Bir hujayrali organizmlar - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	93.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Komronbek Fayziyev

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2024

32 Sotish

Bir hujayrali organizmlar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVASIYALAR VAZIRLIGI.
INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY
AND SCIENCE NODAVLAT OLIY TA’LIM MUASSASASI
Boshlang‘ich ta’limda tabiiy fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Bir hujayrali organizmlar.
60110500 –Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi 3- kurs BTA-09 -guruh talabasi
Boshlang‘ich ta’limda tabiiy fanidan
“Himoyaga ruxsat etildi”
“ Gumanitar va tabiiy fanlar ”
kafedrasi do tsenti.
______ M.T.Xidirov
“ ____” __________ 2025 Ilmiy rahbar: “Gumanitar va
tabiiy fanlar” kafedrasi katta
o`qituvchisi .
_______ S.Sh.Rabbimov
“ ____” __________ 2025
Toshkent – 202 5
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………..
I BOB. BIR HUJAYRALI ORGANIZMLAR HAQIDA UMUMIY
TUSHUNCHA……………………………………………………………………
1.1. Bir hujayrali organizmlarning umumiy tavsifi…………………………….
1.2. Ularning tuzilishi va hayot jarayonlari…………………………………….
1.3. Bir hujayrali organizmlarning yashash muhiti…………………………….
II BOB. BIR HUJAYRALI ORGANIZMLARNING TURLARI VA
AHAMIYATI……………………………………………………………………
2.1. Bir hujayrali organizmlarning turlari (bakteriyalar, zamburug‘lar, sodda
hayvonlar)…………………………………………………………………………
2.2. Ularning tabiat va inson hayotidagi roli………………………………………...
2.3. Tibbiyot va biotexnologiyada qo‘llanilishi…………………………………
XULOSA…………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………………
2

KIRISH
Tabiatda mavjud bo‘lgan barcha tirik organizmlar bir yoki ko‘p hujayradan
tashkil topgan bo‘lib, ular o‘ziga xos tuzilishga va hayot jarayonlariga ega.
Organizmning eng oddiy tuzilish shakli — bir hujayrali organizmlar hisoblanadi.
Ular bitta hujayradan iborat bo‘lishiga qaramay, barcha hayotiy jarayonlarni
mustaqil ravishda amalga oshira oladi. Ya’ni nafas oladi, oziqlanadi, harakatlanadi,
bo‘linish orqali ko‘payadi va tashqi muhitga moslashish qobiliyatiga ega bo‘ladi.
Bir hujayrali organizmlar tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, ular tuproq, suv,
havo va boshqa muhitlarda yashaydi. Ularning ba’zilari inson va hayvonlarning
organizmida parazitlik qilib, turli kasalliklarni keltirib chiqaradi, boshqalari esa
foydali bo‘lib, ekotizimda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, bakteriyalar ayrim
organik moddalarning parchalanishida ishtirok etib, tuproq unumdorligini oshiradi,
ba’zi bir hujayrali suv organizmlari esa suv havzalarida kislorod ishlab chiqarib,
ekologik muvozanatni saqlashga hissa qo‘shadi. 1
Zamonaviy fanda bir hujayrali organizmlar juda katta ahamiyatga ega.
Mikrobiologiya, biotexnologiya, farmatsevtika va tibbiyot sohalarida bir hujayrali
organizmlarning o‘rni beqiyosdir. Masalan, antibiotiklar, vaksinalar va boshqa dori
vositalarini ishlab chiqarishda bakteriyalar va zamburug‘lar keng qo‘llaniladi.
Bundan tashqari, genetika va biotexnologiya sohalarida ham bir hujayrali
organizmlar modellar sifatida ishlatiladi. 2
Ushbu ishda bir hujayrali organizmlarning tuzilishi, yashash muhiti, hayotiy
jarayonlari va inson hayotidagi ahamiyati keng yoritiladi. Shuningdek, ularning
turlari, foydali va zararli jihatlari haqida ham batafsil ma’lumot beriladi. Bir
hujayrali organizmlar tabiatdagi biologik muvozanatni saqlashda muhim o‘rin
egallagani bois, ularning o‘rganilishi nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham katta
ahamiyatga ega.
KURS ISHINING DOLZARBLIGI
1
Usmonov, J. Ekologik mikrobiologiya. – Qarshi: Nasaf, 2018. – 300 b.
2
Yuldashev, O. Mikroorganizmlar va atrof-muhit. – Toshkent: Fan, 2017. – 280 b.
3

Hozirgi zamon biologiya fanida organizmlarning tuzilishi va hayotiy
jarayonlarini o‘rganish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, bir
hujayrali organizmlarning hayotiy faoliyati, ularning biologik ahamiyati,
ekologiyadagi o‘rni va inson hayotiga ta’siri chuqur tadqiq etilmoqda. Chunki bu
organizmlar tabiatda juda keng tarqalgan bo‘lib, ular nafaqat mustaqil yashaydi,
balki boshqa organizmlar bilan turli xil ekologik aloqalarga kirishib, atrof-
muhitning muhim tarkibiy qismi sifatida faoliyat yuritadi.
Bugungi kunda mikroorganizmlar ekologik tizimlarning barqarorligini
saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, tuproq unumdorligini oshirishda, organik
moddalarning parchalanishida, azot fiksatsiyasida va kislorod ishlab chiqarishda
bir hujayrali organizmlar muhim ahamiyatga ega. Bakteriyalar va zamburug‘lar
bio-geokimyoviy aylanishlarda ishtirok etib, tirik organizmlar uchun zarur bo‘lgan
moddalar aylanishini ta’minlaydi. Shu sababli, bir hujayrali organizmlarning
ekologik ahamiyatini o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham katta
dolzarblik kasb etadi. 3
Bundan tashqari, zamonaviy biotexnologiya va tibbiyot sohalarida bir
hujayrali organizmlardan keng foydalanilmoqda. Antibiotiklar, vaksinalar,
probiotiklar hamda fermentativ mahsulotlarni ishlab chiqarishda
mikroorganizmlarning o‘rni beqiyosdir. Shuningdek, genetik muhandislik,
biotexnologiya va mikrobiologiya sohalarida bakteriyalar va zamburug‘lardan
model organizmlar sifatida foydalanilib, insoniyatga foydali ilmiy tadqiqotlar
amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, bir hujayrali organizmlar ba’zan inson va hayvonlar uchun
xavf tug‘diradigan kasalliklarni ham keltirib chiqaradi. Masalan, ichak
infeksiyalari, sil, bezgak, trixomoniaz kabi kasalliklar aynan bir hujayrali
organizmlar tomonidan chaqiriladi. Bu esa tibbiyotda infektsion kasalliklarni
oldini olish va davolash bo‘yicha tadqiqotlarni yanada kengaytirishni talab qiladi.
Yuqorida keltirilgan omillarni inobatga olgan holda, kurs ishining dolzarbligi
bir hujayrali organizmlarning tabiiy muhitdagi va inson hayotidagi ahamiyatini,
3
Tursunov, E. Mikrobiologiyaning zamonaviy yo‘nalishlari. – Toshkent: Universitet, 2022. – 320 b.
4

