• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Birinchi jahon urushining boshlanishi - urushning so’ngi bosqichi

M.Kamol   o‘z   safdoshlari   bilan   birga   bosqinchilarga   qarshi   milliy   ozodlik
harakatini   boshqarish,   aniqrog‘i   uning   harakatlarini   muvofiqlashtirishga   kirishdi.
Uning ilk qilgan ishi, xarbiy qismlar qoldiqlari bilan aloqa o‘rnatib, ularni tinchlik
bitimi   talablarini   bajarmaslikka   chaqirdi   va   qarshilik   ko‘rsatish   zarurati   haqida
xabarnomalar yubordi.  
Shu   yo‘sinda   Istanbuldagi   chiqishlar   ommalashib   ketdi.   Darvoqe,   Mustafo
Kamolning   birinchi   safdoshlari   orasida   kelib   chiqishi   cherkes   bo‘lgan   Sulton
tizimining   yirik   amaldorlari   ham   bo‘lgan.   Bulardan   biri   Anatolyadagi   qarshilik
harakatida M. Kamol bilan birga qatnashgan Rauf Orbay bo‘lgan. 1919 yilning may
oyida   Istanbuldan   Anatoliyaga   ketadigan   yo‘lda   u   Shimoli-Sharqiy   Anatoliyada
o‘rnashgan   cherkes   safdoshlari   bilan   aloqa   o‘rnatib,   ularni   birlashishga   chaqirgan.
M.Kamol   safdoshlari   qatoriga   o‘sha   davrlarda   mashhur   bo‘lgan   harbiy   mutaxassis
elchi Bakir Sami beyni ham kiritish mumkin.  
Turkiyadagi   kavkazliklarning   milliy   uyg‘onish   harakatlari   nafaqat
Kavkazning   o‘zida   ro‘y   berayotgan   voqealar,   balki   muqobil   Shimoliy   Kavkaz   va
Kavkaz orti xalqlari o‘z muammolarini o‘zlari hal qilishga  
harakat qilishlari va ularning ko‘ngilli homiylari german va turk, keyinchalik
esa ingliz ko‘shinlari, shu bilan birga fuqarolar urushidagi ikki dushman Qizil va Oq
qo‘shinlar urushining yengil ko‘rinishi edi.  
Brest   tinchlik   sulhi   bilan   bog‘liq   voqealar,   Kavkazdagi   mustaqil
respublikalarning   e’lon   qilinishi,   fuqarolar   urushi   –   bu   muammolar   yig‘indisini
ittifoqdosh   qo‘shinlar   boshqarmasi   va   egallangan   Istanbuldagi   Oq   qo‘shinlar
qo‘mondonligi ham yechishga harakat qilar edi.  
1919 yilning bahorida yuzaga kelgan vaziyat haqida A.I.Denikin ko‘p yozgan.
U   voqealarning   qatnashchisi   sifatida,   inglizlarning   Kavkaz,   Sharqiy   Anatoliya   va
Rossiyaning janubi muammolari, birinchi navbatda, inglizlarning manfaatlari, ya’ni
bu ulkan hududlarni bolqonlashtirish orqali yechmoqchi bo‘lganliklarini qayta-qayta
18 1.2 Urushayotgan davlatlar ahvoli
Sharqiy   front   1915-yilda   asosiy   urush   harakatlari   maydoniga   aylandi.
Germaniya   va   Avstriya-Vengriya   oz   qurolli   kuchlarining   yarmiga   yaqinini
Rossiyaga   tashlashga   qaror   qildilar.   Ittifoqchilarning   qoshinlari   1915-yilning
bahorida   hujum   harakatlarini   Galitsiyadan   (Garbiy   Ukraina)   boshladilar.   Natijada,
1915-yilning   bahori   va   yozida   rus   armiyasi   qonli   mudofaa   janglari   olib   borishga
majbur boldi. Rus armiyasi mislsiz darajada talafot kordi. 850 ming soldat va ofitser
halok boldi. 900 ming nafari esa asirga tushib qoldi.  
Rus   armiyasi   qattiq   qarshilik   korsatsa-da,   kuchlar   noteng   bolgan   janglar
natijasida   Polshani,   Boltiqboyi,   Garbiy   Belorussiya   va   Garbiy   Ukrainaning   bir
qismini tashlab chiqishga majbur boldi. Bu chekinish birinchi jahon urushi tarixiga
«buyuk chekinish» nomi  bilan kirgan. 1915-yilning 15-sentyabr  kuni  Bolgariya va
Turkiya, 6-sentyabr kuni esa, Avstriya-Vengriya va Bolgariya ortasida ittifoqchilik
shartnomalari   imzolandi.   Shu   tariqa   «Tortlar   ittifoqi»   vujudga   keldi.   14-oktyabr
kuni   Bolgariya   Serbiyaga   hujum   qildi.   Germaniya,   AvstriyaVengriya   qoshinlari
shimoldan   Serbiyaga   hujum   qildilar.   Shu   tariqa   Serbiya   Germaniya   va   uning
ittifoqchilari tomonidan bosib olindi 3
.  
1916-yilning   17-avgust   kuni   Ruminiya   bilan   Antanta   davlatlari   o’rtasida
shartnoma   imzolandi   va   Ruminiya   Avstriya-Vengriyaga   qarshi   urushga   kirish
majburiyatini   oldi.   Buning   evaziga   unga   Transilvaniya,   Bukovina   va   Banatning
katta   qismi   va'da   qilindi.   28-avgust   kuni   Ruminiya   Avstriya-Vengriyaga   qarshi
urush   e'lon   qildi.   Biroq,   harbiy   jihatdan   mustahkam   tayyorgarlik   kormagan
Ruminiya armiyasi  tezda tor-mor  etildi. Tomonlarning rejalari. 1917-yilda Antanta
qurolli   kuchlarining   son   jihatdan   ustunligi   40%   ni   tashkil   etardi.   Hatto,   harbiy-
iqtisodiy   jihatdan   qoloq   Rossiya   ham   1917-yilning   boshlarida   oylik   oq-dori   va
harbiy   texnika   ishlab   chiqarish   boyicha   eng   yuqori   korsatkichga   erishdi.   Antanta
3
 Внешнеэкономические связи Османской империи в новое время (конец XVIII - начало XX в.). М., 1989. 78-79c.
8 Rossiya   qol   ostida,   yoki   Angliya   qol   ostida   edi.   Ana   shu   bosqinchilik   niyatini
amalga   oshirish   ilinji   Turkiyani   1914-yilning   2-avgustida   yashirin   sharoitda
Germaniya   bilan   ittifoq   shartnomasini   imzolashga   olib   keldi.   11-oktyabr   kuni
Germaniya Turkiyaga katta miqdorda qarz taklif etdi. Turkiyadan shu qarzni olgan
zahotiyoq   urushga   kirishga   va'da   oldi.   Germanparast,   harbiy   vazir   va   Bosh
qomondon   Anvar   poshsho   29-oktyabr   kuni   Turkiya   flotiga   nemis   admirali   Sushan
qomondonligida Qora dengizga chiqishga va Rossiyaning hududlarini oqqa tutishga
buyruq   berdi.   2-noyabr   kuni   Rossiya   Turkiya   hujumiga   javoban   unga   urush   e'lon
qildi.  
Urush harakatlari uzunligi 350 km bolgan Kavkaz frontini vujudga keltirdi. 5-6-
noyabr   kunlari   Angliya   va   Fransiya   ham   Turkiyaga   urush   e'lon   qildilar.   1915-
yilning   19-yanvarida   Antanta   harbiy   dengiz     kuchlari   Turkiyaga   qarshi   Dardanell
bogozida harbiy operatsiyalarni boshlab yubordi. Germaniya mumkin bolgan barcha
imkoniyatlardan   foydalanib,   Turkiyaga   yordam   korsatdi.   Natijada,   Angliya   harbiy
dengiz   flotiga   katta   talafot   yetkazildi.   Bu   operatsiya   natijasida   200   ming   ingliz
soldati halok boldi va yaralandi.  
Usmonli   imperiyasi   1914-yil   29-oktabrda   Rossiyaning   Qoradengiz   sohillariga
kutilmagan   hujum   uyushtirib,   markaziy   kuchlardan   biri   sifatida   Birinchi   jahon
urushiga   kirdi,   bunga   javoban   Rossiya   1914-yil   2-noyabrda   urush   e lon   qildi.ʼ
Usmonli   qo shinlari   Antanta   bilan   urushdi   Bolqon   va   Birinchi   jahon   urushining	
ʻ
Yaqin   Sharq   teatri.   Usmonli   imperiyasining   sultoni   Mehmed   V   Birinchi   jahon
urushi   paytida   Uch   Antanta   kuchlariga   qarshi   jihod   e'lon   qildi.   Musulmonlarni
Antantadagi   Usmonlilarni   qo'llab-quvvatlashga   chaqirgan   deklaratsiya.   -nazorat
qilinadigan   hududlar   va   "Markaziy   kuchlardan   tashqari   Usmonli   imperiyasining
barcha   dushmanlariga"   qarshi   jihod   qilish   uchun   dastlab   11-noyabrda   tuzilgan   va
birinchi   marta   14-noyabrda   katta   olomon   oldida   omma   oldida
o qilgan.Mesopotamiyadagi   arab   qabilalari   dastlab   bu   farmonga   ishtiyoq   bilan	
ʻ
qarashgan.Biroq,   1914   va   1915   yillarda   Mesopotamiya   yurishidagi   Britaniya
6 yoqotdilar.   Insoniyat   birinchi   jahon   urushigacha   bolgan   1000   yil   davomida   yuz
bergan barcha urushlarda ham bunchalik qurbon bermagan edi.
1918-yilning   2-sentyabrida   Turklar   Bakuni   egallab   oldi,   Dog‘istonda   turk
posbonlari  paydo  bo‘ldi.  O‘zaro kelishuvga  ko‘ra  u  yerga  turk  diviziyasini   kiritish
va’da   qilindi.   Barcha   yo‘llar   Rossiyadan   Ozarbayjonga   Anatoliyaning   Shimolidan
o‘tar edi, shuning uchun bu yo‘l ishonchli qo‘llarda bo‘lishi shart edi 9
.  
