Bazidiyali zamburugʻlar - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	2.7MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Bazidiyali zamburugʻlar

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
1-jadval: Bazidiyali zamburugʻlarning tuzilish qismlari ...................................................................... 4
I BOB.ADABIYOTLAR TAHLILI ........................................................................................................................ 6
2-jadval: Bazidiyali zamburugʻlar turlari va yashash joyi .................................................................... 8
II BOB. BAZIDIYALI ZAMBURUGʻLARNING TUZILISHI, HAYOTI VA BIOEKOLOGIK XUSUSIYATLARI ................ 9
2.1. Bazidiyali zamburugʻlarning umumiy tavsifi .......................................................................................... 9
3-jadval .............................................................................................................................................. 9
3-jadval: Foydali va zararli xususiyatlari ............................................................................................. 9
2.2. Bazidiyali zamburugʻlarning morfologik tuzilishi ................................................................................. 11
2.3. Bazidiyali zamburugʻlarning biologik va ekologik xususiyatlari ........................................................... 13
2.4. Bazidiyali zamburugʻlarning ekologik ahamiyati ................................................................................. 15
2.5. Bazidiyali zamburugʻlarning iqtisodiy va amaliy roli ............................................................................ 20
XULOSA ...................................................................................................................................................... 25
Adabiyotlar roʻyxati ................................................................................................................................... 28
2

KIRISH
Zamburug lar tirik organizmlar orasida o ziga xos tuzilishga, yashash tarzigaʻ ʻ
va ekologik ahamiyatga ega bo lgan keng tarqalgan guruh hisoblanadi. Ular
ʻ
o simliklar va hayvonlar olamidan farqli o laroq, alohida eukariot organizmlar
ʻ ʻ
toifasiga mansub bo lib, geterotrof oziqlanish usuli, xitinli hujayra devori,
ʻ
mikroskopik va makroskopik shakllarda namoyon bo lishi bilan ajralib turadi.
ʻ
Zamburug lar hayotda juda muhim o rin tutadi – ular organik moddalarning
ʻ ʻ
parchalanishini ta’minlab, tuproq unumdorligini oshirishda, ozuqa zanjirini
qo’llab-quvvatlashda va atrof-muhitda modda almashinuvining uzluksizligini
ta’minlashda ishtirok etadi. Ayniqsa, zamburug lar hayotiy tsikl, ko’payish
ʻ
mexanizmlari va ekologik rollari bilan o’ta murakkab va qiziqarli o’rganish
obyektidir. Zamburug lar olami hozirgi vaqtda millionlab turlarga boy bo’lib, ular
ʻ
orasida aynan bazidiyali zamburug lar eng rivojlangan, tuzilma va biologik
ʻ
jarayonlar nuqtai nazaridan murakkab hisoblanadi.
Bazidiyali zamburug lar (Basidiomycota) — yuqori darajadagi zamburug lar
ʻ ʻ
bo’limiga mansub bo’lib, ularning asosiy belgisi – bazidiyalarda, ya’ni maxsus
yetilgan hujayralarda jinsiy spora hosil qilishidir. Bu sporalarning paydo bo lishi
ʻ
va tarqalishi orqali zamburug lar ko’payib, yangi generatsiyani boshlaydi.
ʻ
Bazidiyali zamburug lar orasida yirik mevali tanaga ega qo’ziqorinlar, zangli va
ʻ
kuydiruvchi zamburug lar, simbiotik mikoriza shakllari keng tarqalgan. Ular turli
ʻ
ekologik tizimlarda muhim ishtirokchi bo’lib, o rmonlar, yaylovlar, namlikka boy
ʻ
yerlarda faol tarqalgan. Bu zamburug lar o lik o’simlik va hayvon qoldiqlarini
ʻ ʻ
parchalaydi, murakkab organik birikmalarni oddiy moddalarga aylantiradi, natijada
tuproqning tarkibi va unumdorligi tiklanadi.
Bazidiyali zamburug larning hayot tsikli boshqa zamburug larnikiga
ʻ ʻ
qaraganda murakkabroq tuzilgan. Ular odatda bir necha bosqichni o z ichiga oladi:
ʻ
3

vegetativ bosqichda mikoziyalar (g ovaklar) orqali tarqaladi, generativ bosqichdaʻ
esa bazidiyalar orqali jinsiy ko’payadi. Aksariyat hollarda bazidiyali
zamburug larning hayot tsikli dikarion bosqichda, ya’ni ikkita yadroning parallel
ʻ
yashash holatida o tadi. Bu holat hujayra ichida genetik xilma-xillikni ta’minlaydi
ʻ
va evolyutsion jarayonlarda muhim rol o ynaydi. Shuningdek, bazidiyali
ʻ
zamburug larning ko pchiligi simbiotik aloqalarda – masalan, mikoriza holatida
ʻ ʻ
yashab, o simlik ildizlariga birikib, ularni oziqa moddalari bilan ta’minlaydi, o z
ʻ ʻ
navbatida esa o simlikdan uglevodorodlar oladi. Bunday o’zaro foydali
ʻ
munosabatlar o rmon ekotizimining uzluksiz ishlashi uchun juda muhim.
ʻ
1-jadval
Qism nomi Tavsifi
Bazidiyalar Sporalarni yetishtiradigan jinsiy hujayra
Bazidiosporalar Ko’payish uchun xizmat qiluvchi spora
Gipalar Zamburug’ning ipdek ingichka tuzilmalari
Mevali tana (sporokarp) Ko’rinib turadigan qismi, sporalarni saqlaydi
1-jadval: Bazidiyali zamburug larning tuzilish qismlari
ʻ
Bazidiyali zamburug lar insoniyat faoliyatida ham katta ahamiyat kasb etadi.
ʻ
Ularning ayrim turlari oziq-ovqat sifatida qadimdan ishlatilgan — masalan, oq
qo’ziqorin, shiitake, portobello kabi turlar nafaqat mazasi, balki sog’liq uchun
foydali moddalar bilan boyligi sababli ham mashhurdir. Boshqa turlari esa
farmatsevtika sanoatida antibiotiklar, immunostimulyatorlar va boshqa dori
vositalarini olishda qo’llaniladi. Shu bilan birga, ayrim bazidiyali zamburug lar
ʻ
zararli patogen bo’lib, o’simliklar, hatto ba’zan insonlar va hayvonlar uchun xavfli
bo’lishi mumkin. Masalan, qishloq xo’jalik o’simliklariga zarar yetkazuvchi zangli
zamburug lar yoki toksik zamburug lar qishloq xo’jaligiga katta iqtisodiy zarar
ʻ ʻ
4

