Basketbol o’yinida o’yinchilarni hujumdagi xamkorligi - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	7.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

104 Sotish

Basketbol o’yinida o’yinchilarni hujumdagi xamkorligi

Sotib olish

Basketbol o‘yinida o‘yinchilarni hujumdagi xamkorligi
Mundari ja:
Kirish………………………………………………………………………… .. … 2
ASOSIY QISM
I.BOB Basketbolda o‘yinchilarni hujumdagi xamkorligi
1.1. Basketbolda o‘yinchilarni taktik va texnik tayyorlash…………. .…….…6
1.2. Basketbolchilarda hujumdagi xamkorlikni rivojlantirish….……….….14
1.3. Basketbol jamoasida xamkorlikda harakatlanishni o‘rgatish…………24
II.BOB Basketbol o‘yinida himoyada guruh bo‘lib xarakatlanish
2.1 Basketbol o‘yinida to‘pni jamoviy uzatish taktikasi……………………..31
2.2 Basketbol o‘yinida to‘pni jamoviy uzatish taktikasi……………………..37
Xulosa………………………………………………………………………….... 43
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………….. 45
2

Kirish
Prezident Shavkat Mirziyoyev sportni ommalashtirish va iqtidorli
sportchilarni tayyorlash chora-tadbirlar dasturini qabul qildi. Olimpiya va
Paralimpiya o’yinlariga O’zbekiston sportchilarini tayyorlashning ustuvor
vazifalari etib quyidagilar belgilansin:
Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish va raqamlashtirish, olimpiya
va paralimpiya dasturlariga kiritilgan sport turlari bo’yicha yuqori natijador va
olimpiya sportchilar zaxirasini yaratish, litsenziyalar sonini sezilarli darajada
ko’paytirish;
Olimpiya va Paralimpiya o’yinlarida ishtirok etish uchun talabgorlar orasida ayol
sportchilar ulushini oshirish, O’zbekiston sportchilari o’rtasida gender tenglikni
ta’minlash;
Sport bazalari va inshootlarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash,
zamonaviy standartlarga javob beradigan yangi sport obyektlarini barpo etish,
ulardan maqsadli va samarali foydalanish;
Sport musobaqalari «tuman—viloyat—respublika» zanjiri asosida tashkil
etilishi belgilandi. Birlamchi saralash bosqichidan o’tmagan sportchilar viloyat va
respublika bosqichida ishtirok etmaydi;
Milliy terma jamoalarga barcha bosqich musobaqalarida ishtirok etib g’olib
yoki sovrindor bo’lgan yoshlar saralab olinadi;
Har yili mahalla va muassasalar jamoalari ishtirokida ko’p bosqichli Hokim kubogi
tashkil qilinadi.Xalqaro tajriba va standartlar asosida sport turlari bo’yicha milliy
chempionatlar o’tkazish tartibi ishlab chiqiladi.Prezident sport sohasidagi ilmiy
salohiyatning amaldagi holati ham talab darajasida emasligini tanqid qildi.«Birorta
sport turi bo’yicha mahalliy olimlar tomonidan na metodika, na dastur ishlab
chiqilgan. Sport diyetologiyasi, farmakologiyasi, psixologiyasi, sport muhandisligi,
kardiomashg’ulotlar bo’yicha bizda umuman mutaxassislar tayyorlanmaydi.
Bugungi kunda sportchilarni tayyorlash 30 yil oldingi dasturlar asosida amalga
oshirilmoqda», deydi davlat rahbari.
3

Jismoniy tarbiya va sport universiteti, respublika malaka oshirish hamda
sport ilmiy-tadqiqot institutlarining roli umuman sezilmayotgani qayd etildi.
Olimpiya sport turlari bo’yicha sportchilarni jismoniy va ruhiy tayyorlash, ularni
sog’lom ovqatlantirish dasturlarini ishlab chiqish;
kelgusi o’quv yilidan boshlab Jismoniy tarbiya va sport universitetida sport
diyetologiyasi, muhandisligi va kardiomashg’ulotlar,Tibbiyot akademiyasida sport
meditsinasi va farmakologiyasi bo’yicha mutaxassislar tayyorlashni yo’lga
qo’yish;
Yiliga kamida 20 nafar mahalliy trener, sport shifokori va boshqa
mutaxassislarni xorijda malaka oshirish tizimini joriy etish;
Unga ko’ra, endi har bir mahallada aprel-iyun va sentabr-dekabr oylarida
musobaqalar tashkil etilib, yaxshi natija ko’rsatgan yoshlar elektron ro’yxatga
kiritiladi hamda hududdagi sport maktabida malakali murabbiylar bilan bepul
shug’ullanish imkoniga ega bo’ladi. Ular jismoniy tayyorgarlik darajasi va
razryadiga qarab, keyingi bosqichga o’tkaziladi.Sport maktablari muayyan
olimpiya sport turlari bo’yicha bazaga aylantiriladi. Murabbiylarning ish haqi 35
foizga oshiriladi.Mutasaddilarga ushbu tizimni joriy etib, yaxshi natija ko’rsatgan
mahallalarni rag’batlantirish bo’yicha ko’rsatmalar berildi. Yil yakunigacha 508 ta
mahallada ko’p funksiyali sport maydonchalari qurilishi qayd etildi.Bugungi kunda
Olimpiya zaxiralari kollejlariga 14 yoshdan katta o’smirlar qabul qilinmoqda.
Oqibatda yoshlarni Olimpiya o’yinlariga tayyorlash kech boshlanayapti.Shu bois,
bu borada rivojlangan davlatlardagi ilg’or tajribalar o’rganildi. Endi u asosida
sportchilarni professional tayyorlash tizimi isloh qilinadi.Barcha sport turlarini
rivojlantirish orqali yozgi Olimpiya va Paralimpiya o’yinlarida qatnashish
huquqini beruvchi litsenziyalar sonini ko’paytirish, 2024-yil Parij shahrida
(Fransiya) bo’lib o’tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya
o’yinlariga (keyingi o’rinlarda – Olimpiya va Paralimpiya o’yinlari)
sportchilarimizning har tomonlama tayyorligi va muvaffaqiyatli ishtirokini
ta’minlash maqsadida:
4

O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 20 sentyabr kuniʻ
jismoniy tarbiya va sport sohasini rivojlantirish masalalariga bag ishlangan
ʻ
yig ilish o tkazdi.
ʻ ʻ
Ma lumki, joriy yil 5 mart kuni davlatimiz rahbarining “Jismoniy tarbiya va
ʼ
sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to g risida”gi farmoni qabul qilingan edi. Farmonga muvofiq, ilgarigi davlat
ʻ ʻ
qo mitasi va uning hududiy bo linmalari negizida O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ ʻ
Jismoniy tarbiya va sport vazirligi tashkil etilib, uning vazifa va vakolatlari
kengaytirildi.
Sportchilarni tanlab olish – seleksiya ishlarini takomillashtirish bo yicha
ʻ
yangi tizim joriy etilib, bu o zining dastlabki natijalarini bera boshladi.
ʻ
– Biz xalqaro sport maydonlarida O zbekistonning nufuzi va obro -e tiborini
ʻ ʻ ʼ
oshirishga katta hissa qo shgan sportchilarimiz bilan faxrlanamiz. Shu bilan birga,
ʻ
oliy sportda erishilgan yutuqlar bilan chegaralanmasdan, ommaviy sportga ham
katta e tibor berishimiz kerak, – dedi Shavkat Mirziyoyev.Yig ilishda jismoniy
ʼ ʻ
tarbiya va sport sohasini yanada rivojlantirish bo yicha istiqboldagi muhim
ʻ
vazifalar belgilab berildi.
Aholi, ayniqsa, yoshlarni jismoniy tarbiya va ommaviy sport bilan
shug ullantirish ishlari yaxshi yo lga qo yilmagani, darsdan tashqari vaqtlarda
ʻ ʻ ʻ
ta lim muassasalaridagi sport obyektlaridan barcha yoshdagi odamlarning
ʼ
foydalanishi tashkil etilmagani ko rsatib o tildi.Bundan tashqari, joylardagi bo sh
ʻ ʻ ʻ
turgan xususiy obyektlar negizida aholini ommaviy sportga jalb qilish uchun
imtiyozli xizmat ko rsatuvchi sport markazlarini tashkil etish talab etiladi.Shu bois
ʻ
Jismoniy tarbiya va sport vazirligi Yoshlar ittifoqi, tegishli vazirliklar bilan
birgalikda ta lim muassasalaridagi sport inshootlari hamda bo sh turgan
ʼ ʻ
obyektlarda sport seksiyalarini ochish bo yicha tashkiliy chora-tadbirlarni ko rishi
ʻ ʻ
zarurligi ta kidlandi.Tuman, shahar, viloyat va respublika miqyosida sport
ʼ
musobaqalari sonini keskin ko paytirish, g olib va sovrindorlarni Yoshlar ittifoqi
ʻ ʻ
mablag lari hisobidan pullik mukofotlar bilan rag batlantirish bo yicha topshiriqlar
ʻ ʻ ʻ
berildi.
5

Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablari,oliy ta’lim muassasalari talabalari o’rtasidagi sport to’garaklari va
sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar
va bolalarni tushunamiz.
Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini
oshirish va maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi.
Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga
alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin
egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik,
chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin
tutadi.Bo’lajak sportchilarga basketbol sportida har birida beshtadan o yinchi
ʻ
ishtirok etadigan jamoaviy sport turidir. O yindan bosh maqsad — to pni qo l
ʻ ʻ ʻ
bilan o ynagan holda balandlikdagi shitga mustahkamlangan savatga tushirib,
ʻ
imkon qadar ko proq ochko olish. Har bir jamoada beshtadan o yinchi ishtirok
ʻ ʻ
etishi va og ir hujumchi asosiy vazifasi hujum vaqtida va himoyalanishda
ʻ
savatdan qaytgan to plarni qo lga kiritish.
ʻ ʻ
Kurs ishining qaqsad va vazifalar . E’tirof
etish zarurki
basketbol
har bir sport turida ko’zda tutilgani kabi maqsad va
vazifalarni amalga
oshirishda xilma-xil jismoniy mashqlardan va o’yinlardan
foydalaniladi.Basketbolda asosan jismoniy tayyorgarlik darajasini oshirish va
maxsus basketbolik mashqlarni o’rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, asosiy qism , xulosalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.Kurs ishi 45 betdan iborat matnda
bayon qilingan. Adabiyotlar ro’yxati a s o s i y , q o ’ s h i m c h a v a internet
manbalaridan iborat .
6

ASOSIY QISM
1.1. Basketbolda o‘yinchilarni taktik va texnik tayyorlash
To’pni uzatish. Basketbol — bu to’pni ko’p sonli o’yinchi-dan o’yinchiga tez va
sekin uzatadigan harakatli o’yindir. To’p raqibning kuzatuvidan xolis turgan yoki
raqib shitiga to’p tashlash uchun eng qulay joyda turgan sherikka uzatiladi. i
To’pni ko’pincha ikki qo’llab, ko’krakdan uzatiladi Uning qulayligi, birinchidan,
dastlabki holatda to’p ikki qo’l bilan raqibdan yaxshi himoyalangan joyda ushlab
turiladi, ikkin-chidan, bu uzatish eng aniq va ishonchli bo’lib, uni joyida turib yoki
harakatda bajarish mumkin. Uzatishda to’pni pastga-o’ziga-yuqoriga
harakatlantirib, kerakli yo’nalishga keskin irg’itiladi. Uchishni tezlashtirish
maqsadida shu tomonga bir qadam qo’yiladi; boshqa oyoq keskin to’g’rilanib, pol
(maydon)ga tayaniladi, gavda va yelka harakati yordamida to’pning uzatilishi
kuchaytiriladi va to’pning uzoqqa uchishi ta’minlanadi. O’rganilgan harakatni
mustahkamlash va takomillashtirish uchun bir-biriga qarab turib, uzatishni mashq
qilish foydalidir. Uzatish texnikasini individual takomillashti-rish uchun devor
yonidagi mashqlar ham qo’l keladi. Uzatishni aniq bajarish uchun devorga bo’r
bilan nishon chizib, shu nuqtaga tushirish uchun harakat
qilish lozim.
O’yinda to’xtash va burilishlardan so’ng tez-tez ikki qo’llab pastdan uzatish
qo’llanadi To’p uzatish paytida u tizzagacha tushiriladi va orqaga, son yoniga
olinadi, so’ng oldinga qadam tashlab, ikki qo’lning keskin harakati bilan kerakli
yo’nalishga uzatiladi. Baland bo’yli raqibni aldab o’tishda uzatish juda qo’l keladi.
Shuningdek, ikki qo’llab uzatishni yuqoridan, yon tomondan, boshdan bajarish
ham mumkin.
7

