Basketbol o‘yinida musobaqa turlari - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	603.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

132 Sotish

Basketbol o‘yinida musobaqa turlari

Sotib olish

Basketbol o‘yinida musobaq a turlari
Mundari ja:
Kirish……………………………………………………………… .. …………… ..3
ASOSIY QISM
1.1. Basketbol musobaqalarni tashkil etish va o‘tkazish................... ………. .. 7
1.2. Basketbol o‘ yin ida musobaqa jadvallarini tuzish tartibi …… …. … .. .… . 18
1.3. Musobaqalarni tashkil etish va o‘tkazish nizomi…………… . …….….27
Xulosa……………………………………………………...…………………......31
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………..……………….…….33
2

Kirish
Prezident Shavkat Mirziyoyev sportni ommalashtirish va iqtidorli
sportchilarni tayyorlash chora-tadbirlar dasturini qabul qildi.Sport musobaqalari
«tuman—viloyat—respublika» zanjiri asosida tashkil etilishi belgilandi.
Birlamchi saralash bosqichidan o‘tmagan sportchilar viloyat va respublika
bosqichida ishtirok etmaydi;
Milliy terma jamoalarga barcha bosqich musobaqalarida ishtirok etib g‘olib
yoki sovrindor bo‘lgan yoshlar saralab olinadi;
Har yili mahalla va muassasalar jamoalari ishtirokida ko‘p bosqichli Hokim kubogi
tashkil qilinadi.Xalqaro tajriba va standartlar asosida sport turlari bo‘yicha milliy
chempionatlar o‘tkazish tartibi ishlab chiqiladi.Prezident sport sohasidagi ilmiy
salohiyatning amaldagi holati ham talab darajasida emasligini tanqid qildi.«Birorta
sport turi bo‘yicha mahalliy olimlar tomonidan na metodika, na dastur ishlab
chiqilgan. Sport diyetologiyasi, farmakologiyasi, psixologiyasi, sport muhandisligi,
kardiomashg‘ulotlar bo‘yicha bizda umuman mutaxassislar tayyorlanmaydi.
Bugungi kunda sportchilarni tayyorlash 30 yil oldingi dasturlar asosida amalga
oshirilmoqda», deydi davlat rahbari.
Jismoniy tarbiya va sport universiteti, respublika malaka oshirish hamda
sport ilmiy-tadqiqot institutlarining roli umuman sezilmayotgani qayd etildi.
Olimpiya sport turlari bo‘yicha sportchilarni jismoniy va ruhiy tayyorlash, ularni
sog‘lom ovqatlantirish dasturlarini ishlab chiqish;
kelgusi o‘quv yilidan boshlab Jismoniy tarbiya va sport universitetida sport
diyetologiyasi, muhandisligi va kardiomashg‘ulotlar,Tibbiyot akademiyasida sport
meditsinasi va farmakologiyasi bo‘yicha mutaxassislar tayyorlashni yo‘lga
qo‘yish;
Yiliga kamida 20 nafar mahalliy trener, sport shifokori va boshqa
mutaxassislarni xorijda malaka oshirish tizimini joriy etish;
Jismoniy tarbiya va sport ilmiy tadqiqotlar instituti faoliyatini tanqidiy ko‘rib
chiqib, uni takomillashtirish bo‘yicha taklif kiritish topshirildi.
3

Yig‘ilishda sportchilarni tayyorlash va seleksiya qilish bo‘yicha yangi tizim joriy
qilinishi belgilandi.
Unga ko‘ra, endi har bir mahallada aprel-iyun va sentabr-dekabr oylarida
musobaqalar tashkil etilib, yaxshi natija ko‘rsatgan yoshlar elektron ro‘yxatga
kiritiladi hamda hududdagi sport maktabida malakali murabbiylar bilan bepul
shug‘ullanish imkoniga ega bo‘ladi. Ular jismoniy tayyorgarlik darajasi va
razryadiga qarab, keyingi bosqichga o‘tkaziladi.Sport maktablari muayyan
olimpiya sport turlari bo‘yicha bazaga aylantiriladi. Murabbiylarning ish haqi 35
foizga oshiriladi.Mutasaddilarga ushbu tizimni joriy etib, yaxshi natija ko‘rsatgan
mahallalarni rag‘batlantirish bo‘yicha ko‘rsatmalar berildi. Yil yakunigacha 508 ta
mahallada ko‘p funksiyali sport maydonchalari qurilishi qayd etildi.Bugungi kunda
Olimpiya zaxiralari kollejlariga 14 yoshdan katta o‘smirlar qabul qilinmoqda.
Oqibatda yoshlarni Olimpiya o‘yinlariga tayyorlash kech boshlanayapti.Shu bois,
bu borada rivojlangan davlatlardagi ilg‘or tajribalar o‘rganildi. Endi u asosida
sportchilarni professional tayyorlash tizimi isloh qilinadi.Barcha sport turlarini
rivojlantirish orqali yozgi Olimpiya va Paralimpiya o‘yinlarida qatnashish
huquqini beruvchi litsenziyalar sonini ko‘paytirish, 2024-yil Parij shahrida
(Fransiya) bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya
o‘yinlariga (keyingi o‘rinlarda – Olimpiya va Paralimpiya o‘yinlari)
sportchilarimizning har tomonlama tayyorligi va muvaffaqiyatli ishtirokini
ta’minlash maqsadida:
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 20 sentyabr kuniʻ
jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirish masalalariga bag ishlangan
ʻ
yig ilish o tkazdi.Ma lumki, joriy yil 5 mart kuni davlatimiz rahbarining “Jismoniy
ʻ ʻ ʼ
tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to g risida”gi farmoni qabul qilingan edi. Farmonga muvofiq, ilgarigi
ʻ ʻ
davlat qo mitasi va uning hududiy bo linmalari negizida O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ
Jismoniy tarbiya va sport vazirligi tashkil etilib, uning vazifa va vakolatlari
kengaytirildi.
4

Sportchilarni tanlab olish – seleksiya ishlarini takomillashtirish bo yichaʻ
yangi tizim joriy etilib, bu o zining dastlabki natijalarini bera boshladi.
ʻ
– Biz xalqaro sport maydonlarida O zbekistonning nufuzi va obro -e tiborini
ʻ ʻ ʼ
oshirishga katta hissa qo shgan sportchilarimiz bilan faxrlanamiz. Shu bilan birga,
ʻ
oliy sportda erishilgan yutuqlar bilan chegaralanmasdan, ommaviy sportga ham
katta e tibor berishimiz kerak, – dedi Shavkat Mirziyoyev.Yig ilishda jismoniy
ʼ ʻ
tarbiya va sport sohasini yanada rivojlantirish bo yicha istiqboldagi muhim
ʻ
vazifalar belgilab berildi.
Aholi, ayniqsa, yoshlarni jismoniy tarbiya va ommaviy sport bilan
shug ullantirish ishlari yaxshi yo lga qo yilmagani, darsdan tashqari vaqtlarda
ʻ ʻ ʻ
ta lim muassasalaridagi sport obyektlaridan barcha yoshdagi odamlarning
ʼ
foydalanishi tashkil etilmagani ko rsatib o tildi.Bundan tashqari, joylardagi bo sh
ʻ ʻ ʻ
turgan xususiy obyektlar negizida aholini ommaviy sportga jalb qilish uchun
imtiyozli xizmat ko rsatuvchi sport markazlarini tashkil etish talab etiladi.Shu bois
ʻ
Jismoniy tarbiya va sport vazirligi Yoshlar ittifoqi, tegishli vazirliklar bilan
birgalikda ta lim muassasalaridagi sport inshootlari hamda bo sh turgan
ʼ ʻ
obyektlarda sport seksiyalarini ochish bo yicha tashkiliy chora-tadbirlarni ko rishi
ʻ ʻ
zarurligi ta kidlandi.Tuman, shahar, viloyat va respublika miqyosida sport
ʼ
musobaqalari sonini keskin ko paytirish, g olib va sovrindorlarni Yoshlar ittifoqi
ʻ ʻ
mablag lari hisobidan pullik mukofotlar bilan rag batlantirish bo yicha topshiriqlar
ʻ ʻ ʻ
berildi.Olimpiya va Paralimpiya o‘yinlariga O‘zbekiston sportchilarini
tayyorlashning ustuvor vazifalari etib quyidagilar belgilansin:
Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish va raqamlashtirish, olimpiya
va paralimpiya dasturlariga kiritilgan sport turlari bo‘yicha yuqori natijador va
olimpiya sportchilar zaxirasini yaratish, litsenziyalar sonini sezilarli darajada
ko‘paytirish;
Olimpiya va Paralimpiya o‘yinlarida ishtirok etish uchun talabgorlar orasida ayol
sportchilar ulushini oshirish, O‘zbekiston sportchilari o‘rtasida gender tenglikni
ta’minlash;
5

Sport bazalari va inshootlarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash,
zamonaviy standartlarga javob beradigan yangi sport obyektlarini barpo etish,
ulardan maqsadli va samarali foydalanish;
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablari,oliy ta’lim muassasalari talabalari o‘rtasidagi sport to‘garaklari va
sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug‘ullanuvchi o‘g‘il - qizlar
va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va
jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy
dolzarb masala bo‘lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy
sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi,
tajribalari muhim o‘rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik,
chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus
mashqlarni o‘rgatish asosiy o‘rin tutadi.Bo‘lajak sportchilarga basketbol
sportida har birida beshtadan o yinchi ishtirok etadigan jamoaviy sport turidir.
ʻ
O yindan bosh maqsad — to pni qo l bilan o ynagan holda 3,05 m
ʻ ʻ ʻ ʻ
balandlikdagi shitga mustahkamlangan savatga tushirib, imkon qadar ko proq
ʻ
ochko olish. Har bir jamoada beshtadan o yinchi ishtirok etishi va og ir
ʻ ʻ
hujumchi asosiy vazifasi hujum vaqtida va himoyalanishda savatdan qaytgan
to plarni qo lga kiritish.
ʻ ʻ
Kurs ishining qaqsad va vazifalar . E’tirof
etish zarurki basketbol
har
bir sport turida ko‘zda tutilgani kabi maqsad va vazifalarni amalga
oshirishda
xilma-xil jismoniy mashqlardan va o‘yinlardan foydalaniladi.
Basketbolda asosan jismoniy tayyorgarlik darajasini oshirish va maxsus
basketbolik mashqlarni o‘rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, asosiy qism , xulosalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishi 34 betdan iborat matnda
bayon qilingan. Adabiyotlar ro‘yxati a s o s i y , q o ‘ s h i m c h a v a internet
manbalaridan iborat .
6