Rossiya bilan aloqalar kuchli edi. Dog‘istonga turli qo‘shinlar kela boshladi.
1918-yilning noyabr oyidagi kapituliyatsiyadan keyin eshelonlar Bakuga va Tiflisga
ketdi.   Ularning   o‘rniga   Roulenson   boshchiligidagi   inliz   otryadi   keldi.   Dog‘iston
imomi   Najmiddin   Rossiya   bilan   aloqani   targ‘ib   qilib   boshladi.   Janubga   hukmron
Rossiya   qo‘shinlarining   kirib   kelishi   mag‘lub   bo‘lgan   Turkiyaga   nisbatan
interventsiya   hisoblanardi.   Istanbul   shahri   boshqaruv   uchun   qulay   norasmiy   shtab
kvartiraga aylandi. Bu hol Turkiyadagi keyingi hodisalarning rivojlanishini belgilab
berdi.  
Aytib   o‘tish   lozimki,   Usmoniylar   imperiyasi   va   Shimoliy   Kavkaz   xalqlari
o‘rtasida azaliy yaqin qarindoshchilik aloqalari o‘rnatilgandi. Usmoniylar hukumati
mudhish xatoga yo‘l  qo‘ydi. 1853-yil  Qrim  urushi  davrida imom  Shamil  Shimoliy
Kavkazda   Ruslarga   qarshi   jang   qilayotganda,   Usmoniylar   armiyasi   bilan   aloqa
o‘rnatgandi, lekin hech qanday natijaga erishilmadi.  
1918-yilning   bahorida   Kavkaz   xalqlari   bolshiveklar   ta’siriga   kirib   qolgandi.
Kavkazga inglizlar kirib kelgandan keyin ular Denikin qo‘shinlarini bolsheviklarga
qarshi   jang   qilishi,   Kavkaz   ularning   ishlariga   aralashmasligini   talab   qildi.   Denikin
armiyasining har qanday mustaqil harakati inglizlar tomonidan man qilinardi.  
Shunday   qilib,   butun   Kavkazortida   ingliz   okkupatsiyasi   o‘rnatildi,   ularning
qo‘shinlari   bolshiveklarga   qarshi   kelmadi,   chunki   bu   yer   turklar   va   nemislardan
9
 Еремеев Д.Е., Мейер М.С. История Турции в средние века и новое время. М., 1992.   66-68 c.
14 Kamolning   muvaffaqiyatlari   bosqinchilarni   shunchalik   bezovtalantirib
qo‘ydiki, ular poytaxtni “tinch” bosqinidan xarbiy joriy qilish bilan qurolli bosqinga
o‘tdilar.   Sulton   xokmiyatini   esa   batamom   kuchsiz   qo‘g‘irchoq   xukumatga
aylantirib,   podshohdan   tashqari   barcha   oliy   lavozimlarni   hech   qanday   kelishuv   va
maslahatlarsiz   o‘zgartira   boshladilar.   Fevral   oyidan   esa   millatchilarga   sulton
safdoshlari   ham   hujumlarni   qaytadan   boshladilar.   Shunday   qilib,   Istanbul
chaqiriqlari   asosida   Shimoli-g‘arbiy   Anatoliyada   ularning   rahbarlaridan   bo‘lgan
Aznavur   boshchiligida   cherkeslar   va   abxazlarning   Anqaraga   qarshi   qo‘zg‘olonlari
bo‘ldi.  
18-20   fevralda   Anatoliyaga   yaxshi   qurollangan   yunon   qo‘shinlari   tushirildi,
23 fevralda esa Istanbulga ingliz O‘rta yer dengizi eskadrasi kirib keldi. 10 martda
ingliz   hukumati   Istanbulda   millatchi   deputatlarni   hibsga   olishni   boshladi.
Anqaradan ingliz va fransuz garnizonlari tezkor ko‘chirildi. Anqara bilan temir yo‘l
aloqasi   uzildi.   1920   yil   16   martda   Istanbul   telegrafisti   Hamdi   Anqaraga   Mustafo
Kamal   nomiga   tezkor   xabar   yo‘lladi.   Unda   kechasi   Istanbulni   bosib   olish
boshlangani,     1920   yilning   15   dan   16   martiga   o‘tar   kechasi   Istanbulga   hukumat
binolari,   kazarmalar,   pochta,   telegraf,   harbiy   omborxonalarni   egallagan   ingliz
dengiz qo‘shini kelib tushgani haqida ma’lumot berilgan edi.  
Bosqinchilik   harakatlarning   birinchi   kunidayoq   Istanbul   va   uning   atrofida
harbiy vaziyat kuchga kirdi. 18 martda deputatlar palatasi harakati to‘xtatildi, milliy
ozodlik   harakatini   qo‘llab-quvvatlovchi   deputatlar   va   mashhur   siyosiy   arboblar
xibsga   olinib,   Malta   oroliga   surgun   qilindi.   10   aprelda   Shayxul   Islom   Durrizoda
Abdulloh millatchilik harakatlar kuchlarini kofirlar deb tan olinib, ularni o‘ldirishni
talab   qiluvchi   fatvo   e’lon   qildi.   Bunga   javoban   Anqara   muftiysi   Rifat   afandi     o‘z
fatvosini   e’lon   qildi.   Unda   xalifa   kofirlar   qo‘liga   tushgani,   xalqning   u   va   uning
safdoshlarini   qutqarishi   lozimligi,   dushman   davlatlar   xohishiga   binoan   chiqarilgan
fatvo   qonunsiz   ekanini   e’lon   qildi.   Uni   yuzlab   muftiylar   va   boshqa   din   arboblar
qo‘llab quvvatlashdi.  
23 Ushbu   muvaffaqiyatlardan   foydalanib,   Antanta   yetakchilari   jahon   urushining
yakuniga   ko‘ra   mag‘lubiyatga   uchragan   Germaniya-Turkiya   ittifoqi   bo‘limini
rasman   mustahkamlash   maqsadida   tinchlik   shartnomasini   taqdim   qildilar.   Ushbu
shartnoma   imzolangunga   qadar   Usmoniylar   saltanatini   katta   qismi   urushda   g‘olib
bo‘lgan   mamlakatlar   tomonidan   okkupatsiya   qilindi.   Shartnoma   1920-yil   10-
avgustda   Parijning   shimolidagi   shaharchada   imzolandi.   Shartnomaga   binoan,
Sharqiy   qism   (Istanbul   va   unga   qarashli   tumanlardan   tashqari)   Turkiyadan   olinib,
Gretsiyaga   berildi.   Izmir   va   unga   qarashli   tumanlar   Turkiyaga   tegishli   bo‘lishiga
qaramasdan, Gretsiyaning qo‘l ostiga o‘tdi 18
.  
Shartnomaga ko‘ra Markaziy Anatolyaning tog‘lik qismi Turkiyaga qoldirilgan
edi.   Uning   poytaxti   Istanbul   bo‘lib,   turklar   tinchlik   shartnomasini   buzgan   taqdirda
ittifoqdoshlar uni ham olib qo‘yish huquqiga ega edilar. Turkiya qurolsizlantirilishi
lozim  edi. Antanta tomonidan yo‘lga  qo‘yilgan yosh  turklar  taqiqlagan kapitalistik
tizim va moliyaviy boshqaruv qayta yo‘lga qo‘yila boshlandi. Moliyaviy boshqaruv
uchun Turkiyaning kirim-chiqimidan foydalana oladigan alohida komissiya tuzildi.
Qo‘shin   va   jandarmalarning   soni   50700   kishi   bilan   chegaralangan   edi.   Qoshin
harbiy   komissiya   nazorati   ostida   edi.   A.F.Miller   ta’kidlagandek,   “Agar   shartnoma
amalga oshganida, Turkiya davlat sifatida qolmagan bo‘lar edi”.  
Ushbu   shartnoma   “Sevr   sindromi”   deb   nomlangan   turk   millatchilarining
manfaatlari asosida tashkil topdi. U milliy g‘oyaning bir  qismiga aylandi.
18
 Шахинлер Ментер. Кемализм: зарождение, влияние,  актуальность. Пер. с французского. М., 1998.   35-38 c.
28 ketgan   edi.   Vakillik   qo‘mitasi   uzoq   vaqt   bosqinchilarga   qarshi   kurash
imkoniyatlaridan ko‘ra ko‘proq, g‘oyalarga suyanar edi. Kamolchilarda esa mablag‘
xam,   tayyor   harbiy   kuch   ham   yo‘q   edi.   Partizan   kuchlarining   kamolchilarga
bo‘ysunishi keyinchalik amalga oshdi.  
1920   yilning   yanvarida   Kamol   oldiga   sulton   qo‘shini   oliy   boshqarmasi
polkovniki   Ismat   bey   (Inonu)   tashrif   buyurdi.   U   Anqarada   bir   necha   kun   bo‘lib,
asosan   bosqinchilarga   qarshi   kurash   va   sulton   xukumati   bilan   kelishuv   rejalarini
muxokama   qildi.   Poytaxtga   qaytishdan   oldin   Ismat   bey   Mustafo   Kamolga
Istanbuldagi   ishlar  to‘g‘risida  ma’lumotlar  yuborishni  va’da  qildi.  1920  yilning  12
yanvarida   Istanbulda   Anatoliya   vakillari   ishtirokida   sulton   parlamenti   deputatlari
palatasi   ish   boshladi.   Bu   munosabat   bilan   Kamol   ularning   boshlig‘iga   tabrik   xati
yubordi. Sulton va Britaniya oliy komissari parlament ochilishi bilan milliy ozodlik
harakati   asta-sekin   susayishiga   umid   bog‘lagan   edi.   Parlamentning   birinchi   ish
kunlari   shuni   ko‘rsatdiki,   millatchi   deputatlar   “milliy   kuchlar”   va   xuquqlarni
himoya   qilish   jamiyatiga   zarurat   yo‘q   deb   hisoblab,   Anqarada   qabul   qilgan
majburiyatlarni   bajarishga   shoshilmayotgan   edi.   Vakillik   qo‘mitasi   qarorlari   ham,
ular   tomonidan   parlamenta   o‘z   fraksiyasini   tuzish   va   ittifoqdoshlarga   bosqinchi
ko‘shinlarini Klikiya, janubiy – g‘arbiy Anatoliya, Izmir, Oydin va Frakiyadan olib
chiqish talablari ham bajarilmadi. 