Yelkadan bir qo’llab uzatish. To’pni tez va uzoqqa uzatish kerak
bo’lganda qo’llanadiyTo’pni uzatish paytida u yelka balandligiga ko’tariladi, qo’l
barmoqlari to’pning orqasida turadi, so’ng to’pni uncha baland bo’lmagan uchish
trayektoryasida kerakli yo’nalishga yuboradi. Uzatishda qo’l barmoqlari to’pni, u
qo’ldan chiqib ketgungacha ushlab turadi. Shundan so’ng bir qo’l yondan pastga
tushiriladi.
Uzatishning olisligi oyoqning to’g’ri qo’yilishiga, ya’ni to’pning orqasidan
qanday qadam tashlanishiga bog’liq. Shuningdek, to’p izidan yelka harakatining
ham o’z o’rni bor. Qisqa masofadan yugurib kelib, so’ng sakrab bajarilsa ham
uzatish yanada samaraliroq bo’ladi
Bir qo’llab pastdan uzatish. Bu uzatish usulida oyoq va qo’llar ikki qo’llab
pastdan uzatish paytidagi kabi
ishlaydi.,Faqat uzatuvchi qo’l
barmoqlari to’pning orqasidan, ya’ni
uning ostidan u qo’ldan chiqib
ketguncha ushlaydi. Aytganimizdek,
bu usulni amalga oshirish yelka,
bilakning oldinga tez harakati bilan
boshlanadi hamda to’p uzatish
barmoqlarning kuzatuvi bilan
yakunlanadi.
Shuningdek, bosh ustidan keng
yoysimon harakatda bir qo’lda ,,kryuk" uzatish ham bajariladi.
Maydon (yer) dan sakragan to’pni uzatish, to’pni to’xtatib qoladigan va
egallab olish qobiliyatiga ega bo’lgan harakatchan va chaqqon raqibga qarshi
qo’llanadi. To’p uzatishni bir qo’llab ham, ikki qo’llab ham bajarish mumkin. Bu
holatdagi to’pni polga urish kuchli, sakrash nuqtasi esa hamma vaqt to’pni qabul
qiluvchiga yaqin bo’lishi lozim Maydondan to’pni sakratib uzatish uni oldinga
yoki orqagaburish bilan bajarilgandajuda samarali bo’ladi. Bu uzatishni puxta
o’zlashtirish uchun uni juftlikda bajarib, polda sakragan to’pning qanday
8

sakrashini eslab va tahlil qilib, tuproqli maydonda, aylantirib va aylantirmasdan
bajarib ko’ring.
To’pni pastlatib olib yurish (dribling). Bu basketbolning muhim texnikaviy
usulidir.,Chunki to’pni egallagan o’yinchi, basketbol qoidalariga qat’iy amal qilgan
holda, hujum uchun qulay holatga chiqadi va shitga yaqinlashadi va to’pni savatga
tashlaydi.
Olib yurish, to’pni yerga urish barmoqlarning egiluvchan harakatlarida amalga
oshiriladi. Agar atrofmgizda raqib bo’lmasa, to’pning sakrashi balandroq bo’lishi
mumkin. Bordi-yu raqibga yaqinlashib qolinsa, oyoqni bukish, to’pning sakrashini
pasaytirish va uni gavda bilan to’sib, bo’sh qo’lda raqibning urinishidan to’pni
himoyalash mumkin. Olib yurish yo’nalishini o’zgartirish uchun qo’lni to’pga yon
tomondan qo’yiladi va to’pni yerga urish kerakli yo’nalishda bajariladi.
Dribling texnikasini takomillashtira borib, to’pga qaramay turib, olib
yurishga o’rganing. To’pni ko’rishni muskullar orqali his qilish hisobiga amalga
oshiring. To’pni olib yurganda unga emas, balki o’z shitingizga, raqib shitiga,
maydondagi belgilarga va boshqa o’yinchilarga nigoh tashlang. Bu esa o’yin
vaqtida sizni butun may-donni, undagi bo’sh joyni, o’yinchilarning joylashuvini,
raqib-larning himoyalangan yoki zaif yerini ko’rishga o’rgatadi.
To’pni olib yurish malakasini mustahkamlash uchun maydon-ning chegaralangan
zonasida to’pni olmoqchi bo’lgan raqibdan uni yashirib, to’pni olib yurishni
(masalan, doiralardan birida, uch soniyali jarima zonasida) bajaring.
To’pni olish faol bajarilmaydi, lekin dribling darajasidan ko’ra shiddatli va
qat’iyatli bo’ladi. Bu mashq driblingning sifatini yanada takomillashtirish uchun
muhim vosita hisoblanadi.Shiddat bilan harkatlanayotgan raqibga duch kelganda
to’xtash va burilishlar to’pni yo’qotib qo’ymaslik, vaziyatni baholash va to’pni
uzatish uchun yaxshi holatni tanlash imkoniyatini yaratadi. To’xtashlar ikki ketma-
ket qadamlarda (ikki hisobda) yoki bir vaqtda ikki oyoqda (sakrab) qo’nish bilan
bajariladi. Sakrab to’x-tagandan so’ng, burilishlarni har qanday oyoqda bajarishga
ruxsat beriladi.
9

Himoya texnikasi. Jamoaning hamma basketbolchilari himoyada samarali o’ynay
olishlari kerak. Buning uchun eng avvalo mavjud himoya texnikasining hamma
usulllarini egallash lozim. Himoya texnikasi 2 guruhga: maydonda harakat qilish
texnikasi to’pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga bo’linadi.
To’pni egallash va harakat qilish texnikasi.
To’pni olib qo’yish. Bu usulni bajarish uchun to’p o’zatayotgan
basketbolchlarning harakatlarini diqqat bilan kuzatish, to’pning yo’nalish
tomonini oldindan aniqlash va to’g’ri pozisiyani tanlash zarur. Himoyadagi
basetblchi to’p uzatish vaqtida uni olib qo’yish maqsadida o’zini to’sib turgan
hujumchining oldindan to’pga qarshi chiqishi uchun turgan joyidan keskin
qo’zg’alishi lozim. Bunda oxirgi qadamning katta qo’yilishi, gavda va qo’llar
to’ga qaratilgan bo’lishi kerak. Basketbolga, har bir jamoa tarkibida 5 tadan
o’yinchi bo’lgan 2 ta jamoa o’ynaydi. Agarda maydonda, o’yinga tayyor
bo’lmagan o’yinchisi bor jamoa bo’lsa, o’yin boshlanmaydi.
O’yin vaqti yakunlanganda qaysi jamoat eng ko’p ochko to’plagan bo’lsa,
o’sha jamoa g’olib chiqqan bo’ladi.O’yin, o’lchamlari 28x15 m bo’lgan maydonda
o’tkaziladi, maydondagi barcha chiziqlarning eni 5 sm.Jarima to’pini tashlash
chizig’i (yuza qismi), tashqi chiziqning ichkari qismidan 5,80 m uzoqda bo’ladi.
Yarim aylana bilan ajratilgan, raqib savati yonidagi maydonchadan tashqari,
maydonni barcha qismi 3 ochkolik to’p tashlash zonasiga kiradi 3 ochkolik chiziq,
3 ochkolik to’p tashlash zonasiga kirmaydi.
Jamoalar. Jamoada, o’yinga tushadigan 12 tadan ko’p o’yinchi bo’lmasligi kerak.
Agarda jamoa a’zosining familiyasi o’yin boshlanmasdan oldin protokolga
kiritilgan bo’lsa va diskvalifikatsiya qilinmagunga qadar yoki 5 ta fol olmagunga
qadar o’ynashga xavfli. Jamoalar 4 dan 15 gacha bo’lgan nomerlarni ishlanishlari
kerak. Milliy federatsiyalar o’zlarining o’yinlari uchun 2 xonali sondan oshmagan
boshqa nomerlarni joriy etishlari mumkin.
10

Sardor . U jamoaning maydondagi vakili bo’lgan o’yinchidir. U to’p
o’ynalayotgan va soatlar to’xtatilgan paytdagina hakamlarga kerakli
ma’lumotlarning olish uchun muloyim murojaat etishi mumkin.
O’yin holatlari .
O’yin har bir 10 daqiqadan bo’lgan 4 ta davrdan iborat. O’yindagi birinchi
va ikkinchi, uchinchi va to’rtinchi hamda har yuir qo’shimcha davr orasidagi
tanaffus 2 daqiqa davom etadi. O’yinning yarimi o’tgandan keyin, tanaffus davom
etadi. Agar 4-davrning yakunida durang bo’lsa, hisobdagi tenglikni yo’qotish
uchun o’yinga 5-daqiqali qo’shimcha davrlar qo’shiladi. Agar o’yin qoidasi o’yin
soatlarining o’yin vaqti tugaganligi haqidagi signali chalinishidan oldin bir
vaqtning o’zida buzilgan bo’lsa, istalgan mumkin bo’lgan jarima to’p(lar)i, vaqt
tugallanganidan so’ng baaralish(lari)i kerak. Barcha qo’shimcha davrlarda
jamoalar 4-davrda hujum qilishgan savatlarga hujum qilishadi.
To’p to’g’ri otilib havoda ekanligi inobatga olinadi:
- hakam hushtak chaladi;
- davrning tugaganligini bildirib, o’yin soatlarning signali jaranglaydi;
- 24 sekund qurulmasining signali jaranglaydi;
- O’yin xohlagan raqibining birida folni amalga oshirishi mumkin. Bu payt
to’p raqib tomondan nazorat qilinib, to’p o’yinga tashlash jarayonida va o’z
to’p tashlashini uzluksiz harakatlar bilan tugatadi. Bu harakat fol bo’lmasdan
oldin boshlanadi.
Munozarali to’p .
Raqib jamoalardan bitta yoki bir necha o’yinchi, qo’pol harakatlarsiz to’pni
ololmaydigan darajada bitta yoki ikkala qo’llar bilan to’pni ushlab turgan paytda
munozarali to’p qayd qilinadi.
Munozarali to’p o’ynalayotgan paytda har bir o’yinchi shunday turish kerakki,
uning bir oyog’i markaziy aylananing o’z savatiga yaqin bo’lgan qismida turishi;
bunda ikkinchi oyoq markaziy chiziq yonida turishi kerak.
Bir jamoa o’yinchilari aylana atrofidagi joylarni, agar raqib jamoasi o’yinchilari bu
joylarni egallashni xohlashmasa, egallashlari mumkin emas.To’p o’yinga
11

kiritilganda 2 munozarali o’yinchilarning bir tomonidan eng yuqori nuqtaga
etganda urib qaytarilmog’i zarur. Munozarali o’yinchilarning birontasi to’p to’g’ri
qaytarilmaguncha o’z pozitsiyasini tashlab ketmasligi zarur. Munozarali
o’yinchilardan mumkin emas.
Agar to’p o’yinchilarning birontasi bilan qaytarilmasa munozarali tashlash
qaytarilishi lozim.Munozarali tashlashda ishtirok etmagan o’yinchilarning
birontasining tana a’zolarining hech bir qismi aylana (tsilindr) chizig’i ustida
bo’lmasligi yoki to’p qaytarilmagunga qadar uni kesib o’tmasligi zarur.
To’pga ketma-ket ega bo’lish
To’pga ketma-ket ega bo’lish – bu munozarali tashlash o’ringa to’pni
“jonlantirish” usulidir.Munozarali tashlashlari barcha holatlarida, jamoalar
maydonda chegarlarini tashqarisidan tashlash uchun to’pga ega bo’lish huquqiga
ega.O’yinni bir qismi tugashida to’pga ketma-ket ega bo’lish huquqini olgan
jamoa, ikkinchi qismini markaziy chiziq bo’ylab, maydoncha chegarasini tashqi
qismidan to’pni tashlash bilan boshlanadi.
To’pni nazorat qilish
To’pni olib yugurish, bila turib uni oyoq bilan urish, oyoq qismlari bilan uni
blokirovka qilish yoki to’pni musht bilan urish qoidani buzish hisoblanadi. Lekin
to’pga oyoq qismlari bilan tasodifan tegib ketish qoida buzilishiga kirmaydi.
Tashlangan to’p .
Tashlangan to’p uchun:
- jarimali tashlashdan – bir ochko;
- ikki ochkoli zonadan – ikki ochko;
- uch ochkoli zonadan – uch ochko hisoblanadi.
Tashlash
O’yinchi maydondan tashqari turib, maydonga to’pni uzatgandan tashlash
ro’y beradi.Hakam to’pni qo’ldan qo’lga berishi yoki tashlashni amalga
oshirayotgan uchinchining turgan joyidagi polga qo’yishi zarur.
12

Bundan tashqari u to’pni tashlashi yoki to’pni polga sakratib (polga urib) uzatishi
mumkin. Bunda quyidagi shartlar amalga oshirilishi zarur:
- hakam to’p tashlashni amalga oshirishi kerak bo’lgan o’yinchidan to’rt metr
uzoqlikda joylashishi;
- tashlashni amalga oshirish kerak bo’lgan o’yinchi hakam ko’rsatgan erda
turishi kerak.
- O’yin texnikasi.
- O’yin texnikasi – basketbolning rivojlanish jarayonida shakllangan
musobaqaning konkret vaziyatlarni eng muvaffaqiyatli ochishga qaratilgan usullar
yig’indisidir.
- Basketbol o’yinni texnikasini bir tartibda o’rganish uchun uning
klassikafikatsiyadan foydaniladi. Basketbol o’yinni 2 bo’limdan tashkil topgan
turli texnik priyomlar yordamida o’tkazildi. Bu hujum texnikasi va himoya
texnikasi har bir bo’lim hujum va himoyadan qo’llaniladigan texnik
priyomlarning guruhlarning tashkil topadi. Usul gruppalari ularning har xil yo’llar
bilan bajarilishini o’z ichiga oladi.
- Oyoqlarni to’g’ri ishlata bilish va chalg’itish usullari ikkala bo’limga ham
qarashlidir. Usullarning ayrim bajarish yo’llari o’z navbatida bajarilish harakteriga
ko’ra bir biridan farq qiladi. Masalan usuli bir joyda turib, harakatda bo’lganda
yoki sakraganda bajarish mumkin.
- Hujum texnikasi.
- Hujumda qo’llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to’pni ilish va
uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg’atishlar kiradi. Ular
maydonda harakat qilish to’xtalishlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda
bajariladi.
- Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat turishidan
boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz oldinga egilgan, uning og’irligi
oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo’llar to’pni olish va ushlab turish uchun qulay
holda ko’krak oldida bukilgan bo’lishi kerak. To’p keng yoyilgan barmoqlar
bilan kaftlarga to’liq tekizilmagan holda tutib turiladi.
13

- Maydonda harakat qilish texnikasi.
- Basketbolchi yurish, sakrash, to’htash va burilish yordamida maydonda harakat
qiladi. Bu guruhda priyomlarni oyoqlarning to’g’ri ishlashiga asoslanadi.
- To’p bilan bajariladigan usullar texnikasi.
- To’pni ilish bir yoki ikki qo’llab bajariladi. Bu harakatlar ko’krak va yelka
balandligiga, yuqorilab (boshdan baland) va pastlab (tizzadan past) hamda
dumalab va maydondan sapchib kelayotgan to’plarni ilishlarga ajratiladi.
- O’rtacha balandlikda kelayotgan to’pni ikki o’qllab ilish eng asosiy usullardan
hisoblanadi. Basketbolchi bir oz bo’shashgan qo’llarni uchib kelayotgan to’pga
qarshi to’g’irlaydi. Panjalar yarim oysimot ochilgan bosh barmoqlarni bir-birlariga
qarab yo’naltirilgan, qolganlari esa oldinga yuqoriga qaratib keng yoyilgan
bo’ladi.
1.2 Basketbolchilarda hujumdagi xamkorlikni rivojlantirish
Basketbol o’yinida besh kishidan iborat ikkita jamoa ishtirok etadi. O’zaro
raqib hisoblangan har bir jamoaning asosiy vazifasi — bir-birlarining savatiga iloji
boricha ko’proq to’p tashlash. O’yin chog’ida qaysi jamoa o’yinchisining qo’liga
to’p tushsa, o’sha jamoa, o’z o’yinchilari bilan raqibiga qarshi hujumga o’tishga
haqli. Bordi-yu, jamoa qo’lidagi to’pni yo’qotib qo’ysa, u barcha 5 o’yinchisi bilan
himoyaga o’tadi.
Basketbol o’yini ham sport o’yinlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu
tufayli u O’zbekiston Respublikasining yangi Davlat ta’lim standarti va uning
kollejlar uchun dasturidan munosib o’rin egallagan. Bu o’yinni butun dunyoda
kichik ham, katta ham birdek qiziqib o’ynaydi. Vatanimizga basketbol o’yini
1920- yillardan kirib keldi. U hozirda barcha o’quv muassasalarining dasturiga
kiritilgan.Aslida, bu o’yin bundan 110 yil muqaddam AQSHda paydo bo’lgan. Uni
Springfild kolleji jismoniy tarbiya o’qituvchisi Jeyms Neysmit o’ylab topgan va
o’z talabalari bilan o’ynagan. O’sha paytlarda to’p hozirgidek halqaga otilmas,
balki oddiy savatga tashlanardi. „Basketbol“ inglizcha so’z bo’lib, u „basket“ —
„savat“, „bol“ — „to’p“ degan ma’noni anglatadi.Basketbol juda qiziqarli va
serqirra, harakatlarga boy o’yindir. O’yin chog’ida tezlik bilan oldinga chiqishlar,
14