ASOSIY QISM
1.1. Basketbol musobaqalarni tashkil etish va o‘tkazish
Sport o‘yinlarini musobaqalari o‘quv-mashq ishlarining asosiy qismini
tashkil etadi. Ular mashg‘ulotlarda qiziqishni oshiradi, mamlakatda sport o‘yinni
ommaviy rivojlanishiga yordam beradi. Shug‘illanuvchi o‘yinlarda muntazam
qatnashmay turib yuqori natijalarga erisha olmaydi. Musobaqalar musobaqa
qatnashchilarining va umuman jamoa ning jismoniy, texnik, taktik va axloqiy-
irodaviy tayyorgarligi darajasini aniqlaydi, o‘quv-mashq jarayoninig axvoli va
yo‘nalishining aniqlash imkonini beradi. Musobaqa natijalari o‘quv-mashq
ishlarini yakunlash vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Musobaqalar qat’iylikni, g‘alabaga erishish yulidagi iroda kuchini, korxona
jamoasini, shahar, respublika oldidagi masuliyatini tarbiyalaydi. O‘yinlarning
emotsional keskinligi shug‘ullanuvchilarning psixologik xususiyatlarini aniqlashga
imkon beradi.
Ochik xavoda o‘tkaziladigan musobaqalar qatnashchilarni sog‘lomlashtirish
jixatidan katta ahamiyat ga ega bo‘lib, jismoniy kamolotning xammabop va
qimmatli vositalaridan biridir. Musobaqalar ko‘p sonli tomoshabinlarni jalb qilish
bilan sport o‘yinini propaganda qilish va ommalashtrishning qudratli vositasi
bo‘lib xizmat qiladi. Ular musobaqa qatnashchilari va tomoshabinlarga
uyushtiruvchi ta’sir ko‘rsatib, tomoshabinlarni jismoniy tarbiya va sport bilan faol
shug‘ullanishga jalb etadi.
Musobaqa hakamining tarbiyachi-pedagog va o‘yin raxbari sifatida roli juda
katta. Aniq hakamlik qilish, maydondagi ruy beradigan qupollikka va ayrim
sportchilarning intizomsizligiga qarshi qatiy kurashish, musobaqalashayotgan
jamoa o‘yinchilariga o‘z vaqtida tanbex va ko‘rsatmalar berish musobaqani taktik
va texnik jixatdan yuqori darajada o‘tkazishga yordam beradi.
Qo‘yilgan vazifalarga qarab musobaqalarni asosiy va yordamchi
musobaqalarga bulish mumkin.
7

Yagona sport klassifikatsiyasi talablariga muvofiq tashkil etiladigan va
natijalarga ko‘ra sport klassifikatsiyasi belgilanadigan hamda g‘olib yoki chempion
degan nom beriladigan musobaqalar asosiy musobaqalarga kiradi.
Musobaqalarning asosiy turi – kalendar musobaqalar bo‘lib, ular sport
tadbirlarining yagona kalendar rejasida nazarda tutiladi va tasdiqlangan nizomga
muvofiq ravishda o‘tkaziladi.
Quyidagilar musobaqalarning asosiy turlariga kiradi:
 birinchilik yoki chempionatlar;
 kubok musobaqalari;
 saralash musobaqalari.
Birinchilik yoki chempionatlar eng mas’uliyatli musobaqalar bo‘lib, ularning
natijalari bo‘yicha g‘olib jamoaga chempion nomi beriladi. Musobaqalarni tashkil
etishning bu turi jamoalar kuchini ob’ektiv baholashga, olib borilayotgan o‘quv -
mashq ishining sifatini taqqoslashga imkon beradi.
Kubok musobaqalari musobaqalarga juda ko‘p jamoalarni jalb etish va
g‘olibni nisbatan qisqa muddatlarda aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Kubok
musobaqalari eng yaxshilarni izchillik bilan tanlab olish printsipi bo‘yicha
o‘tkaziladi.
Saralash musobaqalari keyingi bosqichda qatnashish uchun eng kuchli
jamoalarni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.
Musobaqalarning yordamchi turlariga quydagilar kiradi:
 nazorat uchrashuvlari;
 o‘rtoqlik uchrashuvlari;
 ko‘rgazmali uchrashuvlar;
 qisqartirilgan musobaqalar.
Nazorat uchrashuvlari jamoalarni bo‘lajak musobaqalarga tayyorlash va
ularning tayyorgarligini tekshirish maqsadida o‘tkaziladi.
O‘rtoklik uchrashuvlari o‘quv-mashq maqsadlarida yoki an’anaviy
musobaqalar planida o‘tkaziladi.
8

Ko‘rgazmali uchrashuvlar sport o‘yinini ommalashtirishga va sport
mahoratini ko‘rsatishga xizmat qiladi.
Qiskartirilgan musobaqalar bir necha soat mobaynida o‘tkaziladi. Ular,
odatda, bayram kunlariga va sport mavsumining ochilishi yoki yopilishiga
rejalashtiriladi.
Bunday musobaqalarning o‘tkazilishini tezlashtirish uchun o‘yin vaqti
qisqartiladi. Qisqartarilgan musobaqalarning dasturi faqat o‘yin o‘tkazishni emas,
balki o‘yinchilarning texnik yoki jismoniy tayyorgarligiga doir musobaqalarni ham
o‘z ichiga olishi mumkin.
Jamoa harakatlarni takomillashtirish mashqlari va o‘yinlarida shaxsiy
pressing dastlab orqasidan o‘yinga kiritilayotganda shaxsiy pressing maydonning
yarmida qo‘llaniladi. So‘ng bu usulni qo‘llash onlari sistemali osha boradi va
nihoyat, uni har bir to‘p yo‘qotilgandan keyin qo‘llash vazifasi bajariladi. Butun
maydon bo‘ylab shaxsiy pressingni qo‘llash mashqlari ham xudi shunday yo‘l
bilan qiyinlashtirilib boraveriladi.
Basketbolchilarning psixologik tayyorgarligi ham shaxsiy pressingni
egallashda xalqiluvchi ahamiyatga ega. Shaxsiy himoyani takomillashtirish
jarayoning oxirgi vazifasi ana shu himoyaning variantlarini maqsadga muvofiq
qo‘llay bilishdir. Shu maqsadda qo‘llaniladigan mashq va o‘yin variantlari
murabbiyning ko‘rsatmasi bilan ma’lum vaziyatlardan so‘ng yoki uchrashuvda
kuchlar nisbatining o‘zgarishiga qarab almashtirib turiladi.
O‘yin sistemalarini tuzish tartibi
Musobaqani ikki sistemada: davrali sistema, yutkazgandan keyin o‘yin dan
chiqib ketiladigan sistemada o‘tkazish mumkin.
Davrali sistema
Musobaqaning davrali sistemasida har bir jamoa, agar musobaqa bir davrali
o‘tkazilsa, bir-biri bilan bir marta, agar musobaqa ikki davrali o‘tkazilsa, ikki
marta uchrashishi kerak. O‘yinning bunday sistemasi musobaqalashuvchilar
kuchlari nisbatini ancha ob’ektiv belgilashga va kuchli jamoa ni aniqlashga imkon
beradi, bunda musobaqaning umumiy yakunidagi tasodifiylik elementi ma’lum
9

darajada bartaraf qilinadi. Bu sistema musobaqani ikki davrali qilib o‘tkazish eng
tug‘ri hisoblanadi .
Davrali sistemada musobaqa ishtrokchilarining barcha o‘rinlari to‘plangan
ochkolar soniga qarab aniqlanadi. O‘tkazilgan barcha o‘yinlar natijasida eng ko‘p
ochko olgan jamoa (yoki sport jamoasi g‘olib hisoblanadi . Bir yoki bir necha
jamoa larda ochkolar teng bo‘lib qolganda g‘olibni aniqlash uchun musobaqa
tartibida qandaydir qo‘shimcha ko‘rsatkichlar yoki tadbirlar (masalan, shu
jamoalar o‘rtasida qushimcha o‘yin yoki shu jamoalar o‘rtasidagi avval o‘ynalgan
o‘yin natijalari, yoki kiritilgan yoki o‘tkazib yuborilgan to‘plar nisbati) nazarda
tutilgan bulishi kerak.
Davrali sistema bo‘yicha o‘ynash tartibida qur’a tashlash bilan musobaqada
qatnashuvchi jamoa larning raqamlari aniqlanadi. Jamoa larning aniqlangan
raqamlari asosida o‘yinlar jadvali tuziladi.
Musobaqalar bir davrali qilib o‘tkazilganda o‘yin bir-biri bilan bellashuvchi
ikki jamoa dan daslabkisining maydonida o‘tkaziladi. Agar musobaqada ikki davra
nazarda tutilgan bo‘lsa, ikkinchi o‘yin keyingi jamoa maydonida o‘tkazilishi
kerak.
Davrali sistema bo‘yicha utkaziladigan o‘yin lar taqvimini ikki usul bilan
tuzish mumkin.
Birinchi usul. Musobaqada ishtirok etuvchi jamoalar soniga qarab, jamoa
larning umumiy soniga yaqin bo‘lgan toq son olinadi va unga muvofik ravishda
vertikal chiziqlar o‘tkaziladi. Masalan 6 ta jamoa bo‘lganda unga (6 soniga) yaqin
bo‘lgan toq son 5 bo‘ladi. Demak, 5 ta vertikal chiziq o‘tkazish zarur. Jamoalar
soni 10 ta bo‘lganda, unga yaqin son 9, demak 9 ta vertikal chiziq o‘tkazilgan
bulishi kerak va xokazo.
Bu raqamlar keyingi raqamlarni grafik tarzda yozish uchun dastlabki reja
hisoblanadi. Birinchi kun o‘yinlar taqvimini tuzish uchun birinchi raqamdan
boshlab vertikal chiziq atrofida, soat strelkasiga qarshi oshib boruvchi tartibda
barcha ishtrok etuvchi raqamlar yozib chiqiladi. Qolgan o‘yin kunlarining
taqvimini tuzish uchun vertikal chiziqlar o‘rtasidagi barcha raqamlar, avval
10