keltiradi. Bu esa ularni chuqur o’rganishni, biologik xavfsizlik choralarini ishlab
chiqishni va ekologik muvozanatni saqlashda muhim qadamlar qo’yishni talab
etadi.
Zamonaviy biologik tadqiqotlar bazidiyali zamburug lar haqida yangidan-ʻ
yangi ma’lumotlarni kashf etmoqda. Ularning genetik strukturalari, metabolik
yo’llari, ekologik moslashuv xususiyatlari tobora chuqur o’rganilmoqda. Ayniqsa,
bioindikatorda, biotexnologiyada va bioremidiatsiya jarayonlarida qo’llash
imkoniyatlari bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Atrof-muhitni
tozalash, neft mahsulotlari va zaharli kimyoviy moddalarni parchalash, tuproqdagi
og’ir metallarni yutib olish kabi jihatlar bo’yicha bazidiyali zamburug larning
ʻ
tabiiy imkoniyatlari ilmiy jamoatchilik tomonidan e’tirof etilmoqda.
Shu nuqtai nazardan, ushbu kurs ishida bazidiyali zamburug larning
ʻ
morfologik tuzilishi, ko’payish mexanizmlari, ekologik va iqtisodiy ahamiyati,
shuningdek, ularning inson faoliyatidagi roli keng yoritiladi. Mazkur mavzuni
o’rganish orqali talaba nafaqat biologik bilimlarni mustahkamlaydi, balki ekologik
fikrlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, biotexnologik yondashuvlarni
baholash va atrof-muhit muhofazasi masalalarida ilmiy dunyoqarashga ega bo’ladi.
Bazidiyali zamburug lar tabiiy muhit bilan insoniyat o rtasidagi murakkab
ʻ ʻ
aloqalarda vositachi sifatida xizmat qiladi va ularni chuqur o’rganish ekologik
barqarorlikni saqlash yo’lida muhim qadam bo’lib xizmat qiladi.
5

I BOB.ADABIYOTLAR TAHLILI
Bazidiyali zamburug lar bo’yicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va yozilganʻ
adabiyotlar biologiya, ekologiya, mikologiya, qishloq xo’jaligi va biotexnologiya
sohalarida muhim o’rin egallaydi. Ushbu turdagi zamburug lar to’g’risida ilk ilmiy
ʻ
ma’lumotlar XIX asrning oxiri va XX asr boshlariga borib taqaladi. O’sha
davrlarda mikroskopik kuzatishlar asosida bazidiyali zamburug larning vegetativ
ʻ
va generativ bosqichlari, ularning bazidiyalar orqali ko’payishi, sporalar hosil
qilishi hamda mevali tanasining morfologik tuzilishi haqidagi dastlabki tasniflar
ishlab chiqilgan.
Mikologiya fanining rivojlanishi bilan bu guruh zamburug larining hayot
ʻ
sikli, ekologik roli, morfologik va fiziologik xususiyatlarini o’rganishga oid ilmiy
tadqiqotlar soni keskin oshdi. Ayniqsa, Gollandiya, Germaniya, AQSh, Yaponiya
kabi davlatlarda o’tkazilgan fundamental tadqiqotlar bazidiyali zamburug larning
ʻ
tuzilishi, spora hosil qilish jarayoni, sporalar rivojlanishidagi bosqichlar va
ularning atrof-muhit omillariga sezgirligi bo’yicha chuqur tahlillarni taqdim etdi.
Shu bilan birga, Rossiyada va Markaziy Osiyo mamlakatlarida, jumladan,
O zbekistonda ham bazidiyali zamburug lar florasiga oid tadqiqotlar alohida
ʻ ʻ
ahamiyat kasb etdi. Xususan, akademiklar N.V. Pavlov, T.V. Mayorova, A.A.
Yaroshenko, E.T. Pavlova va boshqa olimlar tomonidan o rmon zamburug lari
ʻ ʻ
florasi, ularning fenologiyasi va ekotizimdagi o’rni haqida puxta ilmiy ishlanmalar
yaratilgan.
So’nggi yillarda zamburug larning genetikasi, molekulyar biologiyasi,
ʻ
biokimyosi va ekologik roli bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar bazidiyali
zamburug lar haqidagi tasavvurlarni yanada kengaytirmoqda. Zamonaviy
ʻ
molekulyar markerlar, genetik tahlil va bioinformatika vositalari yordamida bu
guruh zamburug larining turli oilalari va urug’lariga mansub turlar o’rtasidagi
ʻ
6

filogenetik bog’liqliklar aniqlanmoqda. Masalan, ITS (Internal Transcribed Spacer)
hududi asosida olib borilgan molekulyar filogeniya tahlillari bazidiyali
zamburug lar sistematikasini qayta ko’rib chiqishga asos bo’ldi. Bu esa aynanʻ
bazidiyali zamburug larni aniq identifikatsiyalash va ularning ekologik,
ʻ
biotexnologik jihatlarini chuqurroq anglashga xizmat qilmoqda.
1-rasm.Mog'or zamburug'larining sistematikasi haqida ma'lumot.
Adabiyotlar tahlilida bazidiyali zamburug larning ekologik funksiyalari,
ʻ
ya’ni saprotrof, parazit va simbioz shakllaridagi yashash tarzini o’rganish ham
muhim yo’nalish sifatida ajralib turadi. Aksariyat ilmiy maqolalar va
dissertatsiyalarda bazidiyali zamburug larning organik moddalarning
ʻ
parchalanishidagi roli, mikoriza hosil qiluvchi turlarning o’simlik o’sishiga ta’siri,
va hatto biotexnologiyada foydalanilishi haqida ma’lumotlar berilgan. Shu bilan
birga, ba’zi zamburug turlari bilan bog’liq toksikologik, patogenlik va allergen
ʻ
xususiyatlari ham ilmiy adabiyotlarda alohida tahlil qilinadi.
O’zbekiston olimlari ham bazidiyali zamburug lar bo’yicha qator ilmiy
ʻ
izlanishlar olib borgan. Jumladan, Respublika botanika institutining mikologiya
bo’limida o’tkazilgan tadqiqotlarda O’zbekiston hududida o’suvchi bazidiyali
zamburug lar turlarining morfologiyasi, tarqalish areallari, ekologik sharoitlarga
ʻ
moslashuvi va ularning xalq xo’jaligidagi ahamiyati keng yoritilgan. Ayniqsa,
Sirdaryo vodiysi, Farg’ona vodiysi va Zarafshon tizmasidagi o rmon hududlarida
ʻ
7

uchraydigan yirik mevali tanali qo’ziqorinlar haqida ancha boy ma’lumotlar
mavjud.
2-jadval
Zamburug’ turi Ilmiy nomi O’sadigan joyi
Qo’ziqorin (oddiy) Agaricus bisporus O’rmon, dala, bog’
Jeli zamburug’i Auricularia auricula Daraxt po’stlog’i
Polipor Ganoderma lucidum Daraxt tanasi
Yer yulduzi Geastrum triplex Nam tuproqli joylar
2-jadval: Bazidiyali zamburug lar turlari va yashash joyiʻ
Adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, bazidiyali zamburug lar biologik
ʻ
xilma-xilligi, ekologik va iqtisodiy ahamiyati, farmakologik xususiyatlari, toksik
ta’sirlari, simbiotik aloqalari va inson salomatligiga ta’siri nuqtai nazaridan keng
ko’lamli o’rganishga loyiq obyekt hisoblanadi. Har yili yuzlab ilmiy maqolalar,
monografiyalar, dissertatsiyalar va xalqaro ilmiy jurnal materiallari ushbu
zamburug lar to’g’risida yangi ma’lumotlar bilan boyib bormoqda. Shu bois,
ʻ
mazkur kurs ishida mavjud adabiyotlarga tayanib, bazidiyali zamburug larning
ʻ
ilmiy-nazariy asoslarini, ularning tuzilishi, yashash tarzlari va amaliy ahamiyatini
chuqur tahlil qilish asosiy vazifa qilib belgilangan.
8