birdaniga yon tomonlarga burilib to’xtab qolishlar, to’pni bir holatdan boshqa
holatga o’tkazib, to’satdan uni sherigiga uzatib yuborishlar, o’zi tezlik bilan bo’sh
joyga chiqib, yana o’sha to’pni ilib olib savatga otishlar yoki himoya to’siqlariga
uchrab, to’pni qaytarib berishlar ungagina xosdir. Son-sanoqsiz sakrashlar, shit
tagida hujumda bo’lib, undan chiqib savatga to’p tashlashlar ungagina
tegishli.Basketbol bilan shug’ullanish organizmning barcha muskullarini birdek,
har tomonlama rivojlanishiga yordam beradi. Tayanch-harakat apparati, ya’ni
suyak-muskul hamda bo’g’inlarning harakatchanligini, qon aylanish va nafas
olishni yaxshilashga ijobiy ta’sir ko’rsatadi hamda o’sib kelayotgan yosh
organizmning modda almashinuvini faollashtiradi. Jamoaning g’olibligi ular
to’plagan ochkolarning ko’p-kamligi bilan aniqlanadi. O’yinda jamoa savatiga
tushgan har bir to’p 2 yoki 3 ochkoga hisoblanadi.
Basketbol o’yini respublikamiz hayotiga 1920-yildan kirib kelgan va
hozirgacha o’quv muassalari dasturida mavjud.
Bu o’yinni AQSH ning Sppringfild kollejida Jeyms Neysmit degan jismoniy
tarbiya o’qituvchisi o’z talabalari bilan bundan 110 yil muqaddam o’ylab topgan.
Basketbol o’yinida 5 kishidan iborat bo’lgan ikkita jamoa ishtirok etadi.
O’yinda tushgan har bir to’p – 2 ochkodan hisoblanadi. Basketbol to’pining
og’irligi 600 dan 650 grammgacha bo’lishi zarur.
Basketbol maydonining o’lchami 28x15 bo’ladi. 12 yoshgacha bo’lgan
bolalar mini basketbolni kattlarga mo’ljallangan (28x15).Maydonda o’ynasalar
bo’ladi, ammo jarima to’pi 4 metrli masofa belgilanadi. Shchitning o’lchovi
90x120 sm, to’r o’rnatilgan halqaning kataligi 0,45m, to’rning kenglik joyi 0,30 m
bo’lib, shchitning o’zi yerdan 2 m 60 sm balandlikda o’rnatiladi. To’p og’irligi
450-500 gramm bo’ladi.Basketbol to’pining og’irligi 567 grammdan 650
grammgacha. Ba’zi hollarda, futbol to’pini ishlatsa ham bo’ladi. Chunki basketbol
o’yini paydo bo’lganda ancha vaqtgacha futbol to’pidan foydalanilgan.
Basketbol maydoni, asosan, tekis joylarga quriladi. Masalan, bino ichida taxta
yotqizilgan pol ustida ham, yaxshilab tekislangan hovlida ham, asfalt-beton
yotqizilgan yerda ham bo’lishi mumkin.Aytish joizki, basketbol maydoni
15

bo’lmagan maskanlarda ham uni vujudga keltirish juda oson. Masalan,
foydalanilmayotgan keng maydonlarda. Chunonchi, yerning katta-kichikligiga
qarab, maydonning hajmini 28 — 15 metr yoki undan kichikroq — 22 — 24 metr,
yoki 12 — 14 metr qilib tayyorlash mumkin. Maydonning yuzini yaxshilab
tekislab urib chiqish kerak, chunki koptok yerga tekkanda sakrashi lozim.
Mini-basketbol o’yini uchun 12 yoshgacha bo’lgan bolalarga ham
kattalarga mo’ljallangan (28 — 15 metrli) maydon ajratiladi, ammo jarima
to’pini tashlash uchun savatdan 4 metrli masofa belgilanadi. Shitning o’lchovi
90 · 120 sm bo’lib, unga savat yerdan 2 metr 60 sm balandlikda o’rnatiladi.
To’pning og’irligi 450 — 500 gramm bo’ladi. Basketbol savati rasmiy
maydonda temir halqali bo’lib, halqaning aylanasi 45 sm bo’ladi, unga savat
ingichka arqonchadan to’qiladi.
Halqaga o’rnatilgan savatning pastki qismi tor bo’lishi lozim, chunki
tashlangan to’p undan asta-sekinlik bilan o’tib tushishi kerak. Savatning
halqasi poldan 3 metr 5 sm balandlikka o’rnatiladi, toki bo’yi eng uzun
o’yinchilar ham savatga o’ziga yarasha mehnat qilib to’p tushirsinlar. Savat
shitga mumkin qadar puxta o’rnatiladi. Temirdan yasalgan ikki tomoni
qayirma mix bilan mustahkamlanadi. Shit oddiy taxtalardan yasalishi yoki
atrofi temirli oynasimon plastik materialdan ishlanishi mumkin.
Agarda haqiqiy halqa topilmasa, unda halqani qo’lbola qilib yasash ham
mumkin. Qo’lda yasalgan shitni 1,8 · 1,05 metrli halqali savati bilan
maydonning yon chizig’iga o’rnatilgan ustunga mahkamlash mumkin (54-
rasm). Bordi-yu, buning ham iloji bo’l-masa, bitta savatni devorga yoki
ustunga o’rnatib qo’yilsa, shunda ham asosiy o’yinlarni o’rgatish va ikki
tomonli mashg’ulotni o’tkazish mumkin.
Basketbol maydoni va uning o’lchamlari haqida
Basketbol maydonining markaziy chizig’i ikki tomonni, ya’ni jamoangizni
hujum va himoya zonalariga ajratib turadi. Maydonning yarim halqadan boshlab
markaziy chiziqqacha raqibning oldingi zonasi hisoblanib, ikkinchi yarmi sizning
16

himoya zonangizdir. Basketbol maydonining jarima to’pi tashlanadigan qismi 3
soniyalik zona deyiladi yoki chegaralangan zona deb ataladi. Sababi, sizning
jamoangiz to’p bilan mashg’ul bo’lgan paytda ushbu maydoncha ichida 3
soniyadan ortiq bo’lishga haqqi yo’q. 3 soniyalik zona go’yoki trapetsiya shakli
ko’rinishida bo’lib, u bir tomoni 6 m li, boshqa tomoni 5 m 80 sm uzunlikdagi
maydonning ikki tomondan yon chiziqlariga biriktirilgan. Trapetsiyaning yuqori
qismi 3 m 60 sm bo’lib, u yer jarima to’pini tashlash chizig’i deb ataladi.
Shu chiziqning o’rtasidan 1 m 80 sm radiusli aylana chiziladi, ya’ni
aylananing ichki tomonlarini punktir (uzuq) chiziqlar, tepa aylanasi — yarimdoira
esa silliq (yaxlit) chiziqlar bilan chiziladi. Trapetsiyaning yon chiziqlariga 3 ta 10
sm li chiziqlar chiziladi.Trapetsiyaning pastki uch burchagidan tortib birinchi kalta
chiziqqacha 1 m 80 sm, qolgan chiziqchalar esa 90 sm oralig’ida bo’ladi.
Maydonning o’rtasidagi doira markaziy chiziq hisoblanib, uning aylanasi 1 m 80
sm dan iborat. Basketbol o’yinini boshlash doimo shu markaziy doiradan, ya’ni
hakamning ikki jamoa o’yinchilarining o’rtasidan to’pni tepaga otib berishidan
boshlanadi. Basketbol o’ynaganda quyidagi sport kiyimi kiyiladi: mayka va trusi.
Maykaning ko’krak va orqa qismida o’yinchining tartib raqami tikilgan bo’ladi.
Har bir jamoaning o’z sardori bo’lishi va uning o’ziga xos belgilari bo’lmog’i
lozim.Har bir o’quv mashg’uloti boshlanishi oldidan sport kiyimlarining tayyorligi
(ayniqsa, poyabzalning tagi yumshoq bo’lishi)ni, taqilgan iðlarini ko’rib chiqish
kerak. Oyoq kiyimiga, hatto kiyilgan paypoqqa alohida e’tibor berish (eng yaxshisi
jun paypoq bo’lsin) va u qulay bo’lishi kerak. Sport kiyimi toza bo’lmog’i
zarur.Basketbol o’yini ochiq havoda, kun iliq paytlarda o’tkazilsa, yengil kiyinish
maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki o’yin vaqtida kuchli harakatdan organizm
qizib, kishi terlashi va kiyim nam bo’lib ketishi mumkin. O’yindan so’ng birdaniga
yechinib bo’lmaydi, chunki shamollab qolish mumkin.
Mashg’ulotda amal qilinadigan asosiy qoidalar
Mashg’ulot boshlanishidan oldin tayyorlov mashqlarini bajaring, tanani
qizdiring, qo’l panjalarini qisib-yozing, kaftlarni aylantiring, silkiting va hokazo.
Keyin oyoq uchlarida, tovonlarda yuring, so’ng oyoqlarni keng va dadil oldinga,
17

yonga tashlab yuring.Ilonizi qilib yuring, to’siqlardan oshib o’ting, aylanib
o’tishlarni, tez harakatlar bilan yugurishlarni, to’satdan oldinga engashib o’tishni,
to’xtashlarni, yugurishni o’zgartirib yurishlarni va ishoraga ko’ra bir oyoqdan
ikkinchi oyoqqa sakrab o’tishlarni, to’pni yerga urib olib yurishni, to’pni to’g’ri
chiziq bo’ylab olib yurishni, to’pni pastlab olib yurishni, bir va ikki to’pni olib
yurishlarni, to’xtab-to’xtab yurishni, yarim o’tirgan holatda yurishni, to’pni
oyoqlar orasidan chap va o’ng qo’l bilan olib, yerga urib yurishlarni bajaring.
Balandlikka joydan turib, bir oyoqda, ikkala oyoqda sakrashlarni, balandga
sakrab turib yarim o’tirish holatiga qaytishni va yana balandlikka prujinasimon
sakrashlarni 4—5 marta bajaring. Asta-sekin tinchlantiruvchi yurishlarga o’ting.
Maydonda tartib saqlang. O’yin tugagach, to’pni, albatta, o’z joyiga olib
borishga odatlaning.
Agar mashg’ulot sport zalida o’tkazilgan bo’lsa, undan so’ng zal havosini
yaxshilab almashtiring, yoritgichlarni tekshiring, jarohatlanishga sabab bo’ladigan
ortiqcha narsalarni zaldan chiqarib tashlang.
O’yin paytida sirpanib ketib jarohat olmaslik uchun maydonning nam, ho’l
joylarini qurigunicha toza latta bilan arting.
O’yinchining ko’rinishi doimo ozoda, xushbichim bo’lishi kerak. O’yin
paytida qo’l soati, taqinchoqlar, zirak va boshqa narsalarni yechib, bexavotir joyga
olib qo’ying, aks holda ular tan jarohatiga sabab bo’lib qolishi mumkin.
Basketbolchining dastlabki holati —tik turishi va joydan joyga siljib
yurishi
Basketbolchi maydon bo’ylab joydan joyga o’tib yurish uchun yurib,
sakrab, to’xtab, aylanib harakat qiladi. Tik turish dastlabki holat
bo’lib, eng qulay sanaladi. O’yinchilar himoyada bu holatni egallab
xohlagancha bir joydan ikkinchi joyga yugurib o’tadilar. Bunda,
ko’pincha, oyoqlar yelka kengligida bo’lib, gavda og’irligi ikkala
oyoqqa bir tekis tushiriladi. Tizzalar bukilgan holatda, gavdani biroz
oldinga tashlab, bel qismini to’g’ri ushlab, bosh ko’tarilgan holda, qo’llar esa
tirsakdan bukilgan va biroz yon tomonga qaratilgan holatda bo’ladi .
18

Basketbolchining turishi dastlabki tik holatda ham, o’rtacha pastroq holatda
ham bo’lishi mumkin.Dastlabki holat hujum paytida, agar himoya-chining bo’yi
past bo’lsa, baland uchib kelayotgan to’pni ilib olish yoki uzatish uchun, raqib
jamoasining halqasida turib to’pni tashlashda yoki shit tagida to’p uchun yakkama-
yakka kurashishda, baland uchib kelayotgan to’pni ushlashda egallanadi.
O’rtacha tik turish holati butun o’yin davomida qo’llanishi mumkin. Bunday
holat barcha texnik usullarda:
to’pni ilib olishda, harakatdagi turli o’zgarishlarda, to’pni yerga urib joydan
joyga o’tib yurishlarda, to’pni halqaga sakrab turib tashlashda juda qo’l keladi.Past
holatda turish to’pga egalik qilib turgan raqib jamoaning o’yinchisi bilan
kurashishga, past uchib kelayotgan to’pni to’satdan ushlab olishga va uzatishga,
bo’yi baland o’yinchiga qarshilik ko’rsatishga, qarshi jamoaning halqasiga tez
yorib o’tishga va to’pni pastlab olib yurishga juda qulaydir.
Yugurish. Basketbolchi yugurishining yengil atletikachining yugurishidan
farqi shundaki, bunda oyoqlar yerdan uzilmaganday, tovondan oyoq uchigacha
uzilmasdan to’liq bosib yurilganday tuyuladi va oyoq panjalari yumshoq
qo’yiladi.Basketbolchining yon tomonga sirpanib yurishlari . Chapgao’ngga,
oldinga-orqaga sirpanib yurishlari, ayniqsa, himoyada va xohlagan paytida
to’satdan to’p uchun kurashga qulaylik yaratib beradi. Shunda gavdaning og’irligi
birdek bir oyoqdan ikkinchi oyoqqa o’tkaziladi. Oyoq panjalari hamma vaqt
go’yoki maydondan ko’chmagan holda sirpanib yurganday bo’ladi. Oyoqlar
tizzadan bukilgan holda, gavda, bosh va qo’llar asosiy tik turish holatini saqlab
qoladi. Bunday yurishni o’rganish uchun quyidagi mashqlarni bajarish mumkin:
a) chap va o’ngga harakat qilib siljishlar;
b) oldinga va orqaga siljishlar;
d) aralash siljishlar: chapga va o’ngga, oldinga va orqaga, sherik bilan yuzma-
yuz turib, ko’zguda aks etgandek mashqlarni bajarish.
To ’ xtashlar ikki qadamlab va sakrab bajariladi . Qadamlab to ’ xtashda
basketbolchi yugurish maromini buzmasdan oxirgi qadamni kattaroq qilib
tovondan qo ’ yadi , so ’ ng tayanch oyog ’ ini bukib , ikkinchi oyog ’ ini oldinga
19