ularning ostiga va ustiga quyilgan raqamlarni hisobga olgan xolda, ilon izi qilib
quyib-chiqiladi. Shuni xam aytish kerakki, raqamlar birin ketin vertikal
chiziqlarning o‘ng tomondan ortib boruvchi tartibda takrorlanib yoziladi.
Shundan keyin ikkinchi va qolgan taqvim kunlarda bellashuvchi jamoa larni
aniqlash uchun har bir vertikal chiziqning chap tomoniga avvalgi taqvim kundagi
barcha raqamlar o‘zgarishsiz o‘tkazilishi kerak.
O‘rta Osiyo hududida bir necha Respublikalar tashkil etilgach,
O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport ishlarini bajarishni sport tashkilotlari o‘z
zimmalariga oldilar. 1923 yil 13 iyunda chiqarilgan qaror Respublikamiz
jismoniy tarbiya va sport hayotida katta voqea bo‘ldi.
Musobaqa shu yillarda takomillashdi. SHit maydoni chegaralovchi chiziqdan
60 sm ichkariga o‘rnatiladigan bo‘ldi. Basketbolchilarning texnikasidan to‘pni
vaqtida tezlik bilan uzatish va shit tagidan uni va ikki qo‘llab savatga otish kabi
usullar paydo bo‘ldi.
Respublika bo‘ylab keng tarqalayotgan basketbol o‘yini 1927 yilda butun
o‘zbek spartakiadasi dasturiga kiritildi. Spartakiada Toshkent, Andijon , Farg‘ona
va Samarqand viloyatlari jamoalari qatnashdilar.
1928 yil 11 butun o‘zbek spartakiadasi bo‘lib o‘tdi. Spartakiada
Toshkentning erkaklar va ayollar birinchi o‘rinni egalladilar. Bunda Moskva
bo‘ladigan spartakiadasida O‘zbekiston basketbolchilari terma jamoalari
aniqlandi.
1928 yilda Moskvada o‘tkazilgan spartakiadada O‘zbekiston basketbolchilari
xalqaro uchrashuvini o‘tkazdilar, ular Fransiya terma jamoasi bilan uchrashuv
erkaklar 49x12 va ayollar 24:12 hisobi bilan g‘alaba qozondilar.
1928 yildagi spartakiadagi tayyorgarlik natijasida Respublika basketbolning
rivojlanishi bir muncha jonlangan bo‘lsa ham doimiy musobaqalar kalendarining
bo‘linishi, basketbol maydonchalarining kamligi jamoalarda murabbiylarning
yetishmasligi bu o‘yinning chinakkam ommaviy tus olishiga to‘sqinlik qilar edi.
1929 yildagi shaharlar birinchiligida ishlab chiqarish jamoalari bilan bir
qatorda oliy o‘quv yurtlarining jamoalari ham qatnadilar.
11

1933 yil 10 yanvarda qabul qilingan O‘zbekistonning jismoniy tarbiya ishlari
haqidagi qarorini Respublika jismoniy tarbiya ishlarini rivojlantirishda katta
ahimiyatga ega bo‘ldi.
1933 yildan boshlab basketbol butun o‘zbek spartakiadasi dasturiga kiritildi
va muntazam ravishda Respublika birinchiliklari o‘tkazila boshladi.
1934 yilda basketbol bo‘yicha o‘tkazilgan birinchi O‘rta Osiyo
spartakiadasiga esa O‘zbekiston erkaklari va ayollar terma jamoalari birinchi
o‘rinni egallashdilar.
Respublikamiz basketbolchilari 1952 yilgacha o‘tgan O‘rta Osiyo
Respublikalari va Qozog‘istonning spartakiadalariga ham birinchilikni qolgan
bermadilar. 1952 yildan so‘ng musobaqalarda ayollar jamoasi kuchligigicha
qolgan bo‘lsa ham,erkaklar jamoasi 1973 yilgacha Qozog‘iston jamoasini oldiga
o‘tkazib, ikkinchi o‘rin bilan kifoyalanib qoldi.
Respublika basktbolchilari 1935 yilda Leningradda o‘tkazilgan sobiq
ittifoq musobaqlarida qatnashib, erkaklar 12-inchi, ayollar 11-inchi rinlarni
egalladilar.
Sobiq ittifoq musobqalaridan so‘ng terma jamoa a’zolari Respublika
shaharlariga borib, seminarlar, murabbiylar yig‘ilishlari o‘tkazib basketbolni
targ‘ib qila boshladilaryu
1936 - 37 va undan keyingi kun musobaqalarida Toshkent shahri jamoalari
Respublikamizning boshqa shahar jamoalaridan ancha ustun edilar, lekin o‘zbek
basketbolchilari texnik va taktik tayyorgarlikda o‘sha davrdagi Rossiya, Latviya,
Litva va Estoniya jamoalaridan ancha orqaga edilar.
1939 yilda mamlakaitimizda musobaqaning yangi yoidalari joriy etildi. Bu
qoidalar Xalqaro musobaqalar qoidalariga munosib tuzildi. Masalan, musobaqalar
“toza” o‘yin vaqti o‘yicha o‘tkazilgan bo‘ladi, basetbolchilariga ega bo‘lishga va
bu basketbolchilarni xihlagancha almashtirishlari ruxsat berila boshladi. YAngi
qoida bo‘yicha maydon ikki zonaga bo‘linib, “zona qoidasi” kiritildi.
Basketbolchilarning to‘pni orqa zonaga 10 sek dan ortiq ushlab turish taqiqlanadi.
YAngi qoidalar bo‘yicha savatga to‘p tushurgan jamoa basktbolchilari o‘yinni
12

markazdan boshlamay, to‘pni o‘z zonalarining shit ortidagi chiziq orqasidan
o‘yinga kiritadigan bo‘ldi. Jarima to‘plarini endi “jabrlangan” basketbolchilarning
o‘zigina bajaradigan bo‘ladi. YAngi qoidaning qo‘llanish o‘yinni bir muncha tez
olib borishga, o‘yin texnikasi va taktikasining takomillashishiga olib keladi.
Respublikaning kuchli basketbolchilari to‘pni ko‘krakdan ikki o‘qldlab va
yelkadan bir qo‘llab uzatish kabi usullari qo‘llay boshladilar.
1944 yilda Respublkamizda atigi 91 ta basketbol maydonchasi bor edi. Bu
yillarda, ayniqsa sportning mudofaa turlari keng ko‘lamda rivojlantirildi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida sportchilar qatorida basketbolchilar ham
faol qatnashdilar. Bir necha orden va medallar bilan mukofatlanganar.
A.R.Krillov, M.A. Fyodorov, S.I. Utkin, M.F. Timofeyev lar shular jumlasidandir.
1945 yiloda Toshkentda 3 - incha o‘zbek spartakiadasi bo‘lib o‘tdi.
Spartakianing basketbol turida ayollar va erkaklarning 7 ta jamoalari qatnashdi.
Birinchi o‘rinni Toshent shahrining ayollar va erkaklar jamoalari egalladilar.
1946 - 60 yillar Respublikamizda basketbol o‘yinning muhim bosqichi bo‘lib
hisoblanadi.
1946 yil O‘zbekistonda sportchilar o‘rtasida olib borilgan nazorat birgina
Respublika sport qo‘mitasining shifokor tomonidan amalga oshirganlar, hammasi
bo‘lib 2104 kishi basketbol bilan shug‘ullanganlar edi. Bu yillarda
Respublikamizning sanoat korxonalarida, o‘quv yurtlarida, jamoa xo‘jaliklarda
haamda mahallik millat vakillari o‘rtasida basketbolni rivojlanishiga katta
ahamiyat berildi. Mahalliy millat vakillarining jamoalari o‘rtasida birinchi
Respublika chempionati 1945 yilda Andijonda bo‘lib o‘tdi. Musobaqalarda 4 ta
jamoa qatnashib, 1 - inchi o‘rinni Samarqand, 2 - inchi o‘rinni Namangan , 3 - inchi
o‘rinni Andijon, 4 - inchi o‘rinni Toshkent shahrining jamoalari egalladilar.
1946 yil Andijon mahalliy millat vakillarining, ya’ni erkaklarning jamoalari
o‘rtasida ikkinchi Respublika chempionati. Bu musobaqalarda Respublikamizning
8 viloyatidan 50 kishi qatnashdi. Musobaqalar juda qiyin sharoitda o‘tkazilgan
edi: zalning kattaligi 29x10,4 m bo‘lib, shit devorga mahkamlangan, yorug‘lik
13

