Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	1.9MB
Покупки	0
Дата загрузки	01 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	Ботаника

Biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasi

3. Tansley, A. G. (1935). The Use and Abuse of Vegetational Concepts and
Terms. Ecology, 16(3), 284-307. Tansley biogeosenoz kontseptsiyasini
ishlab chiqqan va ekosistema tushunchasini ilmiy asosda o‘rganishga
asos solgan.
4. Begon, M., Townsend, C. R., & Harper, J. L. (2006). Ecology: From
Individuals to Ecosystems. Blackwell Publishing. Kitobda
biogeosenozlarning ekologik tuzilmasi va o‘rni, shuningdek, ularning
barqarorligini ta’minlashga doir muhokamalar mavjud.
5. Gause, G. F. (1934). The Struggle for Existence. Williams & Wilkins.
Gause biogeosenozlardagi turli organizmlar o‘rtasidagi raqobat va ular
o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlarni o‘rgangan.
6. Chapin, F. S., Matson, P. A., & Mooney, H. A. (2002). Principles of
Terrestrial Ecosystem Ecology. Springer. Bu asarda biogeosenozlarning
moddalarning aylanishi va energiyaning oqimi haqida muhim
tushunchalar berilgan.
7. Hutchinson, G. E. (1957). A Treatise on Limnology. John Wiley & Sons.
Bu asar suvli ekosistemalarning tuzilishi va biogeosenozlar bilan bog‘liq
ekologik jarayonlarni o‘rganadi.
8. Pianka, E. R. (1970). On r/K Selection Theory. American Naturalist,
104(940), 592-597. Pianka r/k tanlash nazariyasini taqdim etgan bo‘lib,
bu nazariya biogeosenozlarda turlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni
tushuntirishga yordam beradi.
9. Holling, C. S. (1973). Resilience and Stability of Ecological Systems.
Annual Review of Ecology and Systematics, 4(1), 1-23. Holling ekologik
tizimlarning barqarorligi va muvozanatini o‘rganib, biogeosenozlarning
o‘zgarishlarga nisbatan chidamliligini tahlil qiladi.
10. Barton, A. M., & Denevan, W. M. (1992). Human Impacts on
Biogeochemical Cycles. Cambridge University Press. Bu asarda inson
faoliyatining biogeosenozlardagi moddalarning aylanishiga ta’siri tahlil
qilinadi.

1. Ekologik muvozanatning mohiyati. Ekologik muvozanat, umuman
olganda, biogeosenozdagi organizmlar va atrof-muhit o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar
natijasida energiya va moddalar oqimining doimiy va barqarorligini ta’minlashni
anglatadi. Ekologik muvozanatning saqlanishi uchun biogeosenozdagi barcha
organizmlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar, oziqlanish zanjirlari va moddalar
almashinuvi muhim ahamiyatga ega.
Bu muvozanat ikki asosiy elementdan tashkil topadi:
1. O‘simliklar va hayvonlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklar. Bu o‘zaro
bog‘liqliklar oziqlanish va energetik oqim orqali tashkil topadi. O‘simliklar
fotosintez orqali energiya ishlab chiqaradi, ularni o‘simlikxo‘r hayvonlar iste’mol
qiladi, va bu zanjir davomida energiya yuqoriga qarab uzatiladi. Hayvonlar
o‘simliklar va o‘zaro yirtqich-hayvon o‘rtasida o‘zgaradi.
2. Reduksentlar (dekompozitorlar). Reduksentlar ekotizimdagi o‘lik
moddalarni parchalaydi va bu moddalar o‘z navbatida tuproqqa qaytariladi. Bu
jarayon orqali moddalarning tabiiy aylanishi amalga oshadi va resurslar qayta
ishlanadi.
2. Biogeosenozning barqarorligi va o‘zgarishlar. Biogeosenozlar tabiiy
holatda bir xil barqarorlikni saqlaydi, biroq ular doimo tashqi faktorlar, masalan,
iqlim o‘zgarishlari, tabiiy ofatlar yoki odamlar tomonidan kiritilgan o‘zgarishlar
tufayli o‘zgarishi mumkin. Biogeosenozning barqarorligi uning tarkibidagi
organizmlar va ularning o‘zaro munosabatlari o‘rtasidagi muvozanatga bog‘liq.
1. Tabiiy o‘zgarishlar. Biogeosenozlar ekologik muvozanatni saqlashda
ba’zan tabiiy omillar, masalan, iqlim o‘zgarishlari yoki o‘simlik va hayvonlarning
migratsiyasi sababli o‘zgarishi mumkin. Bu o‘zgarishlar ekotizimning yangi
holatini shakllantiradi va yangi organizmlar birlashishi mumkin.
2. Inson faoliyati. Insonning resurslarni qazib olish, qishloq xo‘jaligida
ishlatish, o‘rmonlarni kesish yoki sanoat faoliyati biogeosenozning muvozanatini
buzishi mumkin. Bunday ta’sirlar ekotizimda yangi muammolarni keltirib

SAMARQAND DAVLAT
VETERINARIYA MEDITSINASI,
CHORVACHILIK VA
BIOTE X NOLOGIYALAR
UNIVERSITETI TOSHKENT FILIALI

“ TEXNALOGIYALAR” KAFEDRASI
22-22 guruh talabasi
SHARIPOV JASUR tomonidan
“ Biogeotsenologiya ” fanidan
“ Biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasi ” mavzusida tayyorlangan
K U RS ISHI
Toshkent - 202 5

O‘rmon biogeosenozlari – tropik, mo‘tadil va boreal mintaqalarda uchraydi.
O‘rmon ekotizimlari eng yuqori biologik xilma-xillikka ega bo‘lib, ishlab
chiqaruvchilar va iste’molchilarning keng spektrini o‘z ichiga oladi.
Cho‘l va dasht biogeosenozlari – suv resurslari cheklangan bo‘lib, unda
faqat moslashuvchan o‘simlik va hayvonlar yashaydi.
Suv biogeosenozlari – daryo, ko‘l, dengiz va okean kabi suv ekotizimlari
ham turli xil organizmlar uchun yashash muhitini ta’minlaydi.
Biogeosenozlarning rivojlanishi va ularning barqarorligi ko‘plab tabiiy va
antropogen omillarga bog‘liq. Inson faoliyati, jumladan sanoat chiqindilari,
o‘rmonlarning kesilishi, qishloq xo‘jaligi va urbanizatsiya biogeosenozlarning
tabiiy muvozanatini buzishi mumkin. Shu sababli, biogeosenozlarni o‘rganish va
ularni muhofaza qilish ekologik barqarorlikni ta’minlash uchun juda muhim
hisoblanadi.
Biogeosenoz – bu murakkab ekologik tizim bo‘lib, undagi biotik va abiotik
komponentlarning o‘zaro bog‘liqligi tabiatning muvozanatini saqlashda muhim rol
o‘ynaydi. Bu tizimning barqaror ishlashi ekologik jarayonlarning izchil
rivojlanishini ta’minlaydi va inson hayotining sifatiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Shu
bois, biogeosenozlarning faoliyat tuzilishini o‘rganish nafaqat ilmiy, balki amaliy
jihatdan ham dolzarb masaladir.
Biogeosenozlarning rivojlanishi va dinamikasi. Har qanday biogeosenoz
doimiy harakatda bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan rivojlanadi va turli bosqichlardan o‘tadi.
Ushbu jarayon suktsessiya deb nomlanadi va ekotizim ichida turlar tarkibi, oziq-
ovqat zanjirlari hamda ekologik sharoitlarning doimiy o‘zgarishini ifodalaydi.
Suktsessiyaning turlari
1. Birlamchi suktsessiya – yangi hosil bo‘lgan yoki hayot mavjud bo‘lmagan
joylarda ekotizim shakllanishi. Masalan, vulqon lavasi qotgan joylarda dastlab
bakteriyalar va suvo‘tlar paydo bo‘ladi, so‘ngra o‘simliklar va hayvonlar
joylashadi.

chiqaradi, masalan, tuproq eroziyalari, havoning ifloslanishi va biologik xilma-
xillikning kamayishi.
3. Ekologik muvozanatni ta’minlashning asosiy omillari. Biogeosenozning
ekologik muvozanatini ta’minlash uchun bir nechta omillar mavjud:
1. Moddalarning qayta aylanishi. Biogeosenozda moddalar doimiy ravishda
aylanishi kerak. Reduksentlar o‘lik organizmlarni parchalaydi va bu moddalar
tuproqqa qaytariladi, bu esa o‘simliklar uchun zarur bo‘lgan ozuqaviy moddalarni
ta’minlaydi. Moddalar aylanishi ekotizimdagi oziqlanish zanjirlarini uzluksiz
saqlaydi.
2. Energiya oqimi. Biogeosenozda energiya odatda Quyoshdan keladi va
fotosintez orqali o‘simliklar tomonidan o‘zlashtiriladi. Energiya oqimi yuqoriga
qarab harakatlanadi, ammo har safar energiyaning bir qismi issiqlik sifatida
yo‘qoladi. Shuning uchun ekotizimdagi energiya oqimi doimiy ravishda yuqoriga
qarab kamayib boradi.
3. Biosenozlarning xilma-xilligi. Ekosistemdagi biologik xilma-xillik
ekologik muvozanatning saqlanishiga yordam beradi. Yangi turlar va resurslar
ekotizimni mustahkamlaydi va unga yangi organizmlar o‘rganishni osonlashtiradi.
4. Tuproq va suv muhitining holati. Biogeosenozlar uchun tuproq va suv
tizimlarining barqarorligi ham juda muhimdir. Tuproq va suv tizimlarining
o‘zgarishi, masalan, ifloslanishi yoki suvlarda o‘simliklarning kamayishi,
biogeosenozning muvozanatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
4. Biogeosenozlarning ekologik muvozanatdagi o‘rni. Biogeosenozlar
ekologik muvozanatni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Ular moddalarning aylanishi
va energiyaning oqimiga yordam beradi, o‘zaro bog‘lanishlar orqali turli
organizmlar va atrof-muhitning birlashishi barqarorligini ta’minlaydi. Masalan:
O‘simliklar va o‘simlikxo‘rlar o‘rtasidagi bog‘liqlik energiya oqimini ta’minlaydi,
chunki o‘simliklar o‘simlikxo‘rlar uchun oziq-ovqat manbai bo‘ladi,
o‘simlikxo‘rlar esa yirtqichlar uchun ovga aylanishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Bertalanffy, L. von (1968). General System Theory: Foundations,
Development, Applications. George Braziller. Bu asar umumiy tizim
nazariyasining asoslarini ishlab chiqqan va ekologik tizimlar ham shu
nazariyaga asoslangan bo‘lib, biogeosenozlar ham tizim sifatida qaraladi.
2. Odum, E. P. (1971). Fundamentals of Ecology. W. B. Saunders
Company. Bu kitob ekologiyaning asosiy prinsiplarini o‘rgatadi va
biogeosenozlarning energetik va moddalarning aylanishidagi o‘rni haqida
batafsil ma'lumot beradi.