qo ’ yadi , shunda harakatni to ’ xtatib tayanch oyog ’ iga tiralib qoladi . Basketbolchi
sakrab to ’ xtagan 6 — Jismoniy tarbiyapaytlarda bir oyoq bilan depsinadi va
oldinga sakraydi . Havoda bukilgan oyoqlari yerga barobar yoki oldinma - keyin
qo ’ yiladi .
Burilishlar oldinga va orqaga bajariladi. Ular to’xtash bilan birgalikda
o’rgatiladi.
Ular orqaga,
oldinga tayanch joylashgan oyoqda, bir joyda turganda va hara-
katda, to’p bilan yoki to’psiz bajariladi. Basketbolchi tayanch oyog’i uchini yerdan
ko’tarmay turib, ikkinchi oyog’i bilan depsinadi va uni kerakli tomonga
yo’naltirib, burilishlarni bajaradi. Bunda oyoqlar bukilgan bo’lib, bir oyoq bilan bir
qadam nari oyoq tashlanadi.Albatta, bunday burilishlar, qadam tashlashlar
o’yinchining qo’liga to’p tushgach bajariladi.
To’pni bir joyda turib ilib olishda xohlagan oyoq bilan tayanch hosil qilinadi,
shunda to’p yerga urib yurilsa, bu „probejka“ bo’lmaydi. O’yinchilarning joydan
joyga o’tib yurishlari o’yin harakatini bildirsa, to’p bilan texnik usullarni o’rganish
— basketbolning asosi bo’lib hisoblanadi .
To’pni ilib olish va uzatishlar . To’pni ilib olish bir yoki ikki qo’llab bajariladi
. Bu harakatlar ko’krak va yelka balandligida, yuqorilab va pastlab hamda dumalab
va maydon bo’ylab uchib kelayotgan to’plarni ilish texnikasiga kiradi.Basketbolchi
to’pni ilib olish uchun har doim ikki qo’lini oldinga cho’zadi, panjalarini yarim
oysimon ochadi, bosh barmoqlarini bir-birlariga qaratadi, qolgan barmoqlari esa
oldinga-yuqoriga qaratilgan bo’lib, ular keng ochilgan, yarim bo’sh holatda
bo’ladi.
To’p barmoqlar uchiga tegishi bilan o’yinchi uni mahkam ushlab o’ziga tortib
oladi, ya’ni to’pning uchish tezligini pasaytirib, navbatdagi harakatlarni bajarish
uchun qo’llarini bukib o’ynashga qulay holatni egallaydi.
20

Pastdan uchib kelayotgan to’pni ushlab olish uchun u oyoqlarini ko’proq
bukib, biroz oldinga egiladi, to’g’rilangan qo’llar pastga tushiriladi va
panjalar to’pga qarata ochiladi. Shunday qilib, aytib o’tilgan usullar joyda
turganda, harakatda va sakrash paytlarida qo’llaniladi . To’pni ilib olgandan
so’ng endi uni uzatishga ham tayyor bo’lish kerak. To’pni uzatish
o’yinchilarning o’zaro harakatlarida asosiy texnik usullardan hisoblanadi.
O’yin davomida to’pni uzatishning turli usullari qo’llaniladi va uni
savatga tashlash amalga oshiriladi.To’pni uzatish juda qisqa muddatda,
qo’llarning tez harakati, gavdaning ustunligi va kaft panjalarini siltash
natijasida amalga oshiriladi. Bu ish himoyachining diqqatini to’p
uzatilayotgan o’yinchiga jalb qilmaslik hamda tezlik va aniqlik bilan to’pning
asosiy yo’nalishini raqibga sezdirmaslik maqsadida qilinadi. Zamonaviy
basketbolda ikki qo’llab ko’krakdan, yuqoridan, pastdan va qo’ldan qo’lga
to’p uzatishlar asosiy to’p uzatish usullari hisoblanadi
To’pni bir qo’llab uzatish va ilib olish usuli ham basketbolda ancha keng
tarqalgan bo’lib, o’yin maydonida istagan masofaga qo’llaniladi. Bir qo’lda
yelkadan to’pni uzatish texnikasi eng asosiy hisoblanib, bunda to’pni yaxshi tutib
turish, panjaning harakati bilan qo’ldan chiqib ketishi paytida uning yo’nalishini
21

o’zgartirib yuborish mumkin. O’yinchi to’pni o’ng qo’li bilan uzatish uchun qo’lini
bukib, uni o’ng yelkasiga shunday yaqinlashtirishi lozimki, bunda uning o’ng qo’li
to’pni orqasidan, chap qo’li esa uni old-past tomonidan tutib turishi, tirsaklar
pastga tushirilgan bo’lishi lozim.Basketbolchi o’ng qo’lini to’g’rilay turib, chap
qo’lini pastga tushiradi va panjaning keskin harakati bilan to’pni kerakli tomonga
uzatadi. Unutmangki, ushbu to’p uzatish texnikasi eng tez uslub hisoblanib, u
raqibining savatiga yaqinlashishga yordam beradi.
To’pni sherigingizning ko’krak qismiga uzatishga harakat qilsangiz, uni ilib
olishga qulaylik yaratgan bo’lasiz. To’pni sherigingizga faqat u kutib turgandagina
uzating.
Agar sherigingiz qarshingizdan yugurib kelayotgan
bo’lsa, unga to’pni aniq qilib sekingina uzatib qo’ya
qolganingiz ma’qul.
To’pni yuqoridan bir qo’llab uzatishda qo’lni to’g’ri,
orqaga va yuqoriga ko’tarib uzatiladigan tomonga qaratish
hamda chap yon bilan turib „kryuk“ usulini amalga oshirish
lozim. Buning uchun, avval, qo’llarni to’g’rilab pastga
tushirib, to’pni uzatadigan qo’lning kaftiga o’tkaziladi, yon
tomondan doira hosil qilib, boshni orqa tomonga ko’tarib, panjani keskin bukib,
to’pni sherigiga uzatadi.
To’pni pastdan bir qo’llab uzatish himoyachi to’pning yo yuqoridan yoki yon
tomonidan uzatilishiga to’sqinlik qilayotganda, ko’pincha, uzatishdan boshqa iloj
qolmagan paytlarda qo’llaniladi. To’pni maydonga urib uzatishlar o’yinchining bir
joyda turgan paytlarda, bir qo’l bilan bajariladi. U himoyachilar juda yaqin bo’lgan
paytlarda qo’l keladi. Bunda to’pni to’satdan urib himoyachining tayanch oyog’i
yonidan maydonga yo’naltiriladi. Shuningdek, to’pni bir qo’l bilan orqaga uzatish,
to’pni polga yaqin olib yurishda oldinga va orqaga uzatishlar ham mavjud, lekin bu
usullar maktab dasturida ko’rsatilmagan.To’pni yerga urib yurish texnikasi
shundan iboratki, basketbolchi maydondan sapchib-sakrab chiqayotgan to’pni
22

keng yoyilgan barmoqlari bilan kaftini silkitib yana qayta yerga uradi. Ammo
to’pning ustidan shapillatib urmaslik lozim.
To’pni yerga urib yurish va yugurishda gavda biroz oldinga to’g’ri
engashgan, oyoqlar bukilgan, bosh to’g’ri tutilgan holatda bo’lishi, qo’l
himoyachidan nariroq bo’lishi kerak.To’pni yerga urib yurishga o’rganishda to’pga
qaramay yurishga harakat qilinadi. Shuningdek, to’pni yerga urib yurishda o’ng va
chap qo’l bilan uni bir baland, bir past sakratib, almashtirib yurishning ham
ahamiyati katta. Chap qo’l bilan to’pni yerga urib yurishda o’ng oyoq yarim qadam
ilgariroq yuradi.
To’pni har qadamda urib olib yurishni o’rganib bo’lgandan so’ng to’pni yerga
urib asta yugurib olib yurishga o’rganish lozim. Ikkita to’pni baravariga yerga urib
yurishni ham sinab ko’ring va o’rganing.
To’pni yerga urib yurishda yo’nalishni, tezlikni, sakrash balandligini
o’zgartirib yurishlar, to’pni orqadan va oldindan o’tkazish hamda to’pga
qaramay yurishlar himoyachining kutilmagan to’siqlaridan o’tib ketishga
yordam beradi. Bundan tashqari, agar to’p chap qo’l bilan yerga urib yurilsa,
o’ng oyoq bilan oldinga qadam tashlanadi, to’p pastga-oldinga, o’ngga urib
yurilsa, o’ng qo’l bilan yo’nalishni o’zgartirib yuriladi.Basketbolda ko’proq
ikki xil usul qo’llaniladi: to’pni yuqoriroq va pastroq sapchitib yerga urib
yurish. To’pni me’yorida o’rtacha yerga urib yurish basketbolchining asosiy
turishidan boshlanadi. U qo’lini bukib, barmoqlarini keng yozib, erkin
holatda to’pni yerga uradi, shunda sakrab chiqqan to’pni yana barmoqlari
bilan tutib oladi.
To’pni past olib yurish—past turib, oyoqlar
tizzadan bukilib, to’pni tez-tez yerga urib yurish orqali
bajariladi. Bu usulni qo’llashning qulayligi shundaki,
bunda birdaniga tezlikni o’zgartirib, sherikni
chalg’ituvchi harakatlar qilib, to’g’ridan-to’g’ri raqib jamoaning halqasiga chiqish
mumkin.
23

Savatga to’p tashlash. Bir jamoa o’yin davomida o’rtacha hisobda savatga 60
marta to’p tashlashi aniqlangan. Lekin barcha tashlangan to’plar mo’ljalga aniq
yetib boradi, deb bo’lmaydi, shuning uchun to’pni mo’ljalga to’g’ri va aniq
tashlashga sabr-qanoat bilan o’rganish lozim.
To’p tashlashlarning eng ko’p tarqalgan usullari
quyidagicha: ikki qo’llab (pastdan, ko’krakdan, bosh
ustidan), bir qo’llab.
Ikki qo’llab pastdan to’p tashlashdan ko’proq qizlar
foydalanadilar.
Ushbu usulni qo’llash texnikasi quyidagicha:
oyoqlarni tizzadan bukib, to’pni ikki qo’llab ushlab, savatni aniq mo’ljalga olib,
oyoqlarni to’g’rilab, qo’llarni oldinga va yuqoriga ko’tarib, panjalar uchidan to’pni
chiqarib (to’pni o’ziga qaratib) otiladi. Qo’llar to’pning harakatiga mos ravishda
baland va oldinga ko’tariladi.
1.3. Basketbol jamoasida xamkorlikda harakatlanishni o‘rgatish
Basketbol o’yinni texnikasini bir tartibda
o’rganish uchun uning klassikafikatsiyadan
foydaniladi. Basketbol o’yinni 2 bo’limdan tashkil
topgan turli texnik priyomlar yordamida o’tkazildi.
Bu hujum texnikasi va himoya texnikasi har bir
bo’lim hujum va himoyadan qo’llaniladigan texnik
priyomlarning guruhlarning tashkil topadi. Usul gruppalari ularning har xil yo’llar
bilan bajarilishini o’z ichiga oladi. Oyoqlarni to’g’ri ishlata bilish va chalg’itish
usullari ikkala bo’limga ham qarashlidir. Usullarning ayrim bajarish yo’llari o’z
navbatida bajarilish harakteriga ko’ra bir biridan farq qiladi. Masalan usuli bir
joyda turib, harakatda bo’lganda yoki sakraganda bajarish mumkin.
Hujum texnikasi.
Hujumda qo’llaniladigan hujum texnikasi texnik priyomlarga to’pni ilish va
uzatish, uni yerga urib olib yurish, savatga otishlar , chalg’atishlar kiradi. Ular
24

maydonda harakat qilish to’xtalishlar va burilishlar kabi usullar bilan birgalikda
bajariladi. Bu usullarni bajarish eng qulay va mustahkam dastlabki holat
turishidan boshlanadi. Bunda oyoqlar bukilgan, gada bir oz oldinga egilgan,
uning og’irligi oyoqlarda barobar taqsimlangan, qo’llar to’pni olish va ushlab
turish uchun qulay holda ko’krak oldida bukilgan bo’lishi kerak. To’p keng
yoyilgan barmoqlar bilan kaftlarga to’liq tekizilmagan holda tutib turiladi.
Maydonda harakat qilish texnikasi.
Basketbolchi yurish, sakrash, to’htash va burilish yordamida maydonda
harakat qiladi. Bu guruhda priyomlarni oyoqlarning to’g’ri ishlashiga asoslanadi.
To’p bilan bajariladigan usullar texnikasi. To’pni ilish bir yoki ikki qo’llab
bajariladi. Bu harakatlar ko’krak va yelka balandligiga, yuqorilab (boshdan baland)
va pastlab (tizzadan past) hamda dumalab va maydondan sapchib kelayotgan
to’plarni ilishlarga ajratiladi.
O’rtacha balandlikda kelayotgan to’pni ikki o’qllab ilish eng asosiy
usullardan hisoblanadi. Basketbolchi bir oz bo’shashgan qo’llarni uchib kelayotgan
to’pga qarshi to’g’irlaydi. Panjalar yarim oysimot ochilgan bosh barmoqlarni bir-
birlariga qarab yo’naltirilgan, qolganlari esa oldinga yuqoriga qaratib keng
yoyilgan bo’ladi. To’p barmoqlarning ichiga tegishi bilanoq basketbolchi uni
mahkam ilib oladi, to’pning uchish tezligini kamaytiradi. Keyingi harakatlarni
bajarish uchun u qulay holatini egallaydi va qo’llarini bukib to’pni gavdaga
yaqinlashtiradi.
To’pni uzatish.
To’pni uzatish asosiy texnik usul
hisoblanadi. Uning yordamida
basketbolchilar o’zaro harakatlarini
bajaradilar. O’yin davomida uzatishning
har xil usullari qo’llaniladi. O’yin
sharoitiga qarab uzatishlar turli: dastlabki
holatlardan bir joyda turib harakatda
sakrab; har hil harakatlarda yaqin masofaga, uzoq masofaga, past va yuqori
25