ularning foydali va zararli tomonlarini har tomonlama o‘rganish zarurati bilan
bog‘liqdir. Ushbu tadqiqot orqali biz bir hujayrali organizmlarning turli xil
biologik xususiyatlarini, ularning amaliyotdagi qo‘llanilish imkoniyatlarini va
kelajakdagi tadqiqotlar uchun muhim bo‘lgan jihatlarni tahlil qilishga harakat
qilamiz. Bu esa nafaqat biologiya sohasi mutaxassislari, balki ekologlar, tibbiyot
xodimlari va biotexnologlar uchun ham dolzarb ahamiyatga ega.
KURS ISHINING PREDMETI
Ushbu kurs ishi bir hujayrali organizmlarning tuzilishi, hayotiy jarayonlari,
yashash muhiti, turlari va inson hayotidagi ahamiyatini o‘rganishga bag‘ishlangan.
Tirik organizmlar orasida eng sodda tuzilishga ega bo‘lishiga qaramay, bir
hujayrali organizmlar biologik jarayonlarning ajralmas qismi hisoblanadi. Ular
nafaqat mustaqil yashovchi mavjudotlar sifatida, balki ekotizimlarning muhim
bo‘g‘ini sifatida ham ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi doirasida bir hujayrali organizmlarning tasnifi, morfologik va
fiziologik xususiyatlari, hayot sikli, ko‘payish usullari, oziqlanish va nafas olish
jarayonlari batafsil o‘rganiladi. Shuningdek, ular tabiiy muhitda qanday yashashi,
qanday omillarga bog‘liq ravishda rivojlanishi va tashqi muhitga moslashish
qobiliyati ham tahlil qilinadi. Bularning barchasi mikroorganizmlar hayotiy
faoliyatining murakkabligini va ularning tirik tabiatdagi o‘rnini tushunish uchun
muhimdir.
Bundan tashqari, ushbu ish doirasida bir hujayrali organizmlarning foydali va
zararli jihatlari ham o‘rganiladi. Ularning ayrim turlari ekologik tizimda organik
moddalarni parchalaydigan va tuproq unumdorligini oshiradigan foydali
mikroorganizmlar bo‘lsa, boshqalari inson va hayvonlar uchun xavfli bo‘lgan
infeksion kasalliklarni keltirib chiqaruvchi patogen organizmlar hisoblanadi. Shu
sababli, kurs ishining predmeti sifatida bir hujayrali organizmlarning biologik va
ekologik ahamiyatini har tomonlama tadqiq etish belgilangan.
Bundan tashqari, kurs ishi biotexnologiya va tibbiyot sohalarida bir hujayrali
organizmlarning roli haqida ham ma’lumot beradi. Masalan, antibiotiklar,
vaksinalar, probiotiklar va fermentativ mahsulotlarni ishlab chiqarishda
5

mikroorganizmlar keng qo‘llaniladi. Genetik muhandislik va zamonaviy
biotexnologiya sohalarida bakteriyalar va zamburug‘lardan model organizmlar
sifatida foydalanish ilm-fan rivojiga katta hissa qo‘shmoqda. Shu jihatdan, kurs
ishi fan va amaliyot nuqtayi nazaridan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Xulosa qilib aytganda, ushbu kurs ishining predmeti bir hujayrali
organizmlarning xilma-xilligi, ularning hayotiy faoliyati, ekologik o‘rni va inson
hayotidagi ta’sirini o‘rganishdan iboratdir. Ushbu tadqiqot natijalari tabiiy fanlar,
ekologiya, mikrobiologiya va tibbiyot sohalarida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan
nazariy va amaliy ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
KURS ISHINING OBYEKTI
Ushbu kurs ishining obyekti — bir hujayrali organizmlar bo‘lib, ular biologik
jihatdan eng sodda tuzilishga ega bo‘lishiga qaramay, tirik organizmlar orasida
muhim o‘rin tutadi. Bir hujayrali organizmlar mustaqil ravishda barcha hayotiy
jarayonlarni amalga oshira olishi bilan ajralib turadi. Ular turli xil muhitlarda —
suv havzalarida, tuproqda, havoda, tirik organizmlar tanasida va hatto ekstremal
sharoitlarda ham yashashga moslashgan.
Kurs ishining obyekti sifatida bakteriyalar, zamburug‘lar va sodda hayvonlar
(protozoalar) kabi bir hujayrali organizmlar turlari tanlangan. Ushbu
mikroorganizmlar ekologik, tibbiy va biotexnologik ahamiyatga ega bo‘lib,
tabiatdagi modda almashinuvi, oziq-ovqat zanjirlari, kasalliklarning tarqalishi va
dorivor moddalar ishlab chiqarish jarayonlarida faol ishtirok etadi.
Bakteriyalar — prokaryotik tuzilishga ega bo‘lib, ular turli xil hayotiy
funksiyalarni bajaradi. Ayrim bakteriyalar foydali bo‘lib, organik moddalarni
parchalash, azot fiksatsiyasi va probiotik sifatida inson sog‘lig‘iga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Boshqa turlari esa patogen bo‘lib, turli infeksion kasalliklarni keltirib
chiqarishi mumkin.
Zamburug‘lar — eukaryotik mikroorganizmlar bo‘lib, ular ham foydali, ham
zararli bo‘lishi mumkin. Masalan, ayrim zamburug‘lar antibiotiklar ishlab
chiqarishda qo‘llanilsa, boshqalari o‘simlik va hayvonlarda kasalliklar chaqirishi
mumkin.
6

Protozoalar — hayvonlarga o‘xshash bir hujayrali organizmlar bo‘lib, ular
mustaqil yashashi yoki parazitlik qilishi mumkin. Ba’zi protozoalar suv
havzalarining biologik tozalash tizimida muhim rol o‘ynasa, boshqalari inson va
hayvonlarda kasalliklar chaqiradi (masalan, bezgakni keltirib chiqaruvchi
Plasmodium).
Shu tariqa, ushbu kurs ishining obyekti sifatida bir hujayrali organizmlarning
turli guruhlari tanlanib, ularning biologik, ekologik va tibbiy ahamiyati o‘rganiladi.
Mazkur tadqiqotning natijalari mikrobiologiya, ekologiya, tibbiyot va
biotexnologiya sohalarida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan muhim nazariy va amaliy
ma’lumotlarni taqdim etadi.
KURS ISHINING MAQSADI VA VAZIFALARI
Kurs ishining maqsadi
Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi bir hujayrali organizmlarning tuzilishi,
yashash sharoitlari, hayotiy jarayonlari, ekologik va tibbiy ahamiyatini chuqur
o‘rganishdir. Shuningdek, ularning foydali va zararli jihatlarini aniqlash, ilmiy va
amaliy tadqiqotlardagi o‘rnini baholash ham kurs ishining muhim maqsadlaridan
biridir. Bir hujayrali organizmlar tabiatda juda katta rol o‘ynagani sababli, ularning
inson hayotiga ta’siri, atrof-muhitdagi o‘rni va sanoatdagi qo‘llanilish
imkoniyatlarini har tomonlama o‘rganish dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishining vazifalari
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:
1. Bir hujayrali organizmlarning umumiy tavsifini berish – Ularning biologik
xususiyatlari, tuzilishi va yashash sharoitlarini o‘rganish.
2. Bir hujayrali organizmlarning tasnifini o‘rganish – Prokaryot va eukaryot
turlari, ularning farqlari va umumiy xususiyatlarini aniqlash.
3. Hayotiy jarayonlarini tahlil qilish – Oziqlanish, nafas olish, ko‘payish va
harakatlanish kabi jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish.
4. Bir hujayrali organizmlarning ekologik ahamiyatini o‘rganish – Ularning
tabiiy muhitdagi o‘rni, tuproq unumdorligiga, suv havzalariga va atmosferaga
ta’sirini aniqlash.
7

5. Foydali va zararli jihatlarini aniqlash – Ayrim mikroorganizmlarning inson
va tabiat uchun foydali bo‘lishi, boshqalarining esa kasallik qo‘zg‘atuvchi patogen
sifatida xavf tug‘dirishini tahlil qilish.
6. Bir hujayrali organizmlarning biotexnologiya va tibbiyotdagi rolini
o‘rganish – Antibiotiklar, vaksinalar, probiotiklar va boshqa dorivor vositalarni
ishlab chiqarishda qo‘llanilishini o‘rganish.
7. Kasallik qo‘zg‘atuvchi bir hujayrali organizmlar haqida ma’lumot berish –
Inson va hayvon organizmida yashovchi patogen mikroorganizmlarning kasallik
keltirib chiqarish mexanizmlarini o‘rganish.
8. Zamonaviy ilmiy tadqiqotlarda bir hujayrali organizmlardan foydalanish
imkoniyatlarini o‘rganish – Genetik muhandislik, biotexnologiya va ekologik
tadqiqotlardagi roli haqida fikr yuritish.
Yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarish orqali ushbu kurs ishining maqsadiga
erishish, ya’ni bir hujayrali organizmlarning biologik, ekologik va amaliy
ahamiyatini to‘liq ochib berish rejalashtirilgan.
I BOB. BIR HUJAYRALI ORGANIZMLAR HAQIDA UMUMIY
TUSHUNCHA
1.1. Bir hujayrali organizmlarning umumiy tavsifi
Bir hujayrali organizmlar – bu organizmlar bitta hujayradan iborat bo‘lib,
barcha hayotiy jarayonlarni shu hujayraning o‘zi bajaradi. Ular tirik organizmlar
8