II BOB. BAZIDIYALI ZAMBURUG LARNING TUZILISHI, HAYOTI VAʻ
BIOEKOLOGIK XUSUSIYATLARI
2.1. Bazidiyali zamburug larning umumiy tavsifi
ʻ
Bazidiyali zamburug lar (Basidiomycota bo limi) zamonaviy mikologiyada
ʻ ʻ
yuqori darajada rivojlangan, murakkab tuzilishga ega va xilma-xil yashash
muhitlariga moslashgan zamburug lar guruhiga mansubdir. Ular yuqori
ʻ
zamburug lar orasida askosporali (Ascomycota) zamburug lardan keyingi eng yirik
ʻ ʻ
sistematik birlikni tashkil etadi. Ushbu guruhga kiruvchi zamburug lar asosan
ʻ
bazidiyalarda spora hosil qilish xususiyati bilan ajralib turadi. Ularning asosiy
reproduktiv organi hisoblangan bazidiyalar — odatda to’rt dona bazidiyospora
yetishtiradigan maxsus hujayralardir. Shu sababli bu zamburug lar "bazidiyali" deb
ʻ
nomlanadi.
3-jadval
Foydasi Zarari
Oziq-ovqat sifatida ishlatiladi Ba'zilari zaharli bo’lishi mumkin
Tibbiyotda dori tayyorlanadi O’simliklarga parazitlik qiladi
Biologik parchalanishni ta'minlaydi Allergiyani qo’zg’atishi mumkin
3-jadval: Foydali va zararli xususiyatlari
Bazidiyali zamburug larning hayotiy shakllari juda xilma-xil bo’lib, ular
ʻ
orasida mevali tanali (makroskopik) shakllar – qo’ziqorinlar, shuningdek,
mikroskopik saprotrofik va parazitar shakllar ham mavjud. Makroskopik
shakllarga qo’ziqorinlarning bizga tanish bo’lgan ko’p turi — masalan,
shampinyon, oq qo’ziqorin, qo’ng’irqo’ziqorin, jigarrang qo’ziqorin, zamburug’-
9

quloqlar kiradi. Mikroskopik shakllar esa ko’pincha o’simliklarda yoki chirigan
organik moddalarda yashaydi.
Bazidiyali zamburug lar vegetativ jihatdan ko’p yadroli, septali (bo’limli)ʻ
gipalarni hosil qiladi. Ularning hayot sikli odatda dikaryotik bosqichni o’z ichiga
oladi, ya’ni ikkita yadroli hujayralar uzoq vaqtgacha birgalikda mavjud bo’ladi. Bu
holat ularning yuqori zamburug lar turkumiga mansubligini ko’rsatadi. Ularning
ʻ
hayotiy sikli jarayonida uch bosqich ajratiladi: haploid, dikaryotik va diploid
bosqichlar, ularning har biri spora hosil qilish, jinsiy jarayonlar va mevali tana
shakllanishi bilan bog’liq.
Ushbu zamburug lar ekologik jihatdan ham muhim hisoblanadi. Ular
ʻ
ko’pincha o’rmonzorlarda, chirigan yog’ochlarda, tuproqda uchraydi va saprotrofik
faoliyat orqali organik moddalarni parchalaydi, shu orqali tuproq unumdorligini
ta’minlaydi. Bundan tashqari, ularning ba’zilari mikoriza hosil qilish xususiyatiga
ega bo’lib, o’simliklar bilan simbiotik aloqaga kirishadi. Bunday aloqalar
o’simliklarning oziqlanishini yaxshilab, ularning o’sishi va rivojlanishiga ijobiy
ta’sir ko’rsatadi.
2-rasm.Shampinonning taraqqiyot sikli:
A-bazidiosporalar; B-somatogamiya; V-mitselliy; G-plastinkali gimenofor; D-
gimenial qatlam; M-meyoz; 1-qalpoqcha; 2-oyoqcha; 3-qoplam; 4-bazidiya.
10

Bazidiyali zamburug lar orasida inson salomatligi va iqtisodiyoti uchunʻ
foydali turlar bo’lishi bilan birga, xavfli patogen shakllari ham mavjud. Masalan,
ba’zi turlari mevali tanalari orqali oziq-ovqat sanoatida, farmakologiyada,
biotexnologiyada foydalanilsa, boshqalari o’simliklar, hayvonlar yoki odamlar
uchun kasallik manbai bo’lishi mumkin. Ayrim bazidiyali turlar kuchli toksinlar
ishlab chiqaradi, bu esa ularni ehtiyotkorlik bilan ajratib olishni va o’rganishni
taqozo etadi.
Xulosa qilib aytganda, bazidiyali zamburug lar — biologik va ekologik
ʻ
jihatdan nihoyatda murakkab va xilma-xil guruh bo’lib, ularning umumiy tavsifi
ularga oid fanlar doirasida chuqur o’rganishni va baholashni talab etadi. Ular
nafaqat tabiatda muhim rol o’ynaydi, balki inson faoliyatining turli sohalarida ham
katta amaliy ahamiyatga ega.
2.2. Bazidiyali zamburug larning morfologik tuzilishi
ʻ
Bazidiyali zamburug larning morfologik tuzilishi ularning hayotiy shakli,
ʻ
yashash muhitiga moslashuvi va ko’payish usullari bilan bevosita bog’liq bo’lib,
bu guruh vakillarining tashqi va ichki tuzilmalari ancha murakkab va xilma-xildir.
Asosan yuksak darajada tashkillashtirilgan bo’lgan ushbu zamburug lar o’zining
ʻ
mevali tanasi (sporofor), vegetativ tanasi (gifa yoki miceliy), shuningdek, spora
yetishtiruvchi maxsus hujayralari – bazidiyalar bilan tavsiflanadi.
Mevali tana (sporofor) bazidiyali zamburug larda ko’pchilik hollarda yirik
ʻ
va ko’zga ko’rinadigan shaklda bo’lib, aynan shu tuzilma ularni boshqa
zamburug lardan ajratib turadi. Mevali tana odatda ostorlik (shlyapa), sop (oyoq)
ʻ
va ba’zida halqali yoki to’rli himoya qatlamlardan iborat bo’ladi. Shlyapaning
pastki yuzasida spora hosil qiluvchi bazidiyalar joylashgan bo’lib, ular lamelli
11