manbalari o‘rnatilgan edi va h.k. qizig‘i shundaki, musobaqa uchun Andijon
shahrida bitta basketbol to‘pi topilgan edi.
Bu musobaqalarda U. Bektimirov, U. Umarov, A. SHermuxammadov,
Munavarxujayev, T. Isoxujayev, X. Sultonov va Musaxujayevlardan tashkil
topgan Toshkent jamoasi 1 - inchi o‘rinni egalladi.
S h u yillarda basketbol talabalar va maktab o‘quvchilari orasitda keng
ommalashgan edi. Masalan, Toshkent shahrining talabalari faqat 556 kishi,
maktab o‘quvchilaridan 962 nafar basketbolchi basketbol seksiyalariga qatnashar
edilar.
1947 yilda millat vakillari jamoalar o‘rtasida 3 - inchi Respublika
chempionati o‘tkazildi. Bu musobaqalarda 7 ta jamoa qatnashib, U Orifjonov,
M.Tayirxujayev, U. Mirzaaxmedov, CH. Batishev, R. Sodiqov, B, G‘ofurov, R.
Odilov, A. SHermuxammadov lardan tashkil topgan Toshkent shahri jamoasi
3 - inchi o‘rinni egalladilar.
1960 yillarda O‘zbekistonda basketbolni rivojlanishida yangi bosqich
boshlandi. Bu davrda ko‘pgina yangi musobaqalar tashkil qilindi, sport
mashg‘ulotlarini yil bo‘yi muntazam olib borish yaxshi yo‘lga qo‘ydi.
1960 - 66 yillarda Toshkentning “Mehnat” jamoasi va shu jamoa bazasida
tuzilgan Respublika ayollar terma jamoasi yuqori natijalarga erishdilar. Ular
1961yildan boshlab sobiq ittifoq chempionatining “A” sinfi musobaqalarida
qatnashish huquqiga ega bo‘lishdilar.
1962 yilda sobiq ittifoq birinchiligida “Mehnat” ayollar jamoasi 7 - inchi
o‘rinni egalladi. Bu musobaqada jamoaning 6 a’zosi (G.Salimov, K.CHernisheva,
A. Iskova va T. Tomina) O‘rta Osiyo Respublikalari Qozog‘iston xotin - qizlar
o‘rtasida birinchi bo‘lib basketbol bo‘yicha sport ustasi “sobiq ittifoq sport
ustasi normasini bajardi.SHunisi qiziqki, O‘zbekistonda basketbolchilarni o‘sha
yilgi chempionatda Riganing TTT jamoasi ustidan g‘alaba qozongan edilar.
1968 - 1978 yillarda o‘tkazilgan Respublika birinchiliklarida Toshkent
shahrining jamoalari kuchlilik qildilar.Toshkent, Farg‘ona, Samarqand, Andijon
va Buxoro jamoalari sovrinli o‘rinlarni egallab keldilar.
14

O‘zbekiston Respublikasi milliy mustaqillikka erishgandan so‘ng basketbol
sport turlari ichida ommaviy tus oldi, chunki Respublikamizda jismoniy madaniyat
va sportning yangi qonunlari chiqarildi. Bir qator tarixiy qarorlar chiqarilishi
tufayli Respublikamizning barcha viloyatlarida, shaxarlarida, tumanlarida
basketbol jamoalari tashkil qilina boshladi. Uning moddiy texnik bazasini yaratish
kabi muhim masalalar hukumat darajasida ko‘rinib borildi. Bu boradi, ayniqsa
Respublikda xotin - qizlar basktbol jamoasi iqtidorli basketbolchilar bilan shakllanib
bormoqda. Bunda Samarqand davlat universiteti basketbolchilari O‘rta Osiyo
o‘yinlarida muvaffaqiyat bilan qatnashib ovrinli zrinlarni egallab kelmoqdalar.
Bunga misol qilib, Namanganda o‘tkazilgan talabalarning 2000 yil
Universiadasida Samarqandliklar 1 - inchi o‘rinnni egallab, “Tiko” mashinasi bilan
taqdirlandilar. Ayni vaqtda Navoiy viloyatining Zarafshon jamoasinig xotin - qizlar
basketbol jamoasi ham yildan yilga o‘zlarining sport mahoratlarini oshirib
kelmoqdalar. Buxoro viloyatida, Toshkent shahrida, ayniqsa o‘g‘il bolalar
o‘rtasida basketbol o‘yinlari rivojlanib bormoqda. Bunda ustozlardan Burnashov,
O. Rasulov larning xizmatlari kattadir. Bular tomonidan basketbolning uslubiy
tavsiyanomalari darsdan tashqari vaqtlarda o‘yin qoidalari tuzilib Respublika
mutaxassislariga tavsiya qilinmoqda.
Basketbolning bugungi kundagi holati.
1996 yil 6 iyun kuni mamalakatimizning poytaxtida basketbol bo‘yicha
erkaklar va ayollar jamoalari o‘rtasida bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston chempionatida
kutulmagan natijalari qayd qilindi. Erkaklar jamoalari o‘rtasida MXSK
basketbolchilar chempionatlikni qo‘lga kiritgan bo‘lsa ayollar o‘rtasida
Samarqandning “Avtoyo‘l” jamoasi holib bo‘ldi.
Darhaqiqat, jamoalarning imkoniyatlari hamda jamg‘argan ochkolari
inobatga olinadigan bo‘lsa, chempionatni aniqlashda hech qanday ahamiyat kasb
etmas edi.
MXSK basetbolchilari hatto ikkinchi o‘rinni o‘qlga kiritgan Buxoro
jamoasidan ham mahorat bobida ancha ustun hisobi buni yaqqol tasdiqlab turar
edi. Samarqandlik basketbolchilar faxrli 2 - inchi o‘rin sohiblari bo‘ldilar.
15

Ayollar jamoalari zrtasidagi bellashuvlarda biroz boshqacha vaziyat
vujudga keldi. Bu yerda asosiy bahs kuchlari qarayib teng bo‘lgan
Samarqandning SHKIF jamoalari o‘rtasida bordi Samarqandlik dastlabki ikki
turda raqiblari ustidan g‘alaba qozonib chepionat g‘olibligini naqd qo‘ygan edilar.
SHu bois poytaxt basketbolchilarning yakunlovchi turda 76:65 hisobida holib
chiqishi ularning turnir jadvalidagi mavqeiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi.
Navoiyning “stroitel” jamoasi basketbolchi qizlari 3 - inchi o‘rin sohibalarini
bo‘ldilar.
Chempionat o‘yinlari sovrindorlari jamoalarning boshqa jamoalarga nisbatan
kuchli jamolarning uchrashuvlarga qiziqishi susaytirdi, sportning bu turi
mamlakatimizning barcha mintaqalarida bir tekis rivojlanmayotganidan dalolat
beradi. Bu haqida mutaxassislar basketbol rivojiga mas’ul bo‘lgan kishilar jiddiy
o‘ylab ko‘rishlari, tegishli chora - tadbirlar belgilash va amaliy harakatlarning
kuchaytirishlari lozim.Mustaqilligimizning 8 yilliida 1999 yil 16 iyun basketbol.
1999 y i l 13 - 15 iyul kunlari mamlakakatimizning poytaxtida Osiyo
chempionatining saralash uchrashuvlari o‘tkazildi. O‘z saralash guruhida
yurtdoshlarimiz g‘oliblikni qo‘lga kiritdilar. O‘yinlar natijalari qo‘yidagicha:
O‘zbekiston - Qozog‘iston–83 - 74, O‘zbekiston - Qirg‘iston –82 - 55, Qozog‘is-
ton - Qirg‘iziston –64:60.
Ettita jamoa ishtirokidagi O‘zbekistgn kubogi baxslari o‘z nihoyasiga
yetdi. Kutilmagandek bosh sovrin bu yili ham MHSK basketbolchilariga nasib
yetdi. Xarbiylar doimiy shioriga sodiq qolishdi, “faqat g‘alaba”. Ular “rekord” –
“bareri”ni shunaqalar yuqoriga olib chiqib qo‘yishdi, edi bu chaqqonidan
o‘zlaridan boshqa hech kim o‘ta olmasalar kerak. Haqiqatdan MXSK mustaiql
Respublikamiz doirasidagi musobaqalarda ham biron marta mag‘lubiyatgsha
uchramagan.
Etti yildirki chempionlik unvoni ham “Bellur” sovrinini qolgan bermay
kelayotgan MHSK kubogi o‘rinlarniham ko‘tarinki ruhda o‘tkazdi. Jamoa 5 ta
uchrashuvning barchasida ishonchli g‘alabaga erishdi.
16

Jamoalar dastlab ikki guruhda blingan holda musobaqalashishdi “A”
guruhda MXSK ning ustunligi yaqqol sezilib, jamoa ztkazilgan uch uchrashuvda
ochkolar nisbatida katta farq, Chiroqchining “Kimyogar” jamoasi ikki o‘yinda
halaba qozonib final bochqichida ikkinchi yo‘llanmani qo‘lga kiritdi.
“B” guruhidan keyingi bosqichga chiqish osonroq bo‘lab bu yerga, uch
jamoa ikki yo‘llanma uchun bahslashishdi. “SHaharsoz” loyihalash instituti
toshDU va Telikom Namangan” ni yengan bo‘lsa Tosh DU talabalari
Namanganlik “Aloqachi”lardan ustun kelishdi.
Sovrinli o‘yinlar uchun 4 ta jamoa MSHK “Kimyogar”, “SHaharsoz” va
ToshDU kurashadigan bo‘ldi.
Final bosqichining birinchi kuni MSHK Universitet jamoasiga qarshi
maydonda tushib osongina zafar quchdi, - 118:20. Chirchiq “Kimyogar” lari esa
poytaxt “SHaharsoz” lari bilan uchrashuv 79:63 hisobiga g‘olib chiqishdi. Oxirgi
kuni “Kimyogar” Tosh DU uchrashuvi natijasi poytaxtlik talabalarni sovrindorlar
qatoridan chiqarib qo‘yishdi. O‘yin 35 daqiqa teng kursha asosida kechdi. So‘ngii
daqiqalarda chirchiqlar o‘yini yanada faollashib oxir - oqibat bu uchrashuv
natijasida o‘z aksini topdi, - 75:69, MXSK esa “SHaxarsoz”ni yirik hisobda
mag‘lubiyatiga uchratdi, -113:49.
SHunday qilib turnirning kichik karvoni manzilga qo‘yidagi tartibda yetib
keldi. 1) MXSK –10 ochko, 2) “Kimyogar” – 9 ochko, 3) “SHaharsoz” –8, 4)
ToshDU-7,5) Sirdaryo –6, 6) Temkom –5, 7) TSKXMI –4 ochkolarni qo‘lga
kiritdi.
Chempionat o‘yinlari sovrindorlari jamoalarning boshqa jamoalarga nisbatan
kuchli jamolarning uchrashuvlarga qiziqishi susaytirdi, sportning bu turi
mamlakatimizning barcha mintaqalarida bir tekis rivojlanmayotganidan dalolat
beradi. Bu haqida mutaxassislar basketbol rivojiga mas’ul bo‘lgan kishilar jiddiy
o‘ylab ko‘rishlari, tegishli chora - tadbirlar belgilash va amaliy harakatlarning
kuchaytirishlari lozim.Mustaqilligimizning 8 yilliida 1999 yil 16 iyun basketbol.
17

