez yorib o'tib hujum qilish paytida qo'llanadi.
Biroq bu ishni yugurish tezligini pasay-tirmay turib, to'p kelayotgan tomonga
yelka va boshni biroz burib bajarsa bo'ladi Bunda qo'lga to'p tegishi bilan
hovuch-lash harakati bilan to'p o'ziga tortiladi va ushlab olinadi. Bu unsurni
muvaffaqiyatli o'rganish ko'pincha izidan to'p uzatuvchi sherikka bog'liq. Bu
holatda oldinda yugurib ketayotgan o'yinchining tezligi hisobga olinib, to'p
yonidan unga 0,5 m yaqin qilib, 1—2 m oldinga
uzatiladi. To'pni qabul qiluvchi o'yinchi boshini burib, to'pni ko'rgan zahoti
uni ushlab olishi lozim. Qabul qiluvchining qo'l kafti yoki uning to'p bilan
uchra-shishining eng ishonchli nuqtasi uzatuvchi uchun nishon bo'lib xizmat
24

qiladi. Ushbu harakatni tez-tez takrorlash, uzatuvchida ham, qabul qiluvchi
o'yinchida ham to'pni his etish malakasini hosil qilish imkonini beradi. 7
Hujum texnikasi.
Hujumda qo’llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to’pni
ilish va uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg’atishlar
kiradi. Ular maydonda harakat qilish to’xtalishlar va burilishlar kabi usullar
bilan birgalikda bajariladi. Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam
dastlabki holat turishidan boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz
oldinga egilgan, uning og’irligi oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo’llar
to’pni olish va ushlab turish uchun qulay holda ko’krak oldida bukilgan
bo’lishi kerak. To’p keng yoyilgan barmoqlar bilan kaftlarga to’liq
tekizilmagan holda tutib turiladi.
To’pni uzatish.
To’pni uzatish asosiy texnik usul hisoblanadi. Uning yordamida
basketbolchilar o’zaro harakatlarini bajaradilar. O’yin davomida uzatishning
har xil usullari qo’llaniladi. O’yin sharoitiga qarab uzatishlar turli:
dastlabki holatlardan bir joyda turib harakatda sakrab; har hil harakatlarda
yaqin masofaga, uzoq masofaga, past va yuqori troyektoriya bilan yo’nalish
bo’yicha maydonning eni, bo’yi, diognali bo’ylab bajarilishi mumkin. Ikki
qo’llab ko’krakdan va yuqoridan to’p uzatish usullari zamonaviy
basketbolda ko’proq ishlatiladi. Ko’krakdan ikki qo’llab to’p uzatish yaqin
va o’rta masofadda bajaradigan o’zaro harakatlari paytida qo’llaniladi. Uni
bajarish uchun basketblchi turish holatida to’pni ko’krak oldida tutib
turadi. Qo’llar bukilgan, tirsaklar pastga tushirilgan bo’ladi. Barmoqlar
joylashtirilgan, bosh barmoqlar bir-birlariga qolganlari esa yuqoriga-oldindan
qaratilgan bo’lishi lozim. To’pni uzatish qo’llarning pastki-gavdaga,
yuqoriga qarab dastlabki dira bo’ylab ajariladigan harakati bilan bajariladi.
7
Zatsiorskiy V.M. Fizichеskiе kachеstva sportsmеna, «FiS», 1970.
25