(plitalar), trubkali yoki g’ovakli shaklda bo’ladi. Bu struktura zamburug larningʻ
sistematikasida muhim diagnostik belgi hisoblanadi.
Vegetativ tana – miceliy ko’p yadroli, septali, ya’ni bo’limli gifa tolalaridan
iborat bo’lib, substrat ichida yoki ustida tarqalib, ozuqa moddalari so’rilishini
ta’minlaydi. Bu gifa tolalari mikroskop ostida yaxshi ko’rinadi va ularning
qalinligi, shakli, ranggi, o’zaro bog’lanishi hamda rivojlanish sur’ati turli xil
turlarda har xil bo’ladi. Miceliy substratga chuqur kirib borib, o’simlik qoldiqlari,
yog’och yoki tuproq moddalari bilan oziqlanadi.
Bazidiyalar – bazidiyali zamburug larning asosiy ko’payish organi
ʻ
hisoblanadi. Ular mevali tananing spora hosil qiluvchi yuzasida joylashadi va
odatda to’rt (ba’zan ikki yoki sakkiz) dona spora hosil qiladi. Bazidiyalar turli
shaklda bo’lishi mumkin: klublarga o’xshash, silindrsimon, sharsimon yoki boshqa
shakllarda. Har bir bazidiyadan tashqariga qarab o’sgan sterigma (ingichka
novcha) ustida bazidiyospora joylashadi. Bu sporalar shamol yoki boshqa
tashuvchi omillar orqali tarqaladi.
3-rasm.Mevatanali bazidiyali zamburug'lar:
1-Agarucus campestri; 2- Coprinus comatus; 3- Boletus edulus;
4- Fomes fomentarius.
Bazidiyosporalar – zamburug larning generativ ko’payish mahsuli bo’lib,
ʻ
odatda bir hujayrali, ellips yoki tuxumsimon shaklda bo’ladi. Ular yengil,
ko’pincha rangsiz yoki sarg’ish tusda bo’lib, mikroskop ostida yaxshi ko’rinadi.
12

Bazidiyosporalarning yuzasi silliq yoki to’rsimon, tikanli, yoyiq, har xil
ornamentatsiyaga ega bo’lishi mumkin, bu esa ularni identifikatsiyalashda muhim
rol o’ynaydi. Sporalar to’g’ridan-to’g’ri bazidiyadan ajralib chiqib, mos muhitga
tushganda yangi gifa paydo qiladi.
Shuningdek, ba zi bazidiyali zamburug larda jinsiy ko’payishdan tashqari,ʼ ʻ
vegetativ va noan’anaviy ko’payish turlari ham uchraydi. Ular orasida
klamidosporalar, konidiyalar orqali ko’payadigan turlar ham mavjud. Bunday
turlar odatda murakkab hayot sikliga ega bo’lib, turli bosqichlarda har xil
morfologik holatlarda bo’ladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, bazidiyali
zamburug larning morfologik tuzilishi ularga yuqori darajadagi moslashuvchanlik,
ʻ
yashash joylarini egallash va turli sharoitlarda ko’payish imkonini beradi. Mevali
tananing shakli va tuzilishi, bazidiyalarning joylashuvi va spora hosil qilish
mexanizmi kabi xususiyatlar bu guruh vakillarining turli hayotiy strategiyalariga
moslashganligini ko’rsatadi. Bu holat ularni ekologik jihatdan ham, biotexnologik
va farmakologik nuqtai nazardan ham o’ta muhim guruhga aylantiradi.
2.3. Bazidiyali zamburug larning biologik va ekologik xususiyatlari
ʻ
Bazidiyali zamburug lar biologik va ekologik jihatdan nihoyatda xilma-xil
ʻ
va murakkab guruhga kiradi. Ular nafaqat o’zlarining tuzilishi va ko’payish
mexanizmlari bilan, balki yashash muhitiga moslashuvi, boshqa organizmlar bilan
o’zaro munosabatlari, ekologik roli va biosferadagi ahamiyati bilan ham ajralib
turadi. Ularning biologik xususiyatlarini o’rganish zamburug lar sistematikasi,
ʻ
ekologiyasi va amaliy mikologiya uchun katta ilmiy asos bo’lib xizmat qiladi.
Bazidiyali zamburug lar odatda saprotrof, parazit yoki simbiot shakllarda
ʻ
hayot kechiradi. Saprotrof turlar chirigan yog och, qurigan barglar, o’simlik
ʻ
13

qoldiqlari va boshqa organik materiallar bilan oziqlanib, ularni parchalaydi. Bu
ularning tabiatdagi moddalar aylanishi jarayonida muhim ishtirokchi bo’lishiga
sabab bo’ladi. Ayniqsa, o’rmon ekotizimlarida yog och to’qimalarini parchalovchiʻ
bazidiyali turlar (masalan, Trametes, Ganoderma, Lentinus) organik moddalarning
tuproqqa qaytishini ta’minlaydi.
Parazit shakldagi bazidiyali zamburug lar o’simliklar, kamdan-kam hollarda
ʻ
esa hayvonlar yoki boshqa zamburug lar tanasida yashaydi. Masalan, Ustilago va
ʻ
Puccinia turkumiga mansub zamburug lar turli don ekinlariga hujum qilib, katta
ʻ
iqtisodiy zarar yetkazadi. Ular o’simlik to’qimalariga kirib, oziq moddalarni so’rib
oladi va natijada o’simliklar kasallikka chalinadi, ba’zida nobud bo’ladi.
Simbiotik turlar, ya’ni mikoriza hosil qiluvchi bazidiyali zamburug lar,
ʻ
o’simliklar bilan foydali hamkorlik munosabatiga kiradi. Bunday zamburug lar
ʻ
daraxtlarning ildizlari bilan bog lanib, o’simlikka suv va mineral moddalarni
ʻ
yetkazib beradi, evaziga esa o’simlikdan organik moddalar oladi. Bu aloqalar
o’simliklarning o’sishiga, stress omillariga chidamliligiga va hosildorligiga ijobiy
ta’sir ko’rsatadi. Masalan, Boletus, Russula, Amanita turkumlari ko’pincha
o’rmonlarda daraxtlar bilan mikoriza hosil qiladi.
Bazidiyali zamburug lar ko’pincha nam va soyali joylarda uchraydi, ammo
ʻ
ular turli ekologik sharoitlarga moslashgan. Ular tuproqda, chirigan yog ochda,
ʻ
daraxt po’stlog ida, hatto ba’zi hollarda ekstremal muhitlarda ham yashay oladi.
ʻ
Shuningdek, ularning ayrim turlari inson tomonidan ataylab yetishtiriladi va
madaniylashtirilgan (masalan, Agaricus bisporus – shampinyon, Pleurotus
ostreatus – oyster qo’ziqorini). Bu zamburug larning biologik xususiyatlari,
ʻ
ayniqsa, ularning ozuqa moddalarni tez so’rib olish, fermentativ faolligi yuqori
bo’lishi, atrof-muhitdagi toksin va og ir metallarni o’zlashtira olish qobiliyatlari
ʻ
ularni ekologik biotexnologiyalar uchun muhim obyektga aylantiradi.
14