troyektoriya bilan yo’nalish bo’yicha maydonning eni, bo’yi, diognali bo’ylab
bajarilishi mumkin. Ikki qo’llab ko’krakdan va yuqoridan to’p uzatish usullari
zamonaviy basketbolda ko’proq ishlatiladi. Ko’krakdan ikki qo’llab to’p uzatish
yaqin va o’rta masofadda bajaradigan o’zaro harakatlari paytida qo’llaniladi. Uni
bajarish uchun basketblchi turish holatida to’pni ko’krak oldida tutib turadi.
Qo’llar bukilgan, tirsaklar pastga tushirilgan bo’ladi. Barmoqlar joylashtirilgan,
bosh barmoqlar bir-birlariga qolganlari esa yuqoriga-oldindan qaratilgan bo’lishi
lozim. To’pni uzatish qo’llarning pastki-gavdaga, yuqoriga qarab dastlabki dira
bo’ylab ajariladigan harakati bilan bajariladi. Shundan so’ng qo’llar tez oldinga
qarab to’g’irlanadi. Uzatish panjalarining faol harakatlari bilan yakunlanadi.
To’pni yo’nalish tezligini oshirish uchun basketbolchi oyoqlarni to’hrilashi yoki
qadam qo’yishi mumkin.
Savatga to’p otishlar. O’yinning yakuniy natijasi savatga otiladigan
to’plarning aniqligi bilan bog’liq Ular har xil: yaqin (3 metrdan ortiq)
masofalarda bajariladi. Otishlar xarakteriga sakraganda to’plarni savatga bir va
ikki qo’llab otish mumkin.Xoirgi kunda to’plar savatga himoyachilarning qattiq
qarshiligi ostida otiladi. SHuning uchun, to’pning savatga aniq borishga
oyoqlarning, qo’llarning, ayniqsa, panjalarning to’g’ri ishlashi, aniq mo’ljal olish
shu sharoitga mos samarali usulni tanlash shu bilan birga, basketbolchining
muvozanat saqlashiga va har xil sharoitda qiyin kordinatsiyali harakatlari bajarish
imkoniyatlarini yaratish uchun ma’lum mushak guruhlarini bo’shashtirish
qobiliyatlariga ega bo’lish katta ahamiyatga ega.
Zamonaviy basketbolda to’pni savatga sakraganda bir qo’llab otish shitdan
qaytgach to’pni qayta otish, “Kryuk” usulida va yuqoridan pastga otish kabi
usullar katta ahamiyatga ega.
To’pni yerga urib yurish.
To’pni bir qo’llab ketma-ket yerga urish to’pni yerga urib yurish deyiladi. Bu usul
bir joyda turganda, yurganda va asosan, yugurganda bajariladi. Bu usul to’pni
basketbolchining harakat qilishga qo’llaniladigan asosiy usul hisolanadi. To’pni
yerdan har xil: yuqoriroq va pastroq, sapchitib turib yurish mumkin. U qo’lni
26

bukib, to’pni bir oz yuqoriga ko’taradi so’ng uni yana maydonga ma’lum burchak
bo’yicha keskin itaradi.To’p pastroq sapchib yerga urib yurilganda oyoqlar
ko’proq bukiladi. To’pni tizzadan pastga tez-tez yerga urit yurishga oyoq va
qo’llarning har bir ma’lumda ishlashi, chap va o’ng qo’llarni barobar ishlata
bilish, harakatni yuqoriga tezlikda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir.
Chalg’itishlar. Asosiy maqsadni bajarishdan avval uni berkitib himoyachining
diqqatini chalg’itish uchun hujumchi bajaradigan harakatlar chalg’itishlar deb
ataladi. Ko’pchilik texnik usulllar yoki ularning qo’shilmas chalg’itish harakati
sifatida qullanishi mumkin. Chalg’itishlar qo’llanilayotgan priyomlarga mos
sur’atda bajarilishi kerak. Bunda muvozonat saqlanib qolishi shart. Chalg’itish
harakatlarini bir marta yoki bir necha marta bajarish mumkin. Ular to’psiz va
to’p bilan bir joyda turganda va harakatda bo’lganda bajarilish mumkin.
Harakat paytida chalg’atishlarni bajarish qiyinroq hisoblanadi. Himoya
texnikasi. Jamoaning hamma basketbolchilari himoyada samarali o’ynay olishlari
kerak. Buning uchun eng avvalo mavjud himoya texnikasining hamma usulllarini
egallash lozim. Himoya texnikasi 2 guruhga: maydonda harakat qilish texnikasi
to’pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasiga bo’linadi.
To’pni egallash va harakat qilish texnikasi. To’pni olib qo’yish. Bu usulni
bajarish uchun to’p o’zatayotgan basketbolchlarning harakatlarini diqqat bilan
kuzatish, to’pning yo’nalish tomonini oldindan aniqlash va to’g’ri pozisiyani
tanlash zarur. Himoyadagi basetblchi to’p uzatish vaqtida uni olib qo’yish
maqsadida o’zini to’sib turgan hujumchining oldindan to’pga qarshi chiqishi
uchun turgan joyidan keskin qo’zg’alishi lozim. Bunda oxirgi qadamning katta
qo’yilishi, gavda va qo’llar to’ga qaratilgan bo’lishi kerak.
Basketbol o’yini kelib chiqishi va dastlabki qoidalari
27

Basketbol o’yini ham sport o’yinlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu
tufayli u O’zbekiston Respublikasining yangi Davlat ta’lim standarti va uning
kollejlar uchun dasturidan munosib o’rin egallagan.
Bu o’yinni butun dunyoda kichik ham, katta ham birdek qiziqib o’ynaydi.
Vatanimizga basketbol o’yini 1920- yillardan kirib keldi.
U hozirda barcha o’quv muassasalarining dasturiga kiritilgan.Aslida, bu o’yin
bundan 110 yil muqaddam AQSHda paydo bo’lgan. Uni Springfild kolleji
jismoniy tarbiya o’qituvchisi Jeyms Neysmit o’ylab topgan va o’z talabalari bilan
o’ynagan. O’sha paytlarda to’p hozirgidek halqaga otilmas, balki oddiy savatga
tashlanardi. „Basketbol“ inglizcha so’z bo’lib, u „basket“ — „savat“, „bol“ —
„to’p“ degan ma’noni anglatadi.Basketbol juda qiziqarli va serqirra, harakatlarga
boy o’yindir. O’yin chog’ida tezlik bilan oldinga chiqishlar, birdaniga yon
tomonlarga burilib to’xtab qolishlar, to’pni bir holatdan boshqa holatga o’tkazib,
to’satdan uni sherigiga uzatib yuborishlar, o’zi tezlik bilan bo’sh joyga chiqib,
yana o’sha to’pni ilib olib savatga otishlar yoki himoya to’siqlariga uchrab, to’pni
qaytarib berishlar ungagina xosdir. Son-sanoqsiz sakrashlar, shit tagida hujumda
bo’lib, undan chiqib savatga to’p tashlashlar ungagina tegishli.Basketbol bilan
shug’ullanish organizmning barcha muskullarini birdek, har tomonlama
rivojlanishiga yordam beradi.Tayanch-harakat apparati, ya’ni suyak-muskul hamda
bo’g’inlarning harakatchanligini, qon aylanish va nafas olishni yaxshilashga ijobiy
ta’sir ko’rsatadi hamda o’sib kelayotgan yosh organizmning modda almashinuvini
faollashtiradi.Basketbol o’yinida besh kishidan iborat ikkita jamoa ishtirok etadi.
O’zaro raqib hisoblangan har bir jamoaning asosiy vazifasi — bir-birlarining
savatiga iloji boricha ko’proq to’p tashlash. O’yin chog’ida qaysi jamoa
o’yinchisining qo’liga to’p tushsa, o’sha jamoa, o’z o’yinchilari bilan raqibiga
qarshi hujumga o’tishga haqli. Bordi-yu, jamoa qo’lidagi to’pni yo’qotib qo’ysa, u
barcha 5 o’yinchisi bilan himoyaga o’tadi. Jamoaning g’olibligi ular to’plagan
ochkolarning ko’p-kamligi bilan aniqlanadi.
O’yinda jamoa savatiga tushgan har bir to’p 2 yoki 3 ochkoga hisoblanadi.
Basketbol o’yini respublikamiz hayotiga 1920-yildan kirib kelgan va hozirgacha
28

o’quv muassalari dasturida mavjud. Bu o’yinni AQSH ning Sppringfild kollejida
Jeyms Neysmit degan jismoniy tarbiya o’qituvchisi o’z talabalari bilan bundan 110
yil muqaddam o’ylab topgan.
Basketbol o’yinida 5 kishidan iborat bo’lgan ikkita jamoa ishtirok
etadi.O’yinda tushgan har bir to’p – 2 ochkodan hisoblanadi. Basketbol to’pining
og’irligi 600 dan 650 grammgacha bo’lishi zarur.
Basketbol maydonining o’lchami 28x15 bo’ladi. 12 yoshgacha bo’lgan
bolalar mini basketbolni kattlarga mo’ljallangan (28x15).Maydonda o’ynasalar
bo’ladi, ammo jarima to’pi 4 metrli masofa belgilanadi. Shchitning o’lchovi
90x120 sm, to’r o’rnatilgan halqaning kataligi 0,45m, to’rning kenglik joyi 0,30 m
bo’lib, shchitning o’zi yerdan 2 m 60 sm balandlikda o’rnatiladi. To’p og’irligi
450-500 gramm bo’ladi.Basketbol to’pining og’irligi 567 grammdan 650
grammgacha. Ba’zi hollarda, futbol to’pini ishlatsa ham bo’ladi. Chunki basketbol
o’yini paydo bo’lganda ancha vaqtgacha futbol to’pidan foydalanilgan.
Basketbol maydoni, asosan, tekis joylarga quriladi. Masalan, bino ichida taxta
yotqizilgan pol ustida ham, yaxshilab tekislangan hovlida ham, asfalt-beton
yotqizilgan yerda ham bo’lishi mumkin.Aytish joizki, basketbol maydoni
bo’lmagan maskanlarda ham uni vujudga keltirish juda oson. Masalan,
foydalanilmayotgan keng maydonlarda. Chunonchi, yerning katta-kichikligiga
qarab, maydonning hajmini 28 — 15 metr yoki undan kichikroq — 22 — 24 metr,
29

yoki 12 — 14 metr qilib tayyorlash mumkin. Maydonning yuzini yaxshilab
tekislab urib chiqish kerak, chunki koptok yerga tekkanda sakrashi lozim.
Mini-basketbol o’yini uchun 12 yoshgacha bo’lgan bolalarga ham kattalarga
mo’ljallangan (28 — 15 metrli) maydon ajratiladi, ammo jarima to’pini tashlash
uchun savatdan 4 metrli masofa belgilanadi. Shitning o’lchovi 90 · 120 sm bo’lib,
unga savat yerdan 2 metr 60 sm balandlikda o’rnatiladi.
To’pning og’irligi 450 — 500 gramm bo’ladi. Basketbol savati rasmiy
maydonda temir halqali bo’lib, halqaning aylanasi 45 sm bo’ladi, unga savat
ingichka arqonchadan to’qiladi.Halqaga o’rnatilgan savatning pastki qismi tor
bo’lishi lozim, chunki tashlangan to’p undan asta-sekinlik bilan o’tib tushishi
kerak. Savatning halqasi poldan 3 metr 5 sm balandlikka o’rnatiladi, toki bo’yi eng
uzun o’yinchilar ham savatga o’ziga yarasha mehnat qilib to’p tushirsinlar. Savat
shitga mumkin qadar puxta o’rnatiladi. Temirdan yasalgan ikki tomoni qayirma
mix bilan mustahkamlanadi. Shit oddiy taxtalardan yasalishi yoki atrofi temirli
oynasimon plastik materialdan ishlanishi mumkin. Basketbol o’ynaganda quyidagi
sport kiyimi kiyiladi: mayka va trusi.
30

II.BOB Basketbol o‘yinida himoyada guruh bo‘lib xarakatlanish
2.1 Basketbol o‘yin ida himoyada guruh texnikasi va taktikasi
Taktika – baskеtbol nazariyasi va amaliyotida o‘yin jarayonining rivojlanish
qonuniyatlarini, sport kurashining olib borish vositalarini, usullari va formalarini
hamda ularni muayyan raqibga qarshi qo‘llashni o‘rganadigan bo‘limdir. Baskеtbol
taktikasi o‘yini olib borishda qo‘llaniladigan juda ko‘p vositalarga, usullarga va
sistеmalarga boydir. Jamoalar hujumni yoki himoyachi yakka, guruh va jamoa
taktik xarakatlari yordamida uyushtiradi. Oldingi chiziq baskеtbolchilari (markaziy
o‘yinchi va hujumchilar), asosan, shitga nisbatan yaqin va o‘rta pozitsiyalardan
hujum tashkil qilib va uni yakunlab hamda shu pozitsiyalarning o‘zidan raqibga
qarshilik ko‘rsatib, xarakat qiladilar. Orqa chiziq baskеtbolchilari (himoyachilar)
savatga uzoq masofalaridan hujum qilish va raqib shiti tagiga yorib o‘tish bilan
birga, kombinatsiyali o‘yinlarni hamda o‘z shitiga nisbatan uzoqroqda raqib
hujumini buzishlarni tashkil qiladilar. Taktik tayyorgarlik, avvalo, har xil
ko‘rinishdagi murakkab harakatlarni o‘rganishni taqozo qiladi. Murakkab
harakatlar dеganda, baskеtbolchilardan birining savatga hujum qilish uchun sharoit
yaratishga yo‘naltirilgan, aniq tizim chеgarasida guruh yoki jamoaning hamma
o‘yinchilari tomonidan ilgaridan o‘rganilgan va o‘zaro kеlishilgan harakatlar
tushuniladi. Murakkab harakatlar, o‘yin sur’ati kabi, to‘pni olib yurish, o‘yinga
kiritishning turg‘un holatlarida ham qo‘llanishi mumkin (bahsli to‘p yoki
boshlang‘ich tashlash paytida, yon chiziqdan yoki en chiziqdan tashlash paytida
yoki jarima otish paytida). Baskеtbolchilar maydonda har bir hujum va himoya
tizimiga xos joylashadilar va maxsus xaraktеrda harakat qiladilar. Tizimlarning
ichidan asosiy tamoyillarni saqlab qolgan ayrim bo‘limlarga ajratiladi. Bular yakka
va guruh harakatlar bilan farqlanadi. Shakli bo‘yicha taktik harakatlar faol yoki
sust bo‘lishi mumkin. Zamonaviy baskеtbolda ko‘proq o‘yinning faol shakllari
qo‘llaniladi. Hujum va himoyada qo‘llaniladigan taktik harakatlar qarama - qarshi
vazfalarni yеchish uchun qo‘llaniladi. Shuning uchun taktika ikki katta bo‘limga –
hujum taktikasi va himoya taktikasiga ajratiladi.
Taktika tasnifnomasi. Taktikaning har bir bo‘limi o‘yinchilar harakatini
tashkil qilish tamoiliga qarab yakka, guruhli va jamoaliga bo‘linadi. O‘z navbatida,
har bir guruh o‘yinni olib borish ko‘rinishini hisobga olib, ko‘rinishlarga bo‘linadi
(masalan, yakka harakatlar, hujum davomida o‘yinchining to‘psiz harakati va
o‘yinchining to‘p bilan harakati ham bo‘linishi mumkin). Uyin harakatlarining
aniq mazmuniga qarab ko‘rinishlar usullarga bo‘linadi. Bajarishning har xil
xususiyatlariga ega bo‘lgan usullar bo‘limlarning paydo bulishiga sabab bo‘lishadi.
31