Natijada   Kamol   o‘z   mashxur   “Nutq”ida   bu   odamlarni   yetarlicha   baholab,
ularni “sulton va xorijliklar oldida sudralib yuruvchi qo‘rqoqlar” deb atadi. Xozircha
esa  1920 yilning 26 yanvarida Vakillik qo‘mitasi  o‘z   deputatlariga Anqarada ular
tomonidan   qabul   qilingan   majburiyatlarni   tez   suratlarda   bajarish   talabini   yubordi.
Bunga bo‘ysungan millatchi deputatlar 28 yanvar kuni o‘z fraksiyasini tuzib, Sivas
kongressi   asosida   “Milliy   Qasam”   loyixasini   qabul   qildilar.   Bu   din,   irq   va   g‘oya
bilan   birlashtirilgan   usmonli   musulmonlar   ko‘pchiligidan   tashkil   topgan   kelgusi
Turk davlati tuzilishi va xududiy chegarasini belgilovchi, mustaqillik uchun kurash
dasturi edi 15
.  
15
 Турция в XX веке. М., 2004.   68-70 c.
22 Kemal.   I-II.   İstanbul,   Eldem   V.   Osmanli   İmparatorlugu’nun   İktisadi   Şartları
Hakkında bir tetkik. Ankara kabi adabiyotlardan foydalanildi.
Kurs   ishi   tarkibining   qisqacha   tavsifi.   Kurs   ishi   kirish,   2   ta   bob,   4   ta
paragraf,   xulosa,   foydalanilgan   manbalar   va   adabiyotlar   ro‘yxatidan   iborat   bo lib,ʻ
tadqiqot umumiy 35 betni tashkil etadi.
3 deputatlar   o‘zlarini   ittihodchilar   deb   atab,   oldingi   sulton   tuzumini   oqlovchi
“Ikkinchi guruhni” tuzdilar.  
7   iyun   kuni   TBMM   Sulton   tomonidan   1920   yilning   16   aprelidan   buyon   qabul
qilingan   barcha   kelishuv   va   qarorlarni   bekor   qiluvchi   qonun   chiqardi.   Bu   vaqtga
kelib,   Anqara   muxolifat   xukumatiga   qarshi   harakatlar   kuchayib   ketdi.
Aksilinqilobchi kuchlarni bostirish uchun TBMM xukumati yunonlar bilan bo‘lgan
urushda   qatnashgan   qo‘shinlarni   qayta   tuzdi.   Partizan   guruhlaridan   otryadlar   va
otliq diviziyalar tuzildi. Iyun oyida partizanlar “sulton qo‘shinlari”ni tor-mor qildilar
va   aksilinqilobiy   g‘alayonlarni   bostirdilar.   Shu   vaqtning   o‘zida   ular   Izmit
yarimorlidagi ingliz ko‘shinlarining himoya to‘siqlariga hujum qildilar 17
.  
Partizanlarga   ingliz   floti   kemalari   qarshi   chiqdi.   Kuchlar   tengsizligidan
partizanlar   Izmit   qo‘ltig‘idan   chekinishga   majbur   bo‘ldilar.   Partizanlarga   qarshi
ingliz flotining kemalari chiqdi. Kuchlar teng emasdi, partizanlar Izmit ko‘rfazidan
ketishga majbur bo‘ldilar. Fransuz okkupantlariga qarshi kurashda Janubiy Afrikalik
partizanlar   muvaffaqiyatga   erishdilar.   1920-yil   yanvar   oyi   oxirida   ular   fransuz
diviziyasi ustidan g‘alaba qozonib, Marash va Urfani ozod qildilar.  
Antepning   qahramonona   himoyasi   to‘qqiz   oy   davom   etdi.   May   oyida   uning
himoyachilari   fransuz   harbiylarining   o‘n   sakkizta   hujumini   qaytardilar.   Tarsus,
Adana,   Pozanti,   Sis,   Usmoniya,   Mersin   shaharlarida   ham   okkupantlarga   qarshi
dahshatli jang davom etdi.  
1920-yil   22-iyunda   interventlar   turk   vatanparvarlariga   qarshi   butun   yunon
qo‘shinining  yurishini  uyushtirdilar  hamda ularni  eng zamonaviy harbiy texnikalar
bilan ta’minladi. Britaniya tomonidan to‘liq ta’minlangan yunon qo‘shinlarining bir
guruhi   Izmirdan   Anatoliyning   ichkarisiga   yurish   boshladi.   Boshqa   guruh   esa
Sharqiy Frakiyaga kirib, Edirnani bosib oldi. Greklarning olg‘a yurish operatsiyasi
natijasida G‘arbiy Anatoliya va Sharqiy Frakiyaning katta qismi okkupantlar qo‘liga
o‘tdi.  
17
 Турция. Современные проблемы экономики и политики.  М., 1997.   67-69 c.
27 g'alabalaridan so'ng, ishtiyoq pasayib ketdi va Mudbir al-Far'un kabi ba'zi boshliqlar
Britaniya tarafdori bo'lmasa ham, neytralroq pozitsiyani egalladilar. Turk bo‘lmagan
musulmonlar   Usmonli   Turkiya   tomoniga   o‘tadi   degan   umidlar   va   qo‘rquvlar   bor
edi,   lekin   ba’zi   tarixchilarning   fikricha,   bu   murojaat   “musulmon   dunyosini
birlashtira olmadi”  , musulmonlar esa Ittifoqdagi o‘zlarining musulmon bo‘lmagan
qo‘mondonlariga   qarshi   chiqishmadi.   kuchlar.Biroq,   boshqa   tarixchilar   1915-yilgi
Singapur   qo'zg'oloniga   ishora   qilib,   bu   chaqiriq   butun   dunyodagi   musulmonlarga
sezilarli   ta'sir   ko'rsatganini   da'vo   qilmoqda.   2017   yilgi   maqolada,   deklaratsiya,
shuningdek,   oldingi   jihod   tashviqoti   arman   va   ossuriyalik   genotsidlarda   katta   rol
o ynagan   kurd   qabilalarining   sodiqligiga   erishishga   kuchli   ta sir   ko rsatdi,   deganʻ ʼ ʻ
xulosaga keldi. Urush xalifalikning tugashiga olib keldi, chunki Usmonli imperiyasi
urushda   mag'lub   bo'lganlar   tomoniga   o'tib,   "shafqatsiz   jazo"   shartlariga   rozi   bo'lib
taslim   bo'ldi.1918-yil   30-oktabrda   Mudros   sulh   shartnomasi   imzolanib,
Usmonlilarning Birinchi jahon urushidagi ishtiroki tugatildi. Biroq Usmonli xalqiga
sulh   shartlarining   jiddiyligi   haqida   noto g ri   ijobiy   taassurot   qoldirdi.Ular   uning	
ʻ ʻ
shartlari aslidan ko'ra ancha yumshoqroq deb o'ylashdi, bu keyinchalik ittifoqchilar
taklif qilingan shartlarga xiyonat qilganidan norozilik manbai 2
.
2
 Ближний Восток: проблемы региональной безопасности.  М., 2000.   120-123 c
7 mustamlakalarida   yangi   frontlar   vujudga   keldi.   Faqatgina   Serbiya   va   Belgiyadan
tashqari barcha davlatlar uchun bu urush bosqinchilik urushi edi.  
Yashin   tezligida   galabaga   erishishning   barbod   bolishi.   Germaniya   armiyasi
generali   fon   Shliffen   yashin   tezligida   galabaga   erishish   rejasini   tuzib   chiqqan   edi.
Rejaga   kora   Germaniya   armiyasi   betaraf   Belgiya   hududi   orqali   Fransiyaga   hujum
qilishi, GermaniyaFransiya chegarasida toplangan Fransiya armiyasini qurshab olib,
uni   kuzgacha   tor-mor   etishi   va   shu   orqali   Fransiyaning   taslim   bolishiga   erishishi
kerak   edi.   Songra   qisqa   vaqt   ichida   Rossiyani   ham   tor-mor   keltirish   moljallangan
edi. 3-avgustda shiddat bilan hujumga otgan Germaniya armiyasi yaqin bir oy ichida
Parijga   yaqinlashib   qoldi   Fransiyaning   taslim   bolishi   muqarrardek   edi.   Hatto,
hukumat vaqtincha bolsa-da, Parijdan chiqib ketishga majbur boldi 1
. 
Biroq,   Shliffen   rejasi   amalga   oshmay   qoldi.   Bunga   Fransiya   hukumatining
iltimosiga   kora   17-avgust   kuni   Rossiyaning   Germaniya   va   Avstriya-Vengriyaga
qarshi boshlagan hujumi sabab boldi. Garbiy frontda Germaniya harbiy qudratining
ma'lum   darajada   kuchsizlanishi   Fransiyani   saqlab   qoldi.   Nafaqat   saqlab   qoldi,   bu
hol Fransiyaga  kuch toplab qarshi  hujumga otishiga imkon yaratdi. Germaniya rus
armiyasini Sharqiy Prussiyadan siqib chiqarsada, rus armiyasi Avstriya-Vengriyaga
qarshi   hujumini   davom   ettirdi.   Marna   daryosi   boyida   Fransiya   va   Angliyaning
birlashgan   armiyasi   1914-yilning   sentyabrida   Germaniya   qoshinlariga   qarshi
hujumga otdi. Marna jangida har ikki tomondan 2 mln. ga yaqin jangchi qatnashdi.
Bu jangda Angliya va Fransiya armiyasining qoli baland keldi. Ogir ahvolga tushib
qolgan   nemis   qomondonligi   9-sentyabrda   butun   Garbiy   front   boylab   chekinishga
buyruq   berishga   majbur   boldi.   Marna   jangida   erishilgan   g`alaba   tufayli
Germaniyaning yashin tezligida galaba qozonish rejasi barbod boldi.  
Turkiyaning   urushga   kirishi.   Turkiya   hukmron   doiralarining   aksariyati
Germamya   tarafida   turib   urushda   qatnashishni   maqsadga   muvofiq   deb   hisoblardi.