1. Oziq moddalarning ishlab chiqarilishi – Produsentlar (o‘simliklar va ba’zi
bakteriyalar) anorganik moddalarni (CO , H O, minerallar) o‘zlashtirib, organik₂ ₂
moddalarga aylantiradi.
2. Organik moddalarning iste’mol qilinishi – Konsumentlar (hayvonlar,
zamburug‘lar, ayrim bakteriyalar) produsentlardan keladigan organik moddalarni
oziqa sifatida qabul qiladi.
3. Moddalarning parchalanishi va qayta aylanishi – Reduksentlar
(bakteriyalar, zamburug‘lar) organik moddalarni parchalaydi va anorganik shaklda
ekotizimga qaytaradi.
Muhim biogeokimyoviy sikllar
1. Kislorod aylanishi. O‘simliklar fotosintez jarayonida kislorod ishlab
chiqaradi. Hayvonlar va boshqa organizmlar kislorodni nafas olish uchun ishlatadi.
Nafas olish natijasida karbonat angidrid ajralib chiqadi, u yana o‘simliklar
tomonidan ishlatiladi.
2. Karbonat angidrid (CO ) aylanishi. O‘simliklar CO ni fotosintez uchun
₂ ₂
ishlatadi. Hayvonlar va mikroorganizmlar nafas olish orqali CO ajratadi. Organik
₂
moddalar chiriganida karbonat angidrid havoga chiqadi.
3. Azot aylanishi. Atmosferadagi azot ba’zi bakteriyalar tomonidan tuproqqa
singdiriladi. O‘simliklar azotni ildizlari orqali qabul qiladi. Hayvonlar
o‘simliklarni iste’mol qilish orqali azotni o‘zlashtiradi. O‘lik organizmlar va
chiqindilarni parchalaydigan bakteriyalar azotni yana tuproqqa qaytaradi.
4. Suv aylanishi. Suv okean, dengiz va daryolardan bug‘lanadi.
Atmosferadagi suv bulutlar hosil qiladi va yog‘ingarchilik sifatida yerga tushadi.
Tuproq orqali suv yer osti qatlamlariga singadi yoki daryolar orqali okeanlarga
qaytadi.
Energiyaning ekotizim ichida harakati. Biogeosenozlardagi barcha
organizmlar energiyaga muhtoj. Ushbu energiya Quyoshdan kelib chiqadi va

KIRISH.
Tabiat murakkab va o‘zaro bog‘langan tizimlardan iborat bo‘lib, undagi har
bir organizm, har bir ekotizim o‘ziga xos funksiyani bajaradi. Bu jarayonda
biogeosenozlar alohida ahamiyatga ega bo‘lib, ular tirik organizmlar hamda
noorganik muhit elementlari o‘rtasidagi murakkab o‘zaro ta’sirlar natijasida
shakllanadi. Biogeosenoz – bu muayyan tabiiy hududda yashovchi tirik
organizmlar majmuasi hamda ularning yashash muhiti bilan o‘zaro bog‘liq holda
rivojlanadigan tabiiy tizimdir. U o‘z tarkibida ko‘plab biologik jarayonlarni o‘z
ichiga olgan bo‘lib, undagi har bir komponent muvozanatni saqlash va
ekotizimning uzluksiz faoliyat yuritishida muhim rol o‘ynaydi.
Biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasini o‘rganish ekologik barqarorlikni
tushunish, tabiatni muhofaza qilish va inson faoliyatining atrof-muhitga ta’sirini
baholash uchun juda muhimdir. Har bir ekotizim muayyan tarkibiy qismlarga
bo‘linib, o‘ziga xos energetik va moddalar almashinuvi jarayonlari orqali
boshqariladi. Biogeosenozlar o‘zining o‘ziga xos tuzilishi, funksional xususiyatlari
va tashqi omillarga moslashuvchanligi bilan ajralib turadi.
Ushbu mavzuni o‘rganish natijasida biz biogeosenozlarning asosiy
komponentlari, ularning vazifalari hamda ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni
tushunish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Ayniqsa, zamonaviy ekologik muammolar
sharoitida tabiiy ekotizimlarning barqarorligini ta’minlash, ulardagi biologik
xilma-xillikni saqlash va muhofaza qilish masalalari dolzarb bo‘lib bormoqda. Shu
sababli biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasi bilan bog‘liq jarayonlarni tahlil qilish
nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyat kasb etadi.
Mazkur ishda biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasi, ularning tarkibiy
qismlari, asosiy funksiyalari va tabiiy ekotizimdagi ahamiyati chuqur yoritib
beriladi. Biogeosenozlarning doimiy rivojlanishi va muvozanatda saqlanishi
ekologik jarayonlarning barqarorligini ta’minlovchi asosiy omillardan biri

fotosintez orqali ekotizim ichiga kiradi. Energiya oqimi quyidagi bosqichlardan
o‘tadi:
1. Produsentlar (ishlab chiqaruvchilar). O‘simliklar Quyosh energiyasini
fotosintez orqali organik moddalarga aylantiradi. Ular ekotizimning asosiy
energiya manbai hisoblanadi.
2. Konsumentlar (iste’molchilar). O‘simlikxo‘r hayvonlar o‘simliklarni
iste’mol qilib, energiyani o‘z tanasiga o‘tkazadi. Yirtqich hayvonlar
o‘simlikxo‘rlarni iste’mol qiladi va energiyani yuqori trofik darajaga o‘tkazadi.
3. Reduksentlar (chirituvchilar). O‘lik organizmlar va chiqindilar bakteriya
va zamburug‘lar tomonidan parchalanadi. Bu jarayon natijasida tuproqqa
minerallar qaytariladi va ular yana o‘simliklar tomonidan o‘zlashtiriladi. Muhim
jihatlar: Energiya oqimi bir yo‘nalishda harakat qiladi (Quyoshdan boshlab yuqori
trofik darajagacha). Moddalar esa doimiy aylanish jarayonida bo‘ladi. Trofik
darajalar o‘rtasida energiya yo‘qoladi (har safar energiyaning 90% issiqlik sifatida
yo‘qoladi). Oziq-ovqat zanjirlari va trofik darajalar. Biogeosenozlarda energiya va
moddalar harakati oziq-ovqat zanjiri orqali amalga oshadi. Oziq-ovqat zanjiri
to‘rtta asosiy trofik darajadan iborat:
1. Produsentlar (ishlab chiqaruvchilar) – o‘simliklar, suvo‘tlar, fotosintez
qiluvchi bakteriyalar.
2. Birlamchi konsumentlar (o‘simlikxo‘rlar) – quyon, bug‘u, sigir, chigirtka.
3. Ikkilamchi va uchlamchi konsumentlar (yirtqichlar) – ilon, burgut, sher,
bo‘ri.
4. Reduksentlar (chirituvchilar) – bakteriyalar, zamburug‘lar, ayrim
hasharotlar.
Oziq-ovqat to‘ri. Tabiatda oziq-ovqat zanjirlari ko‘p hollarda bir-biriga
bog‘liq bo‘lib, oziq-ovqat to‘ri deb ataluvchi murakkab tuzilmani hosil qiladi.
Masalan, bitta hayvon bir necha turdagi o‘simliklarni yoki hayvonlarni iste’mol

Ekologik muvozanatning asosiy tarkibiy qismlari:
1. Moddalarning aylanishi. Biogeosenozda o‘lik moddalar va organizmlar
parchalanadi va tuproq, havo, suv orqali qayta ishlanadi. Bu jarayon o‘z navbatida
o‘simliklar uchun ozuqaviy moddalar ishlab chiqarishga imkon beradi. Moddalar
aylanishi ekosistemdagi o‘simliklar va hayvonlar o‘rtasida oziqlanish zanjirlarini
shakllantiradi.
2. Energiya oqimi. Biogeosenozda energiya o‘simliklar tomonidan
quyoshdan olingan energiya orqali ishlab chiqariladi, so‘ngra o‘simlikxo‘r
hayvonlar va yirtqichlar tomonidan iste’mol qilinadi. Bu energiya yuqoriga qarab
o‘tadi, ammo har safar energiyaning bir qismi issiqlik sifatida yo‘qoladi.
3. Biologik xilma-xillik. Biogeosenozning ekologik muvozanatiga biologik
xilma-xillikning boyligi ta’sir qiladi. Turli xil organizmlar bir-biri bilan o‘zaro
bog‘lanib, o‘zaro ta’sirlar orqali barqaror muvozanatni saqlaydi.
2. Ekologik muvozanatning saqlanishi uchun omillar
1. Tuproq va suv tizimlarining holati. Ekologik muvozanatning barqarorligi
uchun tuproq va suv tizimlarining holati juda muhimdir. Tuproq va suv tizimlarida
ifloslanish yoki salbiy o‘zgarishlar biogeosenozning muvozanatini buzishi
mumkin. Masalan, tuproq eroziyasining kuchayishi o‘simliklarning o‘sishiga
to‘sqinlik qiladi, bu esa oziqlanish zanjirini buzadi.
2. Iqlim o‘zgarishlari. Iqlim o‘zgarishlari, masalan, issiqlik va sovuq
o‘zgarishlari yoki yomg‘ir miqdorining kamayishi yoki ortishi, biogeosenozlardagi
o‘simliklar va hayvonlarning tarqalishiga ta’sir ko‘rsatadi. Iqlim o‘zgarishlari
o‘simlik va hayvon turlarining migratsiyasini boshlashiga olib keladi, bu esa
biogeosenozning yangi holatini shakllantiradi.
3. Insonning faoliyati. Inson faoliyati, jumladan qishloq xo‘jaligi, sanoat
ishlab chiqarish va shaharsozlik, biogeosenozlardagi ekologik muvozanatga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Suvlarning ifloslanishi, o‘rmonlarning kesilishi, tuproqning

ta’sir ko‘rsatmoqda. Bundan tashqari, biogeosenozlarning ekologik muvozanatini
saqlash uchun tabiatni himoya qilish va barqaror rivojlanish strategiyalarini joriy
etish zarur. Bu orqali inson faoliyatining salbiy ta’sirlarini kamaytirish,
biogeosenozlar bilan ijobiy o‘zaro aloqalarni o‘rnatish va tabiiy resurslardan
oqilona foydalanish mumkin.
Takliflar
1. Ekologik ta’limni kuchaytirish: Biogeosenozlar va ekologik tizimlarning
ahamiyatini tushuntirish va xalqni ekologik ta’limga jalb etish zarur. Bu, ayniqsa,
yosh avlod uchun muhim bo‘lib, tabiatga nisbatan mas’uliyatli munosabatni
shakllantirishga yordam beradi.
2. Barqaror qishloq xo‘jaligi metodlarini joriy etish: Qishloq xo‘jaligida
ekologik jihatdan barqaror usullarni qo‘llash, masalan, agroekologik yondashuvlar
va ekinlarni aylantirish orqali tabiatga zarar yetkazilishini kamaytirish mumkin.
Bunda pestitsidlar va o‘g‘itlardan minimal foydalanish, ekotizimlarni himoya
qilish kerak.
3. Tabiatni asrash va tiklash choralari: O‘rmonlarni kesish va yerlarni
noto‘g‘ri ishlatishning oldini olish uchun maxsus tabiatni asrash zonalarini tashkil
etish zarur. Ekologik reabilitatsiya va tiklash ishlari orqali tabiiy ekosistemalarning
barqarorligini saqlash mumkin.
4. Barqaror energetika tizimlarini rivojlantirish: Qayta tiklanadigan energiya
manbalaridan, masalan, quyosh, shamol va biomassa energiyasidan foydalanishni
ko‘paytirish zarur. Bu orqali issiqxona gazlarining miqdorini kamaytirish va
biogeosenozlarga salbiy ta’sirni minimallashtirish mumkin.
5. Iqlim o‘zgarishlariga qarshi kurashish: Iqlimni himoya qilish, issiqxona
gazlarini kamaytirish va global iqlim isishining oldini olish uchun xalqaro
hamkorlikni kuchaytirish lozim. Bu biogeosenozlarning ekologik barqarorligini
saqlashda muhim ahamiyatga ega.