SHundan so’ng qo’llar tez oldinga qarab to’g’irlanadi. Uzatish panjalarining
faol harakatlari bilan yakunlanadi. To’pni yo’nalish tezligini oshirish uchun
basketbolchi oyoqlarni to’hrilashi yoki qadam qo’yishi mumkin.
Savatga to’p otishlar.
O’yinning yakuniy natijasi savatga otiladigan to’plarning aniqligi
bilan bog’liq Ular har xil: yaqin (3 metrdan ortiq) masofalarda bajariladi.
Otishlar xarakteriga sakraganda to’plarni savatga bir va ikki qo’llab otish
mumkin. Xoirgi kunda to’plar savatga himoyachilarning qattiq qarshiligi
ostida otiladi. SHuning uchun, to’pning savatga aniq borishga oyoqlarning,
qo’llarning, ayniqsa, panjalarning to’g’ri ishlashi, aniq mo’ljal olish shu
sharoitga mos samarali usulni tanlash shu bilan birga, basketbolchining
muvozanat saqlashiga va har xil sharoitda qiyin kordinatsiyali harakatlari
bajarish imkoniyatlarini yaratish uchun ma’lum mushak guruhlarini
bo’shashtirish qobiliyatlariga ega bo’lish katta ahamiyatga ega.
Zamonaviy basketbolda to’pni savatga sakraganda bir qo’llab otish
shitdan qaytgach to’pni qayta otish, “Kryuk” usulida va yuqoridan pastga
otish kabi usullar katta ahamiyatga ega.
To’pni yerga urib yurish.
To’pni bir qo’llab ketma-ket yerga urish to’pni yerga urib
yurish deyiladi. Bu usul bir joyda turganda, yurganda va asosan,
yugurganda bajariladi. Bu usul to’pni basketbolchining harakat
qilishga qo’llaniladigan asosiy usul hisolanadi. To’pni yerdan
har xil: yuqoriroq va pastroq, sapchitib turib yurish mumkin. U
qo’lni bukib, to’pni bir oz yuqoriga ko’taradi so’ng uni yana
maydonga ma’lum burchak bo’yicha keskin itaradi.
26

To’p pastroq sapchib yerga urib yurilganda oyoqlar ko’proq
bukiladi. To’pni tizzadan pastga tez-tez yerga urit yurishga oyoq
va qo’llarning har bir ma’lumda ishlashi, chap va o’ng qo’llarni
barobar ishlata bilish, harakatni yuqoriga tezlikda amalga
oshirish maqsadga muvofiqdir.
C Halg’it ishlar.
Asosiy maqsadni bajarishdan avval uni berkitib
himoyachining diqqatini chalg’itish uchun hujumchi
bajaradigan harakatlar chalg’itishlar deb ataladi. Ko’pchilik
texnik usulllar yoki ularning qo’shilmas chalg’itish harakati
sifatida qullanishi mumkin. CHalg’itishlar qo’llanilayotgan
priyomlarga mos sur’atda bajarilishi kerak. Bunda muvozonat
saqlanib qolishi shart. CHalg’itish harakatlarini bir marta yoki
bir necha marta bajarish mumkin. Ular to’psiz va to’p bilan bir
joyda turganda va harakatda bo’lganda bajarilish mumkin.
Harakat paytida chalg’atishlarni bajarish qiyinroq hisoblanadi.
Himoya tex nikasi.
Jamoaning hamma basketbolchilari himoyada samarali
o’ynay olishlari kerak. Buning uchun eng avvalo mavjud himoya
texnikasining hamma usulllarini egallash lozim. Himoya
texnikasi 2 guruhga: maydonda harakat qilish texnikasi to’pni
egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga bo’linadi.
27