1.2 Basketbol o‘ yin ida musobaqa jadvallarini tuzish tartibi
Sport o‘yinlarini musobaqalari o‘quv-mashq ishlarining asosiy qismini tashkil
etadi. Ular mashg‘ulotlarda qiziqishni oshiradi, mamlakatda sport o‘yinni
ommaviy rivojlanishiga yordam beradi. Shug‘illanuvchi o‘yinlarda muntazam
qatnashmay turib yuqori natijalarga erisha olmaydi. Musobaqalar musobaqa
qatnashchilarining va umuman jamoa ning jismoniy, texnik, taktik va axloqiy-
irodaviy tayyorgarligi darajasini aniqlaydi, o‘quv-mashq jarayoninig axvoli va
yo‘nalishining aniqlash imkonini beradi. Musobaqa natijalari o‘quv-mashq
ishlarini yakunlash vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Musobaqalar qat’iylikni, g‘alabaga erishish yulidagi iroda kuchini, korxona
jamoasini, shahar, respublika oldidagi masuliyatini tarbiyalaydi. O‘yinlarning
emotsional keskinligi shug‘ullanuvchilarning psixologik xususiyatlarini aniqlashga
imkon beradi.
Ochik xavoda o‘tkaziladigan musobaqalar qatnashchilarni sog‘lomlashtirish
jixatidan katta ahamiyat ga ega bo‘lib, jismoniy kamolotning xammabop va
qimmatli vositalaridan biridir. Musobaqalar ko‘p sonli tomoshabinlarni jalb qilish
bilan sport o‘yinini propaganda qilish va ommalashtrishning qudratli vositasi
bo‘lib xizmat qiladi. Ular musobaqa qatnashchilari va tomoshabinlarga
uyushtiruvchi ta’sir ko‘rsatib, tomoshabinlarni jismoniy tarbiya va sport bilan faol
shug‘ullanishga jalb etadi.
Musobaqa hakamining tarbiyachi-pedagog va o‘yin raxbari sifatida roli juda
katta. Aniq hakamlik qilish, maydondagi ruy beradigan qupollikka va ayrim
sportchilarning intizomsizligiga qarshi qatiy kurashish, musobaqalashayotgan
jamoa o‘yinchilariga o‘z vaqtida tanbex va ko‘rsatmalar berish musobaqani taktik
va texnik jixatdan yuqori darajada o‘tkazishga yordam beradi.
Qo‘yilgan vazifalarga qarab musobaqalarni asosiy va yordamchi
musobaqalarga bulish mumkin.
Yagona sport klassifikatsiyasi talablariga muvofiq tashkil etiladigan va
natijalarga ko‘ra sport klassifikatsiyasi belgilanadigan hamda g‘olib yoki chempion
degan nom beriladigan musobaqalar asosiy musobaqalarga kiradi.
18

Musobaqalarning asosiy turi – kalendar musobaqalar bo‘lib, ular sport
tadbirlarining yagona kalendar rejasida nazarda tutiladi va tasdiqlangan nizomga
muvofiq ravishda o‘tkaziladi.
Quyidagilar musobaqalarning asosiy turlariga kiradi:
 birinchilik yoki chempionatlar;
 kubok musobaqalari;
 saralash musobaqalari.
Birinchilik yoki chempionatlar eng mas’uliyatli musobaqalar bo‘lib, ularning
natijalari bo‘yicha g‘olib jamoaga chempion nomi beriladi. Musobaqalarni tashkil
etishning bu turi jamoalar kuchini ob’ektiv baholashga, olib borilayotgan o‘quv -
mashq ishining sifatini taqqoslashga imkon beradi.
Kubok musobaqalari musobaqalarga juda ko‘p jamoalarni jalb etish va
g‘olibni nisbatan qisqa muddatlarda aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Kubok
musobaqalari eng yaxshilarni izchillik bilan tanlab olish printsipi bo‘yicha
o‘tkaziladi.
Saralash musobaqalari keyingi bosqichda qatnashish uchun eng kuchli
jamoalarni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.
Musobaqalarning yordamchi turlariga quydagilar kiradi:
 nazorat uchrashuvlari;
 o‘rtoqlik uchrashuvlari;
 ko‘rgazmali uchrashuvlar;
 qisqartirilgan musobaqalar.
Nazorat uchrashuvlari jamoalarni bo‘lajak musobaqalarga tayyorlash va
ularning tayyorgarligini tekshirish maqsadida o‘tkaziladi.
O‘rtoklik uchrashuvlari o‘quv-mashq maqsadlarida yoki an’anaviy
musobaqalar planida o‘tkaziladi.
Ko‘rgazmali uchrashuvlar sport o‘yinini ommalashtirishga va sport
mahoratini ko‘rsatishga xizmat qiladi.
19

Qiskartirilgan musobaqalar bir necha soat mobaynida o‘tkaziladi. Ular,
odatda, bayram kunlariga va sport mavsumining ochilishi yoki yopilishiga
rejalashtiriladi.
Bunday musobaqalarning o‘tkazilishini tezlashtirish uchun o‘yin vaqti
qisqartiladi. Qisqartarilgan musobaqalarning dasturi faqat o‘yin o‘tkazishni emas,
balki o‘yinchilarning texnik yoki jismoniy tayyorgarligiga doir musobaqalarni ham
o‘z ichiga olishi mumkin.
Jamoa harakatlarni takomillashtirish mashqlari va o‘yinlarida shaxsiy
pressing dastlab orqasidan o‘yinga kiritilayotganda shaxsiy pressing maydonning
yarmida qo‘llaniladi. So‘ng bu usulni qo‘llash onlari sistemali osha boradi va
nihoyat, uni har bir to‘p yo‘qotilgandan keyin qo‘llash vazifasi bajariladi. Butun
maydon bo‘ylab shaxsiy pressingni qo‘llash mashqlari ham xudi shunday yo‘l
bilan qiyinlashtirilib boraveriladi.
Basketbolchilarning psixologik tayyorgarligi ham shaxsiy pressingni
egallashda xalqiluvchi ahamiyatga ega. Shaxsiy himoyani takomillashtirish
jarayoning oxirgi vazifasi ana shu himoyaning variantlarini maqsadga muvofiq
qo‘llay bilishdir. Shu maqsadda qo‘llaniladigan mashq va o‘yin variantlari
murabbiyning ko‘rsatmasi bilan ma’lum vaziyatlardan so‘ng yoki uchrashuvda
kuchlar nisbatining o‘zgarishiga qarab almashtirib turiladi.
O‘yin sistemalarini tuzish tartibi
Musobaqani ikki sistemada: davrali sistema, yutkazgandan keyin o‘yin dan
chiqib ketiladigan sistemada o‘tkazish mumkin.
Davrali sistema
Musobaqaning davrali sistemasida har bir jamoa, agar musobaqa bir davrali
o‘tkazilsa, bir-biri bilan bir marta, agar musobaqa ikki davrali o‘tkazilsa, ikki
marta uchrashishi kerak. O‘yinning bunday sistemasi musobaqalashuvchilar
kuchlari nisbatini ancha ob’ektiv belgilashga va kuchli jamoa ni aniqlashga imkon
beradi, bunda musobaqaning umumiy yakunidagi tasodifiylik elementi ma’lum
darajada bartaraf qilinadi. Bu sistema musobaqani ikki davrali qilib o‘tkazish eng
tug‘ri hisoblanadi .
20

Davrali sistemada musobaqa ishtrokchilarining barcha o‘rinlari to‘plangan
ochkolar soniga qarab aniqlanadi. O‘tkazilgan barcha o‘yinlar natijasida eng ko‘p
ochko olgan jamoa (yoki sport jamoasi g‘olib hisoblanadi . Bir yoki bir necha
jamoa larda ochkolar teng bo‘lib qolganda g‘olibni aniqlash uchun musobaqa
tartibida qandaydir qo‘shimcha ko‘rsatkichlar yoki tadbirlar (masalan, shu
jamoalar o‘rtasida qushimcha o‘yin yoki shu jamoalar o‘rtasidagi avval o‘ynalgan
o‘yin natijalari, yoki kiritilgan yoki o‘tkazib yuborilgan to‘plar nisbati) nazarda
tutilgan bulishi kerak.
Davrali sistema bo‘yicha o‘ynash tartibida qur’a tashlash bilan musobaqada
qatnashuvchi jamoa larning raqamlari aniqlanadi. Jamoa larning aniqlangan
raqamlari asosida o‘yinlar jadvali tuziladi.
Musobaqalar bir davrali qilib o‘tkazilganda o‘yin bir-biri bilan bellashuvchi
ikki jamoa dan daslabkisining maydonida o‘tkaziladi. Agar musobaqada ikki davra
nazarda tutilgan bo‘lsa, ikkinchi o‘yin keyingi jamoa maydonida o‘tkazilishi
kerak.
Davrali sistema bo‘yicha utkaziladigan o‘yin lar taqvimini ikki usul bilan
tuzish mumkin.
Birinchi usul. Musobaqada ishtirok etuvchi jamoalar soniga qarab, jamoa
larning umumiy soniga yaqin bo‘lgan toq son olinadi va unga muvofik ravishda
vertikal chiziqlar o‘tkaziladi. Masalan 6 ta jamoa bo‘lganda unga (6 soniga) yaqin
bo‘lgan toq son 5 bo‘ladi. Demak, 5 ta vertikal chiziq o‘tkazish zarur. Jamoalar
soni 10 ta bo‘lganda, unga yaqin son 9, demak 9 ta vertikal chiziq o‘tkazilgan
bulishi kerak va xokazo.
Vertikal chiziqlarning ostida va ustidan, pastdan boshlab chapdan o‘nga
qaratib, jamoalar raqami ketma-ket tartibda birinchidan musobaqada qatnashuvchi
jamoa larning umumiy soniga eng yaqin bo‘lgan tok songacha, orada bir chiziq
qoldirib yozib chiqiladi.(10-jadval)
Bu raqamlar keyingi raqamlarni grafik tarzda yozish uchun dastlabki reja
hisoblanadi . Birinchi kun o‘yinlar taqvimini tuzish uchun birinchi raqamdan
boshlab vertikal chiziq atrofida, soat strelkasiga qarshi oshib boruvchi tartibda
21