orasida eng sodda tuzilishga ega bo‘lsa-da, turli xil ekologik muhitlarga moslasha
oladi va hayot uchun zarur bo‘lgan barcha funksiyalarni mustaqil bajaradi. Bir
hujayrali organizmlar prokariotlar va eukariotlarga bo‘linadi. Prokariotlarga
bakteriyalar va arxealar kiradi, ular yadrosiz tuzilishga ega bo‘lib, genetik materiali
sitoplazmada erkin joylashgan bo‘ladi. Eukariotlar esa haqiqiy yadroga ega bo‘lib,
protozoalar va ba’zi bir hujayrali suv o‘tlari shu guruhga kiradi. 4
Bir hujayrali organizmlar tabiiy muhitda juda keng tarqalgan bo‘lib, ular yer
yuzining deyarli barcha burchaklarida uchraydi: tuproq, suv, havo, tirik
organizmlar tanasi va hatto eng og‘ir sharoitlarga ega joylarda ham yashay oladi.
Ular biosferada muhim rol o‘ynaydi, chunki ayrim turlari organik moddalarni
parchalaydi va ekotizimda moddalar aylanishiga yordam beradi. Masalan,
bakteriyalar tuproq unumdorligini oshirishda, o‘lik organizmlarni parchalayotgan
saprofitlar esa tabiiy muhitni toza saqlashda muhim rol o‘ynaydi.
Bakteriyalar bir hujayrali organizmlarning eng keng tarqalgan vakillaridan
biri bo‘lib, ular turli shakllarga ega bo‘lishi mumkin: kokklar (sharsimon),
bacillalar (tayoqchasimon), spirillalar (spiralsimon) va vibrionlar (vergulsimon).
Ular ko‘payish usuli bo‘yicha ham turlicha bo‘lib, asosan, oddiy ikkiga bo‘linish
orqali tezda ko‘payadi. Bakteriyalar har xil ekologik ahamiyatga ega bo‘lib,
ayrimlari inson organizmida yashaydi va foydali mikroflora tarkibiga kiradi,
boshqalari esa kasallik chaqiruvchi patogen organizmlar sifatida faoliyat yuritadi.
4
Abdullayev, X. Mikrobiologiya asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019. – 320 b.
9

Protozoalar ham bir hujayrali organizmlar guruhiga kiradi va ular eukariot
tuzilishga ega. Ularning hujayrasi hujayra yadrosi, sitoplazma va turli
organoidlardan iborat bo‘ladi. Protozoalar harakatlanish usuliga qarab 3 asosiy
guruhga bo‘linadi: kiprikchali (infuzoriyalar), qamchililar (flagellyatlar) va soxta
oyoqlilar (amobalar). Harakatlanish usuli ularning hayot tarzi va yashash muhitiga
bog‘liq bo‘lib, suvda yashovchi protozoalar maxsus organoidlar yordamida harakat
qiladi. Ayrim protozoalar parazitlik qilib, inson va hayvonlarda turli kasalliklarni
keltirib chiqarishi mumkin, masalan, bezgak plazmodiyasi inson qoni va jigar
hujayralariga zarar yetkazadi. 5
Bir hujayrali organizmlar oziqlanish usuli bo‘yicha ham turlicha bo‘ladi.
Avtotrof organizmlar fotosintez yoki xemosintez orqali organik moddalar sintez
qiladi, geterotrof organizmlar esa tayyor organik moddalar bilan oziqlanadi.
Masalan, ayrim bakteriyalar va bir hujayrali suv o‘tlari fotosintez jarayonida
quyosh energiyasidan foydalanib, kislorod ishlab chiqaradi va organik moddalar
hosil qiladi. Bu jarayon biosferada muhim ahamiyatga ega, chunki u atmosferadagi
kislorod balansini saqlashga yordam beradi. 6
Ko‘payish usuliga qarab, bir hujayrali organizmlar jinsiy va jinsiy bo‘lmagan
usulda ko‘payishi mumkin. Jinsiy bo‘lmagan ko‘payishda hujayra oddiy ikkiga
bo‘linish orqali yangi organizmlar hosil qiladi, jinsiy ko‘payishda esa genetik
material almashinuvi sodir bo‘ladi. Ayrim protozoalar murakkab ko‘payish sikliga
ega bo‘lib, bir nechta mezbon organizmda rivojlanishi mumkin. Masalan, bezgak
plazmodiyasi chivin va inson organizmida turli rivojlanish bosqichlarini o‘taydi.
Shunday qilib, bir hujayrali organizmlar tiriklikning eng sodda shakli bo‘lsa-
da, ular biologik xilma-xillikda muhim o‘rin egallaydi. Ularning har biri o‘ziga xos
tuzilishga, hayot jarayonlariga va ekologik ahamiyatga ega bo‘lib, tabiatda va
inson hayotida katta rol o‘ynaydi.
Bundan tashqari, bir hujayrali organizmlar ekologik muhitga moslashish
qobiliyati bilan ajralib turadi. Ular turli ekstremal sharoitlarda yashashga qodir
5
Akramov, A. Umumiy biologiya. – Toshkent: Fan, 2020. – 280 b.
6
Sodiqov, D. Antibiotiklar va probiotiklar. – Toshkent: Ibn Sino, 2020. – 290 b.
10

bo‘lib, yuqori harorat, past harorat, yuqori bosim va kuchli kislotali yoki ishqoriy
muhitlarga moslasha oladi. Masalan, termofil bakteriyalar vulqon atrofidagi
qaynoq suv manbalarida yashaydi, galoﬁl bakteriyalar esa yuqori sho‘rlik
darajasiga ega suvlarda hayot kechiradi. Psixroﬁl bakteriyalar esa Arktika va
Antarktika muzliklarida uchrab, muzlatilgan muhitda ham hayot kechira oladi.
Bakteriyalar va boshqa bir hujayrali organizmlar inson hayotida katta
ahamiyatga ega. Masalan, sut kislotali bakteriyalar sut mahsulotlarini tayyorlashda
ishlatiladi. Ular yogurt, kefir, tvorog kabi mahsulotlarni fermentatsiya qilish
jarayonida ishtirok etadi. Shuningdek, ichak mikroflorasida yashovchi bakteriyalar
insonning ovqat hazm qilish tizimiga yordam berib, zararli mikroorganizmlarning
rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. 7
Biroq, ayrim bir hujayrali organizmlar patogen xususiyatga ega bo‘lib, inson
va hayvonlar uchun xavf tug‘diradi. Masalan, vabo vibrioni ichak infeksiyalariga
sabab bo‘ladi, tuberkulyoz mikobakteriyasi esa o‘pkada jiddiy kasalliklar keltirib
chiqaradi. Shuningdek, protozoalar orasida ham xavfli patogenlar mavjud.
Masalan, Trypanosoma brucei organizmi tsetse pashshasi orqali uzatiladi va Afrika
uyqu kasalligini keltirib chiqaradi.
Bakteriyalar nafaqat tibbiyot va oziq-ovqat sanoatida, balki biotexnologiya va
ekologiyada ham keng qo‘llaniladi. Ayrim bakteriyalar atrof-muhitni tozalashda
7
Asqarov, Z. Zamonaviy biotexnologiya. – Toshkent: Universitet, 2021. – 350 b.
11