Bazidiyali zamburug larning sporasi havo orqali tarqaladi. Ularningʻ
sporalari yengil va mo’rt bo’lib, shamol, yomg ir yoki hayvonlar vositasida katta
ʻ
masofalarga ko’chishi mumkin. Sporalar mos muhitga tushganda tezda unib
chiqadi va yangi gifa hosil qiladi. Bu ularga ekologik jihatdan barqarorlikni
ta’minlaydi va keng tarqalish imkonini beradi.
Shuningdek, bu zamburug larning ba’zi turlari sekundar metabolitlar ishlab
ʻ
chiqaradi, bu ularni boshqa mikroorganizmlardan himoyalaydi yoki ular bilan
raqobatga kirishishga yordam beradi. Bu metabolitlar orasida antibiotiklar,
toksinlar, fermentlar mavjud bo’lib, ular inson salomatligi uchun foydali yoki
zararli bo’lishi mumkin. Masalan, Ganoderma lucidum (reyshi qo’ziqorini)
sog lomlashtiruvchi xususiyatlarga ega biofaol moddalarni ajratadi, boshqa turlar
ʻ
esa kuchli mikotoksinlar ishlab chiqaradi.
Xulosa qilib aytganda, bazidiyali zamburug larning biologik va ekologik
ʻ
xususiyatlari ularning keng geografik tarqalishi, xilma-xil yashash shakllari,
murakkab hayotiy sikli, ekologik tizimlardagi muhim roli va inson faoliyatiga
bo’lgan bevosita ta’siri bilan ajralib turadi. Ularni chuqur o’rganish nafaqat tabiatni
anglash, balki amaliy sohalarda – ekologiya, qishloq xo’jaligi, farmatsiya va
biotexnologiyada samarali foydalanish imkonini beradi.
2.4. Bazidiyali zamburug larning ekologik ahamiyati
ʻ
Bazidiyali zamburug lar (Basidiomycota) yer yuzidagi ekotizimlarning
ʻ
barqaror faoliyat ko’rsatishida hal qiluvchi rol o’ynaydigan, ekologik jihatdan juda
muhim mikroorganizmlar hisoblanadi. Ular o’zining hayotiy faoliyati davomida
o’simlik va hayvon qoldiqlarini parchalaydi, murakkab organik moddalardan sodda
moddalarga o’tish jarayonini tezlashtiradi va shu orqali tuproq unumdorligini
oshiradi, ozuqa moddalarining aylanishini ta’minlaydi. Bu bo’limda bazidiyali
15

zamburug larning ekotizimlarda tutgan o’rni, ular orqali sodir bo’ladigan biologik,ʻ
kimyoviy va fizikaviy jarayonlarning mohiyati, boshqa organizmlar bilan o’zaro
aloqalari va ular orqali hosil bo’ladigan ekologik ta’sirlar keng yoritiladi.
Organik moddalarning parchalanishidagi roli
Bazidiyali zamburug lar asosan saprotrof hayot tarzini olib boradi, ya’ni ular
ʻ
o’lik organizmlar qoldiqlari, ayniqsa, o’simliklarning lignin va sellyulozaga boy
yog’ochli qismlarini parchalash orqali oziqlanadi. Bu jarayon atrof-muhitda
to’plangan organik moddalarni tuproq tarkibiga qaytarish, ularni minerallashgan
holatga o’tkazish orqali moddalar aylanishini ta’minlaydi. Zamburug larning bu
ʻ
funksiyasi o’rmon ekotizimlarida, ayniqsa, muhim ahamiyatga ega, chunki u yerda
ko’plab yog’ochli biomassalar hosil bo’ladi va ular to’planib qolmasdan
zamburug lar yordamida parchalanadi.
ʻ
Bazidiyali zamburug lar fermentativ faoliyatga ega bo’lib, ular sellyulaza,
ʻ
lignaza, lakaza, peroksidaza kabi fermentlarni ishlab chiqaradi. Bu fermentlar
yog’och tarkibidagi qattiq va murakkab birikmalarni parchalaydi. Ligninning
parchalanishi — bu zamburug larga xos bo’lgan noyob xususiyat bo’lib, ko’pchilik
ʻ
mikroorganizmlar bu qobiliyatga ega emas. Shuning uchun bazidiyali
zamburug lar yer yuzida lignin parchalanishini ta’minlovchi asosiy organizmlar
ʻ
hisoblanadi.
Tuproq unumdorligi va tuproq tarkibining yaxshilanishiga ta’siri
Bazidiyali zamburug larning yana bir muhim ekologik funksiyasi tuproq
ʻ
unumdorligini oshirishga qaratilgan. Ular o’z hayoti davomida katta miqdordagi
organik moddalarni ajratib chiqaradi, bu moddalar esa tuproqning organik
qatlamini boyitadi. Zamburug lar tomonidan parchalangan materiallar humus
ʻ
shakllanishiga olib keladi. Humus esa o’z navbatida tuproqning suvni ushlab qolish
xususiyatini oshiradi, aeratsiyasini yaxshilaydi, fizik strukturani barqarorlashtiradi
va biologik faoliyatni kuchaytiradi. Shuningdek, zamburug lar tuproqdagi
ʻ
16

biogeokimyoviy aylanishlarda qatnashadi va muhim mikroelementlarning
o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishini osonlashtiradi.
Mikorizal zamburug lar va o’simliklar bilan simbiozʻ
Bazidiyali zamburug lar orasida mikorizal hayot tarzini olib boruvchi turlar
ʻ
ham mavjud. Mikorizalar — bu zamburug lar bilan o’simlik ildizlari o’rtasidagi
ʻ
simbioz aloqadir. Bu aloqada zamburug lar o’simliklarga tuproqdan fosfor, azot,
ʻ
kaliy, suv va boshqa mikroelementlarni yetkazib beradi, o’simlik esa zamburug ni
ʻ
o’zining fotosintez mahsulotlari — uglevodlar bilan ta’minlaydi. Bu ikki
tomonlama foydali aloqalar o’simliklarning stressga chidamliligini oshiradi,
ularning qurg’oqchilikka, sho’rlanishga va kasalliklarga bardoshliligini
kuchaytiradi.
Ayniqsa, o’rmon o’simliklari (qarag’ay, eman, archa kabi) mikorizal
zamburug larga kuchli ehtiyoj sezadi. Bunday o’simliklar mikoriza bo’lmagan
ʻ
sharoitda normal rivojlana olmaydi. Zamburug lar ildiz atrofidagi
ʻ
mikrobiotsenozni barqarorlashtirib, foydali bakteriyalarning rivojlanishiga ham
sharoit yaratadi.
Biologik raqobat va himoya funksiyalari
Bazidiyali zamburug lar nafaqat parchalovchi va simbioz organizmlar, balki
ʻ
raqobatchilar va himoyachi organizmlar sifatida ham ekologik tizimlarda muhim
rol o’ynaydi. Ular o’z atrofidagi mikroorganizmlar bilan raqobatga kirishib, zararli
patogen organizmlarning rivojlanishini cheklaydi. Bazidiyali zamburug larning
ʻ
ayrim turlari antibiotik xususiyatiga ega moddalarga ega bo’lib, tuproqdagi zararli
mikroflorani bostirish orqali foydali mikroorganizmlar uchun qulay sharoit
yaratadi.
Shuningdek, bazidiyali zamburug larning ayrim turlari o’simlik ildizlarini
ʻ
patogen zamburug lar, bakteriyalar va nematodalardan himoya qiladi. Ular
ʻ
17