barcha ishtrok etuvchi raqamlar yozib chiqiladi. Qolgan o‘yin kunlarining
taqvimini tuzish uchun vertikal chiziqlar o‘rtasidagi barcha raqamlar, avval
ularning ostiga va ustiga quyilgan raqamlarni hisobga olgan xolda, ilon izi qilib
quyib-chiqiladi. Shuni xam aytish kerakki, raqamlar birin ketin vertikal
chiziqlarning o‘ng tomondan ortib boruvchi tartibda takrorlanib yoziladi.
Shundan keyin ikkinchi va qolgan taqvim kunlarda bellashuvchi jamoa larni
aniqlash uchun har bir vertikal chiziqning chap tomoniga avvalgi taqvim kundagi
barcha raqamlar o‘zgarishsiz o‘tkazilishi kerak.
1-jadval
10 jamoa uchun o‘yin kalendarini tuzish
Turlar bo‘yicha o‘yinlar
1-tur 2-tur 3-tur 4-tur 5-tur 6-tur 7-tur 8-tur 9-tur
1-
0 0-
6 2-
0 0-
7 3-
0 0-
8 4-
0 0-
9 5-
0
2-
9 1-
2 3-
1 2-
3 4-
2 3-
4 5-
3 4-
5 6-
4
3-
8 9-
3 4-
9 1-
4 5-
1 2-
5 6-
2 3-
6 7-
3
4-
7 8-
4 5-
8 9-
5 6-
9 1-
6 7-
1 2-
7 8-
2
5-
6 7-
5 6-
7 8-
6 7-
8 9-
7 8-
9 1-
8 9-
1
O‘yin texnikasi – basketbolning
rivojlanish jarayonida shakllangan
musobaqaning konkret vaziyatlarni
eng muvaffaqiyatli ochishga
qaratilgan usullar yig‘indisidir.
Basketbol o‘yinni texnikasini
bir tartibda o‘rganish uchun uning
22

klassikafikatsiyadan foydaniladi. Basketbol o‘yinni 2 bo‘limdan tashkil topgan
turli texnik priyomlar yordamida o‘tkazildi. Bu hujum texnikasi va himoya
texnikasi har bir bo‘lim hujum va himoyadan qo‘llaniladigan texnik
priyomlarning guruhlarning tashkil topadi. Usul gruppalari ularning har xil yo‘llar
bilan bajarilishini o‘z ichiga oladi. Oyoqlarni to‘g‘ri ishlata bilish va chalg‘itish
usullari ikkala bo‘limga ham qarashlidir. Usullarning ayrim bajarish yo‘llari o‘z
navbatida bajarilish harakteriga ko‘ra bir biridan farq qiladi. Masalan usuli bir
joyda turib, harakatda bo‘lganda yoki sakraganda bajarish mumkin.
Hujum texnikasi.
Hujumda qo‘llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to‘pni ilish va
uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg‘atishlar kiradi. Ular
maydonda harakat qilish to‘xtalishlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda
bajariladi. Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat
turishidan boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz oldinga egilgan,
uning og‘irligi oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo‘llar to‘pni olish va ushlab
turish uchun qulay holda ko‘krak oldida bukilgan bo‘lishi kerak. To‘p keng
yoyilgan barmoqlar bilan kaftlarga to‘liq tekizilmagan holda tutib turiladi.
Maydonda harakat qilish texnikasi.
Basketbolchi yurish, sakrash, to‘htash va burilish yordamida maydonda
harakat qiladi. Bu guruhda priyomlarni oyoqlarning to‘g‘ri ishlashiga asoslanadi.
To‘p bilan bajariladigan usullar texnikasi.
To‘pni ilish bir yoki ikki qo‘llab bajariladi. Bu harakatlar ko‘krak va yelka
balandligiga, yuqorilab (boshdan baland) va pastlab (tizzadan past) hamda
dumalab va maydondan sapchib kelayotgan to‘plarni ilishlarga ajratiladi.
O‘rtacha balandlikda kelayotgan to‘pni ikki o‘qllab ilish eng asosiy
usullardan hisoblanadi. Basketbolchi bir oz bo‘shashgan qo‘llarni uchib kelayotgan
to‘pga qarshi to‘g‘irlaydi. Panjalar yarim oysimot ochilgan bosh barmoqlarni bir-
birlariga qarab yo‘naltirilgan, qolganlari esa oldinga yuqoriga qaratib keng
yoyilgan bo‘ladi. To‘p barmoqlarning ichiga tegishi bilanoq basketbolchi uni
mahkam ilib oladi, to‘pning uchish tezligini kamaytiradi. Keyingi harakatlarni
23

bajarish uchun u qulay holatini egallaydi va qo‘llarini bukib to‘pni gavdaga
yaqinlashtiradi.
To‘pni uzatish.
To‘pni uzatish asosiy texnik usul hisoblanadi. Uning yordamida
basketbolchilar o‘zaro harakatlarini bajaradilar. O‘yin davomida uzatishning har
xil usullari qo‘llaniladi. O‘yin sharoitiga qarab uzatishlar turli: dastlabki
holatlardan bir joyda turib harakatda sakrab; har hil harakatlarda yaqin
masofaga, uzoq masofaga, past va yuqori troyektoriya bilan yo‘nalish bo‘yicha
maydonning eni, bo‘yi, diognali bo‘ylab bajarilishi mumkin. Ikki qo‘llab
ko‘krakdan va yuqoridan to‘p uzatish usullari zamonaviy basketbolda ko‘proq
ishlatiladi. Ko‘krakdan ikki qo‘llab to‘p uzatish yaqin va o‘rta masofadda
bajaradigan o‘zaro harakatlari paytida qo‘llaniladi. Uni bajarish uchun basketblchi
turish holatida to‘pni ko‘krak oldida tutib turadi. Qo‘llar bukilgan, tirsaklar
pastga tushirilgan bo‘ladi. Barmoqlar joylashtirilgan, bosh barmoqlar bir-birlariga
qolganlari esa yuqoriga-oldindan qaratilgan bo‘lishi lozim. To‘pni uzatish
qo‘llarning pastki-gavdaga, yuqoriga qarab dastlabki dira bo‘ylab ajariladigan
harakati bilan bajariladi. SHundan so‘ng qo‘llar tez oldinga qarab to‘g‘irlanadi.
Uzatish panjalarining faol harakatlari bilan yakunlanadi. To‘pni yo‘nalish tezligini
oshirish uchun basketbolchi oyoqlarni to‘hrilashi yoki qadam qo‘yishi mumkin.
Savatga to‘p otishlar.
O‘yinning yakuniy natijasi savatga otiladigan to‘plarning aniqligi bilan
bog‘liq Ular har xil: yaqin (3 metrdan ortiq) masofalarda bajariladi. Otishlar
xarakteriga sakraganda to‘plarni savatga bir va ikki qo‘llab otish mumkin.
Xoirgi kunda to‘plar savatga himoyachilarning qattiq qarshiligi ostida otiladi.
SHuning uchun, to‘pning savatga aniq borishga oyoqlarning, qo‘llarning, ayniqsa,
panjalarning to‘g‘ri ishlashi, aniq mo‘ljal olish shu sharoitga mos samarali usulni
tanlash shu bilan birga, basketbolchining muvozanat saqlashiga va har xil
sharoitda qiyin kordinatsiyali harakatlari bajarish imkoniyatlarini yaratish uchun
ma’lum mushak guruhlarini bo‘shashtirish qobiliyatlariga ega bo‘lish katta
ahamiyatga ega.
24

Zamonaviy basketbolda to‘pni savatga sakraganda bir qo‘llab otish shitdan
qaytgach to‘pni qayta otish, “Kryuk” usulida va yuqoridan pastga otish kabi
usullar katta ahamiyatga ega.
To‘pni yerga urib yurish.
To‘pni bir qo‘llab ketma-ket yerga urish to‘pni yerga urib yurish deyiladi.
Bu usul bir joyda turganda, yurganda va asosan, yugurganda bajariladi. Bu usul
to‘pni basketbolchining harakat qilishga qo‘llaniladigan asosiy usul hisolanadi.
To‘pni yerdan har xil: yuqoriroq va pastroq, sapchitib turib yurish mumkin. U
qo‘lni bukib, to‘pni bir oz yuqoriga ko‘taradi so‘ng uni yana maydonga ma’lum
burchak bo‘yicha keskin itaradi.
To‘p pastroq sapchib yerga urib yurilganda oyoqlar ko‘proq bukiladi.
To‘pni tizzadan pastga tez-tez yerga urit yurishga oyoq va qo‘llarning har bir
ma’lumda ishlashi, chap va o‘ng qo‘llarni barobar ishlata bilish, harakatni
yuqoriga tezlikda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
Chalg‘itishlar.
Asosiy maqsadni bajarishdan avval uni berkitib himoyachining diqqatini
chalg‘itish uchun hujumchi bajaradigan harakatlar chalg‘itishlar deb ataladi.
Ko‘pchilik texnik usulllar yoki ularning qo‘shilmas chalg‘itish harakati sifatida
qullanishi mumkin. Chalg‘itishlar qo‘llanilayotgan priyomlarga mos sur’atda
bajarilishi kerak. Bunda muvozonat saqlanib qolishi shart. CHalg‘itish
harakatlarini bir marta yoki bir necha marta bajarish mumkin.
Ular to‘psiz va to‘p bilan bir joyda turganda va harakatda bo‘lganda
bajarilish mumkin. Harakat paytida chalg‘atishlarni bajarish qiyinroq hisoblanadi.
Himoya texnikasi.
Jamoaning hamma basketbolchilari himoyada samarali o‘ynay olishlari kerak.
Buning uchun eng avvalo mavjud himoya texnikasining hamma usulllarini
egallash lozim. Himoya texnikasi 2 guruhga: maydonda harakat qilish texnikasi
to‘pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga bo‘linadi.
25