Chunki,   ularning   fikricha,   Turkiyaning   ozi   bosib   olishi   moljallangan   yerlar   yo
1
 Алиев Г.З. Турция в период правления младотурок. М., 1972.   41-42 c.
5 Denikinning   yozishicha,   Sochi   voqeasi   hamma   uchun   kutilmagan   natijalarga   olib
keldi. Sochi okrugi ingliz boshqaruvining kelishuvi va talabiga ko‘ra egallangan edi.
Uokker   tomonidan   yuborilgan   polkovnik   Uayt   Sochiga   keldi   va   u   yerdan   “ingliz
nazorati   o‘rnatilishi”   munosabati   bilan   Ko‘ngillilar   ko‘shinini   darxol   olib   chiqib
ketish talabini ilgari surdi, ammo rad javobini oldi.  
1919   yilning   yanvarida   Bzibi   daryosining   ikki   yonini   egallagan   polkovnik
Faynsning   ingliz   rotasi   paydo   bo‘ldi.   Bu   bilan   Denikinning   gruzin   armiyasi   bilan
harbiy   muajarosi   yakun   topmadi,   bir   oz   vaqtdan   so‘ng   Gruziya   ko‘shini   Bzibini
kechib o‘tish harakatlarini qayta boshladi. 1919 yilning 4 aprelida gruzin ko‘shinlari
ingliz postlari  va Bzibi  daryosini  to‘siqsiz  kesib o‘tib, Denikin ko‘shinlariga zarba
berdi, shu paytning o‘zida front ortida yashillar ko‘zg‘olon ko‘tardi.  
General Denikin o‘z kundaligida keltirgan bu va boshqa ma’lumotlar, shunga
guvohlik beradiki, Rossiya va Turkiyaga nisbatan intervensiyaga jalb qilingan ingliz
bosqinchilari   1919   yilning   boshidayoq   u   yerlarda   intizom   o‘rnatishda
qiyinchiliklarga duchor bo‘lgan.  
Oldinda   esa   ularni   yanada   ko‘proq   qiyinchiliklar   kutar   va   o‘z   kuchlari
yordamida   ularga   bas   kela   olmas   edi.   Har   qanday   holatda   ham   Istanbuldagi   ingliz
qo‘mondonligi   va   sulton   turk   armiyasi   jangovor   generali   M.Kamolning
Anatoliyaning sharqiy qismiga nazorat safariga  umid bog‘lashgan edi.  
1919   yilning   19   mayida   Izmirga   yunon   ko‘shinlarining   kirganidan   sanoqli
kunlardan so‘ng, sultonning harbiy noziri Mustafo Kamol Samsunga yetib keldi va
Samsun janubidagi Xavza shaharchasida o‘z qo‘shini bilan joylashib oldi. U yerdan
Amasiyaga   o‘tdi.   Anatoliyadagi   ozodlik   harakatining   keng   ko‘lamliligida   shaxsan
ishonch   hosil   qilgach,   M.Kamol   uni   qo‘llab-quvvatlashga   qaror   qildi.
Shamsuddinovning   fikriga   ko‘ra,   “Kamol   o‘sha   davrda   mamlakatdagi   ozodlik
harakati   podshohning   “muqaddas”   bayrog‘i   ostida   rivojlanishi   kerak   edi”   deb
hisoblagan 12
.
12
 Курпалидис Г.М. Государство Великих Сельджукидов. М., 1992.   89-91 c.
17 I BOB. URUSHNING BOSHLANISHI
1.1 Turkiyaning urushga kirishi
Birinchi Janon urusning bosh sababi ikki harbiy-siyosiy guruh ortasida bolingan
dunyoni  qayta  bolib olish  edi.  Dunyoning yetakchi  davlatlari  oz  yovuz  maqsadlari
yolida   ma’naviy   tubanlikka   ketib   boylik   orttirish   uchun   millionlab   insonlarni
qurbon   qilishga   bel   bogladilar.   1914-yilning   28-iyulida   serbiyalik   mlllatchi
tomonidan   Sarayevoda   Avstriya-Vengriya   taxti   vorisi   F.Ferdinand   oldirildi.
Avstriya-Vengriya   hukumati   Serbiyaga   juda   haqoratli   talablar   qoyilgan   ultimatum
yubordi.   Serbiya   hukumati   ultimatumning   faqat   birgina   talabiga,   ya'ni   suiqasd
yuzasidan otkaziladigan tergov ishlarini Avstriya-Vengriya davlat huquqiy idoralari
olib borishiga rozilik bermagan. Bu esa Avstriya-Vengriyaning 28-iyulda Serbiyaga
urush   e'lon   qilishiga   bahona   boldi.   Serbiya   ittifoqchisi   Rossiya   bunga   javoban   29-
iyul   kuni   qisman   harbiy   safarbarlik   e'lon   qildi.   Bundan   Germaniya   hukmron
doiralari   1-avgustda   Rossiyaga,   3-avgustda   esa   uning  ittifoqchisi   Fransiyaga   urush
e'lon   qilish   uchun   bahona   sifatida   foydalandi.   Germaniya   Belgyaning   betaraflik
maqomini   buzib,   bu   davlatga   hujum   qildi.   Belgiyaning   betarafligi   togrisidagi
xalqaro hujjatni bir vaqtlar Prussiya ham imzolagan edi.  
Biroq,   1914-yilda   Germaniya   hukumati   bu   hujjatni   surbetlik   bilan   «bir   parcha
qogoz»   deb   atadi.   Germaniyaning   Belgiyaga   hujumiga   javoban   Angliya   Belgiyani
himoya   qilish   bahonasi   bilan   4-avgust   kuni   Germaniyaga   urush   e'lon   qildi.   Urush
shu   tarzda   boshlanib   ketdi.   15-avgust   kuni   Yaponiya   Germaniyadan   Xitoydagi
mustamlaka hududlarini Yaponiyaga berish talabi bilan chiqdi. Rad javobini olgach,
23-avgustda   Yaponiya   Germaniyaga   qarshi   urush   e'lon   qildi.   Germaniya   1914-
yilning   oktyabr   oyida   Usmonli   turklar   imperiyasini,   keyinchalik   Bolgariyani   oz
tarafida turib urushda qatnashtirishga muvaffaq boldi. Tez orada Kavkazorti, Suriya
va   Falastinda,   Bolqon   yarim   orolida,   shuningdek,   Germaniyaning   Afrikadagi
4 Komissar   etib   britananiyalik   admiral   tayinladi.   Sulton   Vahdeddin   Turkiyaning
g‘olib bo‘lgan davlatlar bilan munosabatlarini yaxshi  tutib turishi  lozim edi. 1918-
yil   21-dekabrda   Vahdeddin   okkupantlarning   tazyiqi   ostida   parlamentni   tarqatib
yuboradi.  
1919-yilning mart oyida sulton qayn ukasi Farid poshshoni bosh vazir, hukumat
boshlig‘i qilib tayinlaydi. Barcha hodisalar turk aholisi orasida okkupatsiyaga qarshi
tashkilotlarning   tashkil   qilinishiga   olib   keldi.   Turkiya   okkupatsiya   qilingandan
so‘ng   Sharqiy   O‘rta   Yer   dengizi,   Yaqin   Sharq,   Rossiyaning   janubi,   Qrim,   Kavkaz
va Kaspiy   dengizi  bo‘yi  hududlariga  aralashish   imkoni  tug‘ildi.  Sharqiy  O‘rta  Yer
dengizida, Yaqin Sharqda, Bolqonda va Rossiya janubida Qrim, Kavkaz va Kaspiy
bo‘yi   hududida   bu   imkoniyatdan   maksimal   darajada   foydalangan   ingliz   armiyasi
bo‘ldi 7
.  
Denikin   o‘z   memuarlarida   shunday   yozgan   edi:   “Bunday   katta   hududda   faol
harakatga o‘tgan jangovar inglizlar va fransuzlar o‘zaro chiziq bilan bo‘lib olishdi.
Bu   hudud   Bosfordan   Don   bo‘ylab   Saritsingacha   borardi”.   Uning   so‘zlaridan   yana
shu   narsa   ma’lum   bo‘ladiki   Istanbul,   Anatoliyani   egallagan   okkupantlar   Yevro
Osiyoning   katta   hududlari,   Rossiya   hududlari,   Qora   dengiz,   Kaspiy   dengizi
havzalarini,   Kavkaz   va   Bolqonlarni   nazorat   qilish   va   harbiy   harakatlar   olib   borish
imkoniga ega bo‘ldi. Denikinning ta’kidlashicha Istanbulga kelgan yuqori lavozimli
shaxslar   Rossiyada   tartib   o‘rnatish   kerakligini   aytishardi.   Shimoliy   Kavkaz   va
Kavkazorti   xalqlari   hududlarning   bir   qismini   bolsheviklar   qo‘llab-quvvatlashga
tayyor   edi.   Bolsheviklarga   qarshi   qattiq   qarshilik   ko‘rsatayotgan   viloyatlar   orasida
Dog‘iston ham  bor edi. U yerga katta miqdorda qurol va harbiy zahiralar, hatto turk
askarlari ham kirib keldi. U yerda fashizm kayfiyati yuqori darajada edi.
II BOB. URUSHNING SO’NGI BOSQICHI
7
 Еремеев Д.Е. Турция в годы Второй мировой и «холодной» войн (1939-1990). М, 2005.   145-1458 c.
12 yilning   boshlaridayoq   hujumni   boshlashni   rejalashtirdi.   Hal   qiluvchi   zarbani   esa
yozda   berishga   qaror   qildi.   Ayni   paytda,   «Tortlar   ittifoqi»   ham   qol   qovushtirib
otirgani yoq.  
1916-yilning   29-avgustida   general-feldmarshal   fon   Gindenburg   Germaniya
armiyasining   qomondoni   etib   tayinlandi   va   kop   otmay   Germaniya   armiyasining
1917-yilgi   harakat   rejasini   tuzib   chiqdi.   Reja   front   chizig`i   hajmini   kamaytirish
maqsadida   armiyani   oldindan   mustahkam   darajada   tayyorlab   qoyilgan   marralarga
qaytarishni nazarda tutardi.  