muhim rol o‘ynaydi. Masalan, neftni parchalovchi bakteriyalar neft bilan
ifloslangan hududlarni bioremediasiya qilish uchun ishlatiladi. Bu bakteriyalar neft
mahsulotlarini organik moddalar holatiga keltirib, ifloslanish darajasini
kamaytiradi.
Genetik muhandislik sohasida bakteriyalar gen modifikatsiyasiga asoslangan
turli biotexnologik jarayonlarda ham qo‘llaniladi. Masalan, rekombinant DNK
texnologiyasi yordamida bakteriyalarga inson uchun foydali genlar joylashtiriladi
va ular insulin, antibiotiklar, vaksinalar kabi farmatsevtik mahsulotlarni ishlab
chiqarishda ishlatiladi. Bunday texnologiyalar tibbiyotda inqilobiy o‘zgarishlar
qilishga imkon yaratgan.
Bir hujayrali organizmlar biosferadagi moddalar almashinuvida ham muhim
rol o‘ynaydi. Ular azot aylanishida qatnashib, atmosferadagi azotni bog‘laydi va
o‘simliklar tomonidan oson o‘zlashtiriladigan shaklga aylantiradi. Azot
fiksatsiyalovchi bakteriyalar, masalan, rizobiyalar, dukkakli o‘simliklarning ildiz
tuganaklarida yashaydi va ular bilan simbioz holatda o‘sadi. Bu jarayon qishloq
xo‘jaligida katta ahamiyatga ega bo‘lib, tuproq unumdorligini oshirishga yordam
beradi.
Shuningdek, bir hujayrali suv o‘tlari – fitoplanktonlar okean va dengiz
ekotizimida kislorod ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynaydi. Fitoplanktonlar
fotosintez orqali atmosfera uchun kislorod ishlab chiqaradi va okeanlardagi oziq
zanjirining asosini tashkil qiladi. Ular baliqlar va boshqa dengiz organizmlari
uchun asosiy oziqa manbai hisoblanadi.
Bir hujayrali organizmlarning yana bir muhim jihati – ularning tez moslasha
olish qobiliyatidir. Masalan, antibiotiklarga chidamli bakteriyalar zamonaviy
tibbiyot uchun jiddiy muammo tug‘diradi. Ular tez mutatsiyaga uchrab,
antibiotiklarga qarshi chidamlilik hosil qiladi. Shu sababli, olimlar doimiy ravishda
yangi antibiotiklar va davolash usullarini ishlab chiqishga majbur bo‘lmoqda.
Barcha ushbu jihatlar shuni ko‘rsatadiki, bir hujayrali organizmlar tabiat va
inson hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lib, ularning o‘rganilishi biologiya,
tibbiyot, ekologiya va biotexnologiya sohalari uchun muhimdir. Hozirgi vaqtda
12

olimlar ushbu organizmlarning yanada chuqur o‘rganilishi orqali ularning yangi
turlarini kashf etmoqda va ularni inson manfaatlariga mos ravishda qo‘llash
yo‘llarini ishlab chiqmoqda. 8
Shunday qilib, bir hujayrali organizmlar eng sodda tirik mavjudotlar bo‘lsa-
da, ularning hayotimizdagi roli beqiyosdir. Ular atrof-muhit barqarorligini
ta’minlashda, inson salomatligini himoya qilishda, qishloq xo‘jaligini
rivojlantirishda va sanoatning turli tarmoqlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu
sababli, ularni chuqur o‘rganish va ulardan to‘g‘ri foydalanish zamonaviy fan va
texnologiyaning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda.
1.2. Ularning tuzilishi va hayot jarayonlari
Bir hujayrali organizmlar – bu faqat bitta hujayradan tashkil topgan va barcha
hayotiy jarayonlarni mustaqil ravishda amalga oshira oladigan tirik organizmlardir.
Ular eukariot va prokariot shakllarda bo‘lib, oddiy tuzilishga ega bo‘lishiga
qaramay, hayotning turli xil muhim jarayonlarini amalga oshiradi. Bir hujayrali
organizmlarga bakteriyalar, sodda hayvonlar (protozoalar), ayrim zamburug‘lar va
suv o‘tlari kiradi. Ularning har biri o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lib, tashqi va ichki
omillarga moslashgan holda yashaydi.
Bir hujayrali organizmlarning asosiy tuzilish elementlari
Bir hujayrali organizmlar hujayra membranasi, sitoplazma, genetik material
(DNK yoki RNK), organoidlar va turli xil yordamchi tuzilmalarga ega. Prokariot
organizmlar, ya’ni bakteriyalar, yadroga ega emas, ularning DNKsi hujayra
sitoplazmasida joylashgan. Eukariot organizmlar esa yadroga ega bo‘lib, ularda
hujayra tuzilishi yanada murakkabroq hisoblanadi.
Hujayra membranasi – hujayrani tashqi muhitdan ajratib turuvchi, unga
himoya va modda almashinuvini boshqarish vazifasini bajaruvchi struktura.
Sitoplazma – hujayraning ichki qismi bo‘lib, unda barcha hayotiy jarayonlar
sodir bo‘ladi. U suv, oqsillar, uglevodlar, yog‘lar va boshqa moddalarni o‘z ichiga
oladi.
8
Berdiqulov, A. Biologiya va ekologiya. – Samarqand: Zarafshon, 2018. – 290 b.
13

Genetik material – organizmning hayotiy faoliyatini nazorat qiluvchi va
nasldan-naslga o‘tuvchi xususiyatlarni belgilovchi DNK yoki RNK molekulalari.
Organoidlar – eukariot hujayralarida mavjud bo‘lib, ularning har biri alohida
vazifalarni bajaradi: mitoxondriya – energiya ishlab chiqarish, ribosomalar – oqsil
sintezi, lizosomalar – moddalarni parchalash, endoplazmatik to‘r – moddalar
tashish va boshqalar. 9
Bir hujayrali organizmlarning hayotiy jarayonlari
Bir hujayrali organizmlar ham ko‘p hujayrali organizmlar kabi asosiy hayotiy
jarayonlarni amalga oshiradi. Ularning yashashi uchun muhim bo‘lgan jarayonlar
quyidagilardan iborat: oziqlanish, nafas olish, ko‘payish, harakatlanish va tashqi
muhitga moslashish. 10
1. Oziqlanish
Avtotrof bir hujayrali organizmlar (masalan, ayrim suv o‘tlari) fotosintez
orqali oziqa moddalarini hosil qiladi.
Geterotrof organizmlar (masalan, ameba va parametsiy) tayyor organik
moddalar bilan oziqlanadi. Ular o‘z atrofidagi mayda zarrachalarni o‘rab olib,
hazm qilish orqali energiya oladi.
2. Nafas olish
Aerob organizmlar kislorod yordamida organik moddalarni oksidlab, energiya
hosil qiladi.
Anaerob organizmlar esa kislorodsiz muhitda ham yashab, fermentatsiya yoki
boshqa jarayonlar orqali energiya ishlab chiqarishi mumkin.
3. Ko‘payish
Bir hujayrali organizmlar asosan bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi. Masalan,
bakteriyalar oddiy ikkiga bo‘linish orqali ko‘payadi.
Ayrim protozoalar jinsiy va jinsiy bo‘lmagan ko‘payish usullariga ega.
Masalan, parametsiy kon’yugatsiya orqali genetik material almashinuvi yo‘li bilan
ko‘payadi.
9
Bobojonov, K. Genetik muhandislik va uning amaliyoti. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. – 270 b.
10
Rahimov, B. Oziq-ovqat biotexnologiyasi. – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2019. – 260 b.
14

4. Harakatlanish
Harakatlanish organellari turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, amebalar
yaltiroq oyoqchalari (psevdo-podiyalar) yordamida, parametsiylar kiprikchalar
bilan, euglena esa qamchilari yordamida harakatlanadi.
Ba’zi bir hujayrali organizmlar faol harakat qilmasa ham, tashqi muhit
oqimlari yordamida siljiydi.
5. Tashqi muhitga moslashish
Bir hujayrali organizmlar tashqi muhit o‘zgarishlariga tezda moslasha oladi.
Masalan, qattiq sharoitda ayrim protozoalar sistalar hosil qilib, o‘zini himoya
qiladi.
Ba’zi bakteriyalar turli xil ekstremal sharoitlarga chidamli bo‘lish uchun
maxsus qobiqlar hosil qiladi.
Shunday qilib, bir hujayrali organizmlar oddiy tuzilishga ega bo‘lishiga
qaramay, ular hayotning barcha muhim jarayonlarini bajara oladi va turli
muhitlarga moslasha oladi. Bu organizmlar tabiatda muhim rol o‘ynaydi va
ularning biologik ahamiyati juda katta.
Bir hujayrali organizmlarning muhitga moslashish xususiyatlari
15

Bir hujayrali organizmlar turli muhitlarda yashashga moslashgan bo‘lib,
ularning biologik moslashuvchanligi ularga eng qiyin sharoitlarda ham omon
qolish imkonini beradi. Ba’zi bakteriyalar yuqori haroratli issiq buloqlarda
yashasa, boshqalari muzlagan tundra yoki sho‘r ko‘llarda yashay oladi. Bu
ularning hujayra tuzilishi va metabolik jarayonlarining o‘ziga xosligidan kelib
chiqadi.
Ekstremal sharoitlarga chidamlilik
Termofill bakteriyalar +100°C va undan yuqori haroratlarda yashaydi.
Gipetermofil bakteriyalar esa vulqon kraterlari va issiq buloqlarda yashab,
oltingugurt yoki boshqa noorganik moddalar bilan oziqlanadi.
Psixrofill bakteriyalar sovuq iqlim sharoitlariga moslashgan bo‘lib, ular -20°C
gacha bo‘lgan haroratlarda yashaydi.
Halofill organizmlar yuqori tuz konsentratsiyasiga ega joylarda (masalan,
O‘lik dengiz) yashaydi.
Himoya mexanizmlari
Ba’zi bakteriyalar qattiq sharoitlarda tirik qolish uchun spora hosil qiladi.
Sporalar organizmni noqulay muhitdan saqlaydi va qulay sharoit qayta tiklanganda
normal faoliyatiga qaytadi.
Protozoalar suvsizlanish yoki oziq-ovqat yetishmovchiligida sista shakliga
o‘tadi, bu esa ularga uzoq vaqt davomida omon qolish imkonini beradi.
Hujayra devorining o‘ziga xosligi
Ba’zi bakteriyalar hujayra devorining maxsus tarkibi tufayli antibiotiklarga
chidamli bo‘ladi. Masalan, gram-musbat va gram-manfiy bakteriyalar farqli
tuzilishga ega bo‘lib, ularning dori ta’siriga javobi ham turlicha bo‘ladi.
Genetik material va irsiyat
Bir hujayrali organizmlar genetik ma’lumotlarini turli usullar bilan
o‘zgartirishi va moslashishi mumkin. Bakteriyalar uch xil yo‘l bilan genetik
material almashishi mumkin:
1. Transformatsiya – bakteriya tashqi muhitdagi DNK parchalarini o‘z
hujayrasiga qabul qiladi va o‘z genlariga qo‘shadi.
16

2. Transduksiya – viruslar (bakteriofaglar) orqali genetik material o‘tkaziladi.
3. Kon’yugatsiya – ikkita bakteriya o‘zaro genetik material almashadi (F-
plazmida orqali).
Bu jarayonlar bakteriyalarning antibiotiklarga chidamliligini oshirishga
yordam beradi va ularni yangi sharoitlarga tezroq moslashishga imkon beradi.
Bir hujayrali organizmlarning ekologik roli
Bir hujayrali organizmlar tabiatda muhim ekologik rol o‘ynaydi va ular
ko‘plab tabiiy jarayonlarning asosiy ishtirokchilaridan biri hisoblanadi.
1. Oziq-ovqat zanjiridagi roli
Fotosintez qiluvchi bir hujayrali organizmlar (masalan, sianobakteriyalar va
euglena) kislorod ishlab chiqaradi va oziq-ovqat zanjirining boshlang‘ich qismida
turadi.
Ba’zi bir hujayrali organizmlar chirindi va organik moddalarni parchalab,
tuproq unumdorligini oshiradi.
2. Azot aylanishida ishtiroki
Azot fiksatsiya qiluvchi bakteriyalar (masalan, Rhizobium) o‘simliklarga
azotni o‘zlashtirishda yordam beradi.
Nitrifikatsiya va denitrifikatsiya jarayonlarida ishtirok etuvchi bakteriyalar
tuproqdagi azot balansini saqlaydi.
3. Suv havzalarining biologik tozalanishi
Bakteriyalar va protozoalar ifloslangan suv havzalarini tozalashda muhim rol
o‘ynaydi.
Oqova suvlarni tozalash tizimlarida maxsus bakteriyalar organik moddalarni
parchalaydi va suv sifatini yaxshilaydi.
4. Tibbiyot va sanoatda qo‘llanilishi
Antibiotiklar ishlab chiqarishda (masalan, Penicillium zamburug‘i orqali)
bakteriyalar ishlatiladi.
Genetik muhandislikda insulin va boshqa dorilar ishlab chiqarish uchun bir
hujayrali organizmlar qo‘llaniladi.
17

Oziq-ovqat sanoatida yogurt, pishloq va achitqi mahsulotlarini tayyorlashda
bakteriyalar va zamburug‘lar ishlatiladi.
Bir hujayrali organizmlar tiriklik olamining ajralmas qismi bo‘lib, ular
nafaqat o‘z hayot faoliyatini mustaqil ravishda yuritadi, balki ekotizimlarda va
inson hayotida muhim rol o‘ynaydi. Ular oddiy tuzilishga ega bo‘lishiga qaramay,
murakkab biologik jarayonlarni amalga oshiradi va turli sharoitlarga moslashadi.
Bir hujayrali organizmlarning o‘rganilishi biologiya, tibbiyot, ekologiya va sanoat
sohalarida yangi imkoniyatlar yaratadi.
1.3. Bir hujayrali organizmlarning yashash muhiti
Bir hujayrali organizmlar dunyoning deyarli barcha muhitlarida uchraydi.
Ular suv, tuproq, havo, tirik organizmlar tanasi va hatto eng og‘ir sharoitlarda –
muzliklar, cho‘llar, vulqon kraterlari va dengiz tubidagi issiq buloqlarda ham
yashashi mumkin. Ularning yashash muhitiga moslashish xususiyatlari ularga turli
ekologik sharoitlarda tirik qolish va rivojlanish imkonini beradi.
Suv muhitida yashovchi bir hujayralilar
Suv – bir hujayrali organizmlar uchun eng qulay yashash muhitlaridan biridir.
Okeanlar, dengizlar, ko‘llar, daryolar va hatto hovuzlar ham ularga boy
hisoblanadi. Masalan, infuzoriyalar, amebalar, evglena kabi sodda hayvonlar
asosan suvda uchraydi. Ular suvning tarkibidagi organik moddalar bilan oziqlanadi
va mikroorganizmlar zanjirining bir qismi bo‘lib xizmat qiladi. Ba’zi bir
hujayralilar suvning past haroratiga moslashgan bo‘lib, Arktika va Antarktika
muzliklarida ham uchraydi. Shu bilan birga, issiq buloqlarda yashovchi termoﬁlik
bakteriyalar qaynab turgan suvda ham hayot kechira oladi.
Tuproqda yashovchi bir hujayrali organizmlar
Tuproq – ko‘plab mikroorganizmlar uchun muhim yashash muhitidir.
Bakteriyalar, zamburug‘lar va ba’zi sodda hayvonlar tuproq tarkibida mavjud
bo‘lib, tuproq unumdorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Azot fiksatsiyalovchi
bakteriyalar (masalan, Rizobiylar) o‘simliklarning ildizlari bilan simbioz hayot
kechirib, ularga azot yetkazib beradi. Tuproq zamburug‘lari esa organik
18

moddalarning parchalanishida ishtirok etadi va tabiiy muhitning uzluksiz
aylanmasini ta’minlaydi.
Parazit va simbiont organizmlar
Ba’zi bir hujayrali organizmlar tirik mavjudotlarning tanasida parazitlik
qiladi. Masalan, bezgak plazmodiyasi inson qon hujayralarida yashaydi va xavfli
kasalliklarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, ichak bakteriyalari inson hazm
qilish tizimida yashab, ovqat hazm qilish jarayonini yaxshilaydi. Ya’ni, bir
hujayrali organizmlar nafaqat zararli, balki foydali ham bo‘lishi mumkin.
Ekstremal sharoitlarda yashovchi bir hujayralilar
Ba’zi mikroorganizmlar juda og‘ir sharoitlarda yashay oladi. Masalan:
Gipertermofillar – vulqon kraterlari yoki dengiz tubidagi issiq buloqlarda
100°C gacha bo‘lgan haroratda yashaydi.
Psixrofillar – Arktika va Antarktika muzliklarida yashovchi bakteriyalar
bo‘lib, ular -20°C va undan past haroratga moslashgan.
Halofillar – sho‘rlangan muhitda yashovchi mikroorganizmlar bo‘lib, ular
o‘ta tuzli joylarda (masalan, O‘lik dengiz) uchraydi.
Anaerob bakteriyalar – kislorodsiz muhitda yashaydigan mikroorganizmlar
bo‘lib, ular botqoqlik, chuqur tuproq qatlamlari va hatto inson ichaklarida hayot
kechiradi. 11
Bir hujayrali organizmlar tabiatning barcha burchaklarida mavjud bo‘lib, turli
sharoitlarda yashashga moslashgan. Ularning yashash muhitlari suv, tuproq, tirik
organizmlar va ekstremal joylarni o‘z ichiga oladi. Ushbu mikroorganizmlar
biosferaning ajralmas qismi bo‘lib, tabiiy muhitda muhim ekologik rollarni
bajaradi.
II BOB. BIR HUJAYRALI ORGANIZMLARNING TURLARI VA
AHAMIYATI
2.1. Bir hujayrali organizmlarning turlari
11
G‘ulomov, N. Bakteriologiya va virusologiya asoslari. – Buxoro: Buxoro, 2017. – 310 b.
19