Masalan, markaziy o‘yinchi orqali hujum qilish tizimi pozitsion hujum qilish
usullaridan biri hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida tayangan markaziy o‘yinchilar
sonini hisobga olib, bu tizim uncha bo‘limga ega bo‘lishi mumkin: bitta markaziy
o‘yinchi orqali, ikkita va uchta markaziy o‘yinchilar orqali hujum qilish.
Hujum taktikasi . Hujumdagi eng katta vazifa – bu raqibning himoyadagi
harakatlari tartibini buzish va savatga to‘p otishda yakka qarshilikni y е ngish
hisoblanadi. Zamonaviy bask е tbol hujumning t е zt е z va qisqa vaqt davomida
uyushtirilishi bilan tavsiflanadi. Hozirgi kunda himoyadan hujumga o‘tish t е zligi,
taktik murakkab harakatlarni bajarish t е zkorligi va aniqligi oshdi. Buning
natijasida t е xnik usullarni bajarish vaqti qisqardi. Hujum qiluvchi jamoaning bosh
maqsadi – raqib savatiga to‘p tashlashdir 24 soniya ichida bunga erishish uchun
uyushtirilgan ilgaridan o‘ylab qo‘yilgan va to‘pni raqib shitiga yaqinlashtirishga
mo‘ljalllangan yaxshi tayyorlangan yo‘llardan, hujumni b е vosita o‘tkazish va
shitdan qaytgan to‘p uchun kurash imkoniyatini ta’minlash uchun, shu yakunlovchi
kurash uchun qulay sharoitlar tuzishdan foydalanish k е rak. Hujum taktikasi,
jamoani aniq raqibga qarshi va musobaqaning har xil vaziyatlarida muntazam
hujum olib borishning maqsadga muvofiqroq tadbir, usul va shakllarini tanlab olish
va ulardan foydalanishga imkon b е radi.
Yakka harakatlar. Har bir bask е tbolchi jamoada bajaradigan vazifasidan
qat’iy nazar, hujumda katta faollik ko‘rsatishi lozim. Buning uchun u hujum
usullarini puxta va malakali egallagan bo‘lishi, o‘yin sharoitini diqqat bilan
kuzatishi, aniq vaziyatga eng mos jarayon va harakatlarni t е z hamda to‘g‘ri tanlay
olishi k е rak.
Bunda maydonda o‘z maqsadlarini bajarishda qo‘rqmaslik va ijodkorlik hal
qiluvchi ahamiyatga egadir. Hujumchining yakka taktik harakatlari ikki vazifani
hal qiladi: o‘z harakatlarini bajarish uchun ma’lum sharoitlar yaratish va aniq
vaziyatga qarab t е xnik usullarni samarali qo‘llash. Bu vazifalarni bajarish uchun
bask е tbolchilar to‘psiz va to‘p bilan harakat qiladilar. Joy tanlash va himoyachi
ta’qibidan qutilish asosiy to‘psiz harakatlardan hisoblanadi. To‘psiz hujum
qilayotgan bask е tbolchi to‘p qabul qilish, to‘pli sh е rigiga himoyachidan ozod
32

bo‘lishdan yordam b е rish uchun maydonda ma’lum vaziyatni tanlaydi. Joy tanlash
to‘xtashlar, burilishlar bilan birga yo‘nalishni, usullarni va t е zlikni o‘zgartirib,
maydonda harakat qilish bilan bajariladi. Ko‘rsatilgan usullardan tashqari
chalg‘itishlar ham katta ahamiyatga ega. To‘p bilan harakat qilayotgan
bask е tbolchi eng avval himoyachidan qutulishga va savatga to‘p otishga harakat
qiladi yoki o‘ziga bir n е cha himoyachilarning diqqatini jalb qiladi va
himoyachidan bo‘shagan sh е rigiga to‘p uzatadi. Shu maqsadda bask е tbolchi aniq
vaziyatga muvofiq usulni: uzatishni; y е rga urib yurishni; to‘pni savatga otishni
yoki chalg‘itishni ishlatadi. To‘pni uzatish - eng asosiy taktik harakat hisoblanadi.
Chunki savatga hujum uyushtirishning natijasi uzatishning yo‘nalishiga va o‘z
vaqtida bajarilganligiga bog‘liq. Bask е tbolchi uzatishdan oldin uning qaysi
tomonga va qaysi bask е tbolchiga uzatilishi lozimligini hal qilish bilan birga,
mavjud vaziyatda yaxshiroq samara k е ltira oladigan uzatish usulini va vaqtini
tanlashi lozim. To‘pni y е rga urib yurish-to‘pli bask е tbolchining asosiy yakka
joydanjoyga ko‘chish vositasi hisoblanadi. To‘pni y е rga urib yurish hujumchi,
himoyachilar tomonidan yaqindan to‘silganda, to‘pni uzatishdan yoki savatga
otishdan oldin raqibni aldab o‘tishda, himoyachilarni o‘ziga jalb qilishda, vaziyatni
almashtirishga to‘g‘ri k е lganda qo‘llanilgani ma’qul. O‘yinning o‘zgaruvchan
vaziyatini kuzata bilish to‘pni y е rga urib yurishda katta ahamiyatga ega. Savatga
to‘p otish katta ma’suliyat bilan bajarilishi k е rak, chunki to‘p savatga tushmasa,
uni raqib egallab olishi mumkin. Bask е tbolchi har gal savatga to‘p otishdan avval
o‘zining va raqib jamoasi bask е tbolchilarining maydonda joylashishini, shitga
nisbatan o‘zining vaziyatini hisobga olishi, qulay dastlabki holatni egallashi lozim.
Masalan, hujumchi qulay turish holatini egallagan, himoyachi otishning
bajarilishiga halaqit b е ra olmaydigan, sh е riklari esa savatga tushmay qaytgan
to‘pni olishga tayyor bo‘lganlaridagina, to‘p o‘rta va uzoq masofalarda savatga
otilgani ma’qul.
Guruhli harakatlar. Hujum qilayotgan jamoada harakatlarni muvaffaqiyatli
amalga oshishi, ko‘pincha, bask е tbolchilarning o‘zaro k е lishib harakat qilishlariga
bog‘liq. Ikki yoki uch bask е tbolchining o‘zaro harakatlarning har hil holatlari
33

hujumda eng ko‘p uchraydigan guruhli harakatlardan hisoblanadi.
Bask е tbolchilarning o‘zaro harakatlari raqiblarning soni t е ng yoki t е ng bo‘lmagan
hollarda amalga oshirilishi mumkin. Hujumchilarning soni ko‘p bo‘lgan paytlarda,
himoyachilarni chalg‘itish uchun, ko‘pincha, maydonda to‘g‘ri joylashish, to‘p
bilan va to‘psiz to‘g‘ri chiziq bo‘ylab harakat qilish, to‘pni ochiq turgan
bask е tbolchiga uzatishlar qo‘llaniladi. Himoyachilarning soni hujumchilarning
soniga t е ng yoki ulardan ortiq bo‘lgan qarama-qarshi chiziqlar bo‘ylab harakatlar
hamda to‘sib qo‘yishlar qo‘llanilgani ma’qul. Ikki bask е tbolchining eng oddiy
o‘zaro harakatlarga: yaqinroq joylashgan sh е rigiga to‘p uzatish, oldinga chiqish va
bir shchitdan ikkinchi shchitga qarab harakat qilayotganda yoki maydonnning
ma’lum qismida to‘pni qaytarib olish (“uzatish va chiqish”); to‘pni y е rga urib
yurmasdan, y е rga urib yurib va qo‘ldan-qo‘lga uzatib harakat qilishlar kiradi.
To‘sish, bu ikki bask е tbolchining o‘zaro taktik harakatidir. Bunda bir bask е tbolchi
ikkinchi bask е tbolchining himoyachi ta’qibidan ozod qiladi yoki o‘zi ozod bo‘ladi.
Buning uchun to‘siq qo‘ymoqchi bo‘lgan bask е tbolchi sh е rigini ta’qib qilayotgan
himoyachiga yaqinlashib, uning o‘z raqibi k е tidan harakat qilishi mumkin bo‘lgan
yo‘lini to‘sishi yoki u savatga to‘p tashlashga halaqit b е rayotgan bo‘lsa, shunga
qarshi chora ko‘rishi lozim. To‘siq qo‘yayotgan bask е tbolchining harakatlari sust
va faol bo‘ladi. Bask е tbolchi to‘siq qo‘ygandan so‘ng joyda qolishi (sust to‘siq)
yoki himoyachining yo‘lini to‘sib, o‘z sh е rigi bilan harakat qilishi yoki o‘zi ozod
bo‘lishga intilishi lozim (faol to‘siq). To‘psiz harakat qilayotgan bask е tbolchilar
bajaradigan to‘siqlar. Bunda to‘siq qo‘ygan bask е tbolchi ham, to‘siq yordamida
ta’qib qilinishdan ozod bo‘lgan bask е tbolchi ham to‘pni egallamagan bo‘ladilar.
Bunday to‘siqlar, asosan, hujumchini to‘p qabul qilib olishi uchun ozod qilish
maqsadida qo‘llaniladi. Ular uch bo‘limga bo‘linishadi:
1) ozod bo‘lishi lozim bo‘lgan bask е tbolchi joyida turadi, to‘siq qo‘yuvchi uning
himoyachisiga yaqinlashadi;
2) 2) joyida turib to‘siq qo‘ymoqchi bo‘lgan bask е tbolchiga tomon ozod
bo‘lmoqchi bo‘lgan bask е tbolchi harakat qiladi;
3) bask е tbolchilarning ikkalasi ham bir-birlariga qarab harakat qiladilar.
34

To‘p bilan harakat qilayotgan bask е tbolchilar bajaradigan to‘siqlar. Bunday
to‘siqlar ikki turda qo‘llaniladi:
1) to‘pni egallagan bask е tbolchini ozod qilish uchun to‘psiz bask е tbolchi to‘siq
qo‘yadi. Ta’qibdan ozod bo‘lish uchun bask е tbolchi joyida turishi, yoki to‘pni
y е rga urib yurib sh е rigi tomonga harakat qilishi mumkin;
2) to‘siq to‘p egallagan bask е tbolchi tomonidan qo‘yiladi. To‘siq qo‘yuvchi
bask е tbolchi sh е rigi qarshisiga to‘p bilan chiqadi. U bilan yonmayon k е lgan
paytda esa to‘xtaydi va uning himoyachisiga orqasini o‘girib, yo‘lini to‘sadi,
so‘ngra to‘pni sh е rigiga uzatadi.
Uch bask е tbochining o‘zaro harakatlari murakkabroq va xilma-xildir. Eng k е ng
tarqalgan harakatlarga quyidagilar kiradi: uchburchak bo‘lib joylashib, bir joyda va
bir shitdan ikkinchi shitga harakat qilib, to‘p uzatish; uch bask е tbolchining
qarama-qarshi harakatida to‘pni y е rga urib yurish va uni qo‘ldan-qo‘lga uzatish;
k е sishgan yo‘l bilan harakat, bir marta takroriy va ikki bask е tbolchi tomonidan
qo‘yilgan to‘siqlar. Jamoa harakatlari. Hujumda jamoa harakatlari har xil o‘ziga
xos ikki o‘yin tizimi orqali amalga oshiriladi. Ikkala tizimni mukammal egallash
va ularni jamoa tarkibiga, aniq musobaqa sharoitlariga va raqib o‘yinchining
xususiyatlariga qarab qo‘llash jamoaning mahoratini b е lgilaydi. T е z yori bo‘tish -
zamonaviy bask е tbolda hujumning eng o‘tkir qurolidir. T е z yorib o‘tish tizimining
qay darajada egallanishi jamoaning eng katta musobaqalardan qanday natijalarga
erisha olishini b е lgilaydi. Bu tizimdagi asosiy xususiyat hujumni tashkil qilish va
amalga oshirish juda qisqa vaqt (asosan, 3-6 soniya) ichida o‘tishidir.
Hujumchilar to‘pni egallaganlaridan so‘ng uni katta t е zlikda oldinga uzatib yoki
t е z y е rga urib yurib, o‘z shchitidan raqib shchitigacha bo‘lgan masofani qisqa
vaqtda o‘tishga va raqibning himoyani to‘g‘ri uyushtirishiga imkon b е rmaslikka
harakat qiladilar. T е z yorib o‘tish samarali bajarilishi uchun quyidagilar katta
ahamiyatga ega:
1) bask е tbolchilardagi s е zgirligi va taktik fikr qilishning yuqori t е zligi;
2) harakat qilish t е zligi va t е zlikka bo‘lgan qadamlilikning yuqoriligi;
3) t е xnik usullarni yuqori t е zlikda aniq bajarish;
35

4) taktik bo‘limlarning hilma-hilligi;
5) yuqori sur’atdagi o‘yinlarga psixik tayyorgarlik.
T е z yorib o‘tish tizimi muntazam takomillashib, hozirgi paytda quyidagilar
bilan tavsiflanadi:
1) t е z yorib o‘tishni qo‘llashga harakat qilinadigan sharoitlarning ko‘payishi (t е z
yorib o‘tishni har xil vaziyatlarda amalga oshirishga kirishish);
2) t е z yorib o‘tishda ko‘p sonli bask е tbolchilar ishtirokida ularning guruh
harakatlari bilan qatnashish;
3) t е z yorib o‘tishning rivojlanishidagi barcha davrlarda harakatlarni aniq tashkil
qilish va o‘rganilgan murakkab harakatlarni samarali qo‘llash;
4) himoyachilar son jihatdan ortiq yoki t е ng bo‘lgan hollarda qat’iylik bilan
hujumni oxiriga y е tkazish;
5) savatga to‘p otish xarakt е rini o‘zgartirish, masofani esa uzaytirish.
T е z yorib o‘tishda hujumning rivojlanishi uch davrga ajratiladi:
1) boshlang‘ich davr;
2) yorib o‘tishning rivojlantirish davri;
3) yorib o‘tishning oxiriga y е tkazish davri.
T е z yorib o‘tishning boshlanishidanoq muayyan o‘yin vaziyatiga, chunonchi
o‘z sh е riklari va raqiblarning joylashishiga, hujumchilar ko‘rsatayotgan
qarshilikning tavsifini hujumning maydon o‘rtasidan yoki yon chiziq bo‘ylab
rivojlanayotganligiga qarab bask е tbolchilarning o‘zaro harakatlaridagi har xil
bo‘limlar qo‘llaniladi: - to‘pni o‘zaro uzoq masofaga uzatib, harakat qilish; -
bask е tbolchilar joylarini almashtirmasdan harakat qilayotganlarida to‘pni o‘zaro
qisqa masofaga uzatishlar bilan harakatlar qilish; - o‘zaro joy almashib va qisqa
masofaga to‘p uzatib harakat qilish; - uzoq masofaga to‘pni y е rga urib yurish
usulni qo‘llab o‘zaro harakatlar; - yon chiziqlar bo‘ylab raqib himoyasini t е z yorib
o‘tish.
36