Urushayotgan   davlatlar   ahvoli.   Urush   uning   ishtirokchilari   bolgan   davlatlar
hayotiga   juda   katta   salbiy   ta'sir   korsatdi.   Iqtisodiyot   harbiy   maqsadlarga
boysundirildi.   Chunonchi,   ogir   sanoatning   70%,   yengil   sanoatning   esa   50%   urush
ehtiyojlarini   qondirish   uchun   ishladi.   Urush,   ayni   paytda,   qishloq   xojaligini   ham
ogir ahvolga solib qoydi.  
Qishloq   xojaligi   mahsulotlari   ishlab   chiqarish   keskin   kamaydi.   Deyarli   barcha
davlatlarda   oziq-oqat   tanqisligi   vujudga   keldi.   Natijada,   hukumatlar   oziq-ovqat
mahsulotlariga   kartochka   tartibi   (qatiy   belgilangan   me'yor)   joriy   etdilar.   Aholi
ortasida   shovinizm   zor   berib   targib   etila   boshlandi.   Shu   tariqa,   urush   parlament
demokratiyasiga qattiq zarba berdi. Uning aholi koz ongida obrosi tushib ketdi.  
Butun   urush   davomida   bironta   ham   parlament   qonli   qirginga   qarshi     norozilik
bildirmadi. Endi davlat ishlab chiqarishni tartibga sola boshladi. Banklar, xomashyo
taqsimoti   va   harbiy   buyurtmalar   ustidan   davlat   hokimiyatinig   nazorati   kuchaydi.
Aholi   urushdan   charchagan   va   urushning   tezroq   tugatilishini   talab   etib   hukumatga
qarshi bosh kotara boshlaganlar. Shu tariqa, urushning dastlabki yillarida jamiyatda
qaror   toptirilgan   fuqarolik   birligi   buzildi.   Ba'zi   frontlarda   soldatlarning
birodarlashuvi,   dushman   tomonlarning   bir-biriga   oq   otmasligi   yuz   berdi.   Chunki,
armiya ham urushdan charchagan edi 4
.  
4
 Гасанова Э.Ю. Лаицизм и ислам в республиканской Турции. Баку, 2002.   45-48 c.
9 KIRISH
Kurs   ishi   mavzusining   dolzarbligi.   Turkiyaning   birinchi   jahon   urushiga
kirishi   va   uning   urushdagi   ishtiroki   yuzasidan   ma’lumotlar   to’plagan   holda
adabiyotlarni tahlil qilish.
Tadqiqotning ob’ekti.   Turkiyaning Birinchi jahon urushiga kirishi va undan
keyingi siyosiy ahvoli.
Tadqiqotning   predmeti.   Turkiyaning   urush   jarayonida   iqtisodiy   ahvoli   va
siyosiy vaziyatiga urg’u beriladi.
Tadqiqotning   maqsadi.   Tadqiqot   ishining   maqsadi   Turkiyaning   urushdagi
siyosiy ahvolini o’rganish va uni tahlil qilish.
Tadqiqotning   vazifasi.   Turkiyaning   siyosiy   ahvolini   o’rganish   uchun   bir
qancha vazifalar belgilandi. Xususan  uning iqtisodiyotini  tahlil qilamiz va ijtimoiy
hayotini o’rgangan holda vazifalarni belgilab olamiz.
Tadqiqotning   usullari:   tarixiylik,   tizimlashtirish,   qiyosiy,
muammoviyxronologik   hamda   fanlararo   yondashuv   kabi   ilmiy   tadqiqot   usullari
hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqotning   o ’ rganilganlik   darajasi .   Алиев   Г.З.   Турция   в   период
правления   младотурок,   Ближний   Восток:   проблемы   региональной
безопасности, Внешнеэкономические связи Османской империи в новое время
(конец   XVIII   -   начало   XX   в,   Еремеев   Д.Е.,   Мейер   М.С.   История   Турции   в
средние   века   и   новое   время,   История   Востока.   Т.   IV.   Восток   в   новое   время
(конец   XVIII   -начало   XX   вв.),   Киреев   Н.Г.   История   этатизма   в   Турции,
Курпалидис Г.М. Государство Великих Сельджукидов, Мейер М.С. Османская
империя в XVIII веке. Черты структурного кризиса, Петросян Ю.А. Османская
империя.   Могущество   и   гибель,   Devrin   Yazarlarının   Kalemiyle   Gazi   Mustafa
2 2.1 Birinchi jahon urushining Turkiyaga ta’siri
Urushning   songgi   bosqichi.   Garbiy   frontda   butun   diviziyalarning   80   foizini,
artilleriyaning   90   foizini   toplagan   Germaniya   1918-yilning   mart   oyida   hujumga
otdi. Bu uning oxirgi hujumi boldi. Biroq, bu hujum biror-bir jiddiy muvaffaqiyatga
olib   kelmadi.   Shunday   bolsada,   har   ikki   tomon   300   ming   kishini   qurbon   berdi.
Shunday sharoitda Angliya va Fransiya yagona qomondonlik tuzishga qaror qildilar.
Fransiya generali Fosh birlashgan kuchlarning qomondoni etib tayinlandi. 18-
iyul   kuni   Fransiya   qoshinlari   qarshi   hujumga   otdi.   Shu   hujumdan   song   Antanta
hujumini   toxtatishning   iloji   bolmadi.   15-sentyabr   kuni   Bolgariyaga   qaqshatqich
zarba   berildi.   28-sentyabr   kuni   esa   Bolgariya   bitim   imzolashga   majbur   boldi.   Shu
tariqa, Bolgariya «Tortlar  ittifoqi» davlatlari  ichida birinchi bolib urushdan  chiqdi.
29-oktyabr   kuni   Avstriya-Vengriya   yarashish   bitimini   imzolash   haqida   Antantaga
murojaat   qildi.   3-noyabr   kuni   shunday   shartnoma   imzolandi   va   Avstriya-Vengriya
ham   urushdan   chiqdi.   30-oktyabr   kuni   Turkiya   Antanta   bilan   yarash   bitimini
imzolashga majbur  boldi. Urush Germaniyada inqilobiy vaziyatni  vujudga keltirdi.
9-noyabrda Germaniya imperiyasi quladi. Imperator Vilgelm II taxtdan voz kechdi
va mamlakatdan qochib ketdi. 10-noyabr kuni sotsial-demokrat Ebert boshchiligida
yangi   hukumat   tuzildi.  11-noyabr  kuni   Kompen  ormonida  marshal   Foshning  shtab
vagonida   Antanta   bilan   yarash   bitimi   imzolandi.   Shutariqabirinchijahon   urushi
Antantaning galabasi bilan tugadi 8
. 
1919-yil   28-iyunda   Versalda   sulh   shartnomasi   imzolandi.   German   bloki
davlatlari   talandi,   kopgina   hududlaridan   ajraldi,   132   mlrd.   marka   reparasiya
tolaydigan boldi. Birinchi jahon urushida dunyoning 38 davlati ishtirok etdi. Ularda
1,5 mlrd. dan ortiq aholi yashar edi. Urushga 74 mln. ga yaqin kishi safarbar etildi.
Jami 10 mln. kishi oldirildi, 20 mln. kishi esa yarador boldi. Bundan tashqari, juda
kop kishilar   kasallik  va  ochlikdan olib  ketdi. Birinchi  jahon  urushida  uning asosiy
ishtirokchilari   bolgan   davlatlar   oz   milliy   boyliklarining   uchdan   bir   qismini
8
 Еремеев Д.Е. Становление республиканской Турции (1918-1939 годы). М, 2004.   56-58 c.
13 ta’kidlaydi.   Agar   bunga   Mosul   bilan   birga   Eron,   Iroqni   qo‘shib   olish   rejasi
birlashtirilsa, inglizlar ishtahasi cheksiz edi....  
Boshlanib   ketgan   kamolchilar   harakatining   ma’nosiga   kelsak,   o‘z   tarixining
katta taniqli tadqiqodchisi Emre Kongarning yozganlariga e’tibor qaratish o‘rinli. U
inqilobning   ikki   qismi   -   mustaqillik   va   Otaturk   islohatlariga   e’tibor   qaratadi.
“Urushning borishida “kamolchilar inqilobi ijtimoiy va iqtisodiy emas, balki siyosiy
va   mafkuraviy,   garchi   o‘zining   natijalariga   ko‘ra   u   ijtimoiy   va   iqtisodiy   inqilobga
yo‘naltirilgan edi” – deb yozadi tadqiqotchi 13
.  
1919 yilning yozi va kuzida Balikesir, Erzurum va Sivasda, o‘zini “Huquqni
himoya   qiluvchi   jamiyat”   deb   atagan   milliy   birlashmalar   kongressi   bo‘lib   o‘tdi.
Kongress   ishida   har   xil   doiralardan   vakillar:   mayda   va   yirik   savdogarlar,
zodagonlar,   ofiserlar,   advokatlar,   jurnalistlar,   yirik   yer   egalari   va   ulamolar
qatnashdi.   1919   yilning   14   iyulidagi   Izmirdagi   “Olbayroq”   gazetasida   “Mustafa
Kamol-poshsho janobi oliylari Usmonli turklar harbiy xizmatidan iste’foga chiqdi”
va   “milliy   ozodlik   harakati   boshida   bunday   hurmatli   qumondonni   ko‘rish   qanday
baxt”   degan   xabarlar   chop   etildi.   Erzurumda   (iyul   oyi   oxiri   avgustda)   uning
boshchiligida sharqiy viloyatlari “Huquqni himoya qiluvchi jamiyat”ning kongressi
so‘zsiz uning tashabbusi bilan o‘tkazildi.  
Anatoliya   xukumatining   dastlabki   organi   Sivasda   (4-11   sentyabrda)
o‘tkazilgan   kongressda   ta’sis   etilgan,   ijro   etuvchi   jamiyatning   vatanparvarlari   va
barcha   vatanparvar   kuchlarni   general   Mustafo   Kamol   boshchiligida   vakillik
qo‘mitasini   tanishtirdi.   Sivas   kongressi   mustaqillik   uchun   kurashning   asosiy
tamoyilarini aniqladi va harakatlarning keng qamrovli dasturini qabul qildi.  