To‘pni egallash va harakat qilish texnikasi.
To‘pni olib qo‘yish. Bu usulni bajarish uchun to‘p o‘zatayotgan
basketbolchlarning harakatlarini diqqat bilan kuzatish, to‘pning yo‘nalish
tomonini oldindan aniqlash va to‘g‘ri pozisiyani tanlash zarur. Himoyadagi
basetblchi to‘p uzatish vaqtida uni olib qo‘yish maqsadida o‘zini to‘sib turgan
hujumchining oldindan to‘pga qarshi chiqishi uchun turgan joyidan keskin
qo‘zg‘alishi lozim. Bunda oxirgi qadamning katta qo‘yilishi, gavda va qo‘llar
to‘ga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Basketbol o‘yini kelib chiqishi va dastlabki qoidalari
Basketbol o‘yini ham sport o‘yinlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu tufayli
u O‘zbekiston Respublikasining yangi Davlat ta’lim standarti va uning kollejlar
uchun dasturidan munosib o‘rin egallagan. Bu o‘yinni butun dunyoda kichik ham,
katta ham birdek qiziqib o‘ynaydi. Vatanimizga basketbol o‘yini 1920- yillardan
kirib keldi. U hozirda barcha o‘quv muassasalarining dasturiga kiritilgan.
Aslida, bu o‘yin bundan 110 yil muqaddam AQSHda paydo bo‘lgan. Uni
Springfild kolleji jismoniy tarbiya o‘qituvchisi Jeyms Neysmit o‘ylab topgan va
o‘z talabalari bilan o‘ynagan. O‘sha paytlarda to‘p hozirgidek halqaga otilmas,
balki oddiy savatga tashlanardi. „Basketbol“ inglizcha so‘z bo‘lib, u „basket“ —
„savat“, „bol“ — „to‘p“ degan ma’noni anglatadi.Basketbol juda qiziqarli va
serqirra, harakatlarga boy o‘yindir. O‘yin chog‘ida tezlik bilan oldinga chiqishlar,
birdaniga yon tomonlarga burilib to‘xtab qolishlar, to‘pni bir holatdan boshqa
holatga o‘tkazib, to‘satdan uni sherigiga uzatib yuborishlar, o‘zi tezlik bilan bo‘sh
joyga chiqib, yana o‘sha to‘pni ilib olib savatga otishlar yoki himoya to‘siqlariga
uchrab, to‘pni qaytarib berishlar ungagina xosdir.
Ko‘krakdan ikki qo‘llab to‘p uzatish yaqin va o‘rta masofadda bajaradigan
o‘zaro harakatlari paytida qo‘llaniladi. Uni bajarish uchun basketblchi turish
holatida to‘pni ko‘krak oldida tutib turadi. Qo‘llar bukilgan, tirsaklar pastga
tushirilgan bo‘ladi. Barmoqlar joylashtirilgan, bosh barmoqlar bir-birlariga
qolganlari esa yuqoriga-oldindan qaratilgan bo‘lishi lozim.
26

1.3. Musobaqalarni tashkil etish va o‘tkazish nizomi
Sovrinli o‘rinlar, shuningdek musobaqada qatnashuvchi jamoalar yoki sport
jamoalari (klublar) egallaydigan barcha keyingi o‘rinlar (natijalar) aniqlanadigan
biron-bir rasmiy musobaqani o‘tkazishdan avval musobaqa xaqidagi nizom
tuzilishi kerak. Bu nizom musobaqani o‘tkazuvchi tashkilot tomonidan
tasdiqlanadi.
Musobaqa hakidagi nizom katta yuridik kuchga ega bo‘lgan hujjatdir. Unda
asosiy tashkiliy va texnik shart-sharoitlar aniq bayon qilingan bo‘ladi. Nizom
o‘quv-mashq ishlarini belgilab beradi, chunki jamoalarning tashkiliy - metodik
tayyorgarligi bo‘lajak musobaqa xususiyatlarini hisobga olgan holda olib boriladi.
Musobaqada qatnashuvchi jamoalarning tayyorgarlik uchun etarli vaqtga ega
bo‘lishlari nazarda tutilib, Nizom oldindan tasdiqlanishi va tarqatilishi kerak.
Musobaqani o‘tkazish davrida tasdiqlangan Nizomdan chetga chiqishga yo‘l
ko‘yilmaydi, aks xolda mazkur musobaqa o‘tkazayotgan tashkilotning obro‘siga
putur etadi va keraksiz nizolar kelib chiqadi.
Musobaqa nizomida quyidagi masalalar aks ettirilishi kerak:
 o‘tkazilayotgan musobaqaning maqsad va vazifalari;
 musobaqani kim o‘tkazishi (tashkiliy qo‘mita, homiylar va h.o.);
 musobaqaning alohida shartlari (qanday hollarda o‘yinda qo‘shimcha vaqt
belgilanishi va uning davomiyligi, o‘yin durang bilan tugaganda yoki o‘tkazilgan
musobaqa natijasida ochkolar soni teng bo‘lganda g’olibni aniqlash usullari, o‘yin
qoidalarida ko‘rsatilganidan tashqari o‘yinchi almashtirish mumkinligi va h.k.);
 jamoalar va musobaqa qatnashchilari talabnomalarini rasmiylashtirish
tartibi, shakli, o‘yinchilarning talabnomalar berish va qayta talabnoma berish
muddati;
 musobaqalarni olib boradigan hakamlar hay’atining nomi;
o‘tkazilgan o‘yinga norozilik bildirish va uni ko‘ribb chiqish, shuningdek
Musobaqada qatnashuvchi jamoalar soni juft bo‘lganda o‘yinga ikkinchi
turdan boshlab kirishadigan jamoalar jadvalning yuqori va pastida teng qilib
taqsimlanadi.
27

Jamoalar soni toq bo‘lganda jadvalning pastida o‘yinga ikkinchi turdan
boshlab kirishadigan bitta jamoa bo‘lishi lozim
Mag‘lubiyatdan keyin o‘yindan chiqib ketish bilan o‘ynaladigan sistemaning
afzalligi shundaki, jamoalar soni ko‘p bulishiga qaramay, g‘olib qisqa muddatda
aniqlanadi: masalan, 19 jamoa uchun atigi 5 kalendar kuni talab etiladi.
Biroq bu sistemaning jiddiy kamchiligi shundaki, bir-biri bilan o‘ynaydigan
jamoalar qur’a tashlash bilan aniqlanadi, bu esa musobaqaga tasodifiylik
elementini kiritadi. Shu tufayli bir necha kuchli jamoa qur’aga ko‘ra jadval ning
bir tomonida bo‘lib qolishi mumkin. Natijada, kuchli jamoalar musobaqadan
finalgacha chiqib ketishi lozim bo‘lib qoladi. Provardida, ancha kuchsiz jamoa
finalga yo‘llanma oladi. Bunday hol yuz bermasligi uchun, kuchli jamoalarni
sun’iy ravishda bo‘lib yuboriladi. Bu maqsadda qur’aga binoan jadval ning turli
tomonidan ularga raqam beriladi, keyin esa qolgan jamoalar uchun bo‘sh
raqamlarga qur’a tashlanadi.
19 jamoa uchun jadval
1-tur 2-tur 3-tur 4-tur 5-tur g‘olib
1/16 final 1/8 final 1/4 final 1/2 final final
Chiqib ketish usulida 24 jamoaga mo‘ljallangan jadval. Bu jadvalda: jamoalar
soni, 1-turda o‘ynaydigan jamoalar soni, 2-turdan o‘yinga tushadigan jamoalar
soni, tepadan va pastdan 1-turda o‘ynaydigan jamoalar soni berilgan.
28

Jamoalar umumiy
soni 1-turda o‘ynaydigan
jamoalar soni 2-turdan o‘yinga
tushadigan jamoalar soni
ja
mi tepa
dan pas
tdan
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24 4
2
4
6
8
2
4
6
8
10
12
14
16
2
4
6
8
10
12
14
16 -
3
2
1
-
7
6
5
4
3
2
1
-
1
5
1
4
1
3
1
2 -
1
1
-
-
3
3
2
2
1
1
-
-
7
7
6
6
5
5
4
4 -
2
1
1
-
4
3
3
2
2
1
1
-
8
7
7
6
6
5
5
4
29

Sovrinli o‘rinlar, shuningdek musobaqada qatnashuvchi jamoalar yoki sport
jamoalari (klublar) egallaydigan barcha keyingi o‘rinlar (natijalar) aniqlanadigan
biron-bir rasmiy musobaqani o‘tkazishdan avval musobaqa xaqidagi nizom
tuzilishi kerak. Bu nizom musobaqani o‘tkazuvchi tashkilot tomonidan
tasdiqlanadi.
Musobaqa hakidagi nizom katta yuridik kuchga ega bo‘lgan hujjatdir. Unda
asosiy tashkiliy va texnik shart-sharoitlar aniq bayon qilingan bo‘ladi. Nizom
o‘quv-mashq ishlarini belgilab beradi, chunki jamoalarning tashkiliy - metodik
tayyorgarligi bo‘lajak musobaqa xususiyatlarini hisobga olgan holda olib boriladi.
Musobaqada qatnashuvchi jamoalarning tayyorgarlik uchun etarli vaqtga ega
bo‘lishlari nazarda tutilib, Nizom oldindan tasdiqlanishi va tarqatilishi kerak.
Musobaqani o‘tkazish davrida tasdiqlangan Nizomdan chetga chiqishga yo‘l
ko‘yilmaydi, aks xolda mazkur musobaqa o‘tkazayotgan tashkilotning obro‘siga
putur etadi va keraksiz nizolar kelib chiqadi.
Musobaqa nizomida quyidagi masalalar aks ettirilishi kerak:
 o‘tkazilayotgan musobaqaning maqsad va vazifalari;
 musobaqani kim o‘tkazishi (tashkiliy qo‘mita, homiylar va h.o.);
 musobaqaning alohida shartlari (qanday hollarda o‘yinda qo‘shimcha vaqt
belgilanishi va uning davomiyligi, o‘yin durang bilan tugaganda yoki o‘tkazilgan
musobaqa natijasida ochkolar soni teng bo‘lganda /olibni aniqlash usullari, o‘yin
qoidalarida ko‘rsatilganidan tashqari o‘yinchi almashtirish mumkinligi va h.k.);
 jamoalar va musobaqa qatnashchilari talabnomalarini rasmiylashtirish
tartibi, shakli, o‘yinchilarning talabnomalar berish va qayta talabnoma berish
muddati;
30