Pozitsion hujum. Pozitsion hujumning asosiy mazmuni shundaki,
hujumchilar va himoyachilar son jihatdan t е ng hollarda hujum harakatlari yaxshi
tashkil qilingan himoyaga qarshi aniq pozitsiyalardan turib amalga oshiriladi.
2.2 Basketbol o‘yinida to‘pni jamoviy uzatish texnikasi
To‘xtashlar. Vaziyatga qarab o‘yinchi, keskin yugurishlar va yugurish
yo‘nalishini o‘zgatirishlar bilan bir qatorda raqib ta’qibidan bir oz bo‘lsa ham
qutilishga, bo‘sh joyga chiqishga va keyingi hujum harakatlari uchun imkoniyatga
ega bo‘lish maqsadida kutilmagan (qo‘qqisdan) to‘xtashlardan foydalanadi.
To‘xtalish ikki uslubda sakrab va ikki qadam bilan amalga oshiriladi.
Burilishlar. Hujumchi himoyachidan qutilish uchun, to‘pni urib chiqarishidan
saqlash uchun fintlarini ishlatib, so‘ng savatga hujum qilish uchun burilishlardan
foydalanadi. Burilishning ikkita oldinga va orqaga burilish usuli bor.
Oldinga burilish basketbolchi yuzi bilan qayoqqa qaragan bo‘lsa, shu tomonga
qadam tashlab o‘tish yo‘li bilan bajariladi, orqaga burilish esa – u orqasi bilan
qaysi tomonga qadam tashlab o‘tish yo‘li bilan bajariladi.
To‘p bilan bajariladigan usullar (texnikasi). To‘p bilan bajariladigan
usullar quyidagi texnik malakalarni: to‘pni ilib olish, uzatish, urub yurish va to‘pni
savatga otishni o‘z ichiga oladi.
To‘pni ilib olish – bu malakaning yordamida o‘yinchi ishonarli ravishda
to‘pni egallab olish va u bilan keyingi hujum harakatlariga kirishishi mumkin.
To‘pni ilib olish, keyinchalik to‘pni oshirib berish, olib yurish yoki otishni
bajarish uchun ham dastlabki holat hisoblanadi, shuning uchun harakatlar o‘z
tuzilishsi bilan keyingi usullarni aniq va qulay bajarilishini ta’minlashi lozim.
O‘yinchi to‘pni xali ilmay turib, uni keyin qayoqqa va kimga uzatishni bilishi
kerak.
To‘pni ikki qo‘l bilan ilib olish. To‘pni ikki qo‘l bilan ilib olish, to‘pni
egallashning eng oddiy va shu bilan birga ishonchli usuli hisoblanadi.
Tayyorlov qismi: agar to‘p o‘yinchiga ko‘krak yoki bosh balandligiga
yaqinlashayotgan bo‘lsa, unda qo‘llarni to‘pga qarshi chiqarish, bo‘sh barmoqlar
va panja bilan to‘pni tutish, to‘p hajmiga nisbatan kattaroq voronkani hosil etish
37

kerak.Asosiy qismi: to‘p barmoqlarga tegish vaqtida unga panjalarni
yaqinlashtirib, barmoqlar bilan ushlash kerak (kaft bilan emas), qo‘llarni esa
ko‘krakka tortib, tirsak bo‘g‘inlarida bukish kerak.
Qo‘llarni bukish uchib kelayotgan to‘pning urish kuchini pasaytiradigan
amortizatsiyon harakat hisoblanadi.
Yakunlovchi qism: to‘pni qabul qilgandan keyin gavdani yana ozgina oldinga
tashlanadi: yoyilgan tirsaklar bilan raqibdan saqlanayotgan to‘pni keyingi
harakatlarga tayyorlash holatiga olib chiqiladi. Agar to‘p ko‘krak balandligidan
ancha past uchib kelsa, unda o‘yinchi to‘pining uchish balandligiga pasaytirib,
odatdagidan ko‘ra pastroq o‘tiradi.
Boshdan baland uchib kelayotgan to‘pni tutib olish uchun sakrash va
yoyilgan panjalar bilan qo‘llarni keskin yuqoriga chiqarish kerak (katta barmoqlar
erkin yoyilgan). To‘p barmoqlarga tekkan payitda, panjalarni yaqinlashtiradi,
ichiga bukib ular bilan to‘pni mahkam ushlashadi, qo‘llarni esa tirsak
bo‘g‘imlariga bukib, to‘pni pasaytirishadi va gavdaga tortishadi (2-rasm). Past
uchib kelayotgan to‘pni tutish paytida qo‘llarni pasaytirishadi, panja va barmoqlar
esa xuddi yoyilgan kosani tashkil qilishadi (ikki qo‘l jimjilog‘i o‘rtasidagi oraliq
bir necha santimetrdan oshmasligi kerak).
Maydondan sapchiyotgan to‘p uchun kurash , to‘pni ilib olish uchun, qulay
balandlikka sakrashni kutmaslik kerak. Unga qarab harakat qilish, uni sakrashning
boshlang‘ich paytida tutish kerak. O‘yinchi to‘pga tomon engashadi, tezda gavdani
oldiga egadi, qo‘llarni oldinga-pastga tushiradi, tashqi tomondan panjalarni to‘pga
olib keladi, lekin tepadan emas. To‘pni ushlab olgach, u darhol to‘g‘rilanadi va uni
o‘ziga tortadi
To‘pni harakatda ilish , o‘ziga uzatish yoki savatga otish maqsadida,
shunday nomlanuvchi, ikki qadamli texnikani qo‘llashadi. Agar o‘yinchi to‘pni
tutgandan keyin yugirayotgan oshirishni yoki otishni darhol amalga oshirmoqchi
bo‘lsa, aytilgan bir qo‘l bilan, u chap oyog‘i bilan turtki bajarilgan va o‘ng oyog‘i
oldinga chiqarilgan paytda, to‘pni yengil sakrab, uni ilib olishi kerak. So‘ng o‘ng
oyoq bilan turtish (birinchi qadam), chap oyoq bilan turtish (ikkinchi qadam) va
38

sakrash davomida to‘pni o‘ng qo‘l bilan oshirishi yoki otishi kerak. Agar o‘yinchi
harakatda ilib olgandan keyin darrov chap oyog‘ini o‘q chizig‘ida qoldirish uchun
ikkala oyog‘i bilan to‘xtamoqchi bo‘lsa, u holda o‘yinchi o‘ng oyog‘i bilan turtki
berish bajarilgan va chap oyog‘i oldinga chiqqan paytda to‘pni ilib olishga harakat
qilishi kerak. So‘ng birinchi sekinlashtiruvchi chap oyoq bilan, ikkinchi
to‘xtatuvchi qadam o‘ng oyoq bilan va o‘ng oyoqda burilishlarni bajarish
imkoniyatini beradigan qilib to‘xtash kerak
To‘pni bir qo‘l bilan ilish : uchib kelayotgan to‘pga yetib borish va uni ikki
qo‘l bilan ilishga sharoit, yo‘l qo‘ymagan holda uni bir qo‘l bilan ilish kerak.
Tayyorlov qismi: o‘yinchi qo‘lni shunday qilib chiqaradiki, to‘pning uchish
yo‘ini kesib o‘tsin (panja va barmoqlar bo‘sh).
Asosiy qism: to‘p barmoqlarga tegishi bilan qo‘lni orqaga-pastga olib borishi
kerak, xuddi shu harakat bilan to‘pni uchishi davom ettirilayotgandek
(amortizatsiyon harakat). Bu harakatga gavdaning ilib oluvchi qo‘l tomon bir oz
burilishi yordam beradi.
Uzatish – bu uchish yordamida hujumni davom ettirish uchun o‘yinchi to‘pni
sherigiga yo‘naltirilgan malakadir.
To‘pni to‘g‘ri va aniq uzatishni bilish – o‘yinda basketbolchilarning
birgalikdagi aniq, maqsadga yo‘naltirilgan xarakterlarining asosidir. To‘pning har
xil uslublari bor. Ularni u yoki bu o‘yin holati, to‘pni uzatish lozim bo‘lgan oraliq,
sherigining joylashishi yoki harakat yo‘nalishi raqiblarining qarshi harakat
uslublarini va xarakteriga qarab qo‘llaniladi.
Pereferik ko‘rish, qo‘l harakatlarining tezligi, tadbirkorlik, aniq va taktik
fikrlash – to‘pni xatosiz uzata oladigan basketbolchilarni xarakterlovchi sifatlardir.
Uzatishning uslublarini bajarish tezligi va aniqligi ma’lum darajada panja va
barmoqlarining usulni asosiy qismida juda tez ishlashiga bog‘liq. To‘pni uzatishda
asosan panja va barmoqlar bilan harakat qilish kerak, o‘shanda uzatish yo‘nalishini
aniqlash raqibga qiyin bo‘ladi. To‘pni qabul qilayotgan sherikni ko‘rish kerak,
lekin unga qarab turmaslik lozim. Uzatish paytida muvozanat holatini saqlash
lozim, bo‘lmasa uzatishga mo‘ljallangan yo‘nalish raqib tomondan to‘sib yo‘ to‘p
39

olib qo‘yilishi mumkin, o‘yinchi esa beihtiyor xato “yugurish” qilib qo‘yadi
(uchinchi qadam qo‘yadi yoki joyidan siljiydi).
To‘pni ko‘krakdan ikki qo‘l bilan uzatish – nisbatan oddiy o‘yin paytida,
raqibning ta’qibi bo‘shroq bo‘lganda, to‘pni yaqin va o‘rta masofadagi sherigiga
aniq va tez yo‘naltirishga imkon beruvchi asosiy usuldir (5-rasm).
Tayyorlov qismi – barmoqlari yoyilgan panja bel balandligi to‘pni erkin
ushlab turadi. Tirsaklar bir oz bukilgan. Qo‘llarning aylana harakati bilan to‘pni
ko‘kragiga tortadi.
Asosiy qism – to‘p qo‘llarni oxirigacha tez tog‘rilash bilan oldinga yuboriladi,
orqaga aylanish harakatini beruvchi panjalar harakati bilan to‘ldiradi.
Yakunlovchi qism: to‘pni uzatgandan keyin qo‘llarni bo‘sh tushiriladi,
o‘yinchi to‘g‘rilanadi, so‘ng esa bir oz oyoqlarni bukilgan holatga qaytadi
(shunday yakunlovchi qism uzatishning boshqa usullariga ham xos). Agar raqib
to‘pni ko‘krak balandligida uzatishga halaqit bersa, unda to‘pni shunday yuborish
mumkinki, u sherigi yaqinidagi maydonga urilib, to‘g‘ri unga sapchishi mumkin.
To‘pning tez sapchishi uchun unga ba’zan oldiga aylanma harakat berishadi.
Bunday uzatish paytida oyoqlarni ko‘proq bukish, qo‘llarni esa to‘p bilan
oldinga-pastga yo‘naltirish lozim.
To‘pning bosh ustidagi holati uning o‘yinchi o‘z sherigiga himoyachi
qo‘llarni ustidan aniq uzatishga imkoniyat beradi.
Asosiy qism: o‘yinchi keskin qo‘l harakatlari bilan, ularni tirsak bo‘g‘inlarida
rostlab va panjalari bilan tez siltash harakat qilib, to‘pni sherigiga yo‘naltiradi.
Yelkadan bir qo‘llab uzatish to‘pni yaqin va o‘rta masofaga uzatishda
qo‘llaniladigan usuldir. Bunda uzatish uchun eng oz vaqt ketadi va to‘pni yaxshi
nazorat qilinadi. To‘pning uchib chiqish vaqtidagi panjalarning qo‘shimcha
harakati o‘yinchiga yo‘nalish va katta diapazonda to‘pning uchish trayektoriyasini
o‘zgartirishga imkon beradi
Tayyorlov qismi: qo‘lni to‘p bilan o‘ng yyelkaga olib borishdi (o‘ng qo‘l bilan
uzatishda to‘p o‘ng qo‘l panjasida turadi va ushlash uchun chap qo‘l bilan yo‘rdam
40

beriladi, tirsak ko‘tarilmasligi kerak; shu bilan bir vaqtda o‘yinchi o‘ng tomonga
buriladi.
Ko‘krakdan ikki qo‘llab to‘pni otishdan ko‘proq uzoq masofalardan
savatga hujum qilish uchun foydalaniladi. Agar himoyachi faol qarshilik qilyotgan
bo‘lsa, otishning usulini shug‘ullanuvchilar tezroq o‘zlashtiradi, modomiki unung
tuzilishi to‘pni o‘sha usul bilan uzatishning tuzilishiga yaqin.
Tayyorlov qismi: to‘pni o‘ng oyoq ko‘tarilganda tutiladi (o‘ng qo‘llab
tashlash paytida). To‘pni tutilgan tomondagi qadam kattaroq (uzunroq) tashlanadi.
Keyingi qadam qisqartirilgan, to‘xtatadigan bo‘lishi kerak o‘yinchi tezroq va
kuchliroq depsinishi va yuqoriga deyarli tikka ko‘tarilishi kerak. Maydondan
depsinilgan paytda to‘pni yelka ustiga chiqariladi va o‘ng qo‘lning burilgan
panjasiga qo‘yiladi.
Asosiy qism: sakrashning yuqori nuqtasida to‘pning halqaga iloji boricha
yaqinlashish uchun qo‘l to‘g‘rilangan, to‘p barmoq panjasining yumshoq harakati
bilan itarib chiqariladi, unga qarama-qarshi (teskari) aylanish beriladi.
Sakraganda yuqoridan bir qo‘llab to‘p otish (sakraganda to‘p otish)
zamonaviy basketboldagi hujumning asosiy vositasidir. Jahonning kuchli erkaklar
jamoalari musobaqalarida o‘yindagi hamma to‘p otishlarning 70 foizgachasi huddi
shu usul bilan har xil masofalardan bajariladi, bu otishning bir qancha ko‘rinishlari
bor. Ularni masofaga qarab va himoyachining qarshi harakatining xususiyatiga
qarab tanlanadi. Namuna sifatida bu otishning o‘rta masofadan otish holatini tahlil
qilamiz.
Tayyorlov qismi: o‘yinchi to‘pni harakatda oladi va darhol o‘ng oyoq bilan
to‘xtatuvchi qadam qo‘yadi. So‘ng o‘ng oyog‘i yoniga chap oyog‘ini qo‘yadi,
tirsaklarini bukib to‘pni chap qo‘l bilan yuqoridan-yonidan ushlagan holda uni
o‘ng qo‘l bilan bosh ustiga olib chiqadi.
Sakraganda yuqoridan bir qo‘llab to‘p otish (sakraganda to‘p otish)
zamonaviy basketboldagi hujumning asosiy vositasidir. Jahonning kuchli erkaklar
jamoalari musobaqalarida o‘yindagi hamma to‘p otishlarning 70 foizgachasi huddi
41

shu usul bilan har xil masofalardan bajariladi, bu otishning bir qancha ko‘rinishlari
bor. Ularni masofaga qarab va himoyachining qarshi harakatining xususiyatiga
qarab tanlanadi.
Namuna sifatida bu otishning o‘rta masofadan otish holatini tahlil qilamiz.
Tayyorlov qismi: o‘yinchi to‘pni harakatda oladi va darhol o‘ng oyoq bilan
to‘xtatuvchi qadam qo‘yadi. So‘ng o‘ng oyog‘i yoniga chap oyog‘ini qo‘yadi,
tirsaklarini bukib to‘pni chap qo‘l bilan yuqoridan-yonidan ushlagan holda uni
o‘ng qo‘l bilan bosh ustiga olib chiqadi.
Asosiy qism: o‘yinchi ikkala oyog‘i bilan depsinib sakraydi, bunda gavda
to‘g‘ri halqa tomonga burilgan, oyoqlar biroz bukilgan. Sakrashning yuqori
nuqtasiga yetgan paytda o‘yinchi o‘ng qo‘lining oldinga-yuqoriga to‘g‘rilanishi
bilan to‘pni hamda barmoq panjalarining kuchli, lekin mayin harakati bilan
yo‘naltiradi. To‘pga teskari aylanma harakat beriladi. O‘ng qo‘l panjasining
harakati boshlangan paytda chap qo‘l to‘pdan olinadi
To‘pni ilib olish va uzatishlar. To‘pni ilib olish bir yoki ikki qo‘llab bajariladi
(59-rasm). Bu harakatlar ko‘krak va yelka balandligida, yuqorilab va pastlab
hamda dumalab va maydon bo‘ylab uchib kelayotgan to‘plarni ilish texnikasiga
kiradi.Basketbolchi to‘pni ilib olish uchun har doim ikki qo‘lini oldinga cho‘zadi,
panjalarini yarim oysimon ochadi, bosh barmoqlarini bir-birlariga qaratadi, qolgan
barmoqlari esa oldinga-yuqoriga qaratilgan bo‘lib, ular keng ochilgan, yarim bo‘sh
holatda bo‘ladi. To‘p barmoqlar uchiga tegishi bilan o‘yinchi uni mahkam ushlab
o‘ziga tortib oladi, ya’ni to‘pning uchish tezligini pasaytirib, navbatdagi
harakatlarni bajarish uchun qo‘llarini bukib o‘ynashga qulay holatni egallaydi.
42