tomonidan ishlab chiqariladigan ikkilamchi metabolitlar (fenollar, terpenoidlar,
polisaxaridlar va boshqalar) mikroblarga qarshi faol modda sifatida harakat qiladi.
Bioindikatorlik xususiyati
Bazidiyali zamburug lar ekologik monitoringda bioindikator sifatidaʻ
ishlatilishi mumkin. Ular atrof-muhitning ifloslanish darajasiga, ayniqsa og’ir
metallar, radioaktiv elementlar va pestitsidlar kabi zararli moddalarga sezgir
bo’ladi. Ularning muayyan hududda paydo bo’lishi yoki yo’qolishi atrof-muhitda
sodir bo’layotgan ekologik o’zgarishlardan darak beradi. Shuning uchun ular
atmosferani, tuproqni va suv muhitini monitoring qilishda foydalaniladi.
Misol uchun, ayrim bazidiyali qo’ziqorinlar kadmiy, qo’rg’oshin, simob kabi
og’ir metallarning to’planishini ko’rsatadi. Bu ularni ekologik xavfsizlikni
ta’minlashda samarali vositaga aylantiradi.
4-rasm. Bazidiyali zamburug lar
ʻ
Bazidiyali zamburug lar global uglerod aylanishida ham muhim
ʻ
ishtirokchidir. Ular o’lik organik moddalarning parchalanishi orqali karbonat
angidrid ajratib chiqaradi. Shu bilan birga, ularning ba’zi turlari karbon
18

birikmalarini o’zida to’plab, atmosferaga chiqishini kamaytiradi. Bu jihatlar ularni
iqlim o’zgarishi bilan bog’liq jarayonlarni tartibga soluvchi tabiiy vositalardan biri
sifatida ahamiyatli qiladi. Ayniqsa, so’nggi yillarda global isish muammosi
keskinlashayotgan bir paytda, zamburug larning iqlim barqarorligiga qo’shayotganʻ
hissasi ilmiy jihatdan katta e’tibor qozonmoqda.
Biologik xilma-xillikni qo’llab-quvvatlash
Bazidiyali zamburug lar o’z yashash muhitida boshqa ko’plab
ʻ
organizmlarning yashashiga sharoit yaratadi. Masalan, ularning mevali tanalari
ko’plab hasharotlar, mikroorganizmlar va hayvonlar uchun oziq manbai
hisoblanadi. Shuningdek, ularning mavjudligi tuproq mikroflorasining shakllanishi,
ayrim simbiozli hayot kechiruvchi bakteriyalar va aktinomitsetlar bilan
aloqalarning saqlanishi uchun zarur.
4-rasm.Bazidiyali zamburug lar
ʻ
Uglerod aylanishi va iqlim muvozanatiga ta’siri
19

Xulosa qilib aytganda , bazidiyali zamburug ʻ lar ekotizimlarning ajralmas
elementi bo ’ lib , ularning faoliyati orqali biologik moddalarning aylanishi , tuproq
unumdorligi , o ’ simliklarning sog ’ lom o ’ sishi , zararli organizmlarning cheklanishi
va ekologik barqarorlik ta ’ minlanadi . Ularning ekologik ahamiyati beqiyos bo’lib,
har qanday tabiiy muhitda ularning ishtiroki ekologik jarayonlarning
muvaffaqiyatli kechishiga zamin yaratadi.
2.5. Bazidiyali zamburug larning iqtisodiy va amaliy roliʻ
Bazidiyali zamburug lar (Basidiomycota) nafaqat ekotizimda muhim
ʻ
funksiyalarni bajaradi, balki inson faoliyati uchun juda katta iqtisodiy va amaliy
ahamiyatga ega hisoblanadi. Ular oziq-ovqat sanoatida, dori-darmon ishlab
chiqarishda, bio-texnologik jarayonlarda, biologik nazoratda, qishloq xo’jaligida,
ekologik tozalash (bioremediasiya) sohalarida keng qo’llaniladi. Quyida bu
zamburug larning turli yo’nalishlarda tutgan o’rni haqida batafsil ma’lumot
ʻ
beriladi.
Oziq-ovqat sanoatidagi ahamiyati
Bazidiyali zamburug larning ko’plab turlari qimmatbaho oziq-ovqat
ʻ
mahsuloti sifatida qadrlanadi. Ayniqsa, qo’ziqorinlar oilasiga mansub turlar
(masalan, Agaricus bisporus – oq champignon, Boletus edulis – oq qo’ziqorin,
Lentinula edodes – shitake, Pleurotus ostreatus – ustunqo’ziqorin) gastronomik
jihatdan yuqori baholanadi.
Bu zamburug lar:
ʻ
yuqori biologik qiymatga ega bo’lgan oqsillar (17–25% gacha),
B guruhi vitaminlari, D vitamini, minerallar (kaliy, fosfor, temir),
aminokislotalar,
tolalar va antioksidant moddalarga boy.
20

Ular kam kaloriyali bo’lishi bilan birga, organizmda to’qlik hissini
ta’minlaydi, shuningdek, vegetarianlar uchun go’sht o’rnini bosuvchi ideal ozuqa
hisoblanadi. Ayni vaqtda, qo’ziqorin yetishtirish sanoati dunyoning ko’plab
mamlakatlarida (Xitoy, Niderlandiya, AQSh, Italiya, Polsha va boshqalar) yuqori
daromadli sohaga aylangan. O’zbekistonda ham ustunqo’ziqorin (Pleurotus
ostreatus) yetishtirish fermalari soni oshib bormoqda.
Farmatsevtika va tibbiyotda qo llanilishiʻ
Bazidiyali zamburug lar dori-darmonlar ishlab chiqarishda muhim
ʻ
xomashyo hisoblanadi. Ular tomonidan ishlab chiqariladigan biologik faol
moddalar – polisaxaridlar, terpenoidlar, fenolik birikmalar, steroidlar, peptidlar –
terapevtik jihatdan foydalidir.
Ba’zi misollar:
Lentinan – Lentinula edodes zamburug idan olinadigan beta-glukan bo’lib,
ʻ
saraton hujayralariga qarshi immunostimulyator sifatida qo’llaniladi.
Ganoderik kislotalar – Ganoderma lucidum (reyshi) zamburug idan olinadi,
ʻ
ular antioksidant, yallig’lanishga qarshi, virusga qarshi xususiyatlarga ega.
Aurikularin – Auricularia auricula-judae (quloqsimon qo’ziqorin) dan
olingan polisaxaridlar qon aylanishini yaxshilaydi, xolesterin miqdorini
kamaytiradi.
Ko’plab bazidiyali zamburug lar antimikrob, antivirus, antitumor va
ʻ
immunomodulyator vositalar sifatida sinovdan o’tgan va ayrimlari dorixona
mahsulotlari sifatida keng qo’llanmoqda.
Biotexnologiyada qo llanilishi
ʻ
Bazidiyali zamburug lar biotexnologiya sohasida keng foydalaniladi. Ular
ʻ
fermentlar ishlab chiqarishda, bioyoqilg’i tayyorlashda, oziq-ovqat qo’shimchalari
olishda muhim rol o’ynaydi
Ular tomonidan ishlab chiqariladigan fermentlar:
21