Xulosa
Basketbol texnikasi va taktikasi rivojlanib bordi. To‘pni uzatib uni yerga urib
yurish va chalg‘atishlarining yangi usullari vujudga keldi. Masalan, to‘pni savatga
bir qo‘llab otish, so‘ngra esa, sakraganda bir qo‘llab otish usullarining paydo
bo‘lishi, basketbol texnikasi va taktikasi juda ta’sir ko‘rsatadi. Musobaqaning
davrali sistemasida har bir jamoa, agar musobaqa bir davrali o‘tkazilsa, bir-biri
bilan bir marta, agar musobaqa ikki davrali o‘tkazilsa, ikki marta uchrashishi
kerak. Musobaqada ishtirok etuvchi jamoalar soniga qarab, jamoa larning umumiy
soniga yaqin bo‘lgan toq son olinadi va unga muvofik ravishda vertikal chiziqlar
o‘tkaziladi. Ochik xavoda o‘tkaziladigan musobaqalar qatnashchilarni
sog‘lomlashtirish jixatidan katta ahamiyat ga ega bo‘lib, jismoniy kamolotning
xammabop va qimmatli vositalaridan biridir. Musobaqalar ko‘p sonli
tomoshabinlarni jalb qilish bilan sport o‘yinini propaganda qilish va
ommalashtrishning qudratli vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Sport o‘yinlarini
musobaqalari o‘quv-mashq ishlarining asosiy qismini tashkil etadi. Ular
mashg‘ulotlarda qiziqishni oshiradi, mamlakatda sport o‘yinni ommaviy
rivojlanishiga yordam beradi. Shug‘illanuvchi o‘yinlarda muntazam qatnashmay
turib yuqori natijalarga erisha olmaydi. Musobaqalar musobaqa qatnashchilarining
va umuman jamoa ning jismoniy, texnik, taktik va axloqiy-irodaviy tayyorgarligi
darajasini aniqlaydi, o‘quv-mashq jarayoninig axvoli va yo‘nalishining aniqlash
imkonini beradi. Musobaqa natijalari o‘quv-mashq ishlarini yakunlash vositasi
bo‘lib xizmat qiladi.
Musobaqalar qat’iylikni, g‘alabaga erishish yulidagi iroda kuchini, korxona
jamoasini, shahar, respublika oldidagi masuliyatini tarbiyalaydi. O‘yinlarning
emotsional keskinligi shug‘ullanuvchilarning psixologik xususiyatlarini aniqlashga
imkon beradi.
Ochik xavoda o‘tkaziladigan musobaqalar qatnashchilarni sog‘lomlashtirish
jixatidan katta ahamiyat ga ega bo‘lib, jismoniy kamolotning xammabop va
qimmatli vositalaridan biridir. Musobaqalar ko‘p sonli tomoshabinlarni jalb qilish
bilan sport o‘yinini propaganda qilish va ommalashtrishning qudratli vositasi
31

bo‘lib xizmat qiladi. Ular musobaqa qatnashchilari va tomoshabinlarga
uyushtiruvchi ta’sir ko‘rsatib, tomoshabinlarni jismoniy tarbiya va sport bilan faol
shug‘ullanishga jalb etadi.
Musobaqa hakamining tarbiyachi-pedagog va o‘yin raxbari sifatida roli juda
katta. Aniq hakamlik qilish, maydondagi ruy beradigan qupollikka va ayrim
sportchilarning intizomsizligiga qarshi qatiy kurashish, musobaqalashayotgan
jamoa o‘yinchilariga o‘z vaqtida tanbex va ko‘rsatmalar berish musobaqani taktik
va texnik jixatdan yuqori darajada o‘tkazishga yordam beradi.
Qo‘yilgan vazifalarga qarab musobaqalarni asosiy va yordamchi
musobaqalarga bulish mumkin.
Yagona sport klassifikatsiyasi talablariga muvofiq tashkil etiladigan va
natijalarga ko‘ra sport klassifikatsiyasi belgilanadigan hamda g‘olib yoki chempion
degan nom beriladigan musobaqalar asosiy musobaqalarga kiradi.
Musobaqalarning asosiy turi – kalendar musobaqalar bo‘lib, ular sport
tadbirlarining yagona kalendar rejasida nazarda tutiladi va tasdiqlangan nizomga
muvofiq ravishda o‘tkaziladi.
Quyidagilar musobaqalarning asosiy turlariga kiradi:
 birinchilik yoki chempionatlar;
 kubok musobaqalari;
 saralash musobaqalari.
Birinchilik yoki chempionatlar eng mas’uliyatli musobaqalar bo‘lib, ularning
natijalari bo‘yicha g‘olib jamoaga chempion nomi beriladi. Musobaqalarni tashkil
etishning bu turi jamoalar kuchini ob’ektiv baholashga, olib borilayotgan o‘quv -
mashq ishining sifatini taqqoslashga imkon beradi.
Kubok musobaqalari musobaqalarga juda ko‘p jamoalarni jalb etish va
g‘olibni nisbatan qisqa muddatlarda aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Kubok
musobaqalari eng yaxshilarni izchillik bilan tanlab olish printsipi bo‘yicha
o‘tkaziladi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar va internet manbalari
1.O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari.
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekiston, 2007
2. Jismoniy tarbiya va sport tugrisidagi Uzbekiston Respublikasi Konuniga
uzgartirish va kushimchalar kiritish xakida 473- modda .
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari.
3. 7 iyun. 2022 g. — «Davlat sport -ta’lim muassasalari faoliyatini m utlaqo yangi
tizim asosida tashkil qilish chora-to‘g‘risida»gi Prezident qarori (PQ–268-son, )
4. 6 iyun. 2022 g. — Sport maktablarida o‘quvchilarni qabul qilish va
tayyorlash bo‘yicha PQ-201-son qarori
5. « Sport kurashlarining Olimpiya turlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi Prezident qarori (PQ–336-son, 29.07.2022 y.)
6. 21 apr. 2022 g. Uzbekiston Respublikasini « Jismoniy tarbiya va sport
to‘g‘risidagi » gi konun 2015 yil 4 sentyabr, O‘RQ-394-son .
7. 24 yanv. 2020 g. Farmoni . O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va
sportni yanada Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi PF- 5924 -son Farmoniga
8. Prezidentning 11.04.2022 yildagi “Mahallalarda yoshlarni ommaviy sportga
jalb qilishni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-201 -
son qarori qabul qilindi.
Asosiy adabiyotlar
1. Usmonxo‘jaev T.S. “Harakatli o‘yinlar” O‘quv qo‘llanma T.: O‘qituvchi 1992 y.
2. Maxkamdjanov K.M., Nurmatov F.A, Inozemseva L.A, Rustamov L “Sport
bayramlarini tashkil qilish va o‘tkazish metodikasi” Darslik T.: 2008 y.
3. Xo‘jaev P., Raximqulov K.D., Nigmanov B.B. Sport va harakatli o‘yinlar va uni
o‘qitish metodikasi. (Harakatli o‘yinlari) O‘quv qo‘llanma TDPU T.: 2008 y.
4. Azizova R.I. “Sport va harakatli o‘yinlarni o‘qitish metodikasi” O‘quv
qo‘llanma T.: 2010
5. Raximqulov K.D. “Milliy harakatli o‘yinlari” O‘quv qo‘llanma T.: 2012 y.
6. Arjan Egges, Arno Kamphuis, Mark Overmars “Motion in Games” First
International Workshop, Utrecht, MIG 2008. 236 s.
33

7. Jukov M.N. — M.: Podvijno‘e igro‘: Ucheb. dlya stud. ped. vuzov. Izdatelskiy
sentr «Akademiya» 2000. - 160 s.
8. Nurimov R.I. “Futbol” darslik T, O‘zDJTI 2005 y.
9. Ayropetyans L.R. “Voleybol” Uchebnik. T, UzGosIFK 2006 g.
10. Rasulov O.T. “Basketbol” Darslik. Toshkent 1998 y.
11. Pavlov SH., Abduraxmanov F., Akromov J. “Gandbol” darslik. T, O‘zDJTI
12. Nigmanov B.B, Xo‘jaev F, Raximqulov K.D “Sport o‘yinlari va uni o‘qitish
metodikasi” o‘quv qo‘llanma Ilm-Ziyo nashriyoti Toshkent 2011 y.
4.Qo‘shimcha adabiyotlar
13. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz.Toshkent “O‘zbekiston” – 2017 y.
14. SH.Mirziyoev Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. “O‘zbekiston” NMIU, 2016 y.
15. SH.Mirziyoev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi.“O‘zbekiston” NMIU,2016y.
16. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
17. Raximqulov K.D. Harakatli o‘yinlar (ma’ruzalar matni) 2001y.
18. Xo‘jaev F, Murodov M, Mirsolixov.S. Xalq milliy o‘yinlari 1-qism. Toshkent -
5.Internet saytlari
27. www.tdpu.uz
28. www.pedagog.uz
29. www.edu.uz
30. http://ziyonet.uz — Ziyonet axborot-ta’lim resurslari portal
31.https://parliament.gov.uz
32.https://lex.uz
34

Basketbol o‘yinida musobaqa turlari

Sotib olish