Pastdan uchib kelayotgan to‘pni ushlab olish uchun u oyoqlarini ko‘proq
bukib, biroz oldinga egiladi, to‘g‘rilangan qo‘llar pastga tushiriladi va
panjalar to‘pga qarata ochiladi. Shunday qilib, aytib o‘tilgan usullar joyda
turganda, harakatda va sakrash paytlarida qo‘llaniladi.
To‘pni ilib olgandan so‘ng endi uni uzatishga ham tayyor bo‘lish kerak.
To‘pni uzatish o‘yinchilarning o‘zaro harakatlarida asosiy texnik usullardan
hisoblanadi. O‘yin davomida to‘pni uzatishning turli usullari qo‘llaniladi va
uni savatga tashlash amalga oshiriladi.
To‘pni uzatish juda qisqa muddatda, qo‘llarning tez harakati, gavdaning
ustunligi va kaft panjalarini siltash natijasida amalga oshiriladi. Bu ish
himoyachining diqqatini to‘p uzatilayotgan o‘yinchiga jalb qilmaslik hamda
tezlik va aniqlik bilan to‘pning asosiy yo‘nalishini raqibga sezdirmaslik
maqsadida qilinadi. Zamonaviy basketbolda ikki qo‘llab ko‘krakdan,
yuqoridan, pastdan va qo‘ldan qo‘lga to‘p uzatishlar asosiy to‘p uzatish
usullari hisoblanadi.
To‘pni bir qo‘llab uzatish va ilib olish usuli ham basketbolda ancha keng
tarqalgan bo‘lib, o‘yin maydonida istagan maso-
faga qo‘llaniladi. Bir qo‘lda yelkadan to‘pni uzatish texnikasi eng asosiy
hisoblanib, bunda to‘pni yaxshi tutib turish, panjaning harakati bilan qo‘ldan
chiqib ketishi paytida uning yo‘nalishini o‘zgartirib yuborish mumkin. O‘yinchi
43

to‘pni o‘ng qo‘li bilan uzatish uchun qo‘lini bukib, uni o‘ng yelkasiga shunday
yaqinlashtirishi lozimki, bunda uning o‘ng qo‘li to‘pni orqasidan, chap qo‘li esa
uni old-past tomonidan tutib turishi, tirsaklar pastga tushirilgan bo‘lishi lozim.
Basketbolchi o‘ng qo‘lini to‘g‘rilay turib, chap qo‘lini pastga tushiradi va
panjaning keskin harakati bilan to‘pni kerakli tomonga uzatadi. Unutmangki,
ushbu to‘p uzatish texnikasi eng tez uslub hisoblanib, u raqibining savatiga
yaqinlashishga yordam beradi.
Xulosa
Sport musobaqalarining funkstiyalari faqatgina musobaqalashish yoki
bellashish bilangina chegaralanib qolmaydi. Sport insonning komil inson
bo’lishiga, uning jismoniy va ma’naviy dunyoqarashining, tabiatining
rivojlanishiga yordam beradigan samarali usullarni taklif etadi. Undan tashqari
sport o’z-o’zini tarbiyalsh uchun etakchi omil hisoblanadi . Sportdagi
ko’rsatkichlarning oshishi me’yoriga qarab, sportchi nafaqat jismoniy, balki, ruhiy,
aqliy, axloqiy, ma’naviy va vatan tarbiyasi jarayoniga kirib bormoqda. Bu borada
musobaqalarning pedagogik ahamiyati nihoyatda kattadir.
Sport musobaqalari va natijalari ko’p bosqichli tizimni yuzaga keltiradi.
Bellashuvning turli bosqichlari mavjud. Turli xil ichki birinchiliklar va chempionat
musobaqalridan tortib, to jahon chempionatlarigacha va olimpiya o’yinlaridir.
Hatto bitta tashkiliy musobaqalarda oraliq natijalar (dastlabki va final yugurishi,
chempionatning alohida o’yinlari yakuniy uchrashuvlarda esa kiritilgan o’tkazilib
yuborilgan to’plar aniq ajratib turadi). Ko’pincha musobaqa ishtirokchisi alohida
bitta sportchi emas balki sport jamoasi sanaladi.
Voleybol o’yinida nazariy tayyorgarlik, umumiy va maxsus jismoniy
tayyorgarlik, texnik-taktik va ruhiy tayyorgarlik turlariga oid mashqlar orqali sport
mahoratini oshirishga yordam beradi. Voleybol o’yinida shug`ullanuvchilarning
o’yin texnikasini takomillashtirish va mahoratini oshirish, voleybol bilan
shug`ullanuvchilarning kun tartibini rejalashtirish, o’yin texnikasini
takomillashtirishni nazorat qilish, namunaviy umumiy va maxsus mashqlar tuzish
hamda ulardan foydalanish zarur.
44

Xulosa qilib, shuni ta’kidlash kerakki, basketbol jamoalarini bugungi milliy
yerli xxalqlar bilan to’ldirish ular uchun deyarli sharoitlar yaratib berish,
basketbolning hozirgi zamon talablariga mos keladigan moddiy texnik bazasini
yaratish, milliy usto - murabbiylar maktabini yaratish basketbolning yangi qonuni
va oidalari deyarli hamma maktablarda , o’rta maxsus bilim yurtlariga va ayniqsa,
oliy o’quv yurtlarida yetkazish va shu asnoda jamoalarni tayyorlash birinchi
o’rinda turibdi.
Buning uchun o’zbekcha adabiyotlar, darsliklar, uslubiy qo’llanmalar,
uslubiy tavsiyanomalar, ilg’oir ustoz - murabbiylarning ish tajribasidan namuna
keltirib jamoa tayyorlab borish bugungi kunda O’zbekiston basketbolini yanada
pog’onaga ko’tarish kabi vazifalarni bajardi. Buning uchun har bir mutaxassis
o’zlarining ishlarini mukammaal reja asosida tashkil qilishlari kerak bo’ladi.
Umuman basketbolda o’yinchilarni tanlovda jamoalarni o’yinlarini nazorat qilib
borish, baland bo’yli o’yinchilarni izlash kabi ishlarni amalga oshirish lozim.
Basketbol o’ynaganda quyidagi sport kiyimi kiyiladi: mayka va trusi. Maykaning
ko’krak va orqa qismida o’yinchining tartib raqami tikilgan bo’ladi. Har bir
jamoaning o’z sardori bo’lishi va uning o’ziga xos belgilari bo’lmog’i lozim.
Har bir o’quv mashg’uloti boshlanishi oldidan sport kiyimlarining tayyorligi
(ayniqsa, poyabzalning tagi yumshoq bo’lishi)ni, taqilgan iðlarini ko’rib chiqish
kerak. Oyoq kiyimiga, hatto kiyilgan paypoqqa alohida e’tibor berish (eng yaxshisi
jun paypoq bo’lsin) va u qulay bo’lishi kerak. Sport kiyimi toza bo’lmog’i zarur.
Basketbol o’yini ochiq havoda, kun iliq paytlarda o’tkazilsa, yengil kiyinish
maqsadga muvofiq bo’ladi. Chunki o’yin vaqtida kuchli harakatdan organizm
qizib, kishi terlashi va kiyim nam bo’lib ketishi mumkin. O’yindan so’ng birdaniga
yechinib bo’lmaydi, chunki shamollab qolish mumkin. O’yinda to’xtash va
burilishlardan so’ng tez-tez ikki qo’llab pastdan uzatish qo’llanadi To’p uzatish
paytida u tizzagacha tushiriladi va orqaga, son yoniga olinadi, so’ng oldinga qadam
tashlab, ikki qo’lning keskin harakati bilan kerakli yo’nalishga uzatiladi. Baland
bo’yli raqibni aldab o’tishda uzatish juda qo’l keladi. Shuningdek, ikki qo’llab
uzatishni yuqoridan, yon tomondan, boshdan bajarish ham mumkin.
45

Yelkadan bir qo’llab uzatish. To’pni tez va uzoqqa uzatish kerak bo’lganda
qo’llanadiyTo’pni uzatish paytida u yelka balandligiga ko’tariladi, qo’l barmoqlari
to’pning orqasida turadi, so’ng to’pni uncha baland bo’lmagan uchish
trayektoryasida kerakli yo’nalishga yuboradi. Uzatishda qo’l barmoqlari to’pni, u
qo’ldan chiqib ketgungacha ushlab turadi. Shundan so’ng bir qo’l yondan pastga
tushiriladi.
Foydalanilgan adabiyotlar va internet manbalari
1.O’zbekiston Respublikasi Qonunlari.
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2007
2. Jismoniy tarbiya va sport tugrisidagi Uzbekiston Respublikasi Konuniga
uzgartirish va kushimchalar kiritish xakida 473- modda .
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari.
3. 7 iyun. 2022 g. — «Davlat sport -ta’lim muassasalari faoliyatini m utlaqo yangi
tizim asosida tashkil qilish chora-to’g’risida»gi Prezident qarori (PQ–268-son, )
4. 6 iyun. 2022 g. — Sport maktablarida o’quvchilarni qabul qilish va
tayyorlash bo’yicha PQ-201-son qarori
5. « Sport kurashlarining Olimpiya turlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi Prezident qarori (PQ–336-son, 29.07.2022 y.)
6. 21 apr. 2022 g. Uzbekiston Respublikasini « Jismoniy tarbiya va sport
to’g’risidagi » gi konun 2015 yil 4 sentyabr, O’RQ-394-son .
7. 24 yanv. 2020 g. Farmoni . O’zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va
sportni yanada Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi PF- 5924 -son Farmoniga
8. Prezidentning 11.04.2022 yildagi “Mahallalarda yoshlarni ommaviy sportga
jalb qilishni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-201 -
son qarori qabul qilindi.
Asosiy adabiyotlar
1. Usmonxo’jaev T.S. “Harakatli o’yinlar” O’quv qo’llanma T.: O’qituvchi 1992 y.
46

2. Maxkamdjanov K.M., Nurmatov F.A, Inozemseva L.A, Rustamov L “Sport
bayramlarini tashkil qilish va o’tkazish metodikasi” Darslik T.: 2008 y.
3. Xo’jaev P., Raximqulov K.D., Nigmanov B.B. Sport va harakatli o’yinlar va uni
o’qitish metodikasi. (Harakatli o’yinlari) O’quv qo’llanma TDPU T.: 2008 y.
4. Azizova R.I. “Sport va harakatli o’yinlarni o’qitish metodikasi” O’quv
qo’llanma T.: 2010
5. Raximqulov K.D. “Milliy harakatli o’yinlari” O’quv qo’llanma T.: 2012 y.
6. Arjan Egges, Arno Kamphuis, Mark Overmars “Motion in Games” First
International Workshop, Utrecht, MIG 2008. 236 s.
7. Jukov M.N. — M.: Podvijno’e igro’: Ucheb. dlya stud. ped. vuzov. Izdatelskiy
sentr «Akademiya» 2000. - 160 s.
8. Nurimov R.I. “Futbol” darslik T, O’zDJTI 2005 y.
9. Ayropetyans L.R. “Voleybol” Uchebnik. T, UzGosIFK 2006 g.
10. Rasulov O.T. “Basketbol” Darslik. Toshkent 1998 y.
11. Pavlov SH., Abduraxmanov F., Akromov J. “Gandbol” darslik. T, O’zDJTI
12. Nigmanov B.B, Xo’jaev F, Raximqulov K.D “Sport o’yinlari va uni o’qitish
metodikasi” o’quv qo’llanma Ilm-Ziyo nashriyoti Toshkent 2011 y.
4.Qo’shimcha adabiyotlar
13. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz.Toshkent “O’zbekiston” – 2017 y.
14. SH.Mirziyoev Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. “O’zbekiston” NMIU, 2016 y.
15. SH.Mirziyoev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi.“O’zbekiston” NMIU,2016y.
16. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
17. Raximqulov K.D. Harakatli o’yinlar (ma’ruzalar matni) 2001y.
18. Xo’jaev F, Murodov M, Mirsolixov.S. Xalq milliy o’yinlari 1-qism. Toshkent -

47

5.Internet saytlari
27. www.tdpu.uz
28. www.pedagog.uz
29. www.edu.uz
30. http://ziyonet.uz — Ziyonet axborot-ta’lim resurslari portal
31.https://parliament.gov.uz
32.https://lex.uz
48

Basketbol o’yinida o’yinchilarni hujumdagi xamkorligi

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
Mashg'ulotning tayyorgarlik (raqobatbardosh, o'tish) davrida sport gimnastikasida (sport akrobatikasida) samaradorlikni oshirish uchun o'quv vositalari
Zamonaviy voleybolda sakrovchanlikning ahamiyati va uni nostandart mashqlar yordamida o‘stirish uslubiyati
Futbolchilarning egiluvchanlik va chakkonlik sifat-larini takomillashtirishda gimnastikaning o’rni
Voleybol o’yinining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Sogʻlom avlod tarbiyasida jismoniy tarbiya mashgʻulotlarining oʻrni