Bir vaqtning o‘zida katta axamiyatga ega bo‘lgan muammo –Antanta mavzusi
qizg‘in muxokama qilindi va siyosiy chora-tadbirlar qabul qilindi. Sivas kongressida
vakolat   tamoyilari   to‘g‘risida   bahslar   bo‘ldi.   Ba’zi   vakillar   o‘z   takliflarini   bayon
etishdi.  
13
 Мейер М.С. Османская империя в XVIII веке. Черты структурного кризиса. М., 1991.   120-122c.
19 1917-yilning aprel oyida Antantaning Garbiy frontdagi qurolli kuchlari hujumga
otdi va hujumda 100 dan ortiq diviziya ishtirok edi.  
Biroq,   Germaniya   mudofaa   chizigini   yorib   otishga   muvaffaq   bolinmadi.
Aksincha, bu janglar oqibatida katta qurbonlar berildi. Bu qurbonlar Fransiya qurolli
kuchlarining bosh qomondoni Nivel nomi bilan «Nivel qirgini» deb nom oldi. 1917-
yilning   oktyabr   oyida   Kaporetto   yonida   Italiya   armiyasi   muvaffaqiyatsizlikka
uchradi. Angliya va Fransiyaning shoshilinch ravishda 14 diviziyani Italiya frontiga
tashlashigina  Italiyani   saqlab  qoldi. 1917-yilning  noyabr  oyida  ingliz armiyasining
hujumini   qaytarishda   Germaniya   yana   bir   yangi   qurolognemyotni   qolladi.   Kavkaz
frontida   urush   harakatlari   1917-   yilda   deyarli   toxtadi.   Mesopotamiya   va   Falastin
frontlarida   ingliz   arrniyasining   harakatlari   kuchaydi.   1917-yilning   mart   oyida
inglizlar Bag’dod shahrini egalladilar. Kuzga kelib Turkiya Arabiston yarim orolini
tola,   Falastinning   esa   bir   qismini   boy   berdi.   Sovet   Rossiyasi   1918-yilning   3-mart
kuni   “Tortlar   ittifoqi”   bilan   ularning   shartlari   asosida   Brest   tinchlik   shartnomasini
imzoladi. Shartnomaning shartlari Rossiya uchun juda ogir edi. Shartnomaga kora,
Rossiya oz armiyasini tola demobilizatsiya qilishi, harbiy flotini portlarga qaytarishi
lozim edi 5
. 
Shuningdek, Rossiya Boltiqboyi, Polsha, Finlandiya va Ukrainadan voz kechar
edi.   Ukraina   va   Finlandiya   mustaqil   davlatlar   deb   tan   olindi.   Kavkazdagi   Kars,
Ardagan   va   Batumi   Turkiyaga   berildi.   Bundan   tashqari,   Rossiya   Germaniyaga   6
mlrd.   marka   miqdorda   reparatsiya   tolaydigan   boldi.   Vudro   Vilsonning   tinchlik
dasturi. AQSh Prezidenti VVilson 1918-yilning 8-vanvarida I Janon urushidan song
imzolanadigan   tinchlik   shartnomasi   va   qayta   tuzilajak   dunyo   siyosiy   xaritasi
boyicha   AQSh   hukumatining   nuqtayi   nazarini   dunyoga   ma'lum   qildi   va   u   tarixga
“Vilson tinchlik dasturi” nomi bilan kirgan.  
Bu   dastur   keyinchalik   golib   Antantaning   maglub   «Tortlar   ittifoqi»   bilan
imzolangan tinchlik shartnomalariga asos bolib xizmat qilgan.  
5
 Гасратян М.А., Орешкова С.Ф., Петросян Ю.А. Очерки истории Турции. М., 1983.   99-100 c.
10 ozod   hudud   edi.   General   Tomson   bitta   batalyon   bilan   Maxachqa’lani   egallab   tog‘
hukumatini ma’naviy qo‘llab rus ta’sirini siqib chiqarmoqchi edi.  
Bu   murakkab   kurashda   turli   siyosiy   kuchlar   bor   edi.   1917-yilning   oktyabr
voqealaridan   keyin   turk   hukumati   rasmiy   va   norasmiy   ravishda   Kavkaz   siyosatiga
aralashdi. Turkiya Kavkazni zahiradagi hudud sifatida saqlab qolmoqchi edi. 1918-
yilning 30-oktyabrida yuqori lavozimli shaxslar Kavkazda o’z birodarlarini topishdi.
Tog‘   tashkilotlari   uch   tomon:   Turkiya,   Gruziya   va   Ozarbayjondan   mablag‘
olishardi.   Bir   vaqtning   o‘zida   turli   siyosiy   yo‘nalishlarning   quroliga   aylanib,
xalqning   noroziligi   yuzaga   kelishi   uchun   zamin   bor   edi.   Og‘ir   iqtisodiy   sharoit,
o‘zaro   dushmanlik   mahalliy   ma’muriyatning   adolatsizliklari   chetdan   ta’sir
bo‘lmasa, urushga aylanmas edi 10
.  
Gruziya   Nuri-poshshoning   rejalaridan   qo‘rqardi.   Nuri-poshsho   yaqin
kelajakda   bu   mamlakatni   islom   fanatizmi   oqimlari   bilan   to‘ldirib   tashlashini   aytib
tahdid   solardi.   Ozarbayjon   turk   ofitserlarini   qo‘mondonlik   tarkibiga   instruktorlar
sifatida   yuborardi.   Majlis   Kereselidzini   tog‘   respublikasi   qo‘shinlari   qo‘mondoni
qilib tayinladi. Ali-hoji va Uzun-hoji  Kavkaz hukumati tomonidan Chechiniston va
Dog‘istonga   boshliq   etib   yuboriladi.   Gruziya   va   Ozarbayjon   chet   ellik
missionerlarga   milliy   tog‘   respublikasining   harakatini   qo‘llab-quvvatlamaslikni
so‘rab   murojat   qilishdi.   Xalq   gvardiyasi   qurukltoyida   Kavkaz   orti   xalqlarining
Rossiyaga qo‘shib olinishi Angliyaning ishi emasligi aytildi. Milliy ozodlik harakati
rahnamosi   Mustafo   Kamolga   Mudros   bitimi   imzolangandan   keyin   Suriya
chegaralaridan chaqirib olindi. Bu paytda u inglizlarga qarshi jang qilardi. Mustafo
Kamol   13-noyabr   kuni   dushman   floti   shaharda   qanday   kelgan   bo‘lsa   shunday
ketishini   aytdi.   Uning   bu   so‘zlari   interventlarga   qarshi   qanchalik   qattiq   kurashga
chog‘langanidan   darak   berar   edi.   Izmirda   1919-yilning   15-mayida   turklar   har   xil
hududlarda paydo bo‘lgan okkupantlarga qarshi harakatlarni boshlab yuborishdi.
10
 История Востока. Т. IV. Восток в новое время (конец XVIII -начало XX вв.). Кн. 1, 2. М., 2004.   112-115c.
15 5. Еремеев   Д.Е.,   Мейер   М.С.   История   Турции   в   средние   века   и   новое
время. М., 1992.  
6. История   Востока.   Т.  IV.   Восток   в  новое   время   (конец   XVIII   -начало
XX вв.). Кн. 1, 2. М., 2004.  
7. Киреев Н.Г. История этатизма в Турции. М., 1991.  
III. Qo’shimcha adabiyotlar
8. Курпалидис Г.М. Государство Великих Сельджукидов. М., 1992.  
9. Мейер   М.С.   Османская   империя   в   XVIII   веке.   Черты   структурного
кризиса. М., 1991.  
10. 15.   Петросян   Ю.А.   Османская   империя.   Могущество   и   гибель.   М.,
1990.  
11.  Devrin Yazarlarının Kalemiyle Gazi Mustafa Kemal. I-II. İstanbul, 1981.  
12.   Eldem   V.   Osmanli   İmparatorlugu’nun   İktisadi   Şartları   Hakkında   bir
tetkik. Ankara, 1970.  
31 bunga M.Kamol va milliy ozodlik harakati arboblariga  nisbatan sirtdan o‘lim jazosi
e’lon qilish bilan bilan javob qaytardi.  
TBMMning birinchi tashqi siyosiy harakati 1920 yilning 26 aprelidagi SSSR
(Moskva)ga   Lenin   nomiga   M.Kamol   imzosi   bilan   jo‘natilgan   murojatda   aks   etdi.
Unda   rasmiy   diplomatik   munosabatlar   o‘rnatish   va   Turkiyaning   mustaqillik   uchun
kurashida   yordam   berish   takliflari   berilgan   edi.   Turkiya   o‘z   zimmasiga   “Sovet
Rossiyasi bilan birga imperialistik hukmdorlarga qarshi” kurashish majburiyatlarini
olmoqchi edi.
2.2 Birinchi jahon urushidan keyingi iqtisodiy hayot
Sovet xukumati dunyoda birinchi bo‘lib, TBMM xukumatini tan oldi va Turkiya
bilan   do‘stlik   munosabatlari   o‘rnatildi.   1920   yilning   may   oyida   Moskvaga
Anqaradan   TBMMning   birinchi   diplomatik   missiyasi   yo‘lga   chiqdi.   1920   yilining
oktabrida   esa   qiyinchiliklarga   qaramasdan   Anqaraga   birinchi   Sovet   diplomatik
missiyasi yetib keldi.  
Bir   oz   vaqt   o‘tib,   TBMMdagi   M.Kamolning   siyosiy   raqiblari   o‘zlarini   oshkor
kilishdi. Anatoliya va Rumeli  xuquqlarini  himoya qilish paralament guruhi tuzildi.
Respublika   g‘oyalarini   tan   olmagan   va   M.Kamolni   shaxsiy   diktaturada   ayblagan
26 Istanbul harbiy sudi Mustafo Kamolni sirtdan o‘lim jazosiga hukm qildi. Shu
tariqa Anatoliya va millatchilar xukumatini endi rasman tan olmaydigan Istanbulga
qarshi   ochiqdan   ochiq   urush   boshlandi.   11   aprel   kuni   usmonli   turklar   vakillik
deputatlari   palatasi   sulton   tomonidan   rasman   tarqatib   yuborildi.   Turk   fuqarolari
uchun   maxsus   xarbiy   dala   sudi   tashkil   etildi.   Davlat   maxkamalari,   bosmaxona,
gazeta va jurnallar nashriyotlari bosqinchi xukumatning qat’iy nazorati ostiga olindi,
tinchlik   va   intizom   esa   ittifoqdoshlar   polisiyasi   va   jandarmlari   yordamida
ta’minlanib turdi. 1920 yilning 25 martida Solih poshsho xukumati iste’foga chiqdi,
yangi xukumatni esa 1920 yilning 5 aprelida mustaqillik harakati dushmani Damad
Farid   poshsho   egalladi   va   “Erkinlik   va   hamjihatlik”,   “Angliya   do‘stlari   jamiyati”,
ofiserlar   jamiyati   “Nigoxbon”,   “Islomni   tiklash   ligasi”,   “Halifalikni   qutqarish
qo‘mitasi”   kabi   reaksion   kuchlarga   tayanib,   milliy   ozodlik   harakatiga   qarshi
kurashni yanada kuchaytirdi.  
Istanbuldagi   parlamentni   kuch   ishlatib   tarqatishga   javoban   Kamol
boshchiligidagi Vakillik qo‘mitasi  Turkiya tarixi uchun taqdirni hal qiluvchi ya’ni,
Anqaradagi milliy ozodlik harakati oliy boshqarmasida yangi parlament chaqirish va
uning tarkibiga oxirgi Istanbul parlamenti vakillirini kiritish qarorini qabul qildi.  
Vujudga   kelgan   vaziyatda   Vakillar   qo‘mitasi   a’zolari   tomonidan   qabul
qilingan   chaqiriq   va   qarorlar,   amalda   birinchi   Turkiya   inqilobchi   vaqtinchalik
xukumati Anqarada o‘z ishini boshlaganini bildirar edi. Qo‘lga olingan Istanbuldan
vatanparvarlik   ruhidagi   insonlarning   qochishi   boshlandi.   Xarbiylar,   jurnalistlar,
amaldorlar   guruh   va   yakka   holda   dushman   to‘siqlaridan   kechib   Anqaraga   yo‘l
oldilar. Istanbul bosib olingan zaxoti tark etganlar qatorida Ismat bey ham bor edi.  
Anqaradagi   yangi   parlament   saylovlariga   tayyorgarlik   qiyin   sharoitlarda
kechdi. Davlatning ko‘plab viloyatlari bosib olingan edi; ko‘plab saylov okruglarida
saylovlar harbiy holat munosabati bilan o‘tqazilmay, ularning vakillari esa mahalliy
xokimiyat   tomonidan   yoki   mahalliy   hukumatning   keng   yig‘ilishlarida   tayinlanar
24 XULOSA
Yuqoridagi ma’lumotlardan kelib chiqib shunday xulosa qilish mumkin Turkiya
Qora   dengiz   sohillariga   hujum   uyushtirishi   bilan   Birinchi   jahon   urushiga   kirdi.
Usmonli qo’shinlari Antanta bilan urushdi. Birinchi jahon urushi Turkiya davlatiga
ijtimoiy-iqtisodiy   va   siyosiy   jihatdan   ancha   katta   ta’sir   o’tkazdi.   1918-yil   30-
oktabrda   Mudros   sulh   shartnomasi   imzolanib,   Usmonlilarning   Birinchi   jahon
urushidagi   ishtiroki   tugatildi.   Biroq   Usmonli   xalqiga   sulh   shartlarining   jiddiyligi
haqida   noto g ri   ijobiy   taassurot   qoldirdi.Ular   uning   shartlari   aslidan   ko'ra   anchaʻ ʻ
yumshoqroq   deb   o'ylashdi,   bu   keyinchalik   ittifoqchilar   taklif   qilingan   shartlarga
xiyonat qilganidan norozilik manbai bo’ldi. 
29 bo‘lmish” Anqara aholisidan faqat ozchiligi  kamolchilar dasturi va Sivas kongressi
qarorlari   to‘g‘risida   ma’lumotga  ega   edi.  Ammo  Anqaraliklarga  shu   narsa  ma’lum
ediki, Mustafo Kamol va uning safdoshlari bosqinchilar bilan kelishmagan va ularga
qarshi   kuchlar   yig‘ayotgan   edi.   Shuning   uchun   ham   27   dekabr   kuni   Anqara
ko‘chalariga ko‘plab odamlar, asosan yaqin qishloqlardan xunarmandlar, dehqonlar
va   hech   qaysi   hukumatni   tan   olmagan   g‘alayonchilar,   darvishlar   va   talabalar
chiqqan edi. Shahar muftiysi boshchiligidagi ruhoniylar kutib oluvchilarning alohida
guruhini tashkil etardi.  
Ko‘l   boshi   qishlog‘i   yaqinida   Kamol   guruhini   Ali   Fuad   poshsho   va
shaharning   vaqtinchalik   hokimi   Yahyo   G‘olib   bey   kutib   olib,   guruh   temiryo‘l
bekatiga   yo‘l   oldi.   Bu   yerda  (ingliz  va   fransuzlar   ishtirokida)   kelganlarni   tantanali
kutib olish marosimi bo‘lib o‘tdi. Marosimni Anqara muftiysi Mahmud Rifat afandi
olib bordi. Kamol   va uning  safdoshlari   shahar   markazidagi  Hoji  Bayram  maschidi
tomon   yo‘l   oldilar.   Shu   kunning   o‘zida   Vakillar   qo‘mitasi   joylashuvi   sifatida
Anqara tanlangani e’lon qilindi 14
.  
Qo‘mitaning birinchi ish kuni asosan Istanbul deputatlari bilan muxokamalar
bilan band bo‘ldi. Keyinchalik, Mustafo Kamolning aytishicha, barcha deputatlarni
yig‘ish   imkoni   bo‘lmadi.   Ayrimlari   endi   kelayotgan   bo‘lsa,   ayrimlari   Istanbulga
qarab yo‘lga chiqqan edi.  
Kundan-kunga   guruhlar,   hatto   alohida   shaxslarga   bir   gaplarni   qaytarishga
to‘g‘ri kelar edi. Bu muxokamalarda Istanbuldagi parlamentda kamolchi deputatlar
olg‘a  surishi   zarur   bo‘lgan  Milliy  Qasam  loyihasi   ishlab  chiqildi. Anqarada  o‘ziga
xos   uch   xokimyatchilik   vujudga   keldi.   Bular:   bosqinchi   qo‘shinlar,   sultonga   tobe
bo‘lgan   xokim   va   vakillar   qo‘mitasi   edi.   Ammo   bosqinchilar   xukumati   Anqarada
o‘zining oxirgi kunlarini yashayotgan bo‘lib, bu yerda sulton xokimiyatini   amalda
xech   kim   tan   olmas   va   na   xokim,   na   sulton   qo‘shinlari   ko‘mondoni   Ali   Fuad
poshshoning   ham   askarlari   bo‘lmay   eski   qo‘shin   yemirilib   o‘z   uylariga   qochib
14
 Петросян Ю.А. Османская империя. Могущество и гибель. М., 1990.   51-54 c.
21 Chetdan   yordam   Erzurumda   qabul   qilingan   qaror   va   Sivas   kongressida
tasdiqlangan   tamoyilga   asoslangan.   Erzurumda   qabul   qilingan   bayonotning   7-
bo‘limida   “Biz   mamnuniyat   bilan   texnik,   sanoat   ishlab   chiqarish   va   iqtisodiy
yordamni   mamlakatimizga   nisbatan   adovatli   maqsadni   ko‘zlamagan   xar   qanday
davlatdan   qabul   qilamiz”   –   deb   qayd   etilgan.   Bu   yerda   gap   AQSh   yoki   Rossiyasi
to‘g‘risida borayotganini turk tadqiqotchisi A.Mudarriso‘g‘li ta’kidlagan.  
Kongress   Mondros   sulhi   talablarini   qabul   qilishdan   bosh   tortdi   va   Damad
Farid-poshsho   boshchiligidagi   sultonlik   hukmronligiga   e’tiroz   bildirdi.   Ammo   bu
harakatlar hali Anatoliya sultonlik humronligini Istanbul parlamentiga qarshi degani
emas   edi.   Allaqachon   paydo   bo‘lgan,   ikki   xokimiyatchilik   aslida   umumiy   jihatlari
tomonlarning   da’volarisiz   o‘zaro   tinch   munosabatni   saqlab   turdi.   Boshlangan
kamolchilar harakatiga nafaqat interventlar, balki Anatoliyaning turli tumanlaridagi
podsho tarafdori bo‘lgan qurollangan otryadlar xam qarshi turishdi. Bu harakatlarga
nisbatan   nafaqat   xarbiy   usullar,   balki   ozodlik   urushi   podshohga   qarshi
qaratilmaganligini tushuntirish ishlari targ‘ibotlari ham qo‘llanildi.  
Vakillar   palatasi   sulton   palatasi   bilan   kelishgan   holda   deputatlar   palatasi
chaqirig‘igacha faoliyat yuritishi darkor edi. Shu bilan birga uning joylashish hududi
Anqara deb belgilandi. Anatoliyadan deputatlar ismlari aniq bo‘lishi bilanoq, ularni
Istanbulga   yuborilishini   nazorat   qilish   maqsadida   1919   yilning   28   dekabrida
Mustafo Kamol boshchiligidagi qo‘mita Anqaraga jo‘nab ketdi.  
Anqara   yo‘li   yomon   axvolda   bo‘lganligi   tufayli   qor   yog‘ishidan   mashinalar
botib   ishdan   chiqmoqda   edi.   Yaqin   atrofdagi   qishloqqa   piyoda   borib,   yordam
so‘rashga   majbur   bo‘lindi.   Qo‘mitaning   yetib   kelishi   to‘g‘risida   Anqara   aholisi
oldindan habardor bo‘lgan edi. Shaharda sulton hukumati rasman saqlangan, ammo
vaqtinchalik   hokim   o‘z   maqsadlaridan   kelib   chiqqan   holda   ish   yuritayotgan   edi.
Bosqinchi   qo‘shinlar   asosan   mayda   ingliz   va   fransuz   guruhlaridan   tashkil   topgan
edi.   Mahalliy   hukumat   va   Anqarada   joylashgan   general   Ali   Fuad   poshsho
kelganlarni tantali ravishda kutib oldi. O‘sha davr “yarim vayrona ingliz shaharchasi
20 KURS ISHI
MUNDARIJA
KIRISH  ................................................................................................................. 2-3
I BOB. BIRINCHI JAHON URUSHINING BOSHLANISHI
1.1 Turkiyaning urushga kirishi ............................................................................. 4-7
1.2  Urushayotgan davlatlar ahvoli ....................................................................... 8-12
II BOB. URUSHNING SO’NGI BOSQICHI
2.1  Birinchi jahon urushining Turkiyaga ta’siri ................................................. 13-26
2.2   Birinchi   jahon   urushidan   keyingi   Turkiyaning   iqtisodiy
hayoti   ............................................................................................................................
. 27-29
XULOSA  ................................................................................................................ 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  .............................................................. 31
1 Milliy   kuch   hisoblangan   Quvvai   Millie   tashkiloti   paydo   bo‘ldi.   Bu   yaxshi
tayyorgarlik   ko‘rmagan,   zaif   partizan   otriyatlari   edi.   Shunga   qaramay,   ular
dushmanga   qarshi   kurashga   bel   bog‘lagan   birinchi   tashkilot   edi.   Ba’zi   ofitserlar
Egey  tomonga  yashirincha   borib,  u  yerda  vatanparvarlarni   yig‘ib  portda  askarlarni
yunonlarga   qarshi   chiqish   uchun   tayyorlardi.   Gollandiyalik   turkolog   Erik   So‘rrix
o‘zining ilmiy ishida manbalarga asoslangan holda shunday yozadi: “Vatanparvarlik
chiqishlarining   birinchi   ishtirokchilari   –   partiya   a’zolari   edi.   M.Kamolning
birodarlari birlashib interventlarga qarshi kurash olib bordilar.  
Shunday   qilib   interventlarga   qarshi   birinchi   front   Anatoliyaning   G‘arbida
paydo bo‘ldi. Ayniqsa, yunonlar tomonidan Izmir, Manisa, Turgutlu, Oydin, Nazilli
shaharlari   egallangandan   keyin   ko‘rina   boshladi.   Kamol   bu   paytda   okkupatsiya
qilingan Istanbulda faol harakat olib borardi” 11
.  
M.Kamol   Anatoliyaga   ko‘chib   o‘tdi.   1919-yilning   30-aprelida   rasmiy
ravishda   to‘qqizinchi   armiya   qo‘mondoni   qilib   tayinlangandi.   Shtab   Erzirumda
joylashgandi.   Okkupantlardan   ozod   qilingan   joyda   ishonchli   odamlardan   shtab
tuzildi.   M.Kamolning   o‘zi   Samsunga   ketdi.   Ketishidan   oldin   u   sulton   Mahmud
VIning   duosini   oldi,   Samsunda   joylashgan   200   ingliz   askarlari   parokanda   holatda
edi.  
Kavkazda ham inglizlarning ahvoli shunday edi. Kavkazda bo‘layotgan jiddiy
qarama-qarshiliklar   haqida   Denikinning   kundaliklaridan   bilib   olish   mumkin.   1918
yilning   kuzidan   boshlab,   mustaqil   Gruziya   va   bosib   olingan   Sochi   hududlarida
ruslarning  xususiy  va  davlat   mulki   talon-taroj   qilindi.  Rossiyaga   yon bosuvchi   har
turli unsurlar ta’qib ostiga olindi.  
Shu   bilan   birga   bolsheviklarga   yordam   va   ularni   qurollantirish   harakatlari
amalga   oshirildi.   Umumiy   o‘g‘rilik   va   bosqinchiliklar   odatiy   holga   aylandi.   Sochi
okrugi  inglizlar  bilan kelishuvga  ko‘ra betaraf makon deb tan olindi. Bu muammo
bo‘yicha   London   va   Konstatinopolga   Denikinning   so‘rovnomalari   javobsiz   qoldi.
11
 Киреев Н.Г. История этатизма в Турции. М., 1991.   87-90 c.
16 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I.  Prezident asarlari
1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998.
II. Asosiy adabiyotlar
2. Алиев Г.З. Турция в период правления младотурок. М., 1972.  
3. Ближний Восток: проблемы региональной безопасности.  М., 2000.  
4. Внешнеэкономические   связи   Османской   империи   в   новое   время
(конец XVIII - начало XX в.). М., 1989.  
30 edi; ayrim viloyatlar saylovlarni qonunuiy deb tan olishdan bosh tortdi va Anqaraga
o‘z vakillarini yubormadi.  
Turkiya   Buyuk   Millat   Majlisining   (TBMM)   birinchi   chaqirig‘i   tadqiqotlari
muallifining   yozishicha:   “Anatoliyada   o‘tkazilgan   saylovlarning   o‘ziga   xosligi
shunda   ediki,   unda   deputatlik   maqomiga   nomzodlarni   kiritish   xolati   yo‘q,   ayrim
nomzodlar   o‘zini   o‘zi   tayinlar,   boshqalar   esa   nomzod   bo‘lmasdan   saylanib,
Anqaraga borishdan bosh tortar edi” 16
.  
Yangi Majlis Anqarada 1920 yilning 23 aprelida juma kuni chaqirildi. Kamol
boshchiligidagi   yangi   saylangan   majlis   deputatlari   oldin   fransuz   garnizoni
boshqarmasi   joylashgan   Ulus   maydonidagi   yangi   bino   oldida   yig‘ilib,   u   yerdan
tarixiy   Xo‘ja   Bayram   vali   masjidiga   bordilar   va   nomoz   o‘qidilar.   Qurbonlik
keltirilgandan   so‘ng   deputatlar     o‘zlarining   Turkiya   Buyuk   Millat   Majlisining
birinchi yig‘ilishiga yo‘l oldilar. Uning tarkibida endi saylangan deputatlar bilan bir
qatorda   Istanbuldan   Anqaraga   qochgan   yeski   parlament   vakillari   ham   bor   edi.
TBMMning   binosi   ikki   qavatli   bo‘lib,   tunda   kerosinli   chiroqlar   bilan   yoritilgan,
qishda   esa   “burjuyka”ga   o‘xshash   plitalar   bilan   isitilgan.   Deputatlar   orasida
ofiserlar,   savdogarlar,   yer   egalari,   diniy   arboblar,   amaldorlar,   huquqshunoslar   va
jurnalistlar   ham   bor   edi.   Shu   tariqa   birinchi   inqilobiy   majlisning   ijtimoiy   tarkibi
milliy ozodlik harakatining tarkibi xususiyatini ochiq aks ettirar edi.  
Birinchi   yig‘ilishni   oqsoqol   deputat   Sharif   bey   ochib   berdi,   ikkinchi   bo‘lib
Mustafo   Kamol   so‘zga   chiqdi.   TBMM   ishchi   yig‘ilishi   o‘z   ishini   24   aprelda
boshladi.   Shu   kuni   TBMM   deklaratsiyasi   o‘qildi   va   deputatlar   “Milliy   Qasam”ga
sodiqlik ontini ichdilar. TBMM prezidiumi saylandi, uning raisi etib Mustafo Kamol
tayinlandi.   U   bu   lavozimda   1923   yilning   29   oktyabrigacha   qolib,   Turkiya
Respublika deb e’lon qilingan kun Mustafo Kamol prezident etib saylandi.  
25 aprel kuni muvaqqat hukumat tuzilib, o‘zini davlatdagi yagona hokimiyat
deb   e’lon   qildi   va   sulton   hukumatining   qarorlarini   bekor   qildi.   Sulton   hukumati
16
 Турция между Европой и Азией. Итоги европеизации на исходе XX века. М., 2001.   78-79 c.
25 1918-yilning 30-oktabrida tuzilgan Mudros bitimi Antanta va Turkiya davlatlari
o‘rtasidagi Birinchi jahon urushidagi harbiy harakatlarga chek qo‘ydi. O‘sha davrda
inglizlar   Yaqin  Sharqda  kommunikatsiya  va tabiiy  (neft)  resurslarni   nazorat  ostiga
olgan   edi.   Britaniya   hukumatining   orzulari   ro‘yobga   chiqdi,   ya’ni   Yaqin   Sharqda
to‘liq  ingliz  tartibi   o‘rnatildi. Bitimga,  asosan,  Bosfor,  Dardanel,  Istanbul,  Antanta
qo‘shinlari   tomonidan   okkupatsiya   qilindi.   Turkiya   hukumati   rahbarlari   Anvar
Poshsho,   Tal’at   Poshsho,   Jamol   Poshsholar   o‘z   yaqinlarini   olib   nemislarning
kemasida Germaniyaga qochishdi.  
Bitim   imzolsh   marosimiga   kelgan   dengiz   vaziri   Rauf   Bey   shunday   deydi:
“Bitim biz o‘ylagandan ham ziyoda bo‘ldi. Millat g‘ururi va davlatimiz mustaqilligi
saqlanib qoldi” 6
.  
Mudros   bitimi   imzolanganda   M.Kamol   Halabda   edi.   U   turk   armiyasi
qoldiqlarini   qabul   qilish   uchun   Adanaga   yetib   keldi.   Bosh   vazir   Ahmed   Izzat
Poshsho   unga   ingliz   qo‘shinlariga   qarshilik   ko‘rsatmasdan   Istanbulga   qaytishini
aytdi. M.Kamol poytaxtga qaytib, Bosh shtabga o‘tdi.  
Imperiya   rahbarlari   Parlament   deputatlari   bilan   uchrashuv   o‘tkazgach,   uni
Sulton   qabul   qildi.   3-noyabrda   ingliz   qo‘shinlari   tomonidan   Mosul   okkupatsiya
qilindi. 10-noyabrda Fransuz va Ingliz harbiy kemalari Novorossiyskka kirdi. 9 oy
davom   etgan   turk   okkupatsiyasidan   so‘ng   Batumi   egallandi.   1918