XULOSA
Yosh basketbolchilarni tayyorlashda, avvalambor, o‘sayotgan
organizmning fiziologik xususiyatlariga va tayyorlash vazifalarining ish
xususiyatlariga mos kelishiga asoslanishi kerak. To‘g‘ri va o‘z vaqtida
qo‘yilgan jismoniy va funksional tayyorgarlik asoslari asosiy malaka va
mahoratlarni shakllantirish jarayoni bilan birgalikda kelgusida yuqori sport
natijalariga erishish uchun yordam beradigan ishni olib borishga imkoniyat
tug‘diradi.
Quyidagi vaziyatlarni hisobga olish zarur:
1)yosh o‘zgarishi bilan birga, bolaning organizmi ham o‘zgaradi. Bu
o‘zgarishlar nafaqat son jihatdan (bo‘y, vazn), balki sifat jihatdan ham
egadirlar. Shuning uchun kattalarga qo‘yiladigan talablarni, bolaning yoshiga
mutanosib ravishda yuzaki tarzda kamaytirib, bolalarga qo‘yish mumkin
emas;
2)bola organizmining rivojlanishi uzluksiz, ammo notekis holda ketadi
(kechadi). Ma'lum bir davrlarda muhim o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi (bo‘ynning
mushak massasining o‘sishi, organ va tizimlarining rivojlanishi har xil
yoshga qarab bo‘lingan davrlarda sur'at jihatdan ham, metobolik jarayonlar
xarakteri jihatdan ham turlichadir). Masalan, qizlarning jinsiy yetilishi davri
o‘g‘il bolalarnikiga qaraganda ancha ertadir, qizlar 11-13 yoshda bo‘y va
vazn jihatidan o‘g‘il bolalardan o‘zib ketishadi, o‘g‘il bolalarda mushak
kuchi 13-14 yoshda, ayniqsa, jadal ravishda o‘sadi, qiz bolalarda esa 11-12
yoshda;
3)harakatning har xil turlarida qizlarning va o‘g‘il bolalarning
ko‘rsatkichlari yoshiga qarab bo’lingan guruhlarga qarab turlicha bo‘ladi.
Shuning uchun yosh o‘sishi natijasida vujudga keladigan shart-sharoitlarni
hisobga olish kerak;
28

4)har bir organizmning yakka tarzda rivojlantirishini yodda tutish zarur.
Kalendar, pasport yoshidan tashqari, jismoniy rivojlanish saviyasini,
harakatlantiruvchi imkoniyatlarini, jinsiy yetilish va h.k. tasniflaydigan
biologik yoshni ham hisobga olish tavsiya etiladi. Kalendar yoshi biologik
yoshga to‘g‘ri kelmasligi ham mumkin.
29

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. O`zbekiston Respublikasi “Jismoniy tarbiya va sport to`g’rsida”gi qonuni
2015 yil 4 sentyabr’ O`RQ-394-son.
2. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bolalar sport ob`ektlaridan
foydalanish samaradorligini oshirish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar
to`g’risida”gi 2010 yil 5 maydagi 1332-sonli qarori.
3. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 23 sentyabrdagi
211-sonli “Sport maktablari faoliyatini hamda sport maktablari trenerlari va
mutaxassislari mehnatini moddiy rag’batlantirish tizimini yanada takomillashtirish
to`g’risida”gi qarori.
4. O`zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligining “Sport turi
bo`yicha sportchi, trener va hakam kasblariga qo`yiladigan malaka talablariga
o`zgartirishlar kiritish to`g’risida”gi 2014 yil 24 iyuldagi 2-sonli buyrug’i.
5.Qasimov A.Sh., Rasulev O.T., Ismatullayev X.A. Basketbol. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent, 1986-y.
6. Rasulev O.T. Basketbol. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik.Toshkent, 1998y.
7. Rasulev O.T., Sokolova N.D., Ismatullayev X.A. Basketbol. Ixtisos qursi
bo‘yicha dastur. Toshkent, 1993-y.
8.Sokolova N.D., G‘aniyeva F.V., Ismatullayev X.A. Basketbol. Ma'ruzalar
to‘plami. Toshkent, 2001-y.
9. www.ziyonet.uz
10.Qasimov A.Sh., Rasulеv O.T., Ismatullayеv X.A. Baskеtbol. O`quv qo`llanma.
Toshkеnt, 1986.
11.Rasul е v O.T. Bask е tbol. Oliy o`quv yurtlari uchun darslik. Toshk е nt, 1998.
12. Rasulеv O.T, Sokolova N.D., Ismatullayеv X.A. Baskеtbol. Ixtisos kursi
bo`yicha dastur. Tashkеnt, 1993.
13.Zatsiorskiy V.M. Fizichеskiе kachеstva sportsmеna, «FiS», 1970.
30

BASKETBOL MUSOBAQA QOIDALARI VA HAKAMLIK USLUBIYATI

Sotib olish