Bir hujayrali organizmlar yer yuzidagi eng qadimiy va eng keng tarqalgan
hayot shakllaridan biridir. Ular hujayra tuzilishiga, hayot kechirish tarziga va
yashash muhitiga ko‘ra turlicha bo‘lib, asosan uch guruhga bo‘linadi: bakteriyalar,
zamburug‘lar va sodda hayvonlar (protozoalar). Ushbu guruhlarning har biri o‘ziga
xos biologik xususiyatlarga ega bo‘lib, tabiat va inson hayotida muhim rol
o‘ynaydi. 12
Bakteriyalar
Bakteriyalar prokaryotik organizmlar bo‘lib, yadrosiz hujayralarga ega. Ular
hajmi bo‘yicha juda kichik (odatda 0,1–5 mikrometr) bo‘lib, turli shakllarga ega:
Sferik shakldagilar – kokklar (stafilokokk, streptokokk);
Tayoqcha shaklidagilar – bakteriyalar (ichak tayoqchasi, vabo vibrioni);
Spiral shaklidagilar – spirillalar va spiroxetalar.
Bakteriyalar tabiiy muhitda keng tarqalgan bo‘lib, tuproq, suv, havo va tirik
organizmlar tanasida yashaydi. Ular foydali va zararli turlarga bo‘linadi:
Foydali bakteriyalar – azot fiksatsiyalovchi bakteriyalar tuproq unumdorligini
oshiradi, ichak bakteriyalari esa hazm jarayonida ishtirok etadi.
Zararli bakteriyalar – kasallik qo‘zg‘atuvchi bakteriyalar inson va
hayvonlarda turli kasalliklarni keltirib chiqaradi (masalan, vabo, o‘lat, sil
kasalliklari).
Bakteriyalar ko‘payish jarayonida ikkiga bo‘linish usulidan foydalanadi. Ular
kislorodga bo‘lgan ehtiyojiga qarab aerob va anaerob turlarga ajratiladi.
Bir hujayrali zamburug‘lar
Zamburug‘lar eukaryotik organizmlar bo‘lib, hujayra devori xitin yoki
glyukan moddalaridan tashkil topgan. Bir hujayrali zamburug‘larning eng keng
tarqalgan vakillari – xamirturushlar bo‘lib, ular fermentatsiya jarayonida faol
ishtirok etadi.
Xamirturushlar
12
Ismoilov, R. Biotexnologiya va farmatsevtika. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. – 280 b.
20

Xamirturushlar oddiy shaklda hujayralardan iborat bo‘lib, asosan organik
moddalarni parchalaydi va spirtli hamda sut kislotali fermentatsiyada ishtirok
etadi. Ularning ba’zi muhim turlari:
Saccharomyces cerevisiae – non pishirish, pivo va sharob ishlab chiqarishda
qo‘llanadi.
Candida – inson organizmida yashaydi, ba’zi hollarda kasallik qo‘zg‘atishi
mumkin.
Xamirturushlar odatda tomchi yoki oval shaklga ega bo‘lib, vegetativ
ko‘payish usuli bilan (bo‘linish yoki kurtaklanish) ko‘payadi.
Sodda hayvonlar (protozoalar)
Sodda hayvonlar eukaryotik bir hujayrali organizmlar bo‘lib, ular hayvonlar
singari faol harakatlana oladi va heterotrof oziqlanadi. Protozoalar asosan suv
havzalarida, nam tuproqda va boshqa tirik organizmlar ichida uchraydi.
Sodda hayvonlar harakat usuli bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Poykaklilar (Sarcomastigophora) – harakatlanish uchun soxta
oyoqchalardan (poykaklardan) foydalanadi. Masalan, Ameba proteus.
2. Junjililar (Mastigophora) – uzun juncha yordamida harakatlanadi, Evglena
bu guruhga kiradi.
3. Infuzoriyalar (Ciliophora) – tanasida mayda kiprikchalar bo‘lib, ular
harakatlanish va ovqat hazm qilishda ishtirok etadi. Masalan, Infuzoriya tuﬁkel.
4. Sporezoalar (Apicomplexa) – harakatlanmaydigan parazit organizmlar
bo‘lib, ularning eng mashhur vakili bezgak plazmodiyasi (Plasmodium).
Sodda hayvonlar suv ekotizimlarida muhim o‘rin egallaydi. Ular bakteriyalar
va mayda organik qoldiqlar bilan oziqlanadi, shuningdek, ba’zilari parazitlik qiladi
va kasalliklarni tarqatadi.
Bir hujayrali organizmlar xilma-xil bo‘lib, ular uchta asosiy guruhga
bo‘linadi: bakteriyalar, zamburug‘lar va sodda hayvonlar. Ularning har biri o‘ziga
xos biologik tuzilishga, yashash muhitiga va ahamiyatga ega. Bakteriyalar eng
sodda va keng tarqalgan guruh bo‘lsa, zamburug‘lar va sodda hayvonlar
murakkabroq hujayra tuzilishiga ega. Ushbu organizmlar tabiatda va inson
21

hayotida muhim rol o‘ynaydi: ular tuproq unumdorligini oshirish, oziq-ovqat
mahsulotlari ishlab chiqarish, tibbiyot va biotexnologiyada qo‘llaniladi. Shu bilan
birga, ayrim turlari kasallik qo‘zg‘atuvchi xususiyatga ega bo‘lib, salomatlik uchun
xavf tug‘dirishi mumkin.
2.2. Bir hujayrali organizmlarning tabiat va inson hayotidagi roli
Bir hujayrali organizmlar tabiat va inson hayotida katta ahamiyatga ega. Ular
ekotizimlarning muhim qismi bo‘lib, biosferadagi moddalar almashinuvini
ta’minlaydi. Ayrim turlari foydali xususiyatlarga ega bo‘lsa, ba’zilari kasallik
qo‘zg‘atuvchi organizmlar sifatida zarar keltirishi mumkin. Quyida bir hujayrali
organizmlarning tabiat va inson hayotidagi asosiy ahamiyati haqida batafsil
ma’lumot beriladi.
Tabiatdagi roli
1. Moddalar almashinuvidagi ishtiroki
Bir hujayrali organizmlar tabiiy muhitda uglerod, azot va kislorod
almashinuvi jarayonlarida ishtirok etadi:
Azot aylanishi – ba’zi bakteriyalar (masalan, Rizobiy bakteriyalari) azotni
fiksatsiya qilib, uni o‘simliklar uchun foydali shaklga aylantiradi.
Uglerod aylanishi – suv havzalarida yashovchi fotosintetik bakteriyalar va suv
o‘tlari karbonat angidridni o‘zlashtirib, kislorod ajratib chiqaradi.
22

Organik moddalarni parchalanishi – chirindi bakteriyalari va bir hujayrali
zamburug‘lar o‘lik organizmlarni parchalaydi va tuproq unumdorligini oshiradi.
2. Ekotizimda oziq zanjirining asosiy bo‘g‘ini
Suv ekotizimlarida bir hujayrali organizmlar plankton tarkibiga kiradi.
Planktonlar baliqlar va boshqa suv organizmlari uchun oziq manbai hisoblanadi.
Masalan, diatom zamburug‘lari va suv o‘tlari ko‘llar va dengizlarda yashab,
biologik mahsuldorlikni ta’minlaydi.
3. Tuproq unumdorligini oshirish
Tuproqdagi mikroorganizmlar chirindi hosil qilish va uni o‘simliklar uchun
foydali moddalarga aylantirishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, mikoriza
zamburug‘lari o‘simlik ildizlari bilan simbioz aloqada bo‘lib, ularning
oziqlanishini yaxshilaydi.
Inson hayotidagi roli
1. Tibbiyot va farmatsevtikada
Bir hujayrali organizmlar ko‘plab dori vositalarini ishlab chiqarishda
ishlatiladi:
Antibiotiklar – Penicillium kabi zamburug‘lardan penitsillin kabi antibiotiklar
olinadi.
Vaktsinalar – ayrim bakteriyalar va viruslar asosida turli kasalliklarga qarshi
vaktsinalar ishlab chiqiladi.
Probiotiklar – ichak mikroflorasini yaxshilovchi bakteriyalar (masalan,
Lactobacillus va Bifidobacterium) ovqat hazm qilish tizimi uchun foydalidir.
2. Sanoat va biotexnologiyada
Bir hujayrali organizmlar turli sanoat sohalarida ham keng qo‘llaniladi:
Spirtli ichimliklar ishlab chiqarish – xamirturush zamburug‘lari
(Saccharomyces cerevisiae) pivo, sharob va non ishlab chiqarishda fermentatsiya
jarayonida ishlatiladi.
Sut mahsulotlari tayyorlash – Lactobacillus va Streptococcus bakteriyalari
yogurt, kefir va pishloq tayyorlashda qo‘llanadi.
23

Genetik muhandislik – bakteriyalar orqali insulin kabi tibbiy preparatlar
ishlab chiqariladi.
3. Atrof-muhitni tozalash
Mikroorganizmlar biotexnologiya sohasida chiqindilarni utilizatsiya qilishda
va atrof-muhitni tozalashda ishlatiladi:
Neft va kimyoviy ifloslantiruvchilarni tozalash – ayrim bakteriyalar neftni
parchalab, ekologik muhitni tiklashga yordam beradi.
Oqova suvlarni tozalash – biofiltrlar tarkibida mikroorganizmlar chiqindi
suvlarni tozalashda qo‘llanadi.
Salbiy ta’sirlari
Bir hujayrali organizmlar foydali xususiyatlarga ega bo‘lishi bilan birga,
ba’zilari kasallik qo‘zg‘atuvchi xususiyatga ham ega.
1. Kasallik qo‘zg‘atuvchilar
Ko‘plab bakteriyalar va sodda hayvonlar inson va hayvonlarda kasallik
chaqirishi mumkin:
Bezgak – Plasmodium tomonidan qo‘zg‘atiladi va chivinlar orqali tarqaladi.
Sil – Mycobacterium tuberculosis bakteriyasi tomonidan chaqiriladi.
Ich terlama – Salmonella typhi bakteriyasi sabab bo‘ladi.
2. Qishloq xo‘jaligiga zarar yetkazish
Ba’zi mikroorganizmlar o‘simlik kasalliklarini keltirib chiqaradi, masalan:
Kartoshka chirishi – Phytophthora infestans zamburug‘i tomonidan
qo‘zg‘atiladi.
Bug‘doy zang kasalligi – Puccinia graminis zamburug‘i tufayli hosil
yo‘qolishi mumkin.
Bir hujayrali organizmlar tabiat va inson hayotida katta ahamiyatga ega. Ular
ekotizimlarda moddalar almashinuvini ta’minlab, tuproq unumdorligini oshirish,
oziq zanjirida muhim rol o‘ynash va sanoatda foydalanish kabi ko‘plab foydali
xususiyatlarga ega. Shu bilan birga, ayrim turlari kasalliklar tarqatib, qishloq
xo‘jaligi va inson salomatligiga zarar yetkazishi mumkin. Shu sababli, bir hujayrali
24

organizmlar ustida tadqiqotlar olib borish va ularning foydali jihatlarini
rivojlantirish muhim hisoblanadi. 13
2.3. Bir hujayrali organizmlarning tibbiyot va biotexnologiyada
qo‘llanilishi
Bir hujayrali organizmlar zamonaviy tibbiyot va biotexnologiyaning ajralmas
qismi hisoblanadi. Ular tibbiyotda kasalliklarni davolash va profilaktika qilish
uchun qo‘llanilsa, biotexnologiyada farmatsevtika, oziq-ovqat, atrof-muhitni
tozalash va genetik muhandislik sohalarida keng foydalaniladi. Ularning noyob
biologik xususiyatlari inson hayotini yaxshilash va ilmiy tadqiqotlarni
rivojlantirishga yordam bermoqda.
1. Tibbiyotda qo‘llanilishi
1.1. Antibiotiklar ishlab chiqarish
Bir hujayrali organizmlar antibiotiklar ishlab chiqarishda asosiy manba
hisoblanadi. Antibiotiklar bakterial infektsiyalarni davolashda ishlatiladi. Masalan:
Penicillium zamburug‘idan penitsillin olinadi, u birinchi antibiotiklardan
biridir.
Streptomyces bakteriyasidan streptomitsin, eritromitsin, tetratsiklin kabi
antibiotiklar olinadi.
Bacillus bakteriyasi polimiksin va bacitracin kabi antibiotiklarni ishlab
chiqaradi.
1.2. Vaktsinalar ishlab chiqarish
Vaktsinalar bakteriyalar va viruslar asosida ishlab chiqariladi. Masalan:
Mycobacterium bovis dan silga qarshi BCG vaktsinasi tayyorlanadi.
Corynebacterium diphtheriae dan difteriyaga qarshi vaktsina olinadi.
Genetik muhandislik orqali COVID-19, gepatit B, qizamiq kabi kasalliklarga
qarshi vaktsinalar ishlab chiqarilgan.
1.3. Probiotiklar va ichak mikroflorasi uchun foydali bakteriyalar
13
Karimov, U. Tibbiyot mikrobiologiyasi. – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – 340 b.
25

Probiotik bakteriyalar hazm qilish tizimini yaxshilash, immunitetni
kuchaytirish va zararli mikroorganizmlarni bostirishda muhim rol o‘ynaydi.
Masalan:
Lactobacillus va Bifidobacterium bakteriyalari ichak mikroflorasini
normallashtirishda ishlatiladi.
Yogurt, kefir va probiotik ichimliklar tarkibida ushbu foydali bakteriyalar
mavjud.
1.4. Bakteriyalar orqali dori vositalari ishlab chiqarish
Genetik modifikatsiyalangan Escherichia coli bakteriyasi orqali diabet
kasalligini davolash uchun insulin ishlab chiqariladi.
Streptomyces bakteriyasidan saraton kasalligini davolashda qo‘llaniladigan
aktinomitsin kabi dorilar olinadi.
Clostridium botulinum bakteriyasidan botoks olinadi, u nevrologik
kasalliklarni davolash va kosmetik muolajalarda ishlatiladi.
2. Biotexnologiyada qo‘llanilishi
2.1. Genetik muhandislik va biotexnologiya
Genetik muhandislikda bakteriyalar va boshqa mikroorganizmlar muhim
ahamiyatga ega. Masalan:
Escherichia coli bakteriyasi genetik modifikatsiya qilinib, insulin, o‘sish
gormoni va boshqa oqsillar ishlab chiqariladi.
Agrobacterium tumefaciens bakteriyasi o‘simliklarni genetik modifikatsiya
qilishda ishlatiladi.
Bacillus thuringiensis bakteriyasi qishloq xo‘jaligida zararli hasharotlarga
qarshi ekologik xavfsiz biopestitsid sifatida qo‘llaniladi.
2.2. Oziq-ovqat sanoatida
Mikroorganizmlar oziq-ovqat ishlab chiqarishda asosiy texnologik vosita
hisoblanadi.
Xamirturushlar (Saccharomyces cerevisiae) non pishirish, pivo va sharob
ishlab chiqarishda fermentatsiya jarayonida ishlatiladi.
26

Laktobakteriyalar yogurt, kefir, tvorog va pishloq ishlab chiqarishda
ishlatiladi.
Sirka kislotasi bakteriyalari sirka ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.
2.3. Atrof-muhitni tozalash va chiqindilarni utilizatsiya qilish
Mikroorganizmlar ekologiya sohasida ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan:
Pseudomonas va Alcanivorax bakteriyalari neftni parchalash xususiyatiga ega
bo‘lib, dengiz va tuproqni neft ifloslanishidan tozalash uchun ishlatiladi.
Metan hosil qiluvchi bakteriyalar organik chiqindilarni biogaz energiyasiga
aylantiradi.
Bacillus bakteriyalari ifloslangan suvlarni biofiltrlar orqali tozalashda ishtirok
etadi.
Xulosa
Bir hujayrali organizmlar tibbiyot va biotexnologiya sohalarida katta
ahamiyatga ega. Ular antibiotiklar, vaktsinalar, probiotiklar va boshqa dorilar
ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Genetik muhandislik, oziq-ovqat sanoati, ekologik
27

tozalanish va bioyoqilg‘i ishlab chiqarishda ham mikroorganizmlar muhim rol
o‘ynaydi. Ularning ilmiy tadqiqotlar va amaliyotdagi qo‘llanilishi inson hayot
sifatini yaxshilash, ekologik muammolarni hal qilish va yangi texnologiyalar
yaratishga yordam beradi.
Bir hujayrali organizmlar tirik tabiatning eng muhim qismidir. Ular milliard
yillar davomida Yer yuzida yashab kelmoqda va tabiiy ekotizimlarning ajralmas
bo‘lagi hisoblanadi. Ushbu organizmlar xilma-xil bo‘lib, bakteriyalar,
zamburug‘lar va sodda hayvonlar kabi turli guruhlarga bo‘linadi. Ularning har biri
o‘ziga xos biologik tuzilishga, yashash muhitiga va hayot tarziga ega bo‘lib, tabiat
va inson hayotida beqiyos ahamiyat kasb etadi.
Tabiatdagi mikroorganizmlar tuproq unumdorligini oshirish, organik
moddalarning parchalanishini ta’minlash, oziq zanjirining bir qismi bo‘lish kabi
muhim funksiyalarni bajaradi. Ayrim bakteriyalar atmosferadagi azotni fiksatsiya
qilib, uni o‘simliklar uchun foydali shaklga aylantiradi, boshqalari esa uglerod
aylanishida qatnashib, kislorod ishlab chiqaradi. Shu bilan birga, mikroorganizmlar
tirik mavjudotlar ichki muhitida ham yashaydi. Inson organizmidagi ichak
mikroflorasini shakllantiruvchi foydali bakteriyalar ovqat hazm qilish jarayoniga
yordam beradi, immunitetni mustahkamlaydi va zararli mikroorganizmlarning
rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi.
Mikroorganizmlar inson hayotining turli jabhalarida keng foydalaniladi.
Tibbiyot sohasida ular antibiotiklar, probiotiklar, vaktsinalar va genetik
muhandislik mahsulotlarini ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan,
Penicillium zamburug‘idan olingan penitsillin antibiotik sifatida millionlab
insonlarning hayotini saqlab qolgan. Shuningdek, Escherichia coli bakteriyasi
genetik modifikatsiya orqali insulin ishlab chiqarishda foydalaniladi. Ushbu
kashfiyotlar tibbiyotda ulkan inqilob bo‘lib, ko‘plab kasalliklarning oldini olish va
davolash imkonini yaratdi.
Sanoat va oziq-ovqat ishlab chiqarishda ham mikroorganizmlar yetakchi rol
o‘ynaydi. Saccharomyces cerevisiae kabi xamirturushlar non pishirish, pivo va
sharob tayyorlash jarayonlarida fermentatsiya uchun ishlatiladi. Lactobacillus va
28

Bifidobacterium kabi bakteriyalar yogurt, kefir va pishloq ishlab chiqarishda
muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, sirka, soya sousi, achitilgan mahsulotlar
kabi ko‘plab oziq-ovqat mahsulotlari mikroorganizmlar yordamida tayyorlanadi.
Mikroorganizmlarning ekologik muammolarni hal etishda ham beqiyos o‘rni
bor. Masalan, Pseudomonas va Alcanivorax bakteriyalari neft va kimyoviy
chiqindilarni parchalash xususiyatiga ega bo‘lib, atrof-muhitni tozalashda
ishlatiladi. Oqova suvlarni biofiltrlar orqali tozalashda mikroorganizmlar faol
ishtirok etadi. Biotexnologiya sohasida esa mikroorganizmlar chiqindilarni qayta
ishlash va bioyoqilg‘i ishlab chiqarishda ishlatilmoqda. Clostridium
acetobutylicum kabi bakteriyalar bioetanol va butanol yoqilg‘isini ishlab
chiqarishda qo‘llaniladi. 14
Biroq, bir hujayrali organizmlar har doim ham foydali emas. Ayrim
mikroorganizmlar kasallik qo‘zg‘atuvchi xususiyatga ega bo‘lib, inson, hayvon va
o‘simliklar uchun xavf tug‘diradi. Masalan, Mycobacterium tuberculosis
bakteriyasi sil kasalligini keltirib chiqaradi, Plasmodium paraziti esa bezgak
kasalligiga sabab bo‘ladi. Ba’zi mikroorganizmlar qishloq xo‘jaligiga zarar
yetkazib, o‘simliklarning kasallanishiga va hosildorlikning kamayishiga olib
keladi. Shu sababli, mikroorganizmlarni o‘rganish va ularni nazorat qilish
tizimlarini rivojlantirish dolzarb vazifalardan biridir. 15
Zamonaviy fan va texnologiyalar mikroorganizmlardan yanada samarali
foydalanish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Genetik muhandislik orqali bakteriya
va zamburug‘larning yangi turlari yaratilmoqda, bu esa tibbiyot, farmatsevtika,
qishloq xo‘jaligi va energetika sohalarida inqilobiy o‘zgarishlarga sabab bo‘lyapti.
Kelajakda mikroorganizmlar yordamida sun’iy oziq-ovqat, yanada samarali dori
vositalari, ekologik toza yoqilg‘ilar va hatto hayot uchun qulay muhit yaratish
mumkin bo‘ladi.
Shunday qilib, bir hujayrali organizmlar tabiat va insoniyat uchun juda
muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular hayotning turli jabhalarida qo‘llanilmoqda.
14
Mamatqulov, A. Bir hujayrali organizmlar va ularning ahamiyati. – Toshkent: O‘zbekiston, 2018. – 230
b.
15
Qosimov, S. Mikroorganizmlar ekologiyasi. – Farg‘ona: FarDU, 2021. – 275 b.
29

Ularning foydali xususiyatlarini yanada chuqur o‘rganish va salbiy ta’sirlarini
kamaytirish bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqotlar inson hayot sifatini
yaxshilashga xizmat qiladi. Kelajakda mikroorganizmlar yordamida ekologik
muammolarni hal qilish, yangi farmatsevtik preparatlar yaratish va global oziq-
ovqat ta’minotini yaxshilash kabi masalalar bo‘yicha yangi yutuqlarga erishish
kutilmoqda. Shu bois, mikrobiologiya va biotexnologiya fanlarining rivojlanishi
ilmiy-texnik taraqqiyotning muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Abdullayev, X. Mikrobiologiya asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019. –
320 b.
2. Akramov, A. Umumiy biologiya. – Toshkent: Fan, 2020. – 280 b.
30

3. Asqarov, Z. Zamonaviy biotexnologiya. – Toshkent: Universitet, 2021. –
350 b.
4. Berdiqulov, A. Biologiya va ekologiya. – Samarqand: Zarafshon, 2018. –
290 b.
5. Bobojonov, K. Genetik muhandislik va uning amaliyoti. – Toshkent: Fan
va texnologiya, 2022. – 270 b.
6. G‘ulomov, N. Bakteriologiya va virusologiya asoslari. – Buxoro: Buxoro,
2017. – 310 b.
7. Ismoilov, R. Biotexnologiya va farmatsevtika. – Toshkent: Yangi asr
avlodi, 2019. – 280 b.
8. Karimov, U. Tibbiyot mikrobiologiyasi. – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – 340
b.
9. Mamatqulov, A. Bir hujayrali organizmlar va ularning ahamiyati. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2018. – 230 b.
10. Qosimov, S. Mikroorganizmlar ekologiyasi. – Farg‘ona: FarDU, 2021. –
275 b.
11. Rahimov, B. Oziq-ovqat biotexnologiyasi. – Toshkent: Iqtisod-moliya,
2019. – 260 b.
12. Sodiqov, D. Antibiotiklar va probiotiklar. – Toshkent: Ibn Sino, 2020. –
290 b.
13. Tursunov, E. Mikrobiologiyaning zamonaviy yo‘nalishlari. – Toshkent:
Universitet, 2022. – 320 b.
14. Usmonov, J. Ekologik mikrobiologiya. – Qarshi: Nasaf, 2018. – 300 b.
15. Yuldashev, O. Mikroorganizmlar va atrof-muhit. – Toshkent: Fan, 2017. –
280 b.
31

Mavzu buyicha maʼlumotlar toʻliq yozilgan va maʼlumotlar keng yoritilgan.

Sotib olish