Lakaza – bo’yoqlarni parchalaydi, ekologik tozalashda qo’llanadi
Sellulaza – qog’oz, matbaa, bioyoqilg’i sanoatida muhim;
Ksilanaza – non mahsulotlarining sifatini oshiradi;
Ligninazalar – yog’ochni parchalashda, qog’oz ishlab chiqarishda yordam
beradi.
Shuningdek, bazidiyali zamburug lar orqali ayrim bioaktiv moddalarniʻ
fermentativ sintez qilish imkoniyati ham mavjud.
Qishloq xo jaligidagi amaliy roli
ʻ
Bazidiyali zamburug lar qishloq xo’jaligida quyidagi jihatlarga ega:
ʻ
1. Biologik o’g’itlar: Mikorizal zamburug lar (masalan, Boletus, Russula,
ʻ
Laccaria) o’simlik ildizlari bilan simbioz hosil qilib, ularning ozuqa moddalarini
yaxshi o’zlashtirishiga yordam beradi. Bu holat ayniqsa qashshoq tuproqlarda,
o’rmonzor zonalarda, qurg’oqchil hududlarda ekin yetishtirish samaradorligini
oshiradi.
2. Biologik kurash vositasi: Ayrim bazidiyali zamburug lar zararkunandalar
ʻ
va patogenlarga qarshi kurashishda foydalaniladi. Masalan, Trametes versicolor va
Pleurotus ostreatus turlari ayrim patogen bakteriyalarni bostiradi. Shu bois ular
organik dehqonchilikda pestitsidlar o’rnini bosuvchi vosita sifatida sinovdan
o’tmoqda.
3. Kompostlash va chiqindilarni qayta ishlash: Zamburug lar qishloq
ʻ
xo’jaligi chiqindilarini tezda parchalaydi va ularni organik o’g’itga aylantiradi.
Masalan, somon, pichan, makkajo’xori po’choqlari kabi chiqindilarni
ustunqo’ziqorin yordamida parchalab, kompost olish mumkin.
Ekologik tozalash (bioremediasiya)da roli
Bazidiyali zamburug lar ekologik ifloslanishlarga qarshi kurashishda
ʻ
samarali vosita bo’lishi mumkin. Ular og’ir metallar, neft mahsulotlari, pestitsidlar,
22

bo’yoq moddalarini parchalash qobiliyatiga ega. Bu jarayon "zamburug lar orqaliʻ
bioremediasiya" deb ataladi.
Masalan:
Phanerochaete chrysosporium – lignin parchalaydigan zamburug bo’lib,
ʻ
tarkibida fenol, anilin, benzol birikmalari bo’lgan chiqindilarni zararsizlantiradi.
Pleurotus ostreatus – pestitsidlar, antibiotiklar qoldiqlarini parchalashda
foydali.
Zamburug lar tomonidan hosil qilinadigan fermentlar toksik moddalarning
ʻ
kimyoviy strukturasi buzilishiga olib keladi va ularni xavfsiz birikmalarga
aylantiradi. Shu bois ular neft to’kilgan yerlarda, sanoat chiqindilari bilan
ifloslangan zonalarda foydalanilmoqda.
4-jadval
Bosqich Jarayon tavsifi
1. Plazmogamiya Ikkita hujayra gipasi qo’shiladi
2. Karyogamiya Yadro birikadi, diploid yadro hosil bo’ladi
3. Meiosis Yadro bo linib, to’rt bazidiospora hosil bo’ladi
ʻ
4. Sporalar tarqalishi Sporalar havo orqali tarqaladi va o’sadi
4-jadval: Bazidiyali zamburug larning ko payish jarayoni
ʻ ʻ
Madaniy va iqtisodiy qadriyatlar
Ba’zi zamburug turlari xalq tabobatida qadimdan foydalanilgan. Ayniqsa,
ʻ
Sharq mamlakatlarida Ganoderma lucidum (reyshi qo’ziqorini) "abadiy hayot
qo’ziqorini" deb ataladi. U qadimiy Xitoy, Koreya, Yaponiya tibbiyotida o’pka,
yurak, jigar, buyrak kasalliklarini davolashda qo’llanilgan.
Bundan tashqari, zamburug yetishtirish sanoati ko’plab mamlakatlar uchun
ʻ
muhim daromad manbai bo’lib, millionlab odamlarni band qiladi. O’zbekiston
23

uchun ham bu sohaga e’tibor qaratish, qo’ziqorin yetishtirishni sanoatlashtirish
orqali iqtisodiy imkoniyatlar kengaytirilishi mumkin.
Bazidiyali zamburug lar iqtisodiy va amaliy jihatdan juda keng ko’lamliʻ
foydaga ega. Ularning oziq-ovqat sifatidagi ahamiyati, farmatsevtikada dori
vositalari ishlab chiqarishdagi roli, qishloq xo’jaligidagi samaradorligi, atrof-
muhitni tozalashdagi ishtiroki hamda biotexnologik qo’llanilishi ularni universal
tabiiy resursga aylantiradi. Shuningdek, ularning sanoatlashtirilgan yetishtiruvini
rivojlantirish O’zbekiston uchun yangi iqtisodiy yo’nalish bo’lishi mumkin. Shu
sababli, bazidiyali zamburug larni o’rganish, ularni amaliyotga tadbiq etish va
ʻ
ekologik, iqtisodiy tizimlarga integratsiyalash eng muhim ilmiy va strategik
vazifalardan biridir.
24

XULOSA
Bazidiyali zamburug lar (Basidiomycota) – tirik tabiatda nihoyatda xilma-ʻ
xil, murakkab tuzilishga ega bo’lgan, ekologik, iqtisodiy va amaliy jihatdan
beqiyos ahamiyat kasb etuvchi organizmlar hisoblanadi. Ushbu zamburug lar ko’p
ʻ
hujayrali, differensiyalashgan, asosan mikroskopik va makroskopik ko’rinishdagi
organizmlar bo’lib, ularning aksariyati ifloslantiruvchi organik birikmalarni
parchalovchi, tuproq hosildorligini saqlab qoluvchi va ekotizimning moddalar
aylanishidagi asosiy bo’g’inlardan biri sanaladi.
Ekologik jihatdan, bazidiyali zamburug lar o’simliklar va daraxtlar bilan
ʻ
simbioz aloqalar hosil qilib, ularning oziq moddalar almashinuvini yaxshilaydi.
Ayniqsa, mikorizal turlari o’simlik ildizlari bilan yaqin aloqada bo’lib, fosfor va
azot elementlarining o’zlashtirilishini jadallashtiradi. Ularning chirindilarni
parchalashdagi roli yer yuzasidagi organik moddalarning tabiiy aylanmasini
ta’minlaydi. Bu orqali ular biosferadagi muvozanatni saqlaydi, atmosferaga karbon
gazlarining ortiqcha chiqishini kamaytiradi va tuproq strukturasini yaxshilaydi.
Bazidiyali zamburug lar nafaqat tabiiy jarayonlarda, balki inson hayotining
ʻ
turli sohalarida ham keng qo’llaniladi. Ular orasida yuqori gastronomik qiymatga
ega bo’lgan, oziq-ovqat sifatida tan olingan turlar mavjud bo’lib, ular oqsil,
mineral, vitamin va biologik faol moddalar manbai sifatida qadrlanadi.
Champignon, shitake, ustunqo’ziqorin kabi turlar nafaqat milliy, balki xalqaro
oshxona uchun ham ajralmas mahsulotga aylangan.
Zamburug lar farmatsevtika sanoatida ham keng qo’llanilib, ulardan dori
ʻ
vositalari, antibiotiklar, immunitetni kuchaytiruvchi preparatlar, yallig lanishga
ʻ
qarshi va antitumor moddalar ishlab chiqarilmoqda. Masalan, Ganoderma lucidum
(reyshi), Lentinula edodes (shitake), Cordyceps militaris kabi zamburug lar asosida
ʻ
tayyorlangan dorilar nafaqat Sharq tibbiyotida, balki zamonaviy klinik amaliyotda
25

ham keng foydalaniladi. Bu zamburug larning polifenollar, triterpenlar, beta-ʻ
glukanlar kabi biologik faol komponentlari saraton, yurak-qon tomir, diabet, virusli
va bakterial kasalliklarda muhim terapevtik ahamiyatga ega.
Shuningdek, bazidiyali zamburug lar ekologik tozalikni saqlashda muhim
ʻ
rol o’ynaydi. Bioremediasiya texnologiyalarida ularning tabiiy fermentlari orqali
og’ir metallar, pestitsidlar, neft mahsulotlari, bo’yoq moddalar va boshqa kimyoviy
zaharli moddalarni parchalab, atrof-muhitni ifloslanishdan tozalash imkoniyati
yaratilmoqda. Bu jarayon ayniqsa sanoat chiqindilari, kimyo va neft ishlab
chiqaruvchi hududlarda ekologik xavfsizlikni ta’minlashda muhim hisoblanadi.
Bazidiyali zamburug larning yana bir muhim jihati – ularning
ʻ
biotexnologiyada qo’llanilishi bo’lib, aynan bu organizmlar yordamida fermentlar,
bioplastikalar, bioyoqilg’ilar, ozuqa qo’shimchalari, hayvonlar uchun yemlar
tayyorlanmoqda. Ayniqsa, sellyulozani parchalovchi fermentlar qog’oz, tekstil,
oziq-ovqat va energetika sanoatida keng foydalanilmoqda.
Qishloq xo’jaligida esa bazidiyali zamburug lar biologik kurash vositasi,
ʻ
mikorizal simbioz yaratish orqali o’simlik o’sishini tezlashtiruvchi, shuningdek,
tuproq mikroflorasini barqarorlashtiruvchi vosita sifatida xizmat qilmoqda. Ular
sun’iy o’g’itlar va pestitsidlarga bo’lgan ehtiyojni kamaytirishga yordam beradi, bu
esa ekologik toza va barqaror dehqonchilikni yo’lga qo’yishda muhim ahamiyatga
ega.
Hozirgi global ekologik muammolar, oziq-ovqat xavfsizligi, farmatsevtika
sanoatining kengayishi, qishloq xo’jaligi samaradorligini oshirish kabi dolzarb
masalalarda bazidiyali zamburug larning tutgan o’rni kundan-kunga oshib
ʻ
bormoqda. Shu sababli, ushbu zamburug larning biologik xususiyatlarini chuqur
ʻ
o’rganish, yangi turlarini aniqlash, amaliy jihatdan qo’llash sohalarini kengaytirish,
laboratoriya va dala sharoitida ularning yetishtirish texnologiyalarini ishlab chiqish
– biologiya va ekologiya fanining eng dolzarb yo’nalishlaridan biri hisoblanadi.
26

Yakuniy xulosa shuki, bazidiyali zamburug lar – bu nafaqat tabiiyʻ
ekotizimning ajralmas qismi, balki kelajak biologiyasi va iqtisodiyotining muhim
bo’g’ini hisoblanadi. Ularni kompleks o’rganish orqali insoniyat sog’lig’i, oziq-
ovqat xavfsizligi, ekologik barqarorlik va iqtisodiy rivojlanish yo’lida yangi
innovatsion echimlarga erishish mumkin. Shu nuqtai nazardan, bazidiyali
zamburug lar kelajakda yanada kengroq o’rganilishi, ularning imkoniyatlari
ʻ
amaliyotda to’liq ro’yobga chiqarilishi zarurdir.
27

Adabiyotlar ro ʻ yxati
1. Алексеев В.И. Грибы: строение, физиология, систематика. – Москва:
Колос, 2003.
2. Мирчев А. Грибы и микология. – Санкт-Петербург: Наука, 2000.
3. Мамедов Г.А. Высшие грибы и их биологическая активность. – Баку:
Элм, 2012.
4. Степанова И.Н. Экология грибов. – Москва: Академкнига, 2005.
5. Hawksworth D.L. The Fungal Dimension of Biodiversity: Magnitude,
Significance, and Conservation. – Mycol. Res., 1991.
6. Alexopoulos C.J., Mims C.W., Blackwell M. Introductory Mycology. –
4th ed. – John Wiley & Sons, 1996.
7. Kendrick B. The Fifth Kingdom. – Focus Publishing, 2001.
8. Webster J., Weber R. Introduction to Fungi. – Cambridge University
Press, 2007.
9. Carlile M.J., Watkinson S.C., Gooday G.W. The Fungi. – Academic
Press, 2001.
10. Deacon J. Fungal Biology. – Blackwell Publishing, 2005.
11. Watling R., Gregory N. Mushrooms and Toadstools: Ecology and
Biology. – Oxford University Press, 1999.
12. Hawksworth D.L. Mycology: Current Trends and Future Prospects. –
Springer, 2017.
13. Kaul T.N. Biology and Conservation of Mushrooms. – Oxford & IBH,
2006.
14. Singer R. The Agaricales in Modern Taxonomy. – Koeltz Scientific
Books, 1986.
28

15. Pegler D.N. Mushrooms and Toadstools of Britain and Europe. –
Collins, 2002.
16. Лихачев С.Н. Микология и фитопатология. – Москва: ВЛАДОС,
2008.
17. Мухин В.А., Никитин А.И. Биотехнология грибов. – Санкт-
Петербург: Питер, 2007.
18. Филиппович Ю.А. Экономическая микология. – Минск: БГУ, 2005.
19. Болдырев В.В. Съедобные и ядовитые грибы. – Москва: Мир книги,
2010.
20. Wasser S.P. Medicinal Mushrooms as a Source of Antitumor and
Immunomodulating Polysaccharides. – Appl. Microbiol. Biotechnol., 2002.
21. Stamets P. Mycelium Running: How Mushrooms Can Help Save the
World. – Ten Speed Press, 2005.
22. Chang S.T., Miles P.G. Mushrooms: Cultivation, Nutritional Value,
Medicinal Effect, and Environmental Impact. – CRC Press, 2004.
23. Lindequist U. et al. Pharmacological Potential of Mushrooms. – eCAM
Journal, 2005.
24. Royse D.J. Specialty Mushrooms: Cultivation and Market Trends. –
Mycologia, 2014.
25. Zmitrovich I.V., Kovalenko A.E. Systematics and Ecology of
Basidiomycota. – Mycology and Phytopathology, 2011.
29

Bazidiyali zamburugʻlar

Sotib olish