Xulosa va tavsiyalar.
Biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasi ekologik tizimlarning barqarorligini
ta’minlash uchun muhimdir. Har bir biogeosenoz o‘zaro bog‘langan turli o‘simlik
va hayvon turlarini o‘z ichiga oladi, ular bir-biriga ta’sir qilgan holda ekologik
muvozanatni saqlashadi. Biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasi moddalarning
aylanishi, energiyaning oqimi va trofik munosabatlar orqali amalga oshadi. Oziq-
ovqat zanjirlari, trofik darajalar, va organizmlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar bu
tizimlarning barqarorligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, inson
faoliyati tabiiy ekosistemalarga salbiy ta’sir ko‘rsatib, biogeosenozlarning ekologik
muvozanatini buzadi. Insonning faolligi, masalan, qishloq xo‘jaligi, sanoat
faoliyati va shaharsozlik, tabiiy resurslarning noto‘g‘ri ishlatilishi, suv va havoning
ifloslanishi, shuningdek, iqlim o‘zgarishlari biogeosenozlarga sezilarli darajada

energiyaning uzatilishi va organizmlar o‘rtasidagi trofik munosabatlar ekologik
tizimning muhim qismidir.
Tropik
darajasi. Organizmlar
. Energiya
manbai. Oziqlanish
turlari. Misollar.
Produsentlar
. O’simliklar,
fitoplanktonla
r, fotosintez
qiluvchi
bakteriyalar. Quyosh
energiyasi. Fotosintez. O’simliklar,
suv
o’simliklari.
Birlamchi
konsumentla
r. Osimlikxo‘r
hayvonlar. O’simliklar. Herbivorlar. Quyonlar,
cho‘chqalar,
chigirtkalar.
Ikkilamchi
konsumentla
r. Yirtqichlar. O‘simlikxo‘rla
r. Karnivorlar. She’rlar,
bo’rilar,
burgutlar.
Uchlamchi
konsumentla
r. Yirik
yirtqichlar. Yirtqichlar. Karnivorlar. Delfinlar,
qatrallar.
Reduksentla
r. O’lik
organizmlar. O’lik
organizmlar. Dekompozitorla
r. Zamburug‘la
r, qutlar.
4. Biogeosenozlarning ekologik muvozanatdagi o‘rni.
Biogeosenoz — bu turli organizmlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikdan iborat
bo‘lgan ekologik tizim bo‘lib, ularning hayot faoliyati natijasida o‘zaro moddalar
va energiya almashinuvi amalga oshadi. Har bir biogeosenoz o‘zining ekologik
muvozanatini saqlashga intiladi, bu esa ekotizimning barqarorligini ta’minlashda
muhim rol o‘ynaydi. Ekologik muvozanat — bu biogeosenozdagi barcha
organizmlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar natijasida shakllanadigan holat bo‘lib, unda
resurslar, energiya va moddalarning almashinuvi barqaror bo‘ladi.

2. Ikkinchi darajali suktsessiya – mavjud ekotizimning buzilishi yoki tabiiy
ofatlar natijasida qayta tiklanishi. Masalan, yong‘indan keyin o‘rmonlarning asta-
sekin qayta o‘sishi. Suktsessiya davomida biogeosenoz ichida yashaydigan turlar
asta-sekin o‘zgaradi, ekotizimning oziq-ovqat zanjirlari murakkablashadi va
barqarorlik darajasi ortadi.
Biogeosenozlarning barqarorligi va o‘z-o‘zini boshqarish mexanizmlari.
Tabiatda har bir biogeosenoz o‘z-o‘zini boshqarish va muvozanatni saqlash
qobiliyatiga ega. Bu qobiliyat negativ qayta aloqa mexanizmi orqali amalga
oshadi. Masalan, agar qandaydir hayvon populyatsiyasi haddan tashqari ortib
ketsa, oziqa manbalari kamayadi va natijada populyatsiya kamayib boradi. Shu
tarzda ekotizim muvozanatini tiklashga intiladi.
Biogeosenozlar o‘z-o‘zini tartibga soluvchi tizim bo‘lib, ularda quyidagi
asosiy muvozanat mexanizmlari ishlaydi:
1. Oziq-ovqat zanjiri orqali boshqarish – har bir trofik darajadagi
organizmlar soni boshqa darajadagi organizmlar miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.
2. Moddalar almashinuvi – chiqindilarni parchalaydigan organizmlar
(reduksentlar) tuproq va suvga ozuqaviy moddalar yetkazib beradi va bu ishlab
chiqaruvchilar (produsentlar) tomonidan qayta ishlatiladi.
3. Antropogen ta’sirlarga javob – insonning ta’siri tufayli buzilgan
ekotizimlar vaqt o‘tishi bilan tabiiy ravishda o‘zini tiklashga harakat qiladi. Biroq
bu jarayon juda uzoq davom etishi mumkin.
Biogeosenozlarning antropogen ta’sirga moyilligi. Hozirgi davrda
biogeosenozlar turli antropogen (inson ta’siri bilan bog‘liq) omillar natijasida
jiddiy o‘zgarishlarga uchramoqda. Insonning sanoat rivojlanishi, qishloq xo‘jaligi,
o‘rmonlarning kesilishi, suv resurslarining ifloslanishi va iqlim o‘zgarishlari
biogeosenozlarning tabiiy muvozanatiga jiddiy ta’sir qiladi.
Antropogen ta’sir turlari:

Mundarija (reja)
1. Kirish.............................................................................. 3
1.1 Kurs ishi mavzusining dolzarbligi................................... 3
1.2 Kurs ishi mavzusining ob’ekti........................................ 3
1.3 Kurs ishi mavzusining maqsadi..................................... 4
1.4 Kurs ishi mavzusining vazifalari................................... 4
2 Asosiy qism..................................................................... 5
2.1 Biogeosenoz tushunchasi va uning tarkibiy
qismlari....... 5
2.2 Biogeosenozlarda moddalar almashinuvi va energiya
oqimi................... ...... ....................................................... 12
2.3 Trofik munosabatlar va oziq-ovqat
zanjirlari................... 19
2.4 Biogeosenozlarning ekologik muvozanatdagi o‘rni........ 25
2.5 Inson faoliyatining biogeosenozlarga ta’siri va
muhofaza choralari .......................................................... 28
3 Xulosa va tavsiyalar...................................................... 39
4 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati............................. 40
5 Ilovalar.......................................................................... 41

6. Ekoturizm va tabiatni himoya qilish: Ekoturizmni rivojlantirish orqali
tabiatni asrash va ekologik bilimlarni targ‘ib qilish mumkin. Ekoturizm odamlarni
tabiiy muhitga hurmat bilan qarashga o‘rgatadi va biogeosenozlarga zarar
etkazilmasligini ta’minlaydi.
7. Biosfera reabilitatsiyasi va reintroduksiya: Ko‘plab turlarni yo‘qolishdan
saqlash va biologik xilma-xillikni tiklash uchun tabiatni tiklash va reintroduksiya
(yangi joylarga qaytarish) dasturlarini ishlab chiqish zarur. Bu orqali o‘simlik va
hayvon turlarining yashash joylarini tiklash, ularning biologik xilma-xilligini
saqlash mumkin.
8. Ekologik monitoring va tadqiqotlarni rivojlantirish: Biogeosenozlarning
holatini doimiy ravishda kuzatib borish va ilmiy tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash
zarur. Ekologik monitoring orqali tabiatdagi o‘zgarishlarni erta aniqlash va unga
qarshi chora-tadbirlarni o‘z vaqtida amalga oshirish mumkin.
Biogeosenozlar ekologik tizimlarning o‘ziga xos tuzilmasini va ularning
barqarorligini ta’minlashda juda muhim rol o‘ynaydi. Insonning tabiatga ta’siri va
ekologik muvozanatni buzilishi jarayonini o‘rganish, barqaror rivojlanish va
tabiatni asrashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish, kelajakda
biogeosenozlarning saqlanishiga hissa qo‘shadi. Shuning uchun, har bir shaxs,
jamiyat va hukumat tabiatga nisbatan mas’uliyatli bo‘lishi, tabiiy resurslardan
oqilona foydalanishi kerak.

Energiya oqimining piramida shaklida ifodalash: Ekologik piramida,
energiyaning trofik darajalar bo‘yicha taqsimlanishini ko‘rsatadi. Bu piramida
odatda uchta asosiy qatlamdan iborat bo‘ladi:
1. Baza darajasi (produsentlar) – fotosintez jarayoni orqali energiya ishlab
chiqaradigan o‘simliklar yoki fotosintez qiluvchi bakteriyalar.
2. Oziq-ovqat darajasi (konsumentlar) – birlamchi va ikkilamchi
konsumentlar. Bu darajalar trofik darajalarda yuqoriga qarab boradi, lekin har bir
keyingi darajada energiya yo‘qoladi.
3. Reduksentlar – energiyaning qayta ishlanishi va o‘simliklarga qaytarilishi.
Bu darajada juda kam energiya qoladi.
Energiya va moddalarning samarali oqimi: Tabiatda moddalarning doimiy
aylanishi va energiyaning oqimi orqali ekologik tizimlar samarali ishlaydi. Lekin
har bir trofik daraja o‘rtasida energiyaning 90% yo‘qoladi, bu esa piramidaning
balandligi bilan bog‘liq. Odatda, yuqori darajalarda yashovchi organizmlar
kamayib boradi, chunki energiya yuqoriga ko‘tarilganda sezilarli darajada
yo‘qoladi. Shuning uchun ekotizimlarda energiyaning samarali tarqatilishi muhim
hisoblanadi.
Inson ta’siri va energiya oqimi: Insonning faoliyati biogeosenozlardagi
moddalar almashinuvi va energiya oqimiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan,
qishloq xo‘jaligida o‘g‘itlar va pestitsidlarni ishlatish, o‘rmonlarni kesish va sanoat
chiqindilarining chiqarilishi tabiiy aylanishlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu omillar
biogeosenozning barqarorligiga tahdid soladi va ekotizimlarda energiyaning to‘g‘ri
oqimini buzadi.
Biogeosenozlarda moddalar almashinuvi va energiya oqimi ekotizimlarining
barqarorligini ta’minlaydi. Ushbu jarayonlar ekotizimlar ichidagi turli organizmlar
va resurslar o‘rtasidagi murakkab bog‘lanishlarni yaratadi. Tabiiy ekologik
muvozanatni saqlash va energiyaning samarali oqimini ta’minlash muhim
ahamiyatga ega, chunki ular hayotning uzluksizligini ta’minlaydi. Inson

sifatida yo‘qoladi, faqat oz miqdori keyingi trofik darajalarga yetib boradi. Asosan
quyidagicha bo‘ladi: Produsentlar energiya manbai bo‘lib, fotosintez orqali
Quyoshdan energiya oladi. Birlamchi konsumentlar o‘simliklardan energiya oladi,
lekin energiyaning katta qismi metabolik jarayonlarda yo‘qoladi. Yirtqichlar va
ikkilamchi konsumentlar energiyani o‘simlikxo‘rlar orqali oladi, ammo ular ham
energiyaning katta qismini yo‘qotadilar. Bu jarayonni “10% qoidasi” deb ataladi,
ya’ni har bir trofik daraja o‘rtasida energiyaning faqat 10% qismini o‘tkaziladi,
qolgan 90% qismi issiqlik sifatida yo‘qoladi.
Trofik munosabatlarning ekosistemalardagi roli. Trofik munosabatlar
ekotizimlarda bir-biriga bog‘liq va o‘zaro ta’sir qiluvchi jarayonlar sifatida
organizmlar o‘rtasida oziq-ovqat zanjirlarini shakllantiradi. Ular ekotizimning
barqarorligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi:
Moddalar almashinuvi: Trofik munosabatlar moddalar almashinuvi orqali
amalga oshadi. Har bir trofik darajadagi organizmlar oziq-ovqatni iste’mol qilib,
energiyani o‘zlashtiradi va uni o‘z organizmida saqlaydi.
Biomassaning aylanishi: Oziq-ovqat zanjirlaridagi har bir organizm
biomassaning aylanishiga hissa qo‘shadi, ya’ni organik moddalar bir organizmdan
boshqasiga o‘tadi va to‘planadi.
Ekologik barqarorlik: Trofik munosabatlar ekosistemalarning barqarorligini
ta’minlaydi, chunki ular ekotizimning turli darajalaridagi energiya va moddalarni
uzatadi, bu esa turli organizmlar uchun zarur hayotiy resurslarni ta’minlaydi.
Trofik munosabatlar va oziq-ovqat zanjirlari biogeosenozlardagi barcha
organizmlar o‘rtasida oziqlanish va energiyaning uzatish mexanizmlarini tashkil
etadi. Ular ekotizimning barqarorligini ta’minlash, energiya va moddalar
almashinuvini bosh.
1-Rasm. Bu jadvalda trofik darajalar va ular bilan bog‘liq organizmlar,
energiya manbai va oziqlanish turlari ko‘rsatilgan. Har bir darajada

quyidagi muhofaza choralari amalga oshirilishi kerak: Barqaror qishloq xo‘jaligi
va o‘rmonlarni tiklash. Qishloq xo‘jaligi va o‘rmonlarni boshqarishda
barqarorlikni ta’minlash muhimdir. O‘rmonlarni kesish va yerdan foydalanish
uchun ekologik normativlarni belgilash, o‘rmonlarni tiklash va tabiiy resurslarni
muvozanatli ishlatish, barqaror qishloq xo‘jaligini rivojlantirish biogeosenozlarni
himoya qilishga yordam beradi. Barqaror qishloq xo‘jaligi metodlari, masalan,
ekinlarni aylantirish va agroekologik yondashuvlar yordamida tuproq va
resurslardan to‘g‘ri foydalanish mumkin.
Suv resurslarini muhofaza qilish. Suv resurslarining ifloslanishini oldini
olish uchun sanoat va qishloq xo‘jaligi chiqindilarini to‘g‘ri qayta ishlash, toza
suvni saqlash va suvning tabiiy holatini tiklash choralari ko‘rilishi kerak. Suv
havzalarini himoya qilish, ko‘plab ekotizimlar uchun muhim bo‘lgan suv
manbalarini ifloslanishdan saqlash biogeosenozlar uchun juda muhimdir. Iqlim
o‘zgarishlariga qarshi kurashish. Iqlim o‘zgarishlariga qarshi kurashish uchun
issiqxona gazlarining chiqindilarini kamaytirish zarur. Bu, ayniqsa, qayta
tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish, avto-mobil chiqindilarini
kamaytirish va sanoat sektori uchun ekologik toza texnologiyalarni qo‘llashni talab
etadi. Iqlimning isishini to‘xtatish va unga moslashish uchun xalqaro hamkorlik va
barqaror iqlim siyosatlarini amalga oshirish kerak. Biologik xilma-xillikni saqlash
va turlarni himoya qilish. Biologik xilma-xillikni saqlash, turlarni muhofaza qilish,
tabiatni asrash uchun maxsus himoya zonalarini yaratish zarur. Faoliyatning zararli
ta’sirini kamaytirish uchun biologik xilma-xillikni saqlashga qaratilgan ekologik
tarmoqlarni yaratish, migratsiya yo‘llarini himoya qilish va yangi turlarning
muhofazasini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Ta’lim va axborot tarqatish.
Ekologik bilimlarni oshirish, odamlarning tabiiy resurslarga bo‘lgan munosabatini
o‘zgartirish uchun ta’lim tizimi va axborot tarqatish faoliyatini rivojlantirish zarur.
Odamlar ekologik masalalar haqida ko‘proq bilimga ega bo‘lishi, atrof-muhitni
asrashning muhimligini anglashlari kerak. Bu ularning harakatlariga to‘g‘ri ta’sir
ko‘rsatadi.

4. Qishloq xo‘jaligida ekologik usullardan foydalanish – tuproq
unumdorligini saqlash, pestitsidlar va kimyoviy o‘g‘itlar iste’molini cheklash.
5. Tabiatni muhofaza qilish milliy parklarini tashkil etish – noyob va
yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lgan ekotizimlarni davlat himoyasiga olish.
Biogeosenozlar tirik tabiatning eng muhim tuzilmalaridan biri bo‘lib, ular
tirik organizmlar va muhit o‘rtasidagi murakkab o‘zaro bog‘liqlik asosida
shakllanadi. Bu tizimlarning barqarorligi tabiiy resurslarning uzoq muddatli
saqlanishini ta’minlaydi. Lekin zamonaviy dunyoda antropogen ta’sir natijasida
biogeosenozlarning tabiiy muvozanati buzilmoqda. Shu sababli, tabiiy
ekotizimlarni muhofaza qilish, ularning faoliyat tuzilishini o‘rganish va barqaror
rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish ekologik muammolarni hal qilishda
muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, biogeosenozlar tabiatning barqaror
rivojlanishiga xizmat qiluvchi murakkab, lekin o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatiga
ega tizimlardir. Ularni to‘g‘ri boshqarish va saqlash orqali biz kelajak avlodlar
uchun qulay ekologik muhit yaratishimiz mumkin.
2. Biogeosenozlarda moddalar almashinuvi va energiya oqimi.
Biogeosenozlarning normal faoliyat yuritishi va barqarorligi moddalar
almashinuvi va energiya oqimi orqali ta’minlanadi. Tabiatdagi barcha organizmlar
bir-biri bilan bog‘liq bo‘lib, ular orasidagi moddalar almashinuvi va energiya
harakati ekotizimning uzluksiz ishlashini ta’minlaydi. Ushbu jarayonlar
biosferaning tabiiy muvozanatini saqlab qolish uchun juda muhimdir.
Moddalar almashinuvi (biogeokimyoviy aylanishlar). Tabiatda hech qanday
modda yo‘qolib ketmaydi yoki yo‘qdan paydo bo‘lmaydi. Barcha kimyoviy
elementlar ekotizim ichida biogeokimyoviy aylanish deb ataluvchi doimiy sikl
bo‘ylab harakatlanadi. Ushbu jarayonlar o‘simliklar, hayvonlar va
mikroorganizmlar orqali amalga oshadi.
Biogeosenozlarda moddalar almashinuvi uchta asosiy bosqichda sodir
bo‘ladi:

kengroq ochib beriladi. Bundan tashqari, ekotizimlarning izchil rivojlanishini
ta’minlash bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining vazifalari:
Mazkur tadqiqotning asosiy maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalar
belgilangan:
1. Biogeosenoz tushunchasini o‘rganish va tahlil qilish – biogeosenozlarning
mohiyati, tarkibiy qismlari va ularning ekotizimdagi ahamiyatini aniqlash.
2. Biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasini aniqlash – energiya oqimi,
moddalar almashinuvi va trofik munosabatlarning qanday ishlashini tushuntirish.
3. Biotik va abiotik komponentlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni o‘rganish –
o‘simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar va noorganik muhit elementlari
o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish.
4. Trofik zanjir va oziq-ovqat tarmoqlarini tahlil qilish – ishlab
chiqaruvchilar, iste’molchilar va chirituvchilar o‘rtasidagi ekologik munosabatlarni
o‘rganish.
5. Biogeosenozlarning ekologik muvozanatga ta’sirini baholash – tabiiy
ekotizimlarning barqarorligi va muhofazasi bo‘yicha ilmiy yondashuvlarni
aniqlash.
6. Inson faoliyatining biogeosenozlarga ta’sirini o‘rganish – urbanizatsiya,
qishloq xo‘jaligi va sanoat rivojlanishining ekotizimlarga ta’sirini tahlil qilish.
7. Biogeosenozlarning degradatsiyasining oldini olish bo‘yicha tavsiyalar
ishlab chiqish – tabiiy muhitni saqlab qolish va ekologik barqarorlikni
ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni taklif etish.
Ushbu vazifalarni amalga oshirish orqali biogeosenozlarning faoliyat
mexanizmlari chuqurroq o‘rganiladi hamda ekotizimlarning barqarorligini
ta’minlash bo‘yicha ilmiy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi.

oqimining boshlang‘ich manbai bo‘lib, barcha boshqa organizmlarning yashash
sharoitini ta’minlaydi.
2. Iste’molchilar (konsumentlar) – Ushbu guruhga hayvonlar, ayrim
protozoalar va ba’zi zamburug‘lar kiradi. Ular bevosita yoki bilvosita ishlab
chiqaruvchilarga bog‘liq bo‘lib, ularni oziqa sifatida iste’mol qiladi. Konsumentlar
o‘z navbatida turli darajalarga bo‘linadi: birlamchi (o‘simlikxo‘rlar), ikkilamchi va
uchlamchi (yirtqich hayvonlar).
3. Chirituvchilar (reduksentlar) – Tabiiy muhitda organik moddalarning
parchalanishini ta’minlovchi organizmlar bo‘lib, ularga bakteriyalar, zamburug‘lar
va ayrim hasharotlar kiradi. Ular o‘lik organizmlar va chiqindilarni parchalaydi,
natijada tuproq va suvga minerallar qayta yetkaziladi. Bu jarayon ekotizimdagi
moddalar almashinuvi muhim qismidir.
1-Rasm. Biogeosenoz tushunchasi va uning tarkibiy qismlari.

jarayonini tezlashtirish mumkin. Shuningdek, barqaror rivojlanish tamoyillariga
asoslangan holda, tabiiy resurslardan samarali foydalanish strategiyalarini ishlab
chiqish uchun ham ushbu masala dolzarb hisoblanadi.
Shu bois, biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasini o‘rganish nafaqat
ekologlar, balki qishloq xo‘jaligi, tabiatni muhofaza qilish, bioximiya va boshqa
sohalar vakillari uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ilmiy yo‘nalish global
ekologik muammolarni hal qilish, barqaror ekotizimlarni yaratish va inson bilan
tabiat o‘rtasidagi uyg‘unlikni ta’minlashga yordam beradi.
Mavzusining ob’ekti:
Ushbu tadqiqotning obyekti biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasi bo‘lib, u
ekotizimlar tarkibida organizmlar va muhit o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, energiya
almashinuvi, moddalar aylanishi va trofik munosabatlarni qamrab oladi.
Biogeosenozlar tabiiy ekotizimlarning asosiy funksional birligi bo‘lib, ularda har
bir tirik organizm ma’lum ekologik rolga ega.
Mazkur mavzuni o‘rganishda quyidagi asosiy obyektlar alohida e’tiborga
olinadi:
Tirik organizmlar (biotik komponentlar) – Biogeosenoz tarkibida ishtirok
etuvchi ishlab chiqaruvchilar (avtotrof o‘simliklar), iste’molchilar (geterotrof
hayvonlar) va chirituvchilar (saprofitlar va mikroorganizmlar).
Noorganik muhit elementlari (abiotik komponentlar) – Tabiiy muhit
sharoitlari, ya’ni tuproq, suv, havo, harorat, yorug‘lik va namlik kabi omillar.
Moddalar almashinuvi va energetik oqimlar – Biogeosenozlardagi asosiy
jarayonlar bo‘lib, ular fotosintez, nafas olish, oziqlanish, hazm qilish, chiqindilarni
qayta ishlash va organik moddalarning parchalanishini o‘z ichiga oladi.
Ekotizimdagi trofik zanjirlar va oziq-ovqat tarmoqlari – Tirik organizmlar
o‘rtasidagi oziqlanish munosabatlari va energiyaning uzatilish mexanizmi.

Biotik komponentlarning bir-biri bilan bog‘liqligi va ularning ekotizim
ichidagi roli biogeosenozning barqaror ishlashiga xizmat qiladi. Agar ushbu
komponentlardan biri kamayib yoki ortib ketsa, bu tabiiy muhitning buzilishiga
olib kelishi mumkin.
Biogeosenozning abiotik tarkibiy qismlari. Abiotik komponentlar
biogeosenozning tirik bo‘lmagan qismi bo‘lib, ular ekotizimning fizik va kimyoviy
sharoitlarini belgilaydi. Ular quyidagilardan iborat:
1. Iqlim omillari – harorat, namlik, yengil yoki og‘ir shamollar va
yog‘ingarchilik kabi meteorologik sharoitlar biogeosenozning rivojlanishiga
bevosita ta’sir qiladi.
2. Tuproq va geologik tarkib – tuproqning tarkibi, unumdorligi va tarkibida
mavjud bo‘lgan minerallar ishlab chiqaruvchilar uchun muhim ahamiyatga ega.
Tuproqning sifati o‘simliklar rivojlanishiga, ular orqali esa butun oziq-ovqat
zanjiriga ta’sir qiladi.
3. Gidrologik omillar – suvning mavjudligi va sifati biogeosenozlarning
shakllanishida asosiy omillardan biridir. Suv resurslari yetarli bo‘lgan hududlarda
yashil biomassaning ko‘pligi kuzatiladi, qurg‘oqchil mintaqalarda esa ekotizimlar
kamroq xilma-xil bo‘ladi.
4. Kimyoviy tarkib – havodagi karbonat angidrid, kislorod, azot va boshqa
elementlarning miqdori biogeosenozlardagi biologik jarayonlarga ta’sir qiladi.
Masalan, kislorod darajasi past bo‘lgan joylarda faqat anaerob organizmlar
yashashi mumkin.
Abiotik komponentlar biotik tarkibiy qismlarning yashashi va rivojlanishi
uchun asos yaratadi. Biotik va abiotik omillar o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib,
ulardan birining o‘zgarishi butun biogeosenozga ta’sir qilishi mumkin.
Biogeosenozlarning xilma-xilligi va ularga ta’sir etuvchi omillar. Tabiatda
biogeosenozlarning turli xil shakllari mavjud bo‘lib, ular geografik joylashuvi,
iqlim sharoitlari va tabiiy resurslarning mavjudligiga qarab farqlanadi. Masalan:

Inson faoliyati tabiiy ekosistemalarni va biogeosenozlarni sezilarli darajada
o‘zgartirmoqda. Biroq, ularning ekologik muvozanatini saqlash uchun zarur
choralar ko‘rilishi mumkin. Barqaror qishloq xo‘jaligi, suv resurslarini himoya
qilish, iqlim o‘zgarishlariga qarshi kurashish va biologik xilma-xillikni saqlash
kabi choralarning amalga oshirilishi biogeosenozlarning barqarorligini
ta’minlashga yordam beradi. Inson va tabiat o‘rtasidagi muvozanatni tiklash uchun
har birimiz o‘z hissamizni qo‘shishimiz zarur.
Insonning tabiiy muhitga ta’siri ulkan va ko‘p qirrali bo‘lib, ularning
ekologik muvozanatga salbiy ta’siri ko‘plab ekologik tizimlarning barqarorligini
buzishiga olib keladi. Shuningdek, bu ta’sirlar global iqlim o‘zgarishlari, biologik
xilma-xillikning kamayishi, moddalarning va energiyaning aylanishidagi
buzilishlar kabi ko‘plab muammolarga olib keladi. Shu bilan birga, inson
tomonidan amalga oshirilayotgan muhofaza choralari biogeosenozlarning
barqarorligini tiklashda va ekologik tizimlarning saqlanishida muhim rol o‘ynaydi.
Quyida bu jarayonni yanada chuqurroq ko‘rib chiqamiz.
Ekologik qoidalar va qonunlarni takomillashtirish. Insonning
biogeosenozlarga ta’sirini kamaytirish uchun ekologik qoidalar va qonunlarni
mustahkamlash va takomillashtirish zarur. Ko‘plab davlatlar ekologik qonunlarni
yaratgan bo‘lsa-da, bu qonunlarni to‘g‘ri va samarali qo‘llash uchun xalqaro
hamkorlik, resurslarni boshqarish tizimlarini samarali yaratish, ekologik
monitoringni kuchaytirish zarur. Bunda ekologik standartlarni joriy qilish, taqiqlar
va cheklovlar orqali tabiatga zarar yetkazadigan faoliyatlarni kamaytirish mumkin.
Atrof-muhitni himoya qilish bo‘yicha xalqaro tashabbuslar. Bir qancha
xalqaro tashabbuslar, masalan, Paris kelishuvi va Biodiversitetni saqlash bo‘yicha
Konvensiya kabi iqlimni himoya qilishga, biologik xilma-xillikni saqlashga
qaratilgan kelishuvlar ekologik tizimlarning barqarorligini ta’minlashga yordam
beradi. Ushbu tashabbuslarning maqsadi iqlim o‘zgarishlarini kamaytirish va
biogeosenozlarning barqarorligini ta’minlashdir. Bunday xalqaro hamkorliklar

faoliyatining tabiiy jarayonlarga salbiy ta’siri esa biogeosenozlarning
barqarorligini xavf ostiga qo‘yadi. Shu sababli, tabiiy resurslarni muhofaza qilish
va ekologik barqarorlikni saqlash zarur.
3. Trofik munosabatlar va oziq-ovqat zanjirlari.
Biogeosenozlardagi barcha organizmlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, ular oziq-
ovqat zanjirlarida yoki oziq-ovqat to‘rlarida bir-biriga bog‘liq ravishda moddalarni
va energiyani uzatadilar. Trofik munosabatlar — bu organizmlar orasidagi
oziqlanish va energiya almashinuvi jarayonlarini ifodalaydi. Har bir organizm
ekologik piramidada o‘zining joyini egallaydi, ularning har biri o‘zining trofik
darajasiga ega bo‘lib, oziq-ovqat zanjiri orqali oziqlanadi va energiyani oladi.
Ushbu munosabatlar ekotizimlarning barqarorligini ta’minlashda muhim
ahamiyatga ega.
Trofik darajalar va ularning roli. Oziq-ovqat zanjirlarida har bir organizm
trofik darajani egallaydi. Trofik daraja organizmning oziqlanishi, energiya olish va
biomassa to‘plashdagi o‘rnini ko‘rsatadi. Trofik darajalar odatda quyidagicha
ajratiladi:
1. Produsentlar (ishlab chiqaruvchilar). Produsentlar — bu o‘simliklar va
fotosintez qiluvchi organizmlar (masalan, ba’zi bakteriyalar). Ular Quyosh
energiyasini fotosintez jarayonida o‘zlashtirib, uni kimyoviy energiyaga aylantiradi
va organik moddalar hosil qiladi. Produsentlar ekotizimda energiyaning asosiy
manbai hisoblanadi va ular oziq-ovqat zanjirining asosini tashkil qiladi. Misol:
O‘simliklar, fitoplankton, ba’zi bakteriyalar. Energiya manbai: Quyosh energiyasi.
2. Birlamchi konsumentlar (o‘simlikxo‘rlar). Birlamchi konsumentlar —
o‘simliklarni iste’mol qiladigan organizmlar. Ular energiyani o‘simliklardan
olishadi va ekotizimdagi energiya oqimining birinchi bosqichida joylashadi. Bu
darajadagi organizmlar, o‘simliklar orqali to‘plangan energiyani o‘z
organizmlarida saqlaydi. Misol: O‘simlikxo‘r hayvonlar, masalan, quyonlar,
cho‘chqalar, buzoqlar, chigirtkalar. Energiya manbai: O‘simliklar (produsentlar).

Yirtqichlar o‘zlarining ta’siri orqali o‘simlikxo‘rlar populyatsiyasini nazorat
qiladi, bu esa o‘simliklar va o‘simlikxo‘rlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni
muvozanatda saqlaydi.
Reduksentlar o‘lik moddalarni qayta ishlash orqali tuproqni boyitadi va
yangi o‘simliklarning o‘sishi uchun zarur moddalarni qaytaradi.
Shunday qilib, biogeosenozlar nafaqat o‘zlaridagi organizmlar o‘rtasidagi
bog‘liqlikni ta’minlaydi, balki butun ekosistemadagi energiya va moddalar
aylanishining muvozanatli bo‘lishini ham qo‘llab-quvvatlaydi.
Biogeosenozlar ekologik muvozanatni saqlashda muhim o‘rinni egallaydi,
chunki ular organizmlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, moddalarning qayta
aylanishi va energiya oqimi orqali ekotizimning barqarorligini ta’minlaydi.
Biogeosenozlarning o‘zgarishi tabiiy yoki inson faoliyatidan kelib chiqishi
mumkin, shuning uchun ekologik muvozanatni saqlash va tabiatni asrash har bir
organizm va jamiyat uchun muhim vazifadir.
Biogeosenozlar — bu organizmlar va ularning yashash muhiti o‘rtasidagi
o‘zaro bog‘lanishlardan tashkil topgan tizimlar bo‘lib, ular tabiiy resurslar va
energiya oqimining doimiy aylanishini ta’minlaydi. Biogeosenozlarda ekologik
muvozanatning saqlanishi tizimning barqarorligi uchun zarurdir, chunki ularning
barcha organizmlari o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar atrof-muhitni va organizmlarni
uyg‘un holatda tutadi. Biogeosenozdagi har bir organizm o‘z o‘rniga ega bo‘lib,
bir-biriga bog‘langan o‘zaro munosabatlar tufayli tabiiy resurslar va energiya
oqimining barqarorligini saqlaydi.
1. Ekologik muvozanatning ta’riflanishi. Ekologik muvozanat — bu
biogeosenozlar o‘rtasidagi resurslar va energiya almashinuvi jarayonida tashkil
topadigan barqarorlik holatidir. Ekologik muvozanatning saqlanishi uchun turli
ekologik faktorlar, masalan, iqlim, geologik o‘zgarishlar, biologik xilma-xillik va
odamlarning faoliyati hisobga olinadi. Bunda barcha organizmlar o‘rtasida
oziqlanish zanjirlari va moddalarning aylanishi muhim rol o‘ynaydi.

TAQRIZ
Ushbu kurs ishida quyidagilar keltirilgan unga muvofiq: Biogeosenozlarning
faoliyat tuzilmasi ekologik tizimlarning barqarorligini ta’minlash uchun muhimdir.
Har bir biogeosenoz o‘zaro bog‘langan turli o‘simlik va hayvon turlarini o‘z ichiga
oladi, ular bir-biriga ta’sir qilgan holda ekologik muvozanatni saqlashadi.
Biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasi moddalarning aylanishi, energiyaning oqimi
va trofik munosabatlar orqali amalga oshadi. Oziq-ovqat zanjirlari, trofik darajalar,
va organizmlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar bu tizimlarning barqarorligini
saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, inson faoliyati tabiiy
ekosistemalarga salbiy ta’sir ko‘rsatib, biogeosenozlarning ekologik muvozanatini
buzadi. Insonning faolligi, masalan, qishloq xo‘jaligi, sanoat faoliyati va
shaharsozlik, tabiiy resurslarning noto‘g‘ri ishlatilishi, suv va havoning
ifloslanishi, shuningdek, iqlim o‘zgarishlari biogeosenozlarga sezilarli darajada
ta’sir ko‘rsatmoqda.
Kurs ishi 42 varoq hajimda yozilgan, unda 4 ta chizma, ma’lumotlar 1 ta
ma’lumotlar jadvalda keltirilgan, ma’lumotlarning keng tahlili amalga oshirilgan
va 10 nomdagi adabiyotlar va ijtimoiy tarmoqlar ro‘yxati keltirilgan, u zamonaviy
darsliklarni, o‘quv qo‘llanmalarni, hujjatlarni, Markaziy statistika qo’mitasi
hisobotlarini va keng foydalanilayotgan internet saytlarini o‘z ichiga oladi.
Taqrizchi:_____________________________________________

2. Tabiatni asrash va biologik xilma-xillikni qo‘llab-quvvatlash. Turli
turlarni himoya qilish, o‘rmonlarni tiklash va yovvoyi hayvonlar populyatsiyasini
saqlash uchun maxsus himoya zonalarini tashkil etish ekologik muvozanatning
barqarorligini ta’minlaydi.
3. Qayta tiklanadigan energiya manbalarini qo‘llash. Quyosh, shamol va
boshqa qayta tiklanadigan energiya manbalarini qo‘llash tabiatni himoya qilishga
yordam beradi va biogeosenozlarga ta’sirni kamaytiradi.
Biogeosenozlar ekologik muvozanatni saqlashda muhim o‘ringa ega.
Ularning ichida organizmlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklar va energiya oqimi
ekologik tizimning barqarorligini ta’minlashga yordam beradi. Biogeosenozlarning
ekologik muvozanatini saqlash uchun iqlim o‘zgarishlari, resurslar va biologik
xilma-xillikni himoya qilish kerak. Bu, o‘z navbatida, tabiiy resurslar va energiya
aylanishini saqlashga xizmat qiladi.
5. Inson faoliyatining biogeosenozlarga ta’siri va muhofaza choralari.
Inson faoliyati tabiiy muhitni o‘zgartirishda va biogeosenozlarga ta’sir
qilishda katta rol o‘ynaydi. Biogeosenozlar tabiiy o‘zgarishlarga qarshi
barqarorligini saqlashga qodir bo‘lsa-da, insonning intensiv ishlatishi va
resurslardan noto‘g‘ri foydalanishi natijasida ularning ekologik muvozanati va
barqarorligi jiddiy xavf ostida qolmoqda. Inson faoliyati orqali biogeosenozlar
uchun yuzaga keladigan salbiy ta’sirlar, ularning o‘zgarishlari va buzilishlari
nafaqat o‘simlik va hayvon turlarining yo‘qolishiga, balki ekologik tizimning
funktsiyalarining buzilishiga ham olib keladi.
Inson faoliyatining biogeosenozlarga salbiy ta’siri. Insonning
biogeosenozlarga ta’siri ko‘plab sohalarda o‘z ifodasini topadi. Quyidagi
holatlarda biogeosenozlarning buzilishi yoki zarar ko‘rishi kuzatiladi: Qishloq
xo‘jaligi va o‘rmon kesish. Qishloq xo‘jaligi uchun yerlarni ochish va o‘rmonlarni
kesish biogeosenozlarning buzilishiga olib keladi. O‘rmonlar turli xil organizmlar
uchun yashash muhitini ta’minlaydi va atmosferada karbonat angidridni so‘rib

hisoblanadi. Shu sababli ushbu mavzu bo‘yicha olib boriladigan ilmiy izlanishlar
nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb bo‘lib, tabiiy muhitni muhofaza
qilish va barqaror rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqishda muhim o‘rin tutadi.
Mavzuning dolzarbligi.
Hozirgi kunda ekologik muvozanatning buzilishi, global iqlim o‘zgarishi,
biologik xilma-xillikning kamayishi va antropogen faoliyatning ortib borishi
biogeosenozlarning barqarorligiga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Tabiiy ekotizimlar
inson faoliyatining keskin o‘zgarishlariga duch kelmoqda, natijada
biogeosenozlardagi energetik va moddalar almashinuvi jarayonlari izdan chiqishi
mumkin. Bu esa butun biosfera uchun xavf tug‘diradi. Shu sababli,
biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasini o‘rganish va ularning tabiiy muvozanatini
saqlash masalalari ayni paytda juda dolzarbdir.
Biogeosenozlar tirik organizmlar va ularning yashash muhiti o‘rtasidagi
murakkab o‘zaro bog‘liqlik asosida shakllanadi. Ularda organizmlar o‘rtasidagi
trofik munosabatlar, energiya oqimi va moddalar almashinuvi muhim ahamiyat
kasb etadi. Agar ushbu jarayonlar buzilsa, ekotizimlarning funksionalligi pasayadi,
bu esa oziq-ovqat zanjirining izdan chiqishi, tuproq degradatsiyasi, suv
resurslarining ifloslanishi va boshqa ekologik muammolarga olib kelishi mumkin.
Bugungi kunda sanoat rivojlanishi, qishloq xo‘jaligi ekstensifikatsiyasi,
urbanizatsiya va tabiiy resurslardan noto‘g‘ri foydalanish natijasida ko‘plab
biogeosenozlar o‘zining tabiiy funksiyalarini bajara olmayapti. Shu sababli, tabiiy
ekotizimlarning tuzilishi va ularning barqarorligini saqlash bo‘yicha ilmiy
izlanishlar olib borish zarur. Biogeosenozlarning faoliyat tuzilishini chuqur
o‘rganish nafaqat tabiat muhofazasiga, balki ekologik muammolarni hal qilishga
ham xizmat qiladi.
Mazkur mavzuni o‘rganishning amaliy ahamiyati shundaki,
biogeosenozlarning optimal funksional tuzilishini bilish orqali insonning atrof-
muhitga salbiy ta’sirini kamaytirish hamda ekologik tizimlarning tiklanish

11. Kormondy, E. J. (1996). Principles of Ecology. Prentice-Hall. Kitobda
ekologiyaning asosiy tushunchalari va biogeosenozlarning faollik
tuzilmasi haqida ma'lumotlar keltirilgan.
12. Menge, B. A., & Sutherland, J. P. (1987). Community Regulation:
Variability, Multiple Trophic Levels, and Inference. American Naturalist,
130(6), 856-873. Bu maqolada biogeosenozlar ichidagi trofik darajalar
o‘rtasidagi munosabatlar va ularning ekologik muvozanatdagi o‘rni tahlil
qilingan.
Samarqand davlat veterinariya
meditsinasi, chorvachilik va
biotexnologiyalar universitetining
Toshkent filiali “Texnologiyalar”
fakulteti, 22-22 guruh 3-bosqich
talabasi Sharipov Jasurning
“Biogeosenozlarning faoliyat
tuzilmasi.” mavzusida yozilgan kurs
ishiga

o‘zaro bog‘liqligiga, shuningdek, turli organizmlar o‘rtasida energetik va
moddalarning uzluksiz almashinishiga yordam beradi.
Biogeosenozlarda moddalar almashinuvi jarayonining asosiy xususiyatlari.
Biogeosenozlarda moddalar almashinuvi ko‘plab kimyoviy elementlarning bir-
biriga o‘tish va aylanishini ta’minlaydi. Ushbu jarayonlar biogeokimyoviy
aylanishlar orqali amalga oshiriladi. Har bir kimyoviy element (karbon, azot,
fosfor, kaliy va boshqalar) o‘zining maxsus aylanishiga ega bo‘lib, ekotizimdagi
barqarorlikni saqlashda muhim ahamiyatga ega.
Biogeokimyoviy aylanishlar. Karbon aylanishi. Karbon, tabiiy ekotizimda
muhim rol o‘ynaydi, chunki u barcha organik moddalarning asosini tashkil etadi.
Karbonat angidrid (CO ) atmosferadan o‘simliklar tomonidan fotosintez orqali₂
o‘zlashtiriladi va o‘simliklarning organik moddalari tarkibiga kiritiladi. Hayvonlar
o‘simliklarni iste’mol qilganda, karbon biologik organizmlarda mavjud bo‘ladi.
Hayvonlar va mikroorganizmlar organizmlarini parchalayotganda, karbon
qaytadan atmosferaga chiqadi. O‘simliklarning o‘lishi, zamburug‘lar va
bakteriyalar tomonidan parchalanishi natijasida karbon qayta ishlanadi va
ekotizimga qaytariladi.

kamaytirish, energiya samaradorligini oshirish va boshqa ekologik tashabbuslar
orqali amalga oshiriladi. Har bir fuqaro o‘z faoliyatida ekologik jihatdan
mas’uliyatli bo‘lishi kerak. Bu bilan biogeosenozlarni muhofaza qilishga yordam
beriladi.
Resurslarni boshqarish va qayta tiklanadigan energiya manbalariga o‘tish.
Insonning biogeosenozlarga ta’sirini kamaytirishning samarali yo‘llaridan biri
resurslarni boshqarish va qayta tiklanadigan energiya manbalariga o‘tishdir.
So‘nggi yillarda qayta tiklanadigan energiya manbalari, masalan, quyosh, shamol
va biomassa energiyasi kabi manbalar ilg‘or texnologiyalar orqali rivojlanib,
energiya ishlab chiqarishni an’anaviy manbalardan, ya’ni ko‘mir va gazdan
kamaytirishga imkon beradi. Bu nafaqat energiya iste’molining samaradorligini
oshiradi, balki atmosferaga chiqarilgan zararli gazlarning miqdorini kamaytiradi.
Energiya samaradorligini oshirish. Energiyani tejash va samarali ishlatish
orqali tabiatga zarar etkazilishini kamaytirish mumkin. Bunda zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish, yoritish tizimlarini yaxshilash, isitish va sovutish
tizimlarini samarali ishlatish muhim ahamiyatga ega. Binolar va infratuzilma
sohasida energiya samaradorligini oshirish orqali biogeosenozlarga bo‘lgan ta’sirni
sezilarli darajada kamaytirish mumkin.
Insonning biogeosenozlarga ta’siri keng ko‘lamli va ko‘plab ekologik
jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadi. Biroq, ekologik muvozanatni tiklash va saqlash
uchun bir qator samarali chora-tadbirlarni amalga oshirish mumkin. Barqaror
qishloq xo‘jaligi, iqlimni himoya qilish, ekologik ta’lim va ekologik aksiyalarni
rivojlantirish orqali biz tabiatni asrashga, biogeosenozlarning barqarorligini
ta’minlashga yordam bera olamiz. Eng muhimi, har bir insonning tabiatga bo‘lgan
mas’uliyatli munosabati va ekologik bilimlarni amaliyotga tadbiq qilishidir.

2-Rasm. Biogeosenozlarda moddalar almashinuvi va energiya oqimi.
Azot aylanishi. Azotning atmosferada 78% ga yaqin qismini tashkil etadi,
ammo faqat ba’zi bakteriyalar va mikroskopik organizmlar (azot bog‘lovchi
bakteriyalar) azotni o‘simliklar uchun yutiladigan shaklga aylantira olishadi.
Azotning o‘simliklar tomonidan yutilishi va hayvonlar tomonidan iste’mol
qilinishi orqali oziq-ovqat zanjiri davomida aylanishi amalga oshadi. O‘lik
organizmlar va chiqindilarni parchalaydigan bakteriyalar azotni qayta tuproqqa
qaytaradi, shunda yangi o‘simliklar azotni qayta o‘zlashtiradi.
Suv aylanishi. Suv ekotizimda asosiy moddadir, u o‘simliklar uchun hayotiy
zarurdir. Suvning atmosferada bug‘lanishidan (evapotranspiration) boshlanib,
yog‘ingarchilik, tuproqqa singib, yana daryolarga, okeanlarga qaytadi. Suvning
to‘rtinchi holati - muz holatida ham muhim rol o‘ynaydi. Suvning uzluksiz
aylanishi biosferada barcha hayot shakllarini saqlab qoladi. Suvning almashinuvi,

1. Atmosfera ifloslanishi – zavod va transport vositalaridan chiqayotgan
chiqindilar havo tarkibini o‘zgartiradi, kislotali yomg‘irlarning paydo bo‘lishiga
sabab bo‘ladi va o‘simliklarga zarar yetkazadi.
2. Suv resurslarining ifloslanishi – zavod chiqindilari, plastik materiallar va
kimyoviy o‘g‘itlar daryolar, ko‘llar va dengizlarni ifloslantirib, suv ekotizimlariga
jiddiy zarar yetkazadi.
3. Tuproq degradatsiyasi – noto‘g‘ri qishloq xo‘jaligi amaliyotlari, haddan
tashqari o‘g‘it ishlatish va sanoat chiqindilari tuproq unumdorligini kamaytiradi va
ekotizimning oziq-ovqat zanjiriga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
4. O‘rmonlarning kesilishi – daraxtlarning kesilishi natijasida o‘rmon
biogeosenozlari yo‘qolib, karbonat angidrid miqdori ortadi va iqlim o‘zgarishlari
jadallashadi.
5. Bioxilma-xillikning kamayishi – inson tomonidan hayvon va
o‘simliklarning yashash joylari buzilishi natijasida ko‘plab turlar yo‘q bo‘lib
ketmoqda. Bu muammolarni hal qilish uchun barqaror ekologik siyosat yuritish,
atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va ekologik
barqarorlikni ta’minlash zarur.
Biogeosenozlarni muhofaza qilish va ekologik chora-tadbirlar.
Biogeosenozlarni saqlash va tiklash uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish
muhim:
1. Ekologik monitoring olib borish – tabiiy ekotizimlarning holatini doimiy
ravishda kuzatish va ularni muhofaza qilish chora-tadbirlarini ishlab chiqish.
2. O‘rmonlarni qayta tiklash – o‘rmon ekotizimlarining tiklanishini
tezlashtirish uchun daraxt ekish va tabiiy regeneratsiyani rag‘batlantirish.
3. Chiqindilarni qayta ishlash va ifloslanishni kamaytirish – plastmassalar va
boshqa zararli chiqindilarni kamaytirish, ularni qayta ishlash tizimini rivojlantirish.

orqali resurslarni to‘g‘ri va oqilona ishlatish, shuningdek, ekologik ta’sirlarni
kamaytirish mumkin.
Ekologik normativlar va standartlar. Ekologik muvozanatni saqlash uchun
resurslar va energiyaning to‘g‘ri ishlatilishiga e’tibor qaratish zarur. Bu jarayonda
ekologik normativlar va standartlar, ayniqsa, sanoat va qishloq xo‘jaligi sohalarida,
muhim ahamiyatga ega. Qishloq xo‘jaligi faoliyatida ekologik me’yorlarni
qo‘llash, pestitsidlar va o‘g‘itlardan foydalanishni cheklash, ekotizimlarni
muhofaza qilish va isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslik biogeosenozlarning
barqarorligini ta’minlashga yordam beradi. Ekologik standartlar orqali tabiiy
resurslardan oqilona foydalanishning yo‘llari ko‘rsatiladi.
Ekoturizm va atrof-muhitni saqlashda jamoatchilik ishtiroki. Ekoturizm
sohasining rivojlanishi tabiatni himoya qilishda muhim vosita sifatida xizmat
qiladi. Ekoturizm faqatgina tabiatni o‘rganish va undan foydalanishni ta’minlab
qolmay, balki ekologik bilimlarni targ‘ib qilish, jamoatchilikni ekologik jihatdan
to‘g‘ri faoliyat yuritishga chaqirish imkonini beradi. Bunday turizm turli milliy
bog‘lar, tabiatni asrash markazlari va boshqa ekologik hududlarda tashkil etilishi
mumkin. Bunday tadbirlar, odamlarni tabiatga bo‘lgan hurmatga va
biogeosenozlarga ehtiyotkorlik bilan qarashga o‘rgatadi.
Ekologik ta’lim va tarbiya. Inson faoliyatining ekologik ta’sirini
kamaytirishning yana bir yo‘li ekologik ta’lim va tarbiya hisoblanadi. Odamlar
atrof-muhitga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirish uchun ekologik bilimlarni
oshirish, ekologik muvozanatning ahamiyatini tushuntirish va unga bo‘lgan
mas’uliyatni targ‘ib qilish zarur. Makro va mikro darajadagi ekologik ta’lim bilan
boshlang‘ich yoshdagi bolalardan tortib, kattalar va qaror qabul qiluvchi
rahbarlargacha hamma jabhada ekologik madaniyatni rivojlantirishga yordam
beradi.
Ekologik aksiyalar va ijtimoiy harakatlar. Insonning biogeosenozlarga
bo‘lgan salbiy ta’sirini kamaytirish uchun ekologik aksiyalar va ijtimoiy harakatlar
tashkil etish zarur. Bu harakatlar, masalan, o‘rmon ekish, plastik chiqindilarni

olish orqali iqlimni barqarorlashtirishga yordam beradi. O‘rmonlarning kesilishi va
qishloq xo‘jaligi uchun yerlarni ochish natijasida o‘simliklar va hayvonlar
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklar uziladi, bu esa o‘simlik va hayvonlar
populyatsiyasining kamayishiga olib keladi.
Suv resurslarining ifloslanishi. Inson faoliyatining yana bir salbiy ta’siri suv
resurslarining ifloslanishida namoyon bo‘ladi. Sanoat chiqindilari, kimyoviy
moddalar, pestitsidlar va o‘g‘itlar suv havzalariga tushib, suv ekotizimlarini
buzadi. Suvning ifloslanishi o‘simliklar va hayvonlar uchun xavfli bo‘lib, ularning
o‘sishiga, ko‘payishiga va yashash muhitini saqlashga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Iqlim o‘zgarishlari. Insonning atmosferaga chiqaradigan issiqxona gazlari,
ayniqsa karbonat angidrid (CO ), metan (CH ) va nitrous oksid (N O), iqlimni₂ ₄ ₂
isishiga olib keladi. Bu iqlim o‘zgarishlari biogeosenozlardagi turli o‘simlik va
hayvon turlarining tarqalishiga, migratsiyasiga va ularning yashash sharoitlarini
o‘zgartirishga sabab bo‘ladi. Iqlimning o‘zgarishi o‘simlik va hayvonlarning
hayotiy davrini va ko‘payishini buzishi, yangi kasalliklarning paydo bo‘lishi va
ekosistemalarda yangi muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Oziq-ovqat tarmoqlari va pestitsidlar. Qishloq xo‘jaligida o‘g‘itlar va
pestitsidlar ishlatilishi orqali organizmlar o‘rtasidagi oziqlanish zanjiri buzilishi
mumkin. Pestitsidlar o‘simliklar va hayvonlarning salomatligiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi, shu bilan birga ularning ekologik muvozanatni saqlashga qodirligi
pasayadi. Bu o‘z navbatida oziq-ovqat zanjiridagi turlarni ta’sir qiladi va
hayvonlarning tug‘ilishiga va ko‘payishiga to‘sqinlik qiladi. Shaharsozlik va
infratuzilma qurilishi. Shaharlar, yo‘llar va boshqa infratuzilma obyektlari
biogeosenozlar hududlarini toraytiradi va yashash joylarini yo‘qotishga olib keladi.
Shaharsozlik natijasida tabiatning ko‘plab sohalari vayron bo‘lib, o‘simliklar va
hayvonlar turar joylarini yo‘qotadi, bu esa ekologik muvozanatning buzilishiga
olib keladi.
Biogeosenozlarni muhofaza qilish choralari. Inson faoliyatining
biogeosenozlarga salbiy ta’sirini kamaytirish va ularni saqlab qolish uchun

qilishi mumkin. Insonning biogeosenozlardagi moddalar almashinuvi va energiya
oqimiga ta’siri. Hozirgi kunda inson faoliyati ekotizimlardagi tabiiy moddalar
almashinuvi va energiya oqimini sezilarli darajada o‘zgartirmoqda.
Salbiy ta’sirlar:
1. Sanoat chiqindilari – atmosferaga chiqariladigan zaharli moddalar tabiiy
kislorod va karbonat angidrid almashinuvini buzadi.
2. O‘rmonlarning kesilishi – fotosintez jarayoni kamayadi, kislorod ishlab
chiqarish sekinlashadi.
3. Kimyoviy o‘g‘itlar va pestitsidlar – tuproqdagi azot va boshqa
moddalarning tabiiy aylanishiga ta’sir qiladi.
4. Iqlim o‘zgarishi – global isish natijasida suv aylanishi va ekotizimlarning
barqarorligi buziladi.
Ekologik muhofaza choralari:
Ekologik qoidalarni joriy qilish (chiqindilarni kamaytirish).
Alternativ energiya manbalaridan foydalanish (quyosh va shamol
energiyasi).
O‘rmonlarni tiklash va himoya qilish.
Chiqindilarni qayta ishlash va suv resurslarini tejash.
Biogeosenozlarda moddalar almashinuvi va energiya oqimi ekotizimning
asosiy hayotiy jarayonlari bo‘lib, ularning izchil va barqaror davom etishi ekologik
muvozanatni ta’minlaydi. Shu sababli, inson ushbu jarayonlarga ehtiyotkorlik bilan
munosabatda bo‘lishi, tabiatni muhofaza qilish va barqaror rivojlanish yo‘llarini
izlashga harakat qilishi zarur.
Moddalar almashinuvi va energiya oqimi haqida qo‘shimcha ma'lumotlar.
Moddalar almashinuvi va energiya oqimi ekotizimning barqarorligini ta’minlaydi.
Ushbu jarayonlarning uzluksizligi biogeosenozlarning rivojlanishiga, ularning

buzilishi va turli xil resurslarning haddan tashqari ishlatilishi biogeosenozlardagi
barqarorlikni buzishi mumkin.
4. Biologik xilma-xillikni saqlash. Tabiatdagi organizmlar o‘rtasidagi xilma-
xillik ekologik muvozanatni saqlashga yordam beradi. Turlar o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlik va energiyaning oqimi doimiy ravishda yangi turlarni o‘rgatish va
ekologik tizimni mustahkamlash uchun zarur bo‘ladi.
3. Biogeosenozlarning ekologik muvozanatdagi o‘rni. Biogeosenozlar
ekologik muvozanatning saqlanishida o‘ta muhim rol o‘ynaydi. Ularning har biri
o‘z o‘rniga ega bo‘lib, resurslar va energiya oqimining o‘zaro bog‘langanligini
ta’minlaydi. Biogeosenozlardagi trofik zanjirlar orqali energiyaning uzatilishi
amalga oshadi, o‘simliklar va hayvonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar
moddalarning qayta ishlanishi uchun zarurdir. Biogeosenozlar barqaror ekologik
tizimlarni yaratishda muhim rol o‘ynaydi, masalan: O‘simliklar energiya va
ozuqaviy moddalarni yaratib, o‘simlikxo‘r hayvonlar uchun oziqlanish manbai
bo‘ladi. Yirtqichlar o‘simlikxo‘rlar populyatsiyasini nazorat qilib, o‘simliklar va
o‘simlikxo‘rlar o‘rtasidagi munosabatlarni barqaror qiladi. Reduksentlar
(bakteriyalar, zamburug‘lar) o‘lik moddalarni parchalaydi, bu esa tuproqqa kerakli
ozuqa moddalarini qaytaradi. Shu tarzda, biogeosenozlar ekologik tizimning bir
qismi sifatida moddalarning aylanishi, energiya oqimi va biologik xilma-xillikning
saqlanishiga yordam beradi. Bu jarayonlar tizimning barqarorligini ta’minlashga,
ekologik muvozanatni saqlashga yordam beradi.
4. Biogeosenozlarni himoya qilish va ekologik muvozanatni tiklash.
Biogeosenozlardagi ekologik muvozanatni saqlash uchun tabiatni asrash va
ekologik himoya choralarini ko‘rish muhimdir. Inson faoliyati natijasida yuzaga
kelgan salbiy ta’sirlarni kamaytirish uchun quyidagi choralarga e’tibor berish
lozim:
1. Barqaror qishloq xo‘jaligini joriy etish. Yer resurslarining maqsadli va
barqaror ishlatilishi, zararli pestitsidlar va o‘g‘itlardan foydalanishni kamaytirish
biogeosenozlardagi resurslarni muvozanatli ravishda taqsimlashga yordam beradi.

ayniqsa iqlim o‘zgarishi tufayli, ekotizimning barqarorligini ta’minlaydigan
muhim omildir.
Fosfor aylanishi. Fosforning aylanishi azot va karbon aylanishlariga nisbatan
farq qiladi, chunki fosfor atmosferada emas, balki erdagi minerallarda mavjud.
Fosforning asosiy manbai — tog‘ jinslaridagi fosforitlar. Fosfor o‘simliklar va
mikroorganizmlar tomonidan tuproqdan olinadi, keyinchalik hayvonlar orqali oziq-
ovqat zanjiriga o‘tkaziladi. O‘lik organizmlar va chiqindilar parchalanganda fosfor
qayta tuproqqa qaytariladi, bu esa ekotizimda yangi hayot uchun zarur bo‘lgan
elementning aylanishini ta’minlaydi.
Energiyaning oqimi va ekologik piramida. Energiya oqimi biogeosenozlarda
asosiy ahamiyatga ega, chunki u organizmlar o‘rtasida energiyaning uzluksiz
almashinuvi va taqsimlanishini ta’minlaydi. Quyoshdan kelgan energiya,
fotosintez jarayoni orqali o‘simliklar tomonidan o‘zlashtiriladi va organizmlar
o‘rtasida oziq-ovqat zanjiri orqali tarqatiladi.
Energiyaning trofik darajalardagi oqimi:
1. Birlamchi produsentlar – o‘simliklar va fotosintez qiluvchi organizmlar,
ular Quyosh energiyasini kimyoviy energiyaga aylantiradi. Bu energiya o‘simliklar
tomonidan to‘plangan organik moddalar orqali ekotizimda tarqatiladi.
2. Birlamchi konsumentlar (o‘simlikxo‘rlar) – o‘simliklar bilan
oziqlanadigan hayvonlar, masalan, quyonlar yoki chigirtkalar. Ular o‘simliklardan
olingan energiyani o‘z organizmlarida saqlaydi.
3. Ikkilamchi konsumentlar (yirtqichlar) – birlamchi konsumentlarni
iste’mol qiladigan hayvonlar, masalan, yirtqich qushlar yoki ilonlar. Ular
o‘simlikxo‘r hayvonlardan energiya oladi.
4. Reduksentlar (chirituvchilar) – bakteriyalar, zamburug‘lar va boshqa
mikroskopik organizmlar, ular o‘lik organizmlarni parchalaydi va bu orqali
o‘simliklar uchun qayta foydali bo‘lgan moddalarni qaytaradi.

Shu tariqa, tadqiqot biogeosenozning murakkab tuzilishini, uning faoliyat
mexanizmlarini hamda tabiiy va antropogen omillarning unga ta’sirini tahlil
qilishga qaratilgan. Mazkur obyektning chuqur o‘rganilishi ekotizimlarning
barqarorligini ta’minlash va atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha samarali
choralarni ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining maqsadi:
Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasini
chuqur o‘rganish, ularning tarkibiy qismlari va funksional jihatlarini tahlil qilish
hamda ekotizim barqarorligini ta’minlash yo‘llarini aniqlashdir.
Biogeosenozlar tirik organizmlar va ularning yashash muhiti o‘rtasidagi
murakkab ekotizim bo‘lib, ularning barqaror ishlash mexanizmlarini o‘rganish
orqali tabiiy muhitni muhofaza qilish va ekologik muammolarning oldini olish
mumkin. Tadqiqot quyidagi maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan:
Biogeosenozlarning tuzilishini tahlil qilish – ularning biotik va abiotik
komponentlarini aniqlash va ularning o‘zaro bog‘liqlik darajasini o‘rganish.
Energetik jarayonlar va moddalar almashinuvini o‘rganish – ekotizim ichida
organik moddalarning harakati va energiya oqimini tushunish.
Trofik munosabatlarni aniqlash – biogeosenoz ichidagi oziq-ovqat zanjirlari
va ularning ahamiyatini tahlil qilish.
Tabiiy muvozanat va ekologik barqarorlikni ta’minlash usullarini izlash –
ekotizimlarni saqlab qolish va ularning degradatsiyasining oldini olishga
yo‘naltirilgan choralarni ishlab chiqish.
Antropogen ta’sirni baholash – inson faoliyatining biogeosenozlarga ta’sirini
o‘rganish va uning salbiy oqibatlarini kamaytirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqish.
Ushbu maqsadlarga erishish natijasida biogeosenozlarning asosiy
funksiyalari chuqurroq tushuniladi va ularning tabiiy muhitdagi ahamiyati yanada

2. Murakkab oziq-ovqat zanjiri (oziq-ovqat to‘ri): Murakkab oziq-ovqat
zanjirlarida bir vaqtning o‘zida bir necha oziq-ovqat zanjirlari mavjud. Bu holat
tabiiy ekotizimlarda ko‘plab organizmlar bir-biri bilan oziqlanayotganini
ko‘rsatadi. Masalan, birlamchi konsumentlar bir nechta o‘simliklardan oziqlanishi
mumkin, yirtqichlar esa bir nechta o‘simlikxo‘r hayvonlarni iste’mol qiladi.
3. Energiya oqimi va moddalarning aylanishi: Oziq-ovqat zanjirlarida
energiya harakatlanishida muhim jihat — energiya bir darajadan boshqasiga
o‘tishida yo‘qoladi. Har safar energiya yuqori darajaga ko‘tarilganda, uning 90%
dan ortiq qismi issiqlik sifatida yo‘qoladi. Bu holatni energiya piramidasining
yuqoriga qarab pasayishi sifatida ifodalash mumkin.
3-Rasm. Trofik munosabatlar va oziq-ovqat zanjirlari.
Oziq-ovqat zanjiridagi energetik samaradorlik. Oziq-ovqat zanjiridagi har bir
darajaga energiya uzatish samaradorligi pasayadi. Buning sababi shundaki,
organizmlar orasida energiya harakatlanishi jarayonida bir qism energiya issiqlik

1. Biogeosenoz tushunchasi va uning tarkibiy qismlari.
Biogeosenoz – bu muayyan hududda yashovchi tirik organizmlar majmuasi
va ularning yashash muhiti bilan o‘zaro bog‘liq holda rivojlanadigan murakkab
ekotizimdir. Ushbu tushuncha birinchi marta mashhur rus olimi V. N. Sukachev
tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan bo‘lib, u tabiiy ekotizimlarda yashovchi
organizmlar va abiotik omillar o‘rtasidagi doimiy o‘zaro aloqalarni ta’riflash uchun
ishlatiladi. Biogeosenozlar tabiiy ekotizimlarning asosiy funksional bo‘lagi bo‘lib,
unda hayotning barcha shakllari bir-biriga bog‘liq holda yashaydi va rivojlanadi.
Biogeosenozning tarkibiy qismlari biotik (tirik organizmlar) va abiotik
(noorganik muhit) komponentlardan iborat bo‘lib, ularning har biri ekotizimning
barqaror faoliyat yuritishida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu komponentlarning o‘zaro
bog‘liqligi biogeosenozning barqarorligini ta’minlashda asosiy omil hisoblanadi.
Agar tizimning biror qismi o‘zgarishga uchrasa, bu butun ekotizimning
muvozanatiga ta’sir qiladi va ekologik jarayonlarning izdan chiqishiga olib kelishi
mumkin.
Biogeosenozning biotik tarkibiy qismlari. Biotik komponentlar – bu
biogeosenoz tarkibidagi barcha tirik organizmlar bo‘lib, ular uchta asosiy guruhga
bo‘linadi:
1. Ishlab chiqaruvchilar (produsentlar) – Bu guruhga asosan yashil
o‘simliklar, suvo‘tlar va ba’zi bakteriyalar kiradi. Ular quyosh energiyasidan
foydalanib, fotosintez jarayoni orqali organik moddalarni sintez qiladi va oziq-
ovqat zanjirining asosini tashkil qiladi. Produsentlar ekotizimdagi energiya

3. Ikkilamchi konsumentlar (yirtqichlar). Ikkilamchi konsumentlar —
birlamchi konsumentlarni (o‘simlikxo‘rlarni) iste’mol qiladigan yirtqich
organizmlar. Yirtqichlar o‘z energiyasini o‘simlikxo‘r hayvonlar orqali oladilar.
Bu darajada energiya yuqoriga qarab ko‘tariladi, lekin energiya yo‘qoladi va trofik
darajalarda pastga qaraganda kamroq bo‘ladi. Misol: Yirtqich hayvonlar, masalan,
sherlar, burgutlar, ilonlar, bo‘rilar. Energiya manbai: Birlamchi konsumentlar
(o‘simlikxo‘r hayvonlar).
4. Uchlamchi konsumentlar (yirik yirtqichlar). Uchlamchi konsumentlar —
ikkilamchi konsumentlarni iste’mol qiladigan yirik yirtqichlar. Bu darajadagi
organizmlar ekotizimning yuqori trofik darajasida joylashadi va energiya oqimi
ularni o‘z ichiga oladi. Energiya har safar yuqoriga ko‘tarilganda sezilarli darajada
kamayadi. Misol: Yirik yirtqichlar, masalan, ko‘p o‘rgimchaklar, delfinlar yoki
qushlar (burgut, qartallar). Energiya manbai: Ikkilamchi konsumentlar (yirtqich
hayvonlar).
5. Reduksentlar (chirituvchilar). Reduksentlar — bu o‘lik organizmlar va
organik moddalarni parchalaydigan mikroorganizmlar va zamburug‘lardir. Ular
organik moddalarni parchalaydi va qayta biologik aylanishda ishtirok etadilar, bu
esa moddalarning tuproq va boshqa ekologik muhitga qaytarilishiga yordam
beradi. Reduksentlar, shuningdek, ekotizimdagi energiyaning qayta taqsimlanishini
ta’minlaydi.
Misol: Bakteriyalar, zamburug‘lar, ba’zi hasharotlar. Energiya manbai: O‘lik
organizmlar va chiqindilar.
Oziq-ovqat zanjirlari va to‘rlar. Oziq-ovqat zanjiri — bu organizmlar
o‘rtasidagi energetik va moddalarning uzatish ketma-ketligidir. Oziq-ovqat zanjiri
asosan quyidagi to‘rlar shaklida rivojlanadi:
1. Oddiy oziq-ovqat zanjiri: Oddiy oziq-ovqat zanjirida faqat bir necha
organizmlar bir-birini iste’mol qiladi. Masalan, o‘simlikni birlamchi konsument
(o‘simlikxo‘r) iste’mol qiladi, uni esa ikkilamchi konsument (yirtqich) yeg‘adi.

Biogeosenozlarning faoliyat tuzilmasi

Купить