Ro'yxatga olish sanasi 01 Mart 2025
0 SotishBiologiya (sitologiya va genetika asoslari) fanini o’qitishda fanlararo bog‘lanishlarni amalga oshirish metodikasi
![___________________________________________________________________
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-avgustda Kimyo va biologiya yo nalishlarida uzluksiz ta lim sifatini va ilm-fan‘ “ ‘ ’
natijadorligini oshirish chora-tadbirlari to g risida gi PQ-4805 son qarori.
‘ ‘ ”
Olimni Kolumbiya universiteti faoliyatida talabalarning ilg orlik bilan ta lim olish
‘ ’
jarayoni qiziqtiradi[ 1 ].
Talabalarning ta lim olishda o z-o zini boshqarish jarayoni, hamkorlikda
’ ‘ ‘
ishlash jihatlari tadqiqotchining e tiborini jalb etadi. 1928-1940 yillarda olim
’
Rochester (AQSH shatati Rochester)dagi Bolalarga nisbatan shafqatsizlikning
“
oldini olish jamiyatida rahbarlik qiladi. Ushbu yo nalishda laboratoriya tashkil
” ‘
etadi. Faoliyati davomida minglab muammoli bolalar va kattalar bilan ishlaydi.
Shaxsga yo naltirilgan ta limga oid manbalarning fanga kirib kelishi, olimning
‘ ’
ushbu faoliyati bilan bog liq. Shuningdek, ushbu yo nalishda ham nazariy ham
‘ ‘
amaliy tadqiqotlar olib borgan tadqiqotchilardan biri Shvetsiyaning Lund
universiteti tadqiqotchilaridan Lars Bergmandir. Bergman dars jarayonida
predmetlarning o quvchi shaxsiga yo naltirilganlikning uchta asosiy xususiyatini
‘ ‘
ajratib ko rsatib o tadi.
‘ ‘ Bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan
keng ko lamli islohatlarning barchasi xalqimizga munosib turmush tarzini
‘
shakllantirish, ilm-fanni rivojlantirish masalasi dolzarb bo lib kelmoqda. Bu borada
‘
muhtaram prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev Mamlakatimizda yuqori salohiyatga ega,
“
jahon miqyosida e tirof etilgan olimlar ko p. Ular o z maktablarini yaratshi,
’ ‘ ‘
shogirdlar tarbiyalashi lozim. Yosh avlodni salohiyatli kadrlar etib tarbiyalashdagi
birinchi bosqich maktab ta limini tubdan takomillashtirish, ilmiy kadrlar va yuksak
’
malakali mutaxassislar tayyorlash jarayonining uzluksizligini ta minlash zarur. Bu
’
yo lda hech narsani ayamaymaz, deb ta kidlagan edi. Ya ni, sog lom avlodni
‘ ” ’ ’ ‘
tarbiyalash vazifasi esa, birinchi navbatda, oilada, uzluksiz ta lim tizimining ilk
’
bo g inlari maktabgacha va maktab ta limidan boshlanadi. Shunga ko ra,
‘ ‘ ’ ‘
bolalarni jismonan va ruhan sog lomlashtirish, bolaning harakat sohasini
‘
rivojlantirish, chaqqon, kuchli, jasur bo lishdek hayotiy ehtiyojlar asosida hayotga
‘
bo lgan qiziqishini kuchaytirishning samarali vositalarini izlab topishda biologiya
‘
fanining boshqa fanlar bilan integrativ bog liqligini shakllantirish va rivojlantirish
‘
4](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_4.png?v=1)
![muhim hisoblanadi. Integratsiyalashgan ta lim berish jarayonida o quvchilarda’ ‘
tayanch kompetensiyalardan kommunikativ, axborot bilan ishlash, o zini-o zi
‘ ‘
rivojlantirish va matematik savodxonlik kompetensiyalari shakllanib boradi[2].
Tadqiqotchilarning fikriga ko ra, har bir fanni o qitish jarayonida o quvchi
‘ ‘ ‘
shaxsini faollashtiruvchi metodikalar, ushbu fanga nisbatan qiziqishning ortishi,
pedagogik tajribalarida o z isbotini topgan. Olimlarning ushbu amaliy va nazariy
‘
ma lumotlariga tayangan holda, biologiya fanini o qitish misolida ta lim (bilim)
’ ‘ ’
berishning o quvchi shaxsiga yo nalganligi, uning psixologik xususiyatlari,
‘ ‘
tarkibiy qismlari, maqsadlarini ko rib chiqish mumkin. Shaxsga yo naltirilgan
‘ ‘
ta limning hamkorlikda ishlash, moslashuvchanlik, shaxslararo munosabatlarda
’
muloqotchanlikning rivojlanishi kabi tarkibiy qismlari mavjud.
Pedagogik jarayonda, har bir fanni o qitishda shaxsga yo naltirilgan
‘ ‘
jihatiga e tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi.
’
Talabalarni zamonaviy biologiyaning fanlararo tabiatiga tayyorlash
kontseptual tushunish va fanlararo aloqalarni o'rnatish uchun o'qitishni qo'llab-
quvvatlash uchun o'quv dasturlari, ko'rsatmalar, baholash va o'qituvchilarning
malakasini oshirishni o'zgartirishni talab qiladi.
Mazkur bitiruv malakaviy ishning maqsadi, B i o logiya (Sitologiya va Genetika
“
asoslari) fanini o qitishda fanlararo bog lanishlarni amalga oshirish metodikasi
‘ ‘ ”
mavzusi yuzasida o quvchilarni tabiat to g risidagi ilmiy dunyoqarashlarini
‘ ‘ ‘
shakllantirish, tafakkurini rivojlantirishda, tabiat qonunlarini asoslab berish,
biologiya, geografiya, fizika, kimyo, iqtisodiy bilim asoslari va tadbirkorlik asoslari
o quv predmetlarini o rgatishdan iboratdir. Fanlarning o zaro integratsiyasi
‘ ‘ ‘
o quvchilarda tabiatni butun bir borliq sifatida, olamning yagona manzarasini
‘
tasavvur etishga yo naltirishi lozim.
‘ Biologiya ( sitologiya va genetika asoslari )
o quv fanini o qitishda fanlararo bog lanishlarni o rganish hozirgi kunda
‘ ‘ ‘ ‘
o quvchilar o rtasida ta lim jarayonini rivojlantirishni hozirgi kunda dolzarb
‘ ‘ ’
masala bo lib kelmoqda[3]
‘
5](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_5.png?v=1)
![I BOB. BIOLOGIYANI O QITISHDA FANLARARO‘
BOG LANISHLARNI AMALGA OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
‘
1.1. Biologiya o quv fanini o qitishda fanlararo bog lanishlarni
‘ ‘ ‘
amalga oshirishning maqsad va vazifalari
Hozirgi kunda integratsiya atamasi dunyo bo ylab turli sohalarni, masalan,
‘
ijtimoiy, mintaqaviy, iqtisodiy, diniy, irqiy, tashkiliy integratsiya kabi sohalarni
qamrab oladigan ijtimoiy tushuncha sifatida ishlatiladi. Va o z-o zidan savol
‘ ‘
tug iladi Integratsiya o zi nima? Uning ta lim tizimidagi ahamiyati nimada?
‘ – ‘ ’
Tabiiy fanlarni o qitishda integratsiya qanday amalga oshiriladi?
‘
1. Integratsiya lotincha integratio – tiklash, to ldirish hamda integer – butun
ʻ
so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, qismlarni bir butunga aylantirish uchun ularni
birlashtirish, qo'shish va yoki bir-biriga almashtirish harakatidir.
2. Ta’limni integratsiyalash orqali umumta’lim fanlarini o qitishda fanlararo
‘
aloqalarni o'rnatish, turli ta'lim dasturlari o'rtasidagi o'zaro ta'sir orqali ta'lim
mazmunining yaxlitligiga erishish va o quvchining dunyoni bilishi va tasavvur
‘
qilishda bir tomonlama emas, balki har tomonlama rivojlanishiga erishish.
3. Fanlararo aloqadorlik (integratsiya) o quvchini ilmiy dunyoqarashini
‘
shakllantirishga asos bo`lib hizmat qiladi, tabiatni to`g`ri va to`la anglashga, undan
oqilona foydalanishga, mantiqiy fikrlashga o`rgatadi. Zamonaviy sharoitlarda
fanlarni o qitishda ularning integratsiyasini ta minlashga yetarli e tibor berilmay
‘ ’ ’
kelmoqda [4] .
Muammoni bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar esa tegishli o quv rejalarida
‘
ushbu fanlarni o qitishning vaqt bo yicha muvofiqlashtirilishi yoki fanlar
‘ ‘
mazmunini qisman uyg unlashtirishga oid tadbirlar bilan cheklanmoqda. Uni
‘
tubdan hal qilish uchun esa, o quvchilar egallaydigan bilimlari yuqori sifat
‘
darajasini ta minlovchi o quv fanlari integratsiyasining zaruriy shart-sharoitlari,
’ ‘
shakl, mazmun va vositalarini ishlab chiqish talab etilmoqda. [6]
O quv fanini o rgatishdan maqsad o quvchini fandagi ob yektiv yangilik
‘ ‘ ‘ ’
bilan tanishtirish emas, balki unda sub yektiv yangilikka ega bo lgan bilimlarni
’ ‘
8](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_8.png?v=1)
![va fiziologiyasi, sitologiya, biokimyo, embriologiya, sistematika, ekologiya,
evolyusion ta limot, antropologiya molekulyar biologiya fan asoslarini o zida’ ‘
ifoda qiladi. Tirik tabiat vakillarining tashqi, ichki tuzilishini hayot faoliyatini tashqi
muhit bilan aloqasini to g ri tushuntirish o simlik, zamburug , hayvon,
‘ ‘ ‘ ‘
mikroorganizmlarni aniqlash, ulardan mikro va makropreparatlar tayyorlash, ular
ustida kuzatish, tajribalar olib borish, o qituvchidan yaxshi nazariy bilim, amaliy
‘
tayyorgarlikni talab qiladi. Lekin maktab biologiya o quv fani bilan biologiya fani
‘
orasida muhim tafovutlar borligini o qituvchi yaxshi bilish kerak. Biologiya
‘
fanining asosiy maqsadi tirik va o lik tabiati to g risida tadqiqot o tkazishi
‘ ‘ ‘ ‘
orqali yangi bilimlarni hosil qilish bo lsa, maktab biologiya o quv fanining
‘ ‘
maqsadi, o quvchilarning yoshiga mos ravishda ularga biologik bilimlar, ya ni
‘ ’
biologik tushuncha, qonunlar, nazariyalar berishdan bilimlar va uni tushuntirishdan
iborat. Maktab biologiya kursida fan emas, balki fan asoslari o quvchilar uchun
– ‘
zarur asosiy ma lumotlar mujassamlashgan. Shu bilan birga maktab biologiya kursi
’
kichik fan emas, balki o quvchilarning rivojlanishi va tarbiyasiga ko mak
“ ” ‘ ‘
beruvchi biologiyani asosiy tushunchalar sistemasi sanaladi. Biologiya fanini boshqa
fanlar bilan bog lab o tish darslarida kompetensiyalarni shakllantirish maktab
‘ ‘
o quv fanlari o rtasidagi aloqadorlikni namoyon etadi. (1-rasm). O quvchilarda
‘ ‘ ‘
fanlararo kompetensiya rivojlantiriladi, mantiqiy fikrlash yuzaga keladi. [7]
Biologiyani o qitishda fanlararo bog lanishni amalga oshirish ta lim-tarbiya
‘ ‘ ’
jarayonining muhim didaktik sharti bo lib, u o quvchilar asosiy bilim manbayi
‘ ‘
bo lgan o quv materiallarining
‘ ‘
ilmiyligi va izchilligini
ta minlaydi, o quvchilar
’ ‘
tomonidan bilimlarni
o zlashtirishga bo lgan qiziqish
‘ ‘
ortadi va aqliy rivojlanish
1-rasm. Biologiya o quv fanini o qitishda fanlararo
‘ ‘
bog lanishlari
‘
10](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_10.png?v=1)
![tezlashadi, tabiiy fanlarni o qitishda fanlararo bog lanishni bosqichma-bosqich va‘ ‘
izchil amalga oshirish orqali o quvchilarning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish
‘
imkoniyatini yaratadi.
1.2. Biologiya o quv fanini o qitishda fanlararo bog lanishlarni amalga
‘ ‘ ‘
oshirishning ahamiyati
Maktab ta limidagi tabiiy fanlar o quvchilarga dunyoning hozirgi ilmiy
’ ‘
manzarasini ochib beradi. Shu bois tabiat haqidagi fanlar o quvchi
‘
dunyoqarashining tabiiy ilmiy asosini tashkil etadi. Biologiya o quv fanini
‘
o qitish jarayonida o quvchilarning biologiyani zarur kasbiy bilim, ko nikma va
‘ ‘ ‘
malakalar shakllanadi. Tabiiydirki, o quv fanida fan to plagan hamma bilimlar
‘ ‘
emas, balki uning asoslari hisoblanadi. Ular o qitish vazifalaridan,
‘
o quvchilarning yoshi, tayyorgarlik darajasini e tiborga olgan holda maxsus
‘ ’
saralangan bilimlar o quv qo llanmasidan iborat. Fandan farqli ravishda o quv
‘ ‘ ‘
fanining asosiy vazifasi bilim va ma lumot berishdir. O quv fani fanning ani
’ ‘
nusxasi emas. O quv fanini yaratishda fan tomonidan to plangan bilimlar va
‘ ‘
tajribalar tizimini o quvchilarga berish ustunlik qiladi. U faqat ilmiy
‘
ma lumotlarni
’ to plash tartibi emas, balki tushunchalarni umumlashtirish, ‘
aniqlashtirish, ilmiy faktlarni, fikr mulohazalarni tartibga solishdan tarkib topadi.
–
O quv fani o zining asosiy bilim va ma lumot berish funksiyasidan kelib
‘ ‘ ’
chiqqan holda ma lum tartib asosida tuzilgan. Biologiya o quv fani o qitishda
’ ‘ ‘
fanlararo bog lanishlarda
‘ o quvchilarning nazariy va amaliy jihatidan tayyorlash ‘
jarayonida faqat maktab biologiya kursining tuzilishini bayon qilishi cheklanmay,
umumiy o rta va o rta maxsus kasb hunar muassasalarida biologiya bo yicha
‘ ‘ – ‘
o qitishning tashkil yetishni o ziga xos tomonlari bilan ham tanishtiradi[8].
‘ ‘
Fanlararo aloqadorlik o quvchilarning umumlashgan ilmiy tushunchalarini
‘
shakllantirishga yo naltirilgan bo lishi lozim. Bilimlar integratsiyasi ta limga
‘ ‘ ’
o zgacha yondashishni taqozo qiladi. Chunonchi, o quv materialini umumlashgan
‘ ‘
tizimda bayon qilish, ta lim-tarbiya jarayonida muammoli, modulli, shaxsga
’
11](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_11.png?v=1)
![yo nalgan texnologiyalardan foydalanish zarurligini ko rsatadi. O qitish‘ ‘ ‘
jarayonida fanlararo bog lanishni amalga oshirish moddiy va ma naviy olamni
‘ ’
tadqiq qiluvchi turli fanlarning o zaro hamkorligi ular rivojining tabiiy jarayoni va
‘
o quvchilarning ilmiy dunyoqarashi va tafakkurini rivojlantiruvchi omil sifatida
‘
nazarda tutish zarur.
Ta lim tizimida fanlararo aloqadorlik muhim pedagogik muammodir. Bu
’
sohada ko plab olimlar ilmiy tadqiqot ishlarini olib borganlar.
‘
Jumladan, I.D.Zverev qarashlarida fanlararo bog lanish o quvchilarning
‘ ‘
fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi, mustaqilligini oshiradi. Shuningdek, ularning
fanlarga bo lgan qiziqishini rivojlantirish bilan birga mehnat ko nikma va
‘ ‘
malakalarini shakllantirishga katta yordam beradi.
Yu.P.Fedulov fanlararo aloqalarni o qitish prinsipi deb hisoblaydi, unga
‘
ko ra, yangi dasturiy materialni o rganish o quv fanlari mazmunini hisobga
‘ ‘ ‘
olgan holda, tashkil etilishi kerakligini o z ilmiy-tadqiqot ishlarida ifodalab bergan.
‘
N.A.Loshkareva fanlararo aloqadorlik-bu ob ektiv dunyo hodisalarining aloqalari,
’
o zaro bog liqligi bilimlarda aks etadi, ya ni atrofdagi voqelikning muhim
‘ ‘ ’
qonuniyatlaridan birining ta lim jarayonida aks etishi deb hisoblaydi.
’
Yuqoridagilarga qo shimcha ravishda siz ko pincha uchinchi ta rifni topishingiz
‘ ‘ ’
mumkin: fanlararo aloqalar o quv dasturlari, darsliklar va metodikalarning
– ‘
o zaro izchilligi. E.Minchenkovning so zlariga ko ra, dastlabki ikkita ta rif
‘ ‘ ‘ ’
sub ektlararo aloqalarning u yoki bu funksional xususiyatlarini ochib beradi[3].
’
Uchinchi tarifga kelsak, uni qoniqarli deb bo lmaydi, chunki u
‘
bog lanish , o zaro bog liqlik iboralarini mustahkamlik , kontakt
“ ” “ ” “ ” “ ” ‘ ‘ ‘
sinonimlari bilan almashtiradi. V.N.Maksimova fanlararo aloqalar zamonaviy fanlar
integratsiyasi sharoitida o quv fanining mazmuni va strukturasini shakllantirishda
‘
xilmaxillik ob ektiv manbalardan biri hisoblaydi.
’
E.O.Turdiqulovning tadqiqot ishlarida tabiiy fanlarni integratsiyalab o qitish
‘
muammosi ishlab chiqilgan bo lib, u olam haqidagi bir butunlikni tashkil etishi
‘
nazarda tutilishi, ta lim integratsiyasi fanlararo bog lanishning yuqori darajasi,
’ ‘
12](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_12.png?v=1)
![bir butun integrallashgan bilimlarni yaratishga imkon beradigan vositasi ekanligi
qayd etilgan, tabiiy fanlar bo yicha olgan bilimlarining ongli bo lishi va chuqur‘ ‘
o zlashtirilishiga olib keladi. Bunda tabiat va jamiyat, ularning o zaro
‘ ‘
bog liqligi, tabiat qonuniyatlari haqidagi ilmiy bilimlarning yaxlit tizimi tarkib
‘
topadi. Tabiat haqidagi biologiya, fizika, kimyo fanlarining o zaro aloqadorligi
‘
asosida darslarni tashkil qilish maqsadga muvofiqligi ta kidlangan. Keyingi
’
yillarda fanlar o rtasidagi fanlararo bog lanishni integratsiya atamasi bilan
‘ ‘
yuritish odat tusiga aylangan[9].
Fanlararo integratsiya quyidagi tarkibiy qismlarga ajratilgan:
ob ektga doir integratsiya bir ob ektning turli fanlardagi timsollari bir
– ’ – ’
mavzu, bo lim yoki kurslarga kiritiladi;
‘
tushunchaga oid integratsiyada umumiy tushunchalar mazmunni ochib beradigan
–
mavzu yoki kurslar qamrab olinadi; nazariyaga oid integratsiyada
–
fizika va biologiyadagi nazariyalar umumiy holatda o rganiladi;
– ‘
metodologik integratsiyada
–
ilmiy bilishning alohida metodlariga oid integratsiyani amalga oshirish ko zda
– ‘
tutiladi;
muammoli integratsiyada fanlararo muammolar qamrab olinadi va hal etish
–
yo llari ishlab chiqiladi;
‘
faoliyatga oid integratsiyada muammoni hal etish yuzasidan munozara
–
o tkazish, kichik guruhlarda ishlash, fanlararo tadbirlar rejasini tuzish, loyihalar
‘
tayyorlash kabilar ko zda tutiladi;
‘
amaliy integratsiyada ahamiyatga molik bo lgan jarayonlar asosida texnik
– ‘
mahsulotlarni yaratish nazarda tutiladi. Maktab o quvchilarida mustaqil fikrlash
‘
ko nikmasini rivojlantirishda o quv jarayonida fanlararo aloqadorlik
‘ ‘
mexanizmidan foydalanish muhim amaliy ahamiyat kasb etadi.
Shuning uchun kimyo fanini biologiya va fizika fanlari bilan uzviylik asosida
o rgatish asosiy maqsadimiz. O quv jarayonida fanlararo aloqadorlik asosida
‘ ‘
muayyan ko nikma va malakalar shakllantiriladi, jumladan:
‘
13](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_13.png?v=1)
![materiallarini qabul qilishga tayyorlash, fanlararo, mavzulararo bog lanishni‘
amalga oshirish, muammoli vaziyatlarni yaratish, nutq madaniyatini shakllantirish,
shakl, metod va vositalaridir. Ta lim jarayonida fanlararo aloqadorlik o z-
’ ‘
o zidan emas, balki o qituvchining kasbiy, ilmiy-nazariy va ilmiy metodik
‘ ‘
tayyorgarligi orqali hamda uning mohiyatini chuqur anglash asosida samarali
amalga oshirilishi mumkin. Buning uchun o qituvchi o zi dars beradigan fanini
‘ ‘
chuqur va puxta bilib qolmasdan, balki unga yaqin fanlararo bilimlardan xabardor
bo lishi lozim. Bunga bilimlarning alohida turlari va ular o rtasidagi aloqadorlikni
‘ ‘
egallashga yordam beradi.[20]
Quyida biologiya fanini o qitishda biologiya va fizika bilan bog lab
‘ ‘
o qitishda fanlararo aloqadorlikni yo lga qo yishga oid dars ishlanmasi
‘ ‘ ‘
keltirilmoqda.
Darsning mavzusi : Oqsillar.Aminokislotalar (Biologiya (Sitologiya genetik
asoslari) IX-sinf)
Darsning ta limiy maqsadi
’ : O quvchilarni biologiyani kimyo va fizika bilan ‘
bog lab o qitishda fanlararo aloqadorlik mazmundagi bilimlarning o ziga xos
‘ ‘ ‘
xususiyatlari va ahamiyati bilan tanishtirish. Fanga oid kompetensiya: fanlararo
bilimga ega bo lish.
‘
Darsning tarbiyaviy maqsadi : Biologiyani kimyo va fizika bilan bog lab
‘
o qitishda fanlararo aloqadorlikni shakllantirish orqali o quvchilarning ilmiy
‘ ‘
dunyoqarashni shakllantirish. Ta limga oid kompetensiya fanlararo aloqadorlik
’
mazmunida ko nikma va malakalarni shakllantirish.
‘
Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: O quvchilarning umumiy va xususiy
‘
kimyoviy, biologik va fizik tushunchalarini, darslik va qo shimcha o quv
‘ ‘
adabiyotlari ustida ishlash. Fanga oid kompetensiya mustaqil fikr yuritish
ko nikmalari.
‘
Darsni jihozlash : Mavzuga oid ko rgazma vositalari, tarqatma va didaktik
‘
materiallar.
25](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_25.png?v=1)
![Atom va molekulalarning mavjudligi», «Kislorodning kimyoviy xossalari,
uning biologik ahamiyati va ishlatilishi», «Suvning tabiatda tarqalishi. Uning tirik
organizmlar uchun ahamiyati» mavzulari bilan, «Odam va uning salomatligi», VIII
sinfda «Odam organizmining hujayraviy tuzilishi», «Qon va uning vazifasi»,
«Tayanch - harakatlanish tizimining tuzilishi» mavzularini, VII sinf «Fizika» o quv‘
darsligidagi «Yerning tortishish kuchi ta sirida jismlarning harakati», «Ishqalanish
’
kuchi», «Potensial energiya», «Kinetik energiya» mavzulari bilan o zaro bog lab
‘ ‘
tushuntirish misol bo ladi. Kimyo sohalaridan biri bu biokimyo bo'lib, bu
‘
fanlarning birlashishi tirik mavjudotlar tanasida sodir bo'lgan hodisalarni
tushuntirishga imkon beradi. Kimyo hujayralar va to'qimalarning tarkibi va
tuzilishini hamda ular tarkibidagi reaktsiyalarni aniqlaydi. Bu tanada yuzaga
keladigan biologik funktsiyalarni tushuntirishga imkon beradigan tirik
mavjudotlarni tahlil qilish haqida. Elementlarning o'zgarishi hujayralarning
ishlashiga va ovqatlanishiga qanday imkon beradi.[11]
Kimyo fanini boshqa fanlar bilan bog lab o tish darslarida
‘ ‘
kompetensiyalarni shakllantirish ta lim muassasalarida o quv fanlari o rtasidagi
’ ‘ ‘
aloqadorlikni namoyon etadi , yoshlarda fanlararo kompetensiya rivojlantiriladi,
mantiqiy fikrlash yuzaga keladi. Fanlararo aloqadorlik o quv mavzulari mazmunini
‘
har tomonlama, atroflicha ochib berish uchun zarurdir. Kimyo fanining muhim
g oyalarini ochib berishda ko mak beradigan, ular bilan kuchli darajada
‘ ‘
bog langan fanlarning asosiy mazmuniga o quvchilarni e tiborini qaratish lozim.
‘ ‘ ’
Fanlarning bir-biriga bog liqlik darajalarini, shuningdek, bu fanlarda bo layotgan
‘ ‘
o zgarishlar, yangi tadqiqot natijalari, yangilanishlardan xabardor bo lib borish
‘ ‘
hozirgi zamon o qituvchisiga qo yilgan talab bo lib, u dars saviyasi, mavzu
‘ ‘ ‘
mazmunining o quvchilar ongiga singdirilishi va uning beradigan samarasining
‘
oshishida asosiy omillardan biri bo lib hisoblanadi.
‘
2.3. Biologiya ( sitologiya va genetika asoslari ) o quv fanini o qitishda
‘ ‘
fizika o quv fani bilan fanlararo bog lanishlarni amalga oshirishning
‘ ‘
32](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_32.png?v=1)
![borish; atmosferaning pastki qatlamlaridagi turli ko rinishga ega bo lgan‘ ‘
elektromagnit nurlanishlarni o rganish va ularning organik dunyoga ta sirini
‘ ’
tushuntirish; biologiya darslarida o quvchilarni o simlik, hayvon va inson
‘ ‘
rivojlanishiga ta sir qiluvchi fizik hodisa, jarayon va qonuniyatlar bilan
’
tanishtirish biologiyada qo llaniladigan tadqiqotlar ishlarida fizik metodlarni va
‘
fizik asboblarni o rganish. Fizika va biologiyadan majmuali tajriba va laboratoriya
‘
ishlarini o rganish maqsadga muvofiq. Fanlararo bog lanishni amalga
‘ ‘
oshirishning didaktik asoslari fanlararo bog lanishni amalga oshirish pedagogika
‘
fani oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Ko plab ilmiy-
‘
tadqiqotlar ishlari va murakkab texnik mazmundagi masalalarni hal qilishda fanlar
integratsiyasi asosida amalga oshiriladi.Amaliyot ehtiyojlari natijasida fanlar
integratsiyasi va differensiya vujudga keldi. Bu esa yosh avlodni o qitish
‘
mazmunida o z aksini topishi lozimligini ko rsatadi. Bu esa fanlararo bog lanish
‘ ‘ ‘
orqali amalga oshiriladi. Fanlararo bog lanishni amalga oshirish orqali
‘
o quvchilar bilim darajalarining ortishiga, ilmiy dunyoqarashi
‘
shakllanishiga,mustaqil mantiqiy fikrlash qobiliyatlarining,kreativ qobiliyatlari
rivojlanishiga, o quv jarayonini takomillashtirishga sharoit yaratiladi. Fanlararo
‘
bog lanish politexnik ta limni amalga oshirishda katta rol o ynaydi. Chunki, juda
‘ ’ ‘
ko p texnologik jarayonlarni bir necha fanlardan olingan bilimlar asosida
‘
tushunish mumkin
Masalan, molekulyar og irlik va shakllarni aniqlash usullari; spektroskopiya;
‘
kalorimetriya; elektron mikroskop; matematik modellashtirish va boshqalar. Atrof-
muhitning fizik omillarining tirik organizmlarga ta siri masalalarini ko rib
’ ‘
chiqish, hozirgi davrda ayniqsa dolzarb bo lgan fizik bilimlarni biologiyada
‘
qo llash yo nalishi bo lib hisoblanadi. Amaliy tajriba shuni ko rsatadiki,
‘ ‘ ‘ ‘
biologiya yo nalishi talabalariga fizika va biologiyaning fanlararo aloqadorligini
‘
amalga oshirish bo yicha yuqorida bayon qilingan yo nalishlarning kiritilishi
‘ ‘
ularning o quv va kognitiv faoliyatini faollashtirish va o quv jarayoni
‘ ‘
samaradorligini oshirish imkonini beradi. [14] Tirik oraganizmlarda fizik jarayonlar
34](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_34.png?v=1)
![Qo llaniladigan texnologiya va metodlar asoslangan bo lib, u ikki‘ ‘
yo nalishda olib borilishi mumkin
‘ .
Birinchidan, empirik (kuzatuv, taxliliy) metod hozirgacha tajriba-sinov
mavzusiga oid qanday adabiyotlar, qo shimcha manbalar, g oyalar, tajribalar
‘ ‘
ma`lumotini o rganib chiqish, tajriba-sinovga oid barcha farazlar, modellar,
‘
bajarilishi kerak bo lgan ishning loyihalash asosida belgilash metodidir. Ilmiy
‘
tadqiqot dasturi tajriba-sinov ishlarini maqsadli, izchil amalga oshirish mazmuni
belgilaydi. Pedagogik tajriba-sinov dasturi mavzuning dolzarbligi, ijtimoiy iqtisodiy
ahamiyatini aniqlash, ilmiy farazning haqqoniyligini asoslash qo llanmasidir.
‘
Tadqiqot nazariyasining amalda sinab ko rish; tadqiqot ilmiy-amaliy
‘
imkoniyatini joriy etish, umumlashtirish; bir necha variantda har xil sharoitda
tadqiqot natijasini tekshirib ko rish; matematik statistik tahlil qilish va baholash
‘
kabi yo nalishlardan iborat bo ladi. Ma lumki, amaliyot ilmiy bilishning
‘ ‘ ’
mezonidir. [20]
Ilmiy tadqiqot fanning istiqbolini belgilovchi, mumtoz qonuniyatlarni
yorituvchi yoki vaqtinchalik bo lishi, ba zan takror bo lishi ham mumkin.
‘ ’ ‘
Shuning uchun tajriba-sinov ishlari ana shu imkoniyatlarni hayotda o z ifodasini
‘
aniqlashdan iborat bo'ladi.
2-jadval Pedagogik tajriba-sinov o tkazishda o ziga xos talablar
‘ ‘
37](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_37.png?v=1)
![Ilmiy farazlarni asoslashda tajriba-sinovlari muhim tarkibiy qismdir. Ilmiy
farazlarga asosan tajriba-sinov ishlari tashkil etiladi, ilmiy farazlar amaliyotda
sinalsagina nazariy g oyaga aylanadi. Ilmiy farazlar tajribalarda asoslanmasa ilmiy‘
tadqiqot yo nalishi o zgartiriladi, qayta tajriba o tkaziladi. Ilmiy tadqiqotning
‘ ‘ ‘
konsepsiyasi muammoning o rganilish tarixiy taraqqiyoti, hayotda tipik
‘
ko rinishlari tajribada sinab ko riladi.
‘ ‘
Amaliy tajriba tadqiqot nazariyasini asoslaydi to ldiradi. Shuning uchun
‘
tajriba-sinov ishlari dasturi ilmiy tadqiqotni izchil amalga oshirish tizimi,
mexanizmdir. Tadqiqot nazariyasi tajriba-sinov ishlari bir-biri bilan uzviy bog liq.
‘
Nazàriyaning amaliyot bilan bog liqligi falsafiy kategoriya tajriba-sinov ishlarining
‘
metodologik asosidir.
Tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyatini aniqlashda tajriba-sinov ishlari
ekspertiza vazifasini bajaradi. Tadqiqot argumenti tajriba-sinov ishlarining
natijasiga asosan ifodalanadi. Ilmiy tadqiqotni argumentlash, g oyaviy aksioma
‘
tajriba-sinov ishlarining har xil variantda, har xil sharoitda o tkazilishiga bog liq.
‘ ‘
Pedagogik tadqiqotda subyektiv tavsiyalar o tgan asrda ta lim-tarbiya tizimini
‘ ’
inqirozga olib bordi. Pedagogik tadqiqotlami argumentlash tajriba-sinov ishlari
dasturining tarkibiy qismidir. Bir necha variantda, shart-sharoitda ta lim-tarbiya
’
samaradoriigini oshirish bo yicha tajriba-sinov ishlari tajriba va nazorat
‘
guruhlarida sinab ko riladi. [21]
‘
Uzoq muddatli tajribada har bir bosqichda bajariladigan, kuzatish tajriba-sinov
ishlar tartibi bilan belgilanadi. Tajriba guruhlari xususiyatiga ko ra bir yoki bir
‘
necha bosqichli tajriba-sinov ishlari rejalashtiriladi.
Tajriba-sinov ishlari natijalarini umumlashtirishda mantiqiy xulosalar bilan
birga matematik statistik tahlil argumentli konsepsiyalar, amaliy qo llanmalar
‘
yaratish imkoniyatini oshiradi. Tadqiqot yo nalisbi pedagogikaning tarkibiy
‘
qismlari, mavzuga doir tajriba-sinov ishlari dasturi yaratilishi, tajriba-sinov ishlarini
tashkil etishda ham ijodkorlik talab etiladi.
38](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_38.png?v=1)
![buyurtmasiga asosan davr talabi asosida reja, dastur, darslik, o quv qo llanmalar,‘ ‘
o quv vositalari ham yangi pedagogik texnalogiyalar asosida yangilab boriladi.
‘
Dars maqsadi,mazmuniga mos ravishda o qitish vositalari hamda dars usuli
‘
tanlanadi.
1.Nazariyani amaliyot bilan bog lash zaruriyatidan kelib chiqib, ilmiy
‘
asoslash tajriba sinovdan o tgan,yangiliklar bilan boyitilgan zamonaviy ta limga
‘ ’
o tish lozim. Bunda sustkashlik va harakatsizlikka yo l qo yib bo lmaydi.
‘ ‘ ‘ ‘
Dastur va darslikdan ahamiyati kam bo lgan materiallar chiqarib boriladi.
‘
1.Hozirgi fan-texnika yutuqlariga asoslanib,ilmiy-texnik axborotlardan keng
foydalangan holda o quv daturlarini muntazam yangilab berish taqozo etiladi.
‘
2. O quv jarayonini qulaylashtirish lozim. Bunda o qituvchi va
‘ ‘
o quvchining kam kuch sarflab maqsadga erishuvchi,o qitish uchun qulay sharoit
‘ ‘
yaratish ko zda tutiladi.
‘
3.O qitishda yangi vositalar, faol usullar,ta limiy materiallar ta limning
‘ ’ ’
ilmiyligini oshiradi va bu jarayon rivojlantirib,takomillashtirilib boriladi.Ilmiy
tadqiqotlarning natijalari amaliyotga joriy etib borilsa,maqsadga muofiq bo ladi.
‘
4.O qituvchi va o quvchilarning o zaro hamjihatligi ta minlangan
‘ ‘ ‘ ’
bo lishi kerak.O qituvchi o quv jarayonida amaliyotchi kanstruktor sifatida
‘ ‘ ‘
faoliyat ko rsatishi,ta lim maqsadini aniq tasavvur etishi,dars mazmunini chuqur
‘ ’
bilishi,o qitish texnikasi va usullarini yaxshi egallagan,o qitish jarayoni uchun
‘ ‘
zaruriy shart-sharoit yarata olgan bo lishi va uni amalga oshirish lozim.[22]
‘
5.Ta limda yangi pedagogik texnalogiyalar, axborot va o qitish
’ ‘
vositalaridan ayniqsa komputerdan,elektroaloqa,radio,televediniyadan samarali
foydalanish talab etiladi. Ular vositasida ta limiy materiallar ishlab chiqish yaxshi
’
samara beradi.
6. O quv jarayoning samarasi uning moddiy texnika bazasiga bog liq
‘ ‘
bo lib,maktab binosi hozirgi zamon talabiga javob berishi,shovqindan holi,iqlim
‘
sharoiti hisobiga olingan,yorug ,zarur mebellar bilan jihozlangan bo lishi lozim.
‘ ‘
40](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_40.png?v=1)
![7. O quv tarbiya jarayonini sifatini baholash pedagogik texnalogiyaning o z‘ ‘
oldiga qo ygan ijtimoiy maqsaddir. Baholashning reyting-test tizimi,
‘
o quvchilarning bilim va ko nikmalarini tekshirishda yangi avtomatlashtirilgan
‘ ‘
nazorat vositalaridan foydalanish asosiy yo nalish bo lishi kerak. Biologiya
‘ ‘
ta limi metodikasi bo yicha tadqiqot olib boruvchilar,eng avvalo biologiya falsafa
’ ‘
didaktika, pedagogika, psixalogiya, ekalogiya, kabi fanlarni chuqur o rganib
‘
chiqishlari zarur.ularda tadqiqot uchun,taqqoslash va qiyoslashga oid bo lgan
‘
ma lumotlar to planadi.
’ ‘ B i o logiya (Sitalogiya va Genetika asoslari) fanini “
o qitishda fanlararo bog lanishlarni amalga oshirish metodikasi fani
‘ ‘ ” bo yicha ‘
olib boriladigan tadqiqotlardan statistik-matematik metodlarning ham roli katta.
Bunda tajriba o tkazilayotgan sinflar va maktablardagi ish natijalarini e tiborga
‘ ’
olish keng qo llaniladi. (4-jadval)
‘
Olingan miqdoriy ko rsatkichlarga tayanib u yoki bu metodning, usulning,
‘
vositalarning qachalik samarali bo lishini aniqlash imkoniyati tug iladi. Statistik,
‘ ‘
matematik metodning eng muhim xususiyatlaridan biri shuki, ular yordamida
pedagogika va uslubiy hodisalar o rtasidagi qonuniyatlarni ochish imkoniyatlari
‘
yaratiladi. Masalan, tajriba sifatida qo llanilayotgan ta lim metodi
‘ ’
o quvchilarning bilim va ko nikmalariga,bilish faoliyati faolligiga qay darajada
‘ ‘
ta sir qilishini o rganishga yordam beradi. Biologiya ta lim metodikasi
’ ‘ ’
bo yicha olib beriladigan tadqiqotlarda pedagogik eksperiment keng qo llaniladi.
‘ ‘
[23]
TAJRIBA-SINOVNING VAZIFASI
TAJRIBA-SINOV Tajriba-sinov ishlari odatda uzoq muddat davom etganligi tufayli u
muayyan bosqichlarga ajratilgan holda amalga oshiriladi
Tajriba-sinov ishlarining (muddati, o quv materialini hajmiga ko ra bir
‘ ‘
qancha mavzular, chorak, o quv yili, bir necha yilni qamrab olinishi) va
‘
Tajriba-sinov ishlarining barcha bosqichlari o zining aniq maqsad va
‘
vazifalarning belgilanib olinadi
41](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_41.png?v=1)
![2) Jinsga bog langan belgilarning nasldan-naslga o tishi.‘ ‘ Jinsiy xromosomalarda
joylashgan genlar ta sirida yuzaga chiqadigan belgilarni jinsga bog langan
’ ‘
belgilar deb ataladi. Jins bilan birikkan belgilarning naslga berilishi irsiyatning
xromosoma 6-rasm Jinsga birikkan holda irsiylanish
nazariyasi avtorlari T.Morgan va unig shogirdlari meva pashshasida (drozofilada)
ko zning oq va qizil rangining naslga berilishi.
‘
3) Jinsiy xromosomalar sonining o zgarishi bilan bog liq bo lgan kasalliklar.
‘ ‘ ‘
Gemofiliya kasalining nasldan-naslga o tishini kuzatish shuni ko rsatadiki, bu
‘ ‘
kasallikni yuzaga chiqaruvchi gen jinsiy xromosomada joylashgani uchun jins bilan
bog langan holda nasldan-naslga o tishi,
‘ ‘
Trisomiya sindromi o ta urg ochi organizmlar (XXX Q 22) fenotip
‘ ‘
bo yicha qiz bola bo lib, ularda tuxumdan va bachadon yetarli darajada
‘ ‘
rivojlanmaydi, ko pincha naslsiz bo lishi aniqlangan. [3]
‘ ‘
III-bob yuzasidan xulosa
47](https://docx.uz/documents/6851fc3f-fd70-4081-b30a-2c6730a7f828/page_47.png?v=1)
-
O'xshash dokumentlar
- Qo‘ngir suvo‘tlarning filogenezi,evolyutsion aloqalari va xalq xo‘jaligidagi ahamiyati
- Binary Tree (Ikkilik daraxtlar) va ular yordamida masalalarni hal etish
- Exinokokkoz kasalligi patomarfologiyasi
- Ikkilamchi va uchlamchi qoplovchi to‘qima periderma va po‘stloq bilan tanishish
- Ikkilamchi va uchlamchi qoplovchi to‘qima periderma va po‘stloq bilan tanishish