Basketbol o'yini qoidalari - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	3.0MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Basketbol o'yini qoidalari

Sotib olish

Basketbol o’yini qoidalari
Mundari ja:
Kirish…………………………………………………………………………… 2
ASOSIY QISM
1.1. Basketbol o’yin texnikasi………………………………………………….6
1.2. Basketbol maydoni, basketbol ustuni va shiti……………………………14
1.3.Basketbol o‘yinida sportchilarning o’yin texnikasini takomillashtirish ..29
Xulosa………………………………………………………………………….... 36
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………….. 38
2

Kirish
Prezident Shavkat Mirziyoyev sportni ommalashtirish va iqtidorli
sportchilarni tayyorlash chora-tadbirlar dasturini qabul qildi.Sport musobaqalari
«tuman—viloyat—respublika» zanjiri asosida tashkil etilishi belgilandi.
Birlamchi saralash bosqichidan o’tmagan sportchilar viloyat va respublika
bosqichida ishtirok etmaydi;
Milliy terma jamoalarga barcha bosqich musobaqalarida ishtirok etib g’olib
yoki sovrindor bo’lgan yoshlar saralab olinadi;
Har yili mahalla va muassasalar jamoalari ishtirokida ko’p bosqichli Hokim kubogi
tashkil qilinadi.Xalqaro tajriba va standartlar asosida sport turlari bo’yicha milliy
chempionatlar o’tkazish tartibi ishlab chiqiladi.Prezident sport sohasidagi ilmiy
salohiyatning amaldagi holati ham talab darajasida emasligini tanqid qildi.«Birorta
sport turi bo’yicha mahalliy olimlar tomonidan na metodika, na dastur ishlab
chiqilgan. Sport diyetologiyasi, farmakologiyasi, psixologiyasi, sport muhandisligi,
kardiomashg’ulotlar bo’yicha bizda umuman mutaxassislar tayyorlanmaydi.
Bugungi kunda sportchilarni tayyorlash 30 yil oldingi dasturlar asosida amalga
oshirilmoqda», deydi davlat rahbari.
Jismoniy tarbiya va sport universiteti, respublika malaka oshirish hamda
sport ilmiy-tadqiqot institutlarining roli umuman sezilmayotgani qayd etildi.
Olimpiya sport turlari bo’yicha sportchilarni jismoniy va ruhiy tayyorlash, ularni
sog’lom ovqatlantirish dasturlarini ishlab chiqish;
kelgusi o’quv yilidan boshlab Jismoniy tarbiya va sport universitetida sport
diyetologiyasi, muhandisligi va kardiomashg’ulotlar,Tibbiyot akademiyasida sport
meditsinasi va farmakologiyasi bo’yicha mutaxassislar tayyorlashni yo’lga
qo’yish;
Yiliga kamida 20 nafar mahalliy trener, sport shifokori va boshqa
mutaxassislarni xorijda malaka oshirish tizimini joriy etish;
Jismoniy tarbiya va sport ilmiy tadqiqotlar instituti faoliyatini tanqidiy ko’rib
chiqib, uni takomillashtirish bo’yicha taklif kiritish topshirildi.
3

Yig’ilishda sportchilarni tayyorlash va seleksiya qilish bo’yicha yangi tizim joriy
qilinishi belgilandi.
Unga ko’ra, endi har bir mahallada aprel-iyun va sentabr-dekabr oylarida
musobaqalar tashkil etilib, yaxshi natija ko’rsatgan yoshlar elektron ro’yxatga
kiritiladi hamda hududdagi sport maktabida malakali murabbiylar bilan bepul
shug’ullanish imkoniga ega bo’ladi. Ular jismoniy tayyorgarlik darajasi va
razryadiga qarab, keyingi bosqichga o’tkaziladi.Sport maktablari muayyan
olimpiya sport turlari bo’yicha bazaga aylantiriladi. Murabbiylarning ish haqi 35
foizga oshiriladi.Mutasaddilarga ushbu tizimni joriy etib, yaxshi natija ko’rsatgan
mahallalarni rag’batlantirish bo’yicha ko’rsatmalar berildi. Yil yakunigacha 508 ta
mahallada ko’p funksiyali sport maydonchalari qurilishi qayd etildi.Bugungi kunda
Olimpiya zaxiralari kollejlariga 14 yoshdan katta o’smirlar qabul qilinmoqda.
Oqibatda yoshlarni Olimpiya o’yinlariga tayyorlash kech boshlanayapti.Shu bois,
bu borada rivojlangan davlatlardagi ilg’or tajribalar o’rganildi. Endi u asosida
sportchilarni professional tayyorlash tizimi isloh qilinadi.Barcha sport turlarini
rivojlantirish orqali yozgi Olimpiya va Paralimpiya o’yinlarida qatnashish
huquqini beruvchi litsenziyalar sonini ko’paytirish, 2024-yil Parij shahrida
(Fransiya) bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya
o’yinlariga (keyingi o’rinlarda – Olimpiya va Paralimpiya o’yinlari)
sportchilarimizning har tomonlama tayyorligi va muvaffaqiyatli ishtirokini
ta’minlash maqsadida:
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 20 sentyabr kuniʻ
jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirish masalalariga bag ishlangan
ʻ
yig ilish o tkazdi.Ma lumki, joriy yil 5 mart kuni davlatimiz rahbarining “Jismoniy
ʻ ʻ ʼ
tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to g risida”gi farmoni qabul qilingan edi. Farmonga muvofiq, ilgarigi
ʻ ʻ
davlat qo mitasi va uning hududiy bo linmalari negizida O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ
Jismoniy tarbiya va sport vazirligi tashkil etilib, uning vazifa va vakolatlari
kengaytirildi.
4

Sportchilarni tanlab olish – seleksiya ishlarini takomillashtirish bo yichaʻ
yangi tizim joriy etilib, bu o zining dastlabki natijalarini bera boshladi.
ʻ
– Biz xalqaro sport maydonlarida O zbekistonning nufuzi va obro -e tiborini
ʻ ʻ ʼ
oshirishga katta hissa qo shgan sportchilarimiz bilan faxrlanamiz. Shu bilan birga,
ʻ
oliy sportda erishilgan yutuqlar bilan chegaralanmasdan, ommaviy sportga ham
katta e tibor berishimiz kerak, – dedi Shavkat Mirziyoyev.Yig ilishda jismoniy
ʼ ʻ
tarbiya va sport sohasini yanada rivojlantirish bo yicha istiqboldagi muhim
ʻ
vazifalar belgilab berildi.
Aholi, ayniqsa, yoshlarni jismoniy tarbiya va ommaviy sport bilan
shug ullantirish ishlari yaxshi yo lga qo yilmagani, darsdan tashqari vaqtlarda
ʻ ʻ ʻ
ta lim muassasalaridagi sport obyektlaridan barcha yoshdagi odamlarning
ʼ
foydalanishi tashkil etilmagani ko rsatib o tildi.Bundan tashqari, joylardagi bo sh
ʻ ʻ ʻ
turgan xususiy obyektlar negizida aholini ommaviy sportga jalb qilish uchun
imtiyozli xizmat ko rsatuvchi sport markazlarini tashkil etish talab etiladi.Shu bois
ʻ
Jismoniy tarbiya va sport vazirligi Yoshlar ittifoqi, tegishli vazirliklar bilan
birgalikda ta lim muassasalaridagi sport inshootlari hamda bo sh turgan
ʼ ʻ
obyektlarda sport seksiyalarini ochish bo yicha tashkiliy chora-tadbirlarni ko rishi
ʻ ʻ
zarurligi ta kidlandi.Tuman, shahar, viloyat va respublika miqyosida sport
ʼ
musobaqalari sonini keskin ko paytirish, g olib va sovrindorlarni Yoshlar ittifoqi
ʻ ʻ
mablag lari hisobidan pullik mukofotlar bilan rag batlantirish bo yicha topshiriqlar
ʻ ʻ ʻ
berildi.Olimpiya va Paralimpiya o’yinlariga O’zbekiston sportchilarini
tayyorlashning ustuvor vazifalari etib quyidagilar belgilansin:
Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish va raqamlashtirish, olimpiya
va paralimpiya dasturlariga kiritilgan sport turlari bo’yicha yuqori natijador va
olimpiya sportchilar zaxirasini yaratish, litsenziyalar sonini sezilarli darajada
ko’paytirish;
Olimpiya va Paralimpiya o’yinlarida ishtirok etish uchun talabgorlar orasida ayol
sportchilar ulushini oshirish, O’zbekiston sportchilari o’rtasida gender tenglikni
ta’minlash;
5

Sport bazalari va inshootlarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash,
zamonaviy standartlarga javob beradigan yangi sport obyektlarini barpo etish,
ulardan maqsadli va samarali foydalanish;
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablari,oliy ta’lim muassasalari talabalari o’rtasidagi sport to’garaklari va
sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar
va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va
jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy
dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy
sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi,
tajribalari muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik,
chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus
mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin tutadi.Bo’lajak sportchilarga basketbol
sportida har birida beshtadan o yinchi ishtirok etadigan jamoaviy sport turidir.
ʻ
O yindan bosh maqsad — to pni qo l bilan o ynagan holda 3,05 m
ʻ ʻ ʻ ʻ
balandlikdagi shitga mustahkamlangan savatga tushirib, imkon qadar ko proq
ʻ
ochko olish. Har bir jamoada beshtadan o yinchi ishtirok etishi va og ir
ʻ ʻ
hujumchi asosiy vazifasi hujum vaqtida va himoyalanishda savatdan qaytgan
to plarni qo lga kiritish.
ʻ ʻ
Kurs ishining qaqsad va vazifalar . E’tirof
etish zarurki
basketbol
har bir sport turida ko’zda tutilgani kabi maqsad va
vazifalarni amalga
oshirishda xilma-xil jismoniy mashqlardan va
o’yinlardan
foydalaniladi.Basketbolda asosan jismoniy tayyorgarlik
darajasini oshirish va maxsus basketbolik mashqlarni o’rgatish asosiy maqsad
hisoblanadi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, asosiy qism , xulosalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.Kurs ishi 40 betdan iborat
matnda bayon qilingan. Adabiyotlar ro’yxati a s o s i y , q o ’ s h i m c h a v a
internet manbalaridan iborat .
6

ASOSIY QISM
1.1. Basketbol o’yin texnikasi
O’yin texnikasi – basketbolning rivojlanish jarayonida shakllangan
musobaqaning konkret vaziyatlarni eng muvaffaqiyatli ochishga qaratilgan usullar
yig’indisidir. Basketbol o’yinni texnikasini bir tartibda o’rganish uchun
uning klassikafikatsiyadan foydaniladi. Basketbol o’yinni 2 bo’limdan tashkil
topgan turli texnik priyomlar yordamida o’tkazildi. Bu hujum texnikasi va himoya
texnikasi har bir bo’lim hujum va himoyadan qo’llaniladigan texnik
priyomlarning guruhlarning tashkil topadi. Usul gruppalari ularning har xil yo’llar
bilan bajarilishini o’z ichiga oladi. Oyoqlarni to’g’ri ishlata bilish va chalg’itish
usullari ikkala bo’limga ham qarashlidir. Usullarning ayrim bajarish yo’llari o’z
navbatida bajarilish harakteriga ko’ra bir biridan farq qiladi. Masalan usuli bir
joyda turib, harakatda bo’lganda yoki sakraganda bajarish mumkin.
Hujum texnikasi.
Hujumda qo’llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to’pni ilish va
uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg’atishlar kiradi. Ular
maydonda harakat qilish to’xtalishlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda
bajariladi. Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat
turishidan boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz oldinga egilgan,
uning og’irligi oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo’llar to’pni olish va ushlab
turish uchun qulay holda ko’krak oldida bukilgan bo’lishi kerak. To’p keng
yoyilgan barmoqlar bilan kaftlarga to’liq tekizilmagan holda tutib turiladi.
Maydonda harakat qilish texnikasi.
7

Basketbolchi yurish, sakrash, to’htash va burilish yordamida maydonda
harakat qiladi. Bu guruhda priyomlarni oyoqlarning to’g’ri ishlashiga asoslanadi.
To’p bilan bajariladigan usullar texnikasi.
To’pni ilish bir yoki ikki qo’llab bajariladi. Bu harakatlar ko’krak va yelka
balandligiga, yuqorilab (boshdan baland) va pastlab (tizzadan past) hamda
dumalab va maydondan sapchib kelayotgan to’plarni ilishlarga ajratiladi.
O’rtacha balandlikda kelayotgan to’pni ikki o’qllab ilish eng asosiy
usullardan hisoblanadi. Basketbolchi bir oz bo’shashgan qo’llarni uchib kelayotgan
to’pga qarshi to’g’irlaydi. Panjalar yarim oysimot ochilgan bosh barmoqlarni bir-
birlariga qarab yo’naltirilgan, qolganlari esa oldinga yuqoriga qaratib keng
yoyilgan bo’ladi. To’p barmoqlarning ichiga tegishi bilanoq basketbolchi uni
mahkam ilib oladi, to’pning uchish tezligini kamaytiradi. Keyingi harakatlarni
bajarish uchun u qulay holatini egallaydi va qo’llarini bukib to’pni gavdaga
yaqinlashtiradi.
To’pni uzatish. To’pni uzatish asosiy texnik usul hisoblanadi. Uning yordamida
basketbolchilar o’zaro harakatlarini bajaradilar.O’yin davomida uzatishning har
xil usullari qo’llaniladi. O’yin sharoitiga qarab uzatishlar turli: dastlabki
holatlardan bir joyda turib harakatda sakrab; har hil harakatlarda yaqin
masofaga, uzoq masofaga, past va yuqori troyektoriya bilan yo’nalish bo’yicha
maydonning eni, bo’yi, diognali bo’ylab bajarilishi mumkin. Ikki qo’llab
ko’krakdan va yuqoridan to’p uzatish usullari zamonaviy basketbolda ko’proq
ishlatiladi. Ko’krakdan ikki qo’llab to’p uzatish yaqin va o’rta masofadda
bajaradigan o’zaro harakatlari paytida qo’llaniladi. Uni bajarish uchun basketblchi
turish holatida to’pni ko’krak oldida tutib turadi. Qo’llar bukilgan, tirsaklar
pastga tushirilgan bo’ladi. Barmoqlar joylashtirilgan, bosh barmoqlar bir-birlariga
qolganlari esa yuqoriga-oldindan qaratilgan bo’lishi lozim. To’pni uzatish
qo’llarning pastki-gavdaga, yuqoriga qarab dastlabki dira bo’ylab ajariladigan
harakati bilan bajariladi. SHundan so’ng qo’llar tez oldinga qarab to’g’irlanadi.
8

Uzatish panjalarining faol harakatlari bilan yakunlanadi. To’pni yo’nalish tezligini
oshirish uchun basketbolchi oyoqlarni to’hrilashi yoki qadam qo’yishi mumkin.
Savatga to’p otishlar. O’yinning yakuniy natijasi savatga otiladigan
to’plarning aniqligi bilan bog’liq Ular har xil: yaqin (3 metrdan ortiq)
masofalarda bajariladi. Otishlar xarakteriga sakraganda to’plarni savatga bir va
ikki qo’llab otish mumkin. Xoirgi kunda to’plar savatga himoyachilarning qattiq
qarshiligi ostida otiladi.Shuning uchun, to’pning savatga aniq borishga
oyoqlarning, qo’llarning, ayniqsa, panjalarning to’g’ri ishlashi, aniq mo’ljal olish
shu sharoitga mos samarali usulni tanlash shu bilan birga, basketbolchining
muvozanat saqlashiga va har xil sharoitda qiyin kordinatsiyali harakatlari bajarish
imkoniyatlarini yaratish uchun ma’lum mushak guruhlarini bo’shashtirish
qobiliyatlariga ega bo’lish katta ahamiyatga ega.
Zamonaviy basketbolda to’pni savatga sakraganda bir qo’llab otish shitdan
qaytgach to’pni qayta otish, “Kryuk” usulida va yuqoridan pastga otish kabi
usullar katta ahamiyatga ega.
To’pni yerga urib yurish.
To’pni bir qo’llab ketma-ket yerga urish to’pni yerga urib yurish deyiladi.
Bu usul bir joyda turganda, yurganda va asosan, yugurganda bajariladi.Bu usul
to’pni basketbolchining harakat qilishga qo’llaniladigan asosiy usul
hisolanadi. To’pni yerdan har xil: yuqoriroq va pastroq, sapchitib turib yurish
mumkin. U qo’lni bukib, to’pni bir oz yuqoriga ko’taradi so’ng uni yana
maydonga ma’lum burchak bo’yicha keskin itaradi.To’p pastroq sapchib yerga
urib yurilganda oyoqlar ko’proq bukiladi. To’pni tizzadan pastga tez-tez yerga
urit yurishga oyoq va qo’llarning har bir ma’lumda ishlashi, chap va o’ng
qo’llarni barobar ishlata bilish, harakatni yuqoriga tezlikda amalga oshirish
maqsadga muvofiqdir.
Chalg’itishlar.
Asosiy maqsadni bajarishdan avval uni berkitib himoyachining diqqatini
chalg’itish uchun hujumchi bajaradigan harakatlar chalg’itishlar deb ataladi.
9

Ko’pchilik texnik usulllar yoki ularning qo’shilmas chalg’itish harakati
sifatida qullanishi mumkin. CHalg’itishlar qo’llanilayotgan priyomlarga mos
sur’atda bajarilishi kerak. Bunda muvozonat saqlanib qolishi shart. CHalg’itish
harakatlarini bir marta yoki bir necha marta bajarish mumkin. Ular to’psiz va
to’p bilan bir joyda turganda va harakatda bo’lganda bajarilish mumkin.
Harakat paytida chalg’atishlarni bajarish qiyinroq hisoblanadi.
Himoya texnikasi.
Jamoaning hamma basketbolchilari himoyada samarali o’ynay olishlari kerak.
Buning uchun eng avvalo mavjud himoya texnikasining hamma usulllarini
egallash lozim. Himoya texnikasi 2 guruhga: maydonda harakat qilish texnikasi
to’pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga bo’linadi.
To’pni egallash va harakat qilish texnikasi.
To’pni olib qo’yish. Bu usulni bajarish
uchun to’p o’zatayotgan
basketbolchlarning harakatlarini diqqat
bilan kuzatish, to’pning yo’nalish
tomonini oldindan aniqlash va to’g’ri
pozisiyani tanlash zarur. Himoyadagi
basetblchi to’p uzatish vaqtida uni olib
qo’yish maqsadida o’zini to’sib turgan hujumchining oldindan to’pga qarshi
chiqishi uchun turgan joyidan keskin qo’zg’alishi lozim. Bunda oxirgi qadamning
katta qo’yilishi, gavda va qo’llar to’ga qaratilgan bo’lishi kerak. Basketbolga, har
bir jamoa tarkibida 5 tadan o’yinchi bo’lgan 2 ta jamoa o’ynaydi. Agarda
maydonda, o’yinga tayyor bo’lmagan o’yinchisi bor jamoa bo’lsa, o’yin
boshlanmaydi. O’yin vaqti yakunlanganda qaysi jamoat eng ko’p ochko to’plagan
bo’lsa, o’sha jamoa g’olib chiqqan bo’ladi.
10

O’yin, o’lchamlari 28x15 m bo’lgan maydonda o’tkaziladi, maydondagi barcha
chiziqlarning eni 5 sm.Jarima to’pini tashlash chizig’i (yuza qismi), tashqi
chiziqning ichkari qismidan 5,80 m uzoqda bo’ladi.
Yarim aylana bilan ajratilgan, raqib savati yonidagi maydonchadan tashqari,
maydonni barcha qismi 3 ochkolik to’p tashlash zonasiga kiradi 3 ochkolik chiziq,
3 ochkolik to’p tashlash zonasiga kirmaydi.
Jamoalar. Jamoada, o’yinga tushadigan 12 tadan ko’p o’yinchi bo’lmasligi kerak.
Agarda jamoa a’zosining familiyasi o’yin boshlanmasdan oldin protokolga
kiritilgan bo’lsa va diskvalifikatsiya qilinmagunga qadar yoki 5 ta fol olmagunga
qadar o’ynashga xavfli.
Jamoalar 4 dan 15 gacha bo’lgan nomerlarni ishlanishlari kerak. Milliy
federatsiyalar o’zlarining o’yinlari uchun 2 xonali sondan oshmagan boshqa
nomerlarni joriy etishlari mumkin.
Sardor . U jamoaning maydondagi vakili bo’lgan o’yinchidir. U to’p
o’ynalayotgan va soatlar to’xtatilgan paytdagina hakamlarga kerakli
ma’lumotlarning olish uchun muloyim murojaat etishi mumkin.
O’yin holatlari
O’yin har bir 10 daqiqadan bo’lgan 4 ta davrdan iborat. O’yindagi birinchi
va ikkinchi, uchinchi va to’rtinchi hamda har yuir qo’shimcha davr orasidagi
tanaffus 2 daqiqa davom etadi. O’yinning yarimi o’tgandan keyin, tanaffus davom
etadi. Agar 4-davrning yakunida durang bo’lsa, hisobdagi tenglikni yo’qotish
uchun o’yinga 5-daqiqali qo’shimcha davrlar qo’shiladi. Agar o’yin qoidasi o’yin
soatlarining o’yin vaqti tugaganligi haqidagi signali chalinishidan oldin bir
vaqtning o’zida buzilgan bo’lsa, istalgan mumkin bo’lgan jarima to’p(lar)i, vaqt
tugallanganidan so’ng baaralish(lari)i kerak. Barcha qo’shimcha davrlarda
jamoalar 4-davrda hujum qilishgan savatlarga hujum qilishadi.
To’p to’g’ri otilib havoda ekanligi inobatga olinadi:
- hakam hushtak chaladi;
- davrning tugaganligini bildirib, o’yin soatlarning signali jaranglaydi;
- 24 sekund qurulmasining signali jaranglaydi;
11

- O’yin xohlagan raqibining birida folni amalga oshirishi mumkin. Bu payt
to’p raqib tomondan nazorat qilinib, to’p o’yinga tashlash jarayonida va o’z
to’p tashlashini uzluksiz harakatlar bilan tugatadi. Bu harakat fol bo’lmasdan
oldin boshlanadi.
Munozarali to’p .
Raqib jamoalardan bitta yoki bir necha o’yinchi, qo’pol harakatlarsiz to’pni
ololmaydigan darajada bitta yoki ikkala qo’llar bilan to’pni ushlab turgan paytda
munozarali to’p qayd qilinadi.
Munozarali to’p o’ynalayotgan paytda har bir o’yinchi shunday turish kerakki,
uning bir oyog’i markaziy aylananing o’z savatiga yaqin bo’lgan qismida turishi;
bunda ikkinchi oyoq markaziy chiziq yonida turishi kerak.
Bir jamoa o’yinchilari aylana atrofidagi joylarni, agar raqib jamoasi o’yinchilari bu
joylarni egallashni xohlashmasa, egallashlari mumkin emas.To’p o’yinga
kiritilganda 2 munozarali o’yinchilarning bir tomonidan eng yuqori nuqtaga
etganda urib qaytarilmog’i zarur. Munozarali o’yinchilarning birontasi to’p to’g’ri
qaytarilmaguncha o’z pozitsiyasini tashlab ketmasligi zarur. Munozarali
o’yinchilardan mumkin emas.
Agar to’p o’yinchilarning birontasi bilan qaytarilmasa munozarali tashlash
qaytarilishi lozim.Munozarali tashlashda ishtirok etmagan o’yinchilarning
birontasining tana a’zolarining hech bir qismi aylana (tsilindr) chizig’i ustida
bo’lmasligi yoki to’p qaytarilmagunga qadar uni kesib o’tmasligi zarur.
To’pga ketma-ket ega bo’lish
To’pga ketma-ket ega bo’lish – bu munozarali tashlash o’ringa to’pni
“jonlantirish” usulidir.Munozarali tashlashlari barcha holatlarida, jamoalar
maydonda chegarlarini tashqarisidan tashlash uchun to’pga ega bo’lish huquqiga
ega.O’yinni bir qismi tugashida to’pga ketma-ket ega bo’lish huquqini olgan
jamoa, ikkinchi qismini markaziy chiziq bo’ylab, maydoncha chegarasini tashqi
qismidan to’pni tashlash bilan boshlanadi.
To’pni nazorat qilish
12

To’pni olib yugurish, bila turib uni oyoq bilan urish, oyoq qismlari bilan uni
blokirovka qilish yoki to’pni musht bilan urish qoidani buzish hisoblanadi. Lekin
to’pga oyoq qismlari bilan tasodifan tegib ketish qoida buzilishiga kirmaydi.
Tashlangan to’p .
Tashlangan to’p uchun:
- jarimali tashlashdan – bir ochko;
- ikki ochkoli zonadan – ikki ochko;
- uch ochkoli zonadan – uch ochko hisoblanadi.
-
Tashlash
O’yinchi maydondan tashqari turib, maydonga to’pni uzatgandan tashlash
ro’y beradi.
Hakam to’pni qo’ldan qo’lga berishi yoki tashlashni amalga oshirayotgan
uchinchining turgan joyidagi polga qo’yishi zarur.
Bundan tashqari u to’pni tashlashi yoki to’pni polga sakratib (polga urib) uzatishi
mumkin. Bunda quyidagi shartlar amalga oshirilishi zarur:
- hakam to’p tashlashni amalga oshirishi kerak bo’lgan o’yinchidan to’rt metr
uzoqlikda joylashishi;
- tashlashni amalga oshirish kerak bo’lgan o’yinchi hakam ko’rsatgan erda
turishi kerak.
- O’yin texnikasi.
- O’yin texnikasi – basketbolning rivojlanish jarayonida shakllangan
musobaqaning konkret vaziyatlarni eng muvaffaqiyatli ochishga qaratilgan usullar
yig’indisidir.
- Basketbol o’yinni texnikasini bir tartibda o’rganish uchun uning
klassikafikatsiyadan foydaniladi. Basketbol o’yinni 2 bo’limdan tashkil topgan
turli texnik priyomlar yordamida o’tkazildi. Bu hujum texnikasi va himoya
texnikasi har bir bo’lim hujum va himoyadan qo’llaniladigan texnik
priyomlarning guruhlarning tashkil topadi. Usul gruppalari ularning har xil yo’llar
bilan bajarilishini o’z ichiga oladi.
13

- Oyoqlarni to’g’ri ishlata bilish va chalg’itish usullari ikkala bo’limga ham
qarashlidir. Usullarning ayrim bajarish yo’llari o’z navbatida bajarilish harakteriga
ko’ra bir biridan farq qiladi. Masalan usuli bir joyda turib, harakatda bo’lganda
yoki sakraganda bajarish mumkin.
- Hujum texnikasi.
- Hujumda qo’llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to’pni ilish va
uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg’atishlar kiradi. Ular
maydonda harakat qilish to’xtalishlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda
bajariladi.
- Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat turishidan
boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz oldinga egilgan, uning og’irligi
oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo’llar to’pni olish va ushlab turish uchun qulay
holda ko’krak oldida bukilgan bo’lishi kerak. To’p keng yoyilgan barmoqlar
bilan kaftlarga to’liq tekizilmagan holda tutib turiladi.
- Maydonda harakat qilish texnikasi.
- Basketbolchi yurish, sakrash, to’htash va burilish yordamida maydonda harakat
qiladi. Bu guruhda priyomlarni oyoqlarning to’g’ri ishlashiga asoslanadi.
- To’p bilan bajariladigan usullar texnikasi.
- To’pni ilish bir yoki ikki qo’llab bajariladi. Bu harakatlar ko’krak va yelka
balandligiga, yuqorilab (boshdan baland) va pastlab (tizzadan past) hamda
dumalab va maydondan sapchib kelayotgan to’plarni ilishlarga ajratiladi.
- O’rtacha balandlikda kelayotgan to’pni ikki o’qllab ilish eng asosiy usullardan
hisoblanadi. Basketbolchi bir oz bo’shashgan qo’llarni uchib kelayotgan to’pga
qarshi to’g’irlaydi. Panjalar yarim oysimot ochilgan bosh barmoqlarni bir-birlariga
qarab yo’naltirilgan, qolganlari esa oldinga yuqoriga qaratib keng yoyilgan
bo’ladi.To’p barmoqlarning ichiga tegishi bilanoq basketbolchi uni mahkam ilib
oladi, to’pning uchish tezligini kamaytiradi. Keyingi harakatlarni bajarish uchun u
qulay holatini egallaydi va qo’llarini bukib to’pni gavdaga yaqinlashtiradi.
14

To’pni uzatish.
To’pni uzatish asosiy texnik usul hisoblanadi. Uning
yordamida basketbolchilar o’zaro harakatlarini bajaradilar.
O’yin davomida uzatishning har xil usullari qo’llaniladi.
O’yin sharoitiga qarab uzatishlar turli: dastlabki holatlardan
bir joyda turib harakatda sakrab; har hil harakatlarda yaqin
masofaga, uzoq masofaga, past va yuqori troyektoriya bilan yo’nalish bo’yicha
maydonning eni, bo’yi, diognali bo’ylab bajarilishi mumkin. Ikki qo’llab
ko’krakdan va yuqoridan to’p uzatish usullari zamonaviy basketbolda ko’proq
ishlatiladi.
1.2 Basketbol maydoni, basketbol ustuni va shiti
Basketbol o’yini ham sport o’yinlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu
tufayli u O’zbekiston Respublikasining yangi Davlat ta’lim standarti va uning
kollejlar uchun dasturidan munosib o’rin egallagan. Bu o’yinni butun dunyoda
kichik ham, katta ham birdek qiziqib o’ynaydi. Vatanimizga basketbol o’yini
1920- yillardan kirib keldi. U hozirda barcha o’quv muassasalarining dasturiga
kiritilgan.
Aslida, bu o’yin bundan 110 yil muqaddam AQSHda paydo bo’lgan. Uni
Springfild kolleji jismoniy tarbiya o’qituvchisi Jeyms Neysmit o’ylab topgan va
o’z talabalari bilan o’ynagan. O’sha paytlarda to’p hozirgidek halqaga otilmas,
balki oddiy savatga tashlanardi. „Basketbol“ inglizcha so’z bo’lib, u „basket“ —
„savat“, „bol“ — „to’p“ degan ma’noni anglatadi.Basketbol juda qiziqarli va
serqirra, harakatlarga boy o’yindir. O’yin chog’ida tezlik bilan oldinga chiqishlar,
birdaniga yon tomonlarga burilib to’xtab qolishlar, to’pni bir holatdan boshqa
holatga o’tkazib, to’satdan uni sherigiga uzatib yuborishlar, o’zi tezlik bilan bo’sh
joyga chiqib, yana o’sha to’pni ilib olib savatga otishlar yoki himoya to’siqlariga
uchrab, to’pni qaytarib berishlar ungagina xosdir. Son-sanoqsiz sakrashlar, shit
tagida hujumda bo’lib, undan chiqib savatga to’p tashlashlar ungagina
15

tegishli.Basketbol bilan shug’ullanish organizmning barcha muskullarini birdek,
har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi. Tayanch-harakat apparati, ya’ni
suyak-muskul hamda bo’g’inlarning harakatchanligini, qon aylanish va nafas
olishni yaxshilashga ijobiy ta’sir ko’rsatadi hamda o’sib kelayotgan yosh
organizmning modda almashinuvini faollashtiradi.Basketbol o’yinida besh
kishidan iborat ikkita jamoa ishtirok etadi. O’zaro raqib hisoblangan har bir
jamoaning asosiy vazifasi — bir-birlarining savatiga iloji boricha ko’proq to’p
tashlash. O’yin chog’ida qaysi jamoa o’yinchisining qo’liga to’p tushsa, o’sha
jamoa, o’z o’yinchilari bilan raqibiga qarshi hujumga o’tishga haqli. Bordi-yu,
jamoa qo’lidagi to’pni yo’qotib qo’ysa, u barcha 5 o’yinchisi bilan himoyaga
o’tadi.
Jamoaning g’olibligi ular to’plagan ochkolarning ko’p-kamligi bilan
aniqlanadi. O’yinda jamoa savatiga tushgan har bir to’p 2 yoki 3 ochkoga
hisoblanadi.
16

Basketbol o’yini respublikamiz hayotiga 1920-yildan kirib kelgan va
hozirgacha o’quv muassalari dasturida mavjud.
Bu o’yinni AQSH ning Sppringfild kollejida Jeyms Neysmit degan jismoniy
tarbiya o’qituvchisi o’z talabalari bilan bundan 110 yil muqaddam o’ylab topgan.
Basketbol o’yinida 5 kishidan iborat bo’lgan ikkita jamoa ishtirok etadi.
O’yinda tushgan har bir to’p – 2 ochkodan hisoblanadi. Basketbol to’pining
og’irligi 600 dan 650 grammgacha bo’lishi zarur.
Basketbol maydonining o’lchami 28x15 bo’ladi. 12 yoshgacha bo’lgan
bolalar mini basketbolni kattlarga mo’ljallangan (28x15).Maydonda o’ynasalar
bo’ladi, ammo jarima to’pi 4 metrli masofa belgilanadi. Shchitning o’lchovi
90x120 sm, to’r o’rnatilgan halqaning kataligi 0,45m, to’rning kenglik joyi 0,30 m
bo’lib, shchitning o’zi yerdan 2 m 60 sm balandlikda o’rnatiladi. To’p og’irligi
450-500 gramm bo’ladi.Basketbol to’pining og’irligi 567 grammdan 650
grammgacha. Ba’zi hollarda, futbol to’pini ishlatsa ham bo’ladi. Chunki basketbol
o’yini paydo bo’lganda ancha vaqtgacha futbol to’pidan foydalanilgan.
Basketbol maydoni, asosan, tekis joylarga quriladi. Masalan, bino ichida taxta
yotqizilgan pol ustida ham, yaxshilab tekislangan hovlida ham, asfalt-beton
yotqizilgan yerda ham bo’lishi mumkin.Aytish joizki, basketbol maydoni
bo’lmagan maskanlarda ham uni vujudga keltirish juda oson. Masalan,
foydalanilmayotgan keng maydonlarda. Chunonchi, yerning katta-kichikligiga
qarab, maydonning hajmini 28 — 15 metr yoki undan kichikroq — 22 — 24 metr,
18

05,1
m1 ,80m
0 ,59 m
0,45myoki 12 — 14 metr qilib tayyorlash mumkin. Maydonning yuzini yaxshilab
tekislab urib chiqish kerak, chunki koptok yerga tekkanda sakrashi lozim.
Mini-basketbol o’yini uchun 12 yoshgacha bo’lgan bolalarga ham
kattalarga mo’ljallangan (28 — 15 metrli) maydon ajratiladi, ammo jarima
to’pini tashlash uchun savatdan 4 metrli masofa belgilanadi. Shitning o’lchovi
90 · 120 sm bo’lib, unga savat yerdan 2 metr 60 sm balandlikda o’rnatiladi.
To’pning og’irligi 450 — 500 gramm bo’ladi. Basketbol savati rasmiy
maydonda temir halqali bo’lib, halqaning aylanasi 45 sm bo’ladi, unga savat
ingichka arqonchadan to’qiladi.
Halqaga o’rnatilgan savatning pastki qismi tor bo’lishi lozim, chunki
tashlangan to’p undan asta-sekinlik bilan o’tib tushishi kerak. Savatning
halqasi poldan 3 metr 5 sm balandlikka o’rnatiladi, toki bo’yi eng uzun
o’yinchilar ham savatga o’ziga yarasha mehnat qilib to’p tushirsinlar. Savat
shitga mumkin qadar puxta o’rnatiladi. Temirdan
yasalgan ikki tomoni qayirma mix bilan
mustahkamlanadi. Shit oddiy taxtalardan yasalishi
yoki atrofi temirli oynasimon plastik materialdan
ishlanishi mumkin.
Agarda haqiqiy halqa topilmasa, unda halqani
qo’lbola qilib yasash ham mumkin. Qo’lda yasalgan shitni 1,8 · 1,05 metrli
halqali savati bilan maydonning yon chizig’iga o’rnatilgan ustunga
mahkamlash mumkin (54-rasm). Bordi-yu, buning ham iloji bo’l-masa, bitta
savatni devorga yoki
ustunga o’rnatib qo’yilsa, shunda ham asosiy o’yinlarni o’rgatish va ikki
tomonli mashg’ulotni o’tkazish mumkin.
Basketbol maydoni va uning o’lchamlari haqida
Basketbol maydonining markaziy chizig’i ikki tomonni, ya’ni jamoangizni
hujum va himoya zonalariga ajratib turadi. Maydonning yarim halqadan boshlab
markaziy chiziqqacha raqibning oldingi zonasi hisoblanib, ikkinchi yarmi sizning
19

himoya zonangizdir. Basketbol maydonining jarima to’pi tashlanadigan qismi 3
soniyalik zona deyiladi yoki chegaralangan zona deb ataladi. Sababi, sizning
jamoangiz to’p bilan mashg’ul bo’lgan paytda ushbu maydoncha ichida 3
soniyadan ortiq bo’lishga haqqi yo’q. 3 soniyalik zona go’yoki trapetsiya shakli
ko’rinishida bo’lib, u bir tomoni 6 m li, boshqa tomoni 5 m 80 sm uzunlikdagi
maydonning ikki tomondan yon chiziqlariga biriktirilgan. Trapetsiyaning yuqori
qismi 3 m 60 sm bo’lib, u yer jarima to’pini tashlash chizig’i deb ataladi.
Shu chiziqning o’rtasidan 1 m 80 sm radiusli aylana chiziladi, ya’ni
aylananing ichki tomonlarini punktir (uzuq) chiziqlar, tepa aylanasi — yarimdoira
esa silliq (yaxlit) chiziqlar bilan chiziladi.
Trapetsiyaning yon chiziqlariga 3 ta 10 sm li chiziqlar
chiziladi.Trapetsiyaning pastki uch burchagidan tortib birinchi kalta chiziqqacha 1
m 80 sm, qolgan chiziqchalar esa 90 sm oralig’ida bo’ladi (55- a, b rasm).
Maydonning o’rtasidagi doira markaziy chiziq hisoblanib, uning aylanasi 1 m 80
sm dan iborat. Basketbol o’yinini boshlash doimo shu markaziy doiradan, ya’ni
hakamning ikki jamoa o’yinchilarining o’rtasidan to’pni tepaga otib berishidan
boshlanadi. Basketbol o’ynaganda quyidagi sport kiyimi kiyiladi: mayka va trusi.
Maykaning ko’krak va orqa qismida o’yinchining tartib raqami tikilgan bo’ladi.
Har bir jamoaning o’z sardori bo’lishi va uning o’ziga xos belgilari bo’lmog’i
lozim.Har bir o’quv mashg’uloti boshlanishi oldidan sport kiyimlarining tayyorligi
(ayniqsa, poyabzalning tagi yumshoq bo’lishi)ni, taqilgan iðlarini ko’rib chiqish
kerak. Oyoq kiyimiga, hatto kiyilgan paypoqqa alohida e’tibor berish (eng yaxshisi
jun paypoq bo’lsin) va u qulay bo’lishi kerak. Sport kiyimi toza bo’lmog’i
zarur.Basketbol o’yini ochiq havoda, kun iliq paytlarda o’tkazilsa, yengil kiyinish
maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki o’yin vaqtida kuchli harakatdan organizm
qizib, kishi terlashi va kiyim nam bo’lib ketishi mumkin. O’yindan so’ng birdaniga
yechinib bo’lmaydi, chunki shamollab qolish mumkin.
Mashg’ulotda amal qilinadigan asosiy qoidalar
Mashg’ulot boshlanishidan oldin tayyorlov mashqlarini bajaring, tanani
qizdiring, qo’l panjalarini qisib-yozing, kaftlarni aylantiring, silkiting va
20

hokazo. Keyin oyoq uchlarida, tovonlarda yuring, so’ng oyoqlarni keng va
dadil oldinga, yonga tashlab yuring.Ilonizi qilib yuring, to’siqlardan oshib
o’ting, aylanib o’tishlarni, tez harakatlar bilan yugurishlarni, to’satdan
oldinga engashib o’tishni, to’xtashlarni, yugurishni o’zgartirib yurishlarni va
ishoraga ko’ra bir oyoqdan ikkinchi oyoqqa sakrab o’tishlarni, to’pni yerga
urib olib yurishni, to’pni to’g’ri chiziq bo’ylab olib yurishni, to’pni pastlab
olib yurishni, bir va ikki to’pni olib yurishlarni, to’xtab-to’xtab yurishni,
yarim o’tirgan holatda yurishni, to’pni oyoqlar orasidan chap va o’ng qo’l
bilan olib, yerga urib yurishlarni bajaring.
Balandlikka joydan turib, bir oyoqda, ikkala oyoqda sakrashlarni, balandga
sakrab turib yarim o’tirish holatiga qaytishni va yana balandlikka prujinasimon
sakrashlarni 4—5 marta bajaring. Asta-sekin tinchlantiruvchi yurishlarga o’ting.
Maydonda tartib saqlang. O’yin tugagach, to’pni, albatta, o’z joyiga olib
borishga odatlaning. Agar mashg’ulot sport zalida o’tkazilgan bo’lsa, undan so’ng
zal havosini yaxshilab almashtiring, yoritgichlarni tekshiring, jarohatlanishga
sabab bo’ladigan ortiqcha narsalarni zaldan chiqarib tashlang.
O’yin paytida sirpanib ketib jarohat olmaslik uchun maydonning nam, ho’l
joylarini qurigunicha toza latta bilan arting.
O’yinchining ko’rinishi doimo ozoda, xushbichim bo’lishi kerak. O’yin
paytida qo’l soati, taqinchoqlar, zirak va boshqa narsalarni yechib, bexavotir joyga
olib qo’ying, aks holda ular tan jarohatiga sabab bo’lib qolishi mumkin.
Basketbolchining dastlabki holati —tik turishi va joydan joyga siljib
yurishi
Basketbolchi maydon bo’ylab joydan joyga o’tib yurish uchun yurib,
sakrab, to’xtab, aylanib harakat qiladi. Tik turish dastlabki holat
bo’lib, eng qulay sanaladi. O’yinchilar himoyada bu holatni egallab
xohlagancha bir joydan ikkinchi joyga yugurib o’tadilar. Bunda,
ko’pincha, oyoqlar yelka kengligida bo’lib, gavda og’irligi ikkala
oyoqqa bir tekis tushiriladi. Tizzalar bukilgan holatda, gavdani biroz
21

oldinga tashlab, bel qismini to’g’ri ushlab, bosh ko’tarilgan holda, qo’llar esa
tirsakdan bukilgan va biroz yon tomonga qaratilgan holatda bo’ladi .
Basketbolchining turishi dastlabki tik holatda ham, o’rtacha pastroq holatda
ham bo’lishi mumkin.Dastlabki holat hujum paytida, agar himoya-chining bo’yi
past bo’lsa, baland uchib kelayotgan to’pni ilib olish yoki uzatish uchun, raqib
jamoasining halqasida turib to’pni tashlashda yoki shit tagida to’p uchun yakkama-
yakka kurashishda, baland uchib kelayotgan to’pni ushlashda egallanadi.
O’rtacha tik turish holati butun o’yin davomida qo’llanishi mumkin.
Bunday holat barcha texnik usullarda:
to’pni ilib olishda, harakatdagi turli o’zgarishlarda, to’pni yerga urib
joydan joyga o’tib yurishlarda, to’pni halqaga sakrab turib tashlashda juda
qo’l keladi.Past holatda turish to’pga egalik qilib turgan raqib jamoaning
o’yinchisi bilan kurashishga, past uchib kelayotgan to’pni to’satdan ushlab
olishga va uzatishga, bo’yi baland o’yinchiga qarshilik ko’rsatishga, qarshi
jamoaning halqasiga tez yorib o’tishga va to’pni pastlab olib yurishga juda
qulaydir.
Yugurish. Basketbolchi yugurishining yengil atletikachining
yugurishidan farqi shundaki, bunda oyoqlar yerdan uzilmaganday, tovondan
oyoq uchigacha uzilmasdan to’liq bosib yurilganday tuyuladi va oyoq
panjalari yumshoq qo’yiladi.Basketbolchining yon tomonga sirpanib
yurishlari . Chapgao’ngga, oldinga-orqaga sirpanib yurishlari, ayniqsa,
himoyada va xohlagan paytida to’satdan to’p uchun kurashga qulaylik yaratib
beradi. Shunda gavdaning og’irligi birdek bir oyoqdan ikkinchi oyoqqa
o’tkaziladi. Oyoq panjalari hamma vaqt go’yoki maydondan ko’chmagan
holda sirpanib yurganday bo’ladi. Oyoqlar tizzadan bukilgan holda, gavda,
bosh va qo’llar asosiy tik turish holatini saqlab qoladi. Bunday yurishni
o’rganish uchun quyidagi mashqlarni bajarish mumkin:
a) chap va o’ngga harakat qilib siljishlar;
b) oldinga va orqaga siljishlar;
22

d) aralash siljishlar: chapga va o’ngga, oldinga va orqaga, sherik bilan yuzma-
yuz turib, ko’zguda aks etgandek mashqlarni bajarish.
To ’ xtashlar ikki qadamlab va sakrab bajariladi . Qadamlab to ’ xtashda
basketbolchi yugurish maromini buzmasdan oxirgi qadamni kattaroq qilib
tovondan qo ’ yadi , so ’ ng tayanch oyog ’ ini bukib , ikkinchi oyog ’ ini oldinga
qo ’ yadi , shunda harakatni to ’ xtatib tayanch oyog ’ iga tiralib qoladi .
Basketbolchi sakrab to ’ xtagan 6 — Jismoniy tarbiya
paytlarda bir oyoq bilan depsinadi va oldinga
sakraydi . Havoda bukilgan oyoqlari yerga barobar
yoki oldinma - keyin qo ’ yiladi .
Burilishlar oldinga va orqaga bajariladi. Ular
to’xtash bilan birgalikda o’rgatiladi. Ular orqaga,
oldinga tayanch joylashgan oyoqda, bir joyda turganda va hara-katda, to’p bilan
yoki to’psiz bajariladi. Basketbolchi tayanch oyog’i uchini yerdan ko’tarmay turib,
ikkinchi oyog’i bilan depsinadi va uni kerakli tomonga yo’naltirib, burilishlarni
bajaradi. Bunda oyoqlar bukilgan bo’lib, bir oyoq bilan bir qadam nari oyoq
tashlanadi. Albatta, bunday burilishlar, qadam tashlashlar o’yinchining qo’liga to’p
tushgach bajariladi. To’pni bir joyda turib ilib olishda xohlagan oyoq bilan tayanch
hosil qilinadi, shunda to’p yerga urib yurilsa, bu „probejka“ bo’lmaydi.
O’yinchilarning joydan joyga o’tib yurishlari o’yin harakatini bildirsa, to’p bilan
texnik usullarni o’rganish — basketbolning asosi bo’lib hisoblanadi .
To’pni ilib olish va uzatishlar . To’pni ilib olish bir yoki ikki qo’llab bajariladi
. Bu harakatlar ko’krak va yelka balandligida, yuqorilab va pastlab hamda dumalab
va maydon bo’ylab uchib kelayotgan to’plarni ilish texnikasiga kiradi.Basketbolchi
to’pni ilib olish uchun har doim ikki qo’lini oldinga cho’zadi, panjalarini yarim
oysimon ochadi, bosh barmoqlarini bir-birlariga qaratadi, qolgan barmoqlari esa
oldinga-yuqoriga qaratilgan bo’lib, ular keng ochilgan, yarim bo’sh holatda
bo’ladi.
23

To’p barmoqlar uchiga tegishi bilan o’yinchi uni mahkam ushlab o’ziga tortib
oladi, ya’ni to’pning uchish tezligini pasaytirib, navbatdagi harakatlarni bajarish
uchun qo’llarini bukib o’ynashga qulay holatni egallaydi.
Pastdan uchib kelayotgan to’pni ushlab olish uchun u oyoqlarini ko’proq
bukib, biroz oldinga egiladi, to’g’rilangan qo’llar pastga tushiriladi va
panjalar to’pga qarata ochiladi. Shunday qilib, aytib o’tilgan usullar joyda
turganda, harakatda va sakrash paytlarida qo’llaniladi .
To’pni ilib olgandan so’ng endi uni uzatishga ham tayyor bo’lish kerak.
To’pni uzatish o’yinchilarning o’zaro harakatlarida asosiy texnik usullardan
hisoblanadi. O’yin davomida to’pni uzatishning turli usullari qo’llaniladi va
uni savatga tashlash amalga oshiriladi.To’pni uzatish juda qisqa muddatda,
qo’llarning tez harakati, gavdaning ustunligi va kaft panjalarini siltash
natijasida amalga oshiriladi. Bu ish himoyachining diqqatini to’p
uzatilayotgan o’yinchiga jalb qilmaslik hamda tezlik va aniqlik bilan to’pning
asosiy yo’nalishini raqibga sezdirmaslik maqsadida qilinadi. Zamonaviy
basketbolda ikki qo’llab ko’krakdan, yuqoridan, pastdan va qo’ldan qo’lga
to’p uzatishlar asosiy to’p uzatish usullari hisoblanadi
24

To’pni bir qo’llab uzatish va ilib olish usuli ham basketbolda ancha keng
tarqalgan bo’lib, o’yin maydonida istagan masofaga qo’llaniladi. Bir qo’lda
yelkadan to’pni uzatish texnikasi eng asosiy hisoblanib, bunda to’pni yaxshi tutib
turish, panjaning harakati bilan qo’ldan chiqib ketishi paytida uning yo’nalishini
o’zgartirib yuborish mumkin. O’yinchi to’pni o’ng qo’li bilan uzatish uchun qo’lini
bukib, uni o’ng yelkasiga shunday yaqinlashtirishi lozimki, bunda uning o’ng qo’li
to’pni orqasidan, chap qo’li esa uni old-past tomonidan tutib turishi, tirsaklar
pastga tushirilgan bo’lishi lozim.Basketbolchi o’ng qo’lini to’g’rilay turib, chap
qo’lini pastga tushiradi va panjaning keskin harakati bilan to’pni kerakli tomonga
uzatadi. Unutmangki, ushbu to’p uzatish texnikasi eng tez uslub hisoblanib, u
raqibining savatiga yaqinlashishga yordam beradi. To’pni sherigingizning ko’krak
qismiga uzatishga harakat qilsangiz, uni ilib olishga qulaylik yaratgan bo’lasiz.
To’pni sherigingizga faqat u kutib turgandagina uzating. Agar sherigingiz
qarshingizdan yugurib kelayotgan bo’lsa, unga to’pni aniq qilib sekingina uzatib
qo’ya qolganingiz ma’qul.
To’pni yuqoridan bir qo’llab uzatishda qo’lni to’g’ri, orqaga va yuqoriga
ko’tarib uzatiladigan tomonga qaratish hamda chap yon bilan turib „kryuk“ usulini
amalga oshirish lozim. Buning uchun, avval, qo’llarni to’g’rilab pastga tushirib,
to’pni uzatadigan qo’lning kaftiga o’tkaziladi, yon tomondan doira hosil qilib,
boshni orqa tomonga ko’tarib, panjani keskin bukib, to’pni sherigiga uzatadi.
To’pni pastdan bir qo’llab uzatish himoyachi to’pning yo yuqoridan yoki yon
tomonidan uzatilishiga to’sqinlik qilayotganda,
ko’pincha, uzatishdan boshqa iloj qolmagan paytlarda
qo’llaniladi. To’pni maydonga urib uzatishlar
o’yinchining bir joyda turgan paytlarda, bir qo’l bilan
bajariladi. U himoyachilar juda yaqin bo’lgan paytlarda
qo’l keladi. Bunda to’pni to’satdan urib himoyachining
tayanch oyog’i yonidan maydonga yo’naltiriladi.
Shuningdek, to’pni bir qo’l bilan orqaga uzatish, to’pni
polga yaqin olib yurishda oldinga va orqaga uzatishlar ham mavjud, lekin bu
25

usullar maktab dasturida ko’rsatilmagan.To’pni yerga urib yurish texnikasi
shundan iboratki, basketbolchi maydondan sapchib-sakrab chiqayotgan to’pni
keng yoyilgan barmoqlari bilan kaftini silkitib yana qayta yerga uradi. Ammo
to’pning ustidan shapillatib urmaslik lozim.
To’pni yerga urib yurish va yugurishda gavda biroz oldinga to’g’ri
engashgan, oyoqlar bukilgan, bosh to’g’ri tutilgan holatda bo’lishi, qo’l
himoyachidan nariroq bo’lishi kerak.To’pni yerga urib yurishga o’rganishda to’pga
qaramay yurishga harakat qilinadi. Shuningdek, to’pni yerga urib yurishda o’ng va
chap qo’l bilan uni bir baland, bir past sakratib, almashtirib yurishning ham
ahamiyati katta. Chap qo’l bilan to’pni yerga urib yurishda o’ng oyoq yarim qadam
ilgariroq yuradi. To’pni har qadamda urib olib yurishni o’rganib bo’lgandan so’ng
to’pni yerga urib asta yugurib olib yurishga o’rganish lozim. Ikkita to’pni
baravariga yerga urib yurishni ham sinab ko’ring va o’rganing.
To’pni yerga urib yurishda yo’nalishni, tezlikni, sakrash balandligini
o’zgartirib yurishlar, to’pni orqadan va oldindan o’tkazish hamda to’pga
qaramay yurishlar himoyachining kutilmagan to’siqlaridan o’tib ketishga
yordam beradi. Bundan tashqari, agar to’p chap qo’l bilan yerga urib yurilsa,
o’ng oyoq bilan oldinga qadam tashlanadi, to’p pastga-oldinga, o’ngga urib
yurilsa, o’ng qo’l bilan yo’nalishni o’zgartirib yuriladi.Basketbolda ko’proq
ikki xil usul qo’llaniladi: to’pni yuqoriroq va pastroq sapchitib yerga urib
yurish. To’pni me’yorida o’rtacha yerga urib yurish basketbolchining asosiy
turishidan boshlanadi. U qo’lini bukib, barmoqlarini keng yozib, erkin
holatda to’pni yerga uradi, shunda sakrab chiqqan to’pni yana barmoqlari
bilan tutib oladi.
To’pni past olib yurish—past turib, oyoqlar
tizzadan bukilib, to’pni tez-tez yerga urib yurish orqali
bajariladi. Bu usulni qo’llashning qulayligi shundaki,
bunda birdaniga tezlikni o’zgartirib, sherikni
chalg’ituvchi harakatlar qilib, to’g’ridan-to’g’ri raqib jamoaning halqasiga chiqish
mumkin.
26

Savatga to’p tashlash. Bir jamoa o’yin davomida o’rtacha hisobda savatga 60
marta to’p tashlashi aniqlangan. Lekin barcha tashlangan to’plar mo’ljalga aniq
yetib boradi, deb bo’lmaydi, shuning uchun to’pni mo’ljalga to’g’ri va aniq
tashlashga sabr-qanoat bilan o’rganish lozim.
To’p tashlashlarning eng ko’p tarqalgan usullari
quyidagicha: ikki qo’llab (pastdan, ko’krakdan, bosh
ustidan), bir qo’llab.
Ikki qo’llab pastdan to’p tashlashdan ko’proq qizlar
foydalanadilar.
Ushbu usulni qo’llash texnikasi quyidagicha:
oyoqlarni tizzadan bukib, to’pni ikki qo’llab ushlab, savatni aniq mo’ljalga olib,
oyoqlarni to’g’rilab, qo’llarni oldinga va yuqoriga ko’tarib, panjalar uchidan to’pni
chiqarib (to’pni o’ziga qaratib) otiladi. Qo’llar to’pning harakatiga mos ravishda
baland va oldinga ko’tariladi. Oyoq va gavda to’g’rilanib, oyoq uchlariga
ko’tariladi (to’pni otishda sakrashga ruxsat etilmaydi).To’pni ikki qo’llab
ko’krakdan otish asosiy usullardan hisoblanib, o’yinda ko’proq shu usul
qo’llaniladi. Bu usulning qulayligi shundaki, u ko’proq ikki qo’llab ko’krakdan
to’p uzatishga o’xshab ketadi. Uning bajarilishi, ko’pincha, o’rta va uzoq masofaga
teng. Dastlabki holat — to’p ko’krak oldida, bir oyoq oldinga biroz chiqqan,
oyoqlar tizzadan bukilgan bo’ladi. To’pning uchishini ta’minlash uchun birdaniga
qo’llarning harakati bilan oyoq, gavda ham ko’tarilib oldinga intilish kerak. Kaft
va barmoqlar to’p otilib chiqishi paytida keng ochiladi. Shunda to’pni o’ziga
aylantirib barmoq uchlari bilan tashlash shart .
To’pni bosh tomondan ikki qo’llab tashlash usuli.Bu usul bir joyda turib
hamda uzoq va o’rta masofalardan sakrab hujum qilishda qo’llaniladi. Bu ham
xuddi shu usul bilan to’p uzatishdek amalga oshiriladi. Lekin to’pni otish
bajarilayotganda qo’llar ko’proq bukilishi, oyoqlar tizzalardan boshlab tiklanishi
va to’p panjalar bilan siltab nishonga aniq mo’ljal olib tashlanishi lozim.To’pni bir
qo’llab yelkadan otish har xil masofalardan turib savatga to’p tashlashning asosiy
usulidir. Buni bir joyda, harakat chog’ida sakrab bajarish mumkin. Basketbolchi
27

asosiy tik turish holatida, bir joyda turib to’pni savatga joylashda, oyoqlarni
tizzadan to’g’rilab, qo’llarni oldinga-tepaga chiqarib, panja kaftlarini siltab to’pni
uloqtirib yuboradi.To’p tashlash bir oyoqda depsinib, sakrab bajariladi.
Basketbolchi harakatdagi vaqtda to’pni (havoda) tayanch hosil qilmagan holda
ushlab, so’ng bir oyoqni yerga qo’yib, ikkinchisi bilan qadam tashlaydi va shu
oyog’i bilan depsinib sakrab to’pni savatga tashlaydi. Shu paytda qo’l tepaga
cho’zilib, kaft va panjalarni bir tekis ishlatib, to’p savatga tashlanadi.
To’pni bir qo’llab sakrab tashlash . Bu hozirgi zamon basketbol o’yinida eng
samarali usul hisoblanadi.
Uning bajarilishi barcha masofalardan, ayniqsa, o’rta va uzoq masofalardan
amalga oshiriladi. Harakatda bo’lgan o’yinchi to’pni ilib olib to’xtaydi va shu
zahoti ikkala oyoqda depsinib sakrab to’pni savatga otadi. To’pni savatga
tashlashda diqqatni bir joyga to’plab, aniq nishonga olish kerak. Agar to’pni shitga
urib tushirish mo’ljali bo’lmasa, unda halqaning oldingi tomoni mo’ljalga olinadi.
To’pni savatga bir qo’l bilan tepadan tushirishni va qaytgan to’pni yana qayta
tashlashni bo’yi baland o’yinchilar va yaxshi tayyorlangan basketbolchilar
mohirona bajara oladilar.
To’pni olib qo’yish, tortib olish va urib chiqarish . Bu usullar to’pniegallash va
qarshi harakat qilish texnikasiga taalluqlidir. To’pni olib qo’yish uchun, avval,
o’zaro to’p uzatayotgan basketbolchilarning harakatlarini diqqat bilan kuzatish,
to’pning yo’nalishini oldindan aniqlash va shunga ko’ra joyni tanlash muhimdir.
Himoyachi to’pni olib qo’yish maqsadida o’zi ta’qib qilayotgan hujumchining
oldidan keskin chiqishi lozim. Shu paytda oxirgi qadamni katta qo’yish, gavda va
qo’llarni to’pga qaratish kerak.O’yin qur’a tashlash va ikkala jamoaning 2 tadan
o’yinchilari markaziy doirada turishi hamda hakamning o’rtaga to’p tashlashidan
boshlanadi. O’yinning ikkinchi yarmini boshlashda tomonlar o’rin almashadilar.
To’p savatga tepadan to’liq tushib o’tsa, savatga to’p tushdi, deb hisoblanadi. Agar
to’p savatga tegib, tagidan o’tib tushsa, unday to’p hisoblanmaydi. To’p o’yin
paytida savatga tushsa, jamoa buning uchun 2 ochko oladi. To’p savatga 6 metr 25
sm masofadagi chiziqdan tushsa, 3 ochko beriladi.
28

O’yinchilar to’pni uzatishi, dumalatishi, bir qo’li bilan yerga urib yurishi,
savatga tashlashi mumkin. To’p savatga tushib bo’lgandan so’ng, uni o’yinga yon
chiziqdan kiritilishi qarshi jamoaning bironta o’yinchisi tomonidan bajariladi.
To’pni ilib olgan o’yinchi faqat 2 qadam harakat qila oladi. Joyda turib u bir
qadam qo’yishi, ikkinchi qadamda esa to’pni uzatishi yoki savatga tashlashi, yoki
to’pni yerga urib, undan so’ng yana harakat qilishi mumkin. Raqibni ushlash,
itarish, turtish man etiladi. Jamoa hujum qilishi uchun 24 soniya vaqt beriladi.
Agar to’p savatga tushmay yoki shitga tegib qaytgach, 24 soniya ichida harakat
qayta boshlanmasa, yoki shu 24 soniyada hujum qilishga ulgurmay qolinsa, to’p
raqib jamoaga beriladi.
O’yin vaqtida qo’pollik qilgan o’yinchilarga jarima beriladi. Masalan, to’pni
savatga tashlayotgan o’yinchining qo’liga boshqa bir o’yinchi ursa yoki turtsa 2
ochko jarima beriladi. Himoya qilaman deya qo’pollik qilsa ham 1 ochko jarima
beriladi. Agar o’yin davomida o’yinchi besh marta jarima olsa, u maydondan
chiqariladi.Bunda hakam to’pni juda yuqoriga otadi. Shu payt o’yinchilar
birdaniga sakrab to’pni qo’llari bilan urib yuborishga harakat qiladilar. Agar to’p
o’yinchilarning qo’liga tegmay qaytib tushsa, unda to’p qayta tashlanadi.
O’yin paytida nimalarni qilish mumkin-u, nimalarni qilish
mumkin emas.
Agar o’yinchi to’pni ataylab oyog’i bilan tepib yoki qo’li bilan urib
yuborsa, to’p boshqa jamoaga beriladi. Bordi-yu, o’yinchining oyog’i
bexosdan tegib ketsa, unda jarima ham berilmaydi, o’yin ham to’xtatilmaydi.
To’pni yerga faqat bir (o’ng yoki chap) qo’l bilan urib yurib harakat
qilishga ruxsat etiladi. To’p bilan qancha qadam qo’yilsa ham xato bo’lmaydi
(to’p yerga urib yurilsa, albatta). To’pni yerga urib yurish, yugurish to’xtatildi
deb aytish, bu o’yinchining to’p bilan to’xtaganidir. Shundan so’ng u to’pni
savatga tashlashi yoki sherigiga uzatishi mumkin.O’yinchi to’p bilan
xohlagan tomonga burilishi, harakatda bo’la turib, ikki qadam yurib to’xtashi,
to’pni uzatib yuborishi, to’pni savatga otish uchun sakrashi mumkin, ammo
oyog’i yerga tushmay, to’pni otib ulgurishi kerak.Sakrab to’pni ilib olib bir
29

oyoqqa tushish (shu tushgan oyoq boshqa qadam qo’yilgunicha) tayanch
oyoq deb hisoblanadi, bordi-yu qadam qo’yib yurilsa, unda „probejka“
deyiladi.Bundan tashqari, o’yinchilar zonalar haqidagi qoidani ham bilishlari
zarur, chunki jamoalarning o’z zonasi hamda raqibning zonasi degan
tushunchalar mavjud.Agar o’yinchi hisoblangan hujumchi oldingi zonaga
o’tsa, u o’yinchi orqa zonaga to’p uzatishi man etiladi.
O’rta chiziqdan orqaga to’p uzatish mumkin emas.Basketbol o’yini to’rt
taymdan iborat bo’lib, har qaysi taym 10 daqiqa davom etadi.
Birinchi taym—10 daqiqa o’yin, 2 daqiqa tanaffus; ikkinchi taym — 10
daqiqa o’yin, 15 daqiqa tanaffus; uchinchi taym — 10 daqiqa o’yin, 2 daqiqa
tanaffus; to’rtinchi taym —10 daqiqa o’yin. Mabodo, o’yinning ikkinchi yarmi
tugallanishi oldidan natija durang bo’lib qolsa, yana 5 daqiqa qo’shimcha vaqt
beriladi.Uch, besh, o’n soniyali qoidalar . Hujumchining oldingi hujum zonasiga
o’tib, jarima tashlash maydonchasiga kirib olishiga uch soniyali qoida deb aytiladi.
U yerda to’pli va to’psiz hujumchi 3 soniyadan ortiq bo’lishi man etiladi. Agar
to’pli o’yinchi shu jarima maydonchasiga tushib qolsa, u uch soniya ichida to’pni
savatga tashlashi kerak.
Besh soniyali qoidada , agar o’z zonasi ichidagi o’yinchi to’pni olgach, 5
soniyada uni uzatmasa, dumalatmasa yoki yerga urib yurmasa, hakam to’pni oladi
va „bahsli to’p“ belgilaydi. Jarima to’pini tashlayotgan o’yinchi ham 5 soniya
ichida to’pni tashlashi kerak.Jarima to’pi. Bu qoida, amalda, hujum vaqtida, bir
jamoaning o’yinchilari raqibini (himoyachini, ayrim paytlarda hujumchi bo’lishi
ham mumkin) qo’pollik bilan turtib, qo’liga urib yuborsa va shu kabi xatolarga
yo’l qo’yganida 1, 2, 3 jarima to’pi berishda qo’llaniladi. Bunday jarima to’pini
tashlashni, ko’pincha, qo’pollikka uchragan o’yinchi bajaradi. O’yinchi to’pni
jarima chizig’ini bosmay turib, xohlagan usul bilan tashlashi lozim. Lekin to’p
avval halqaga, savatga yoki shitga borib tegishi kerak. Bu qoida bajarilayotganda
boshqa o’yinchilar xalaqit bermasliklari lozim. Agar o’yinchilar to’p trapetsiya
chizig’idan nari tushguncha bosib o’tsalar, to’p qayta tashlanadi.
30

1.3. Basketbol o‘yinida shug’ullanuvchilarning o’yin texnikasini
takomillashtirish
Basketbol o’yinida harakatlanish
O’yin texnikasi – basketbolning rivojlanish jarayonida shakllangan musobaqaning
konkret vaziyatlarni eng muvaffaqiyatli ochishga qaratilgan usullar yig’indisidir.
Basketbol o’yinni texnikasini
bir tartibda o’rganish uchun uning
klassikafikatsiyadan foydaniladi.
Basketbol o’yinni 2 bo’limdan
tashkil topgan turli texnik
priyomlar yordamida o’tkazildi. Bu
hujum texnikasi va himoya
texnikasi har bir bo’lim hujum va
himoyadan qo’llaniladigan texnik priyomlarning guruhlarning tashkil topadi.
Usul gruppalari ularning har xil yo’llar bilan bajarilishini o’z ichiga oladi.
Oyoqlarni to’g’ri ishlata bilish va chalg’itish usullari ikkala bo’limga ham
qarashlidir. Usullarning ayrim bajarish yo’llari o’z navbatida bajarilish harakteriga
ko’ra bir biridan farq qiladi. Masalan usuli bir joyda turib, harakatda bo’lganda
yoki sakraganda bajarish mumkin.
Hujum texnikasi.
Hujumda qo’llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to’pni ilish va
uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg’atishlar kiradi. Ular
maydonda harakat qilish to’xtalishlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda
31

bajariladi. Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat
turishidan boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz oldinga egilgan,
uning og’irligi oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo’llar to’pni olish va ushlab
turish uchun qulay holda ko’krak oldida bukilgan bo’lishi kerak. To’p keng
yoyilgan barmoqlar bilan kaftlarga to’liq tekizilmagan holda tutib turiladi.
Maydonda harakat qilish texnikasi.
Basketbolchi yurish, sakrash, to’htash va burilish yordamida maydonda
harakat qiladi. Bu guruhda priyomlarni oyoqlarning to’g’ri ishlashiga asoslanadi.
To’p bilan bajariladigan usullar texnikasi.
To’pni ilish bir yoki ikki qo’llab bajariladi. Bu harakatlar ko’krak va yelka
balandligiga, yuqorilab (boshdan baland) va pastlab (tizzadan past) hamda
dumalab va maydondan sapchib kelayotgan to’plarni ilishlarga ajratiladi.
O’rtacha balandlikda kelayotgan to’pni ikki o’qllab ilish eng asosiy
usullardan hisoblanadi. Basketbolchi bir oz bo’shashgan qo’llarni uchib kelayotgan
to’pga qarshi to’g’irlaydi. Panjalar yarim oysimot ochilgan bosh barmoqlarni bir-
birlariga qarab yo’naltirilgan, qolganlari esa oldinga yuqoriga qaratib keng
yoyilgan bo’ladi. To’p barmoqlarning ichiga tegishi bilanoq basketbolchi uni
mahkam ilib oladi, to’pning uchish tezligini kamaytiradi. Keyingi harakatlarni
bajarish uchun u qulay holatini egallaydi va qo’llarini bukib to’pni gavdaga
yaqinlashtiradi.
To’pni uzatish.
To’pni uzatish asosiy texnik usul hisoblanadi. Uning yordamida
basketbolchilar o’zaro harakatlarini bajaradilar. O’yin davomida uzatishning har
xil usullari qo’llaniladi. O’yin sharoitiga qarab uzatishlar turli: dastlabki
holatlardan bir joyda turib harakatda sakrab; har hil harakatlarda yaqin
masofaga, uzoq masofaga, past va yuqori troyektoriya bilan yo’nalish bo’yicha
maydonning eni, bo’yi, diognali bo’ylab bajarilishi mumkin. Ikki qo’llab
ko’krakdan va yuqoridan to’p uzatish usullari zamonaviy basketbolda ko’proq
32

ishlatiladi. Ko’krakdan ikki qo’llab to’p uzatish yaqin va o’rta masofadda
bajaradigan o’zaro harakatlari paytida qo’llaniladi. Uni bajarish uchun basketblchi
turish holatida to’pni ko’krak oldida tutib turadi. Qo’llar bukilgan, tirsaklar
pastga tushirilgan bo’ladi. Barmoqlar joylashtirilgan, bosh barmoqlar bir-birlariga
qolganlari esa yuqoriga-oldindan qaratilgan bo’lishi lozim. To’pni uzatish
qo’llarning pastki-gavdaga, yuqoriga qarab dastlabki dira bo’ylab ajariladigan
harakati bilan bajariladi.
Shundan so’ng qo’llar tez oldinga qarab to’g’irlanadi. Uzatish panjalarining faol
harakatlari bilan yakunlanadi. To’pni yo’nalish tezligini oshirish uchun
basketbolchi oyoqlarni to’hrilashi yoki qadam qo’yishi mumkin.
Savatga to’p otishlar.
O’yinning yakuniy natijasi savatga otiladigan to’plarning aniqligi bilan
bog’liq Ular har xil: yaqin (3 metrdan ortiq) masofalarda bajariladi. Otishlar
xarakteriga sakraganda to’plarni savatga bir va ikki qo’llab otish mumkin.
Xoirgi kunda to’plar savatga himoyachilarning qattiq qarshiligi ostida otiladi.
SHuning uchun, to’pning savatga aniq borishga oyoqlarning, qo’llarning, ayniqsa,
panjalarning to’g’ri ishlashi, aniq mo’ljal olish shu sharoitga mos samarali usulni
tanlash shu bilan birga, basketbolchining muvozanat saqlashiga va har xil
sharoitda qiyin kordinatsiyali harakatlari bajarish imkoniyatlarini yaratish uchun
ma’lum mushak guruhlarini bo’shashtirish qobiliyatlariga ega bo’lish katta
ahamiyatga ega.
Zamonaviy basketbolda to’pni savatga sakraganda bir qo’llab otish shitdan
qaytgach to’pni qayta otish, “Kryuk” usulida va yuqoridan pastga otish kabi
usullar katta ahamiyatga ega.
To’pni yerga urib yurish.
To’pni bir qo’llab ketma-ket yerga urish to’pni yerga urib yurish deyiladi. Bu
usul bir joyda turganda, yurganda va asosan, yugurganda bajariladi. Bu usul
to’pni basketbolchining harakat qilishga qo’llaniladigan asosiy usul
hisolanadi. To’pni yerdan har xil: yuqoriroq va pastroq, sapchitib turib yurish
33

mumkin. U qo’lni bukib, to’pni bir oz yuqoriga ko’taradi so’ng uni yana
maydonga ma’lum burchak bo’yicha keskin itaradi.
To’p pastroq sapchib yerga urib yurilganda oyoqlar ko’proq bukiladi. To’pni
tizzadan pastga tez-tez yerga urit yurishga oyoq va qo’llarning har bir
ma’lumda ishlashi, chap va o’ng qo’llarni barobar ishlata bilish, harakatni
yuqoriga tezlikda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
Chalg’itishlar.
Asosiy maqsadni bajarishdan avval uni berkitib himoyachining diqqatini
chalg’itish uchun hujumchi bajaradigan harakatlar chalg’itishlar deb ataladi.
Ko’pchilik texnik usulllar yoki ularning qo’shilmas chalg’itish harakati
sifatida qullanishi mumkin. Chalg’itishlar qo’llanilayotgan priyomlarga mos
sur’atda bajarilishi kerak. Bunda muvozonat saqlanib qolishi shart. Chalg’itish
harakatlarini bir marta yoki bir necha marta bajarish mumkin.
Ular to’psiz va to’p bilan bir joyda turganda va harakatda bo’lganda
bajarilish mumkin. Harakat paytida chalg’atishlarni bajarish qiyinroq
hisoblanadi.
Himoya texnikasi. Jamoaning hamma basketbolchilari himoyada samarali
o’ynay olishlari kerak. Buning uchun eng avvalo mavjud himoya texnikasining
hamma usulllarini egallash lozim. Himoya texnikasi 2 guruhga: maydonda
harakat qilish texnikasi to’pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga
bo’linadi.
To’pni egallash va harakat qilish texnikasi.
To’pni olib qo’yish. Bu usulni bajarish uchun to’p o’zatayotgan
basketbolchlarning harakatlarini diqqat bilan kuzatish, to’pning yo’nalish
tomonini oldindan aniqlash va to’g’ri pozisiyani tanlash zarur. Himoyadagi
basetblchi to’p uzatish vaqtida uni olib qo’yish maqsadida o’zini to’sib turgan
hujumchining oldindan to’pga qarshi chiqishi uchun turgan joyidan keskin
34

qo’zg’alishi lozim. Bunda oxirgi qadamning katta qo’yilishi, gavda va qo’llar
to’ga qaratilgan bo’lishi kerak.
Basketbol o’yini kelib chiqishi va dastlabki qoidalari
Basketbol o’yini ham sport o’yinlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu
tufayli u O’zbekiston Respublikasining yangi Davlat ta’lim standarti va uning
kollejlar uchun dasturidan munosib o’rin egallagan. Bu o’yinni butun dunyoda
kichik ham, katta ham birdek qiziqib o’ynaydi.
Vatanimizga basketbol o’yini 1920- yillardan kirib keldi. U hozirda barcha
o’quv muassasalarining dasturiga kiritilgan.
Aslida, bu o’yin bundan 110 yil muqaddam AQSHda paydo bo’lgan. Uni
Springfild kolleji jismoniy tarbiya o’qituvchisi Jeyms Neysmit o’ylab topgan va
o’z talabalari bilan o’ynagan. O’sha paytlarda to’p hozirgidek halqaga otilmas,
balki oddiy savatga tashlanardi. „Basketbol“ inglizcha so’z bo’lib, u „basket“ —
„savat“, „bol“ — „to’p“ degan ma’noni anglatadi.Basketbol juda qiziqarli va
serqirra, harakatlarga boy o’yindir. O’yin chog’ida tezlik bilan oldinga chiqishlar,
birdaniga yon tomonlarga burilib to’xtab qolishlar, to’pni bir holatdan boshqa
holatga o’tkazib, to’satdan uni sherigiga uzatib yuborishlar, o’zi tezlik bilan bo’sh
joyga chiqib, yana o’sha to’pni ilib olib savatga otishlar yoki himoya to’siqlariga
uchrab, to’pni qaytarib berishlar ungagina xosdir.
Son-sanoqsiz sakrashlar, shit tagida hujumda bo’lib, undan chiqib savatga
to’p tashlashlar ungagina tegishli.Basketbol bilan shug’ullanish organizmning
barcha muskullarini birdek, har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi.
Tayanch-harakat apparati, ya’ni suyak-muskul hamda bo’g’inlarning
harakatchanligini, qon aylanish va nafas olishni yaxshilashga ijobiy ta’sir
ko’rsatadi hamda o’sib kelayotgan yosh organizmning modda almashinuvini
faollashtiradi.
Basketbol o’yinida besh kishidan iborat ikkita jamoa ishtirok etadi. O’zaro
raqib hisoblangan har bir jamoaning asosiy vazifasi — bir-birlarining savatiga iloji
boricha ko’proq to’p tashlash. O’yin chog’ida qaysi jamoa o’yinchisining qo’liga
35

to’p tushsa, o’sha jamoa, o’z o’yinchilari bilan raqibiga qarshi hujumga o’tishga
haqli. Bordi-yu, jamoa qo’lidagi to’pni yo’qotib qo’ysa, u barcha 5 o’yinchisi bilan
himoyaga o’tadi. Jamoaning g’olibligi ular to’plagan ochkolarning ko’p-kamligi
bilan aniqlanadi. O’yinda jamoa savatiga tushgan har bir to’p 2 yoki 3 ochkoga
hisoblanadi. Basketbol o’yini respublikamiz hayotiga 1920-yildan kirib kelgan va
hozirgacha o’quv muassalari dasturida mavjud. Bu o’yinni AQSH ning Sppringfild
kollejida Jeyms Neysmit degan jismoniy tarbiya o’qituvchisi o’z talabalari bilan
bundan 110 yil muqaddam o’ylab topgan. Basketbol o’yinida 5 kishidan iborat
bo’lgan ikkita jamoa ishtirok etadi.
O’yinda tushgan har bir to’p – 2 ochkodan hisoblanadi. Basketbol to’pining
og’irligi 600 dan 650 grammgacha bo’lishi zarur.
Basketbol maydonining o’lchami 28x15 bo’ladi. 12 yoshgacha bo’lgan
bolalar mini basketbolni kattlarga mo’ljallangan (28x15)
Maydonda o’ynasalar bo’ladi, ammo jarima to’pi 4 metrli masofa belgilanadi.
Shchitning o’lchovi 90x120 sm, to’r o’rnatilgan halqaning kataligi 0,45m, to’rning
kenglik joyi 0,30 m bo’lib, shchitning o’zi yerdan 2 m 60 sm balandlikda
o’rnatiladi. To’p og’irligi 450-500 gramm bo’ladi.
Basketbol to’pining og’irligi 567 grammdan 650 grammgacha. Ba’zi
hollarda, futbol to’pini ishlatsa ham bo’ladi. Chunki basketbol o’yini paydo
bo’lganda ancha vaqtgacha futbol to’pidan foydalanilgan.
Basketbol maydoni, asosan, tekis joylarga quriladi. Masalan, bino ichida taxta
yotqizilgan pol ustida ham, yaxshilab tekislangan hovlida ham, asfalt-beton
yotqizilgan yerda ham bo’lishi mumkin.
Aytish joizki, basketbol maydoni bo’lmagan maskanlarda ham uni vujudga
keltirish juda oson. Masalan, foydalanilmayotgan keng maydonlarda. Chunonchi,
yerning katta-kichikligiga qarab, maydonning hajmini 28 — 15 metr yoki undan
kichikroq — 22 — 24 metr, yoki 12 — 14 metr qilib tayyorlash mumkin.
Maydonning yuzini yaxshilab tekislab urib chiqish kerak, chunki koptok yerga
tekkanda sakrashi lozim.
36

Mini-basketbol o’yini uchun 12 yoshgacha bo’lgan bolalarga ham kattalarga
mo’ljallangan (28 — 15 metrli) maydon ajratiladi, ammo jarima to’pini tashlash
uchun savatdan 4 metrli masofa belgilanadi. Shitning o’lchovi 90 · 120 sm bo’lib,
unga savat yerdan 2 metr 60 sm balandlikda o’rnatiladi. To’pning og’irligi 450 —
500 gramm bo’ladi. Basketbol savati rasmiy maydonda temir halqali bo’lib,
halqaning aylanasi 45 sm bo’ladi, unga savat ingichka arqonchadan to’qiladi.
Halqaga o’rnatilgan savatning pastki qismi tor
bo’lishi lozim, chunki tashlangan to’p undan asta-
sekinlik bilan o’tib tushishi kerak. Savatning halqasi
poldan 3 metr 5 sm balandlikka o’rnatiladi, toki bo’yi
eng uzun o’yinchilar ham savatga o’ziga yarasha
mehnat qilib to’p tushirsinlar. Savat shitga mumkin qadar puxta o’rnatiladi.
Temirdan yasalgan ikki tomoni qayirma mix bilan mustahkamlanadi. Shit oddiy
taxtalardan yasalishi yoki atrofi temirli oynasimon plastik materialdan ishlanishi
mumkin. Basketbol o’ynaganda quyidagi sport kiyimi kiyiladi: mayka va trusi.
Maykaning ko’krak va orqa qismida o’yinchining tartib raqami tikilgan bo’ladi.
Har bir jamoaning o’z sardori bo’lishi va uning o’ziga xos belgilari bo’lmog’i
lozim.
Har bir o’quv mashg’uloti boshlanishi oldidan sport kiyimlarining tayyorligi
(ayniqsa, poyabzalning tagi yumshoq bo’lishi)ni, taqilgan iðlarini ko’rib chiqish
kerak. Oyoq kiyimiga, hatto kiyilgan paypoqqa alohida e’tibor berish (eng yaxshisi
jun paypoq bo’lsin) va u qulay bo’lishi kerak. Sport kiyimi toza bo’lmog’i zarur.
Basketbol o’yini ochiq havoda, kun iliq paytlarda o’tkazilsa, yengil kiyinish
maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki o’yin vaqtida kuchli harakatdan organizm
qizib, kishi terlashi va kiyim nam bo’lib ketishi mumkin.O’yindan so’ng birdaniga
yechinib bo’lmaydi, chunki shamollab qolish mumkin.
Mashg’ulotda amal qilinadigan asosiy qoidalar
Mashg’ulot boshlanishidan oldin tayyorlov mashqlarini bajaring, tanani
qizdiring, qo’l panjalarini qisib-yozing, kaftlarni aylantiring, silkiting va05,1
m 1 ,80m
0 ,59 m
0,45m
37

hokazo. Keyin oyoq uchlarida, tovonlarda yuring, so’ng oyoqlarni keng va
dadil oldinga, yonga tashlab yuring.
Basketbolchining dastlabki holati —tik turishi va joydan joyga siljib
yurishi
Basketbolchi maydon bo’ylab joydan joyga o’tib yurish uchun yurib,
sakrab, to’xtab, aylanib harakat qiladi.
Xulosava takliflar
Mamlakatimizda har tomonlama sog’lom va barkamol avlodni
tarbiyalash, yoshlarning o’z iqtisodiy va intelektual salohiyatini
ro’yobga chiqarishi, mamlakatimiz yigit –qizlarini XXI asrga to’liq
javob beradigan har tomonlama rivojlangan shaxslar etib voyaga etkazish uchun
zarur shart – sharoitlar va imkoniyatlar uchun keng ko’lamda aniq yo’naltirilgan
chora tadbirlar amalga oshirilyapti.
Sport musobaqalarining funkstiyalari faqatgina musobaqalashish yoki
bellashish bilangina chegaralanib qolmaydi. Sport insonning komil inson
bo’lishiga, uning jismoniy va ma’naviy dunyoqarashining, tabiatining
rivojlanishiga yordam beradigan samarali usullarni taklif etadi. Undan tashqari
sport o’z-o’zini tarbiyalsh uchun etakchi omil hisoblanadi . Sportdagi
ko’rsatkichlarning oshishi me’yoriga qarab, sportchi nafaqat jismoniy, balki, ruhiy,
aqliy, axloqiy, ma’naviy va vatan tarbiyasi jarayoniga kirib bormoqda. Bu borada
musobaqalarning pedagogik ahamiyati nihoyatda kattadir.
Sport musobaqalari va natijalari ko’p bosqichli tizimni yuzaga keltiradi.
Bellashuvning turli bosqichlari mavjud. Turli xil ichki birinchiliklar va chempionat
musobaqalridan tortib, to jahon chempionatlarigacha va olimpiya o’yinlaridir.
Hatto bitta tashkiliy musobaqalarda oraliq natijalar (dastlabki va final yugurishi,
chempionatning alohida o’yinlari yakuniy uchrashuvlarda esa kiritilgan o’tkazilib
yuborilgan to’plar aniq ajratib turadi). Ko’pincha musobaqa ishtirokchisi alohida
bitta sportchi emas balki sport jamoasi sanaladi.
Voleybol o’yinida nazariy tayyorgarlik, umumiy va maxsus jismoniy
tayyorgarlik, texnik-taktik va ruhiy tayyorgarlik turlariga oid mashqlar orqali sport
38

mahoratini oshirishga yordam beradi. Voleybol o’yinida shug`ullanuvchilarning
o’yin texnikasini takomillashtirish va mahoratini oshirish, voleybol bilan
shug`ullanuvchilarning kun tartibini rejalashtirish, o’yin texnikasini
takomillashtirishni nazorat qilish, namunaviy umumiy va maxsus mashqlar tuzish
hamda ulardan foydalanish zarur.
Xulosa qilib, shuni ta’kidlash kerakki, basketbol jamoalarini bugungi milliy
yerli xxalqlar bilan to’ldirish ular uchun deyarli sharoitlar yaratib berish,
basketbolning hozirgi zamon talablariga mos keladigan moddiy texnik bazasini
yaratish, milliy usto - murabbiylar maktabini yaratish basketbolning yangi qonuni
va oidalari deyarli hamma maktablarda , o’rta maxsus bilim yurtlariga va ayniqsa,
oliy o’quv yurtlarida yetkazish va shu asnoda jamoalarni tayyorlash birinchi
o’rinda turibdi. Buning uchun o’zbekcha adabiyotlar, darsliklar, uslubiy
qo’llanmalar, uslubiy tavsiyanomalar, ilg’oir ustoz - murabbiylarning ish
tajribasidan namuna keltirib jamoa tayyorlab borish bugungi kunda O’zbekiston
basketbolini yanada pog’onaga ko’tarish kabi vazifalarni bajardi. Buning uchun
har bir mutaxassis o’zlarining ishlarini mukammaal reja asosida tashkil qilishlari
kerak bo’ladi. Umuman basketbolda o’yinchilarni tanlovda jamoalarni o’yinlarini
nazorat qilib borish, baland bo’yli o’yinchilarni izlash kabi ishlarni amalga
oshirish lozim. Basketbol o’ynaganda quyidagi sport kiyimi kiyiladi: mayka va
trusi. Maykaning ko’krak va orqa qismida o’yinchining tartib raqami tikilgan
bo’ladi. Har bir jamoaning o’z sardori bo’lishi va uning o’ziga xos belgilari
bo’lmog’i lozim.
Har bir o’quv mashg’uloti boshlanishi oldidan sport kiyimlarining tayyorligi
(ayniqsa, poyabzalning tagi yumshoq bo’lishi)ni, taqilgan iðlarini ko’rib chiqish
kerak. Oyoq kiyimiga, hatto kiyilgan paypoqqa alohida e’tibor berish (eng yaxshisi
jun paypoq bo’lsin) va u qulay bo’lishi kerak. Sport kiyimi toza bo’lmog’i zarur.
Basketbol o’yini ochiq havoda, kun iliq paytlarda o’tkazilsa, yengil kiyinish
maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki o’yin vaqtida kuchli harakatdan organizm
39

qizib, kishi terlashi va kiyim nam bo’lib ketishi mumkin. O’yindan so’ng birdaniga
yechinib bo’lmaydi, chunki shamollab qolish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar va internet manbalari
1.O’zbekiston Respublikasi Qonunlari.
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2007
2. Jismoniy tarbiya va sport tugrisidagi Uzbekiston Respublikasi Konuniga
uzgartirish va kushimchalar kiritish xakida 473- modda .
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari.
3. 7 iyun. 2022 g. — «Davlat sport -ta’lim muassasalari faoliyatini m utlaqo yangi
tizim asosida tashkil qilish chora-to’g’risida»gi Prezident qarori (PQ–268-son, )
4. 6 iyun. 2022 g. — Sport maktablarida o’quvchilarni qabul qilish va
tayyorlash bo’yicha PQ-201-son qarori
5. « Sport kurashlarining Olimpiya turlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi Prezident qarori (PQ–336-son, 29.07.2022 y.)
6. 21 apr. 2022 g. Uzbekiston Respublikasini « Jismoniy tarbiya va sport
to’g’risidagi » gi konun 2015 yil 4 sentyabr, O’RQ-394-son .
7. 24 yanv. 2020 g. Farmoni . O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va
sportni yanada Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi PF- 5924 -son Farmoniga
8. Prezidentning 11.04.2022 yildagi “Mahallalarda yoshlarni ommaviy sportga
jalb qilishni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-201 -
son qarori qabul qilindi.
Asosiy adabiyotlar
1. Usmonxo’jaev T.S. “Harakatli o’yinlar” O’quv qo’llanma T.: O’qituvchi 1992 y.
2. Maxkamdjanov K.M., Nurmatov F.A, Inozemseva L.A, Rustamov L “Sport
bayramlarini tashkil qilish va o’tkazish metodikasi” Darslik T.: 2008 y.
40

3. Xo’jaev P., Raximqulov K.D., Nigmanov B.B. Sport va harakatli o’yinlar va uni
o’qitish metodikasi. (Harakatli o’yinlari) O’quv qo’llanma TDPU T.: 2008 y.
4. Azizova R.I. “Sport va harakatli o’yinlarni o’qitish metodikasi” O’quv
qo’llanma T.: 2010
5. Raximqulov K.D. “Milliy harakatli o’yinlari” O’quv qo’llanma T.: 2012 y.
6. Arjan Egges, Arno Kamphuis, Mark Overmars “Motion in Games” First
International Workshop, Utrecht, MIG 2008. 236 s.
7. Jukov M.N. — M.: Podvijno’e igro’: Ucheb. dlya stud. ped. vuzov. Izdatelskiy
sentr «Akademiya» 2000. - 160 s.
8. Nurimov R.I. “Futbol” darslik T, O’zDJTI 2005 y.
9. Ayropetyans L.R. “Voleybol” Uchebnik. T, UzGosIFK 2006 g.
10. Rasulov O.T. “Basketbol” Darslik. Toshkent 1998 y.
11. Pavlov SH., Abduraxmanov F., Akromov J. “Gandbol” darslik. T, O’zDJTI
12. Nigmanov B.B, Xo’jaev F, Raximqulov K.D “Sport o’yinlari va uni o’qitish
metodikasi” o’quv qo’llanma Ilm-Ziyo nashriyoti Toshkent 2011 y.
4.Qo’shimcha adabiyotlar
13. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz.Toshkent “O’zbekiston” – 2017 y.
14. SH.Mirziyoev Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. “O’zbekiston” NMIU, 2016 y.
15. SH.Mirziyoev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi.“O’zbekiston” NMIU,2016y.
16. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
17. Raximqulov K.D. Harakatli o’yinlar (ma’ruzalar matni) 2001y.
18. Xo’jaev F, Murodov M, Mirsolixov.S. Xalq milliy o’yinlari 1-qism. Toshkent -

5.Internet saytlari
27. www.tdpu.uz
41

28. www.pedagog.uz
29. www.edu.uz
30. http://ziyonet.uz — Ziyonet axborot-ta’lim resurslari portal
31.https://parliament.gov.uz
32.https://lex.uz
42

Basketbol o'yini qoidalari

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning o’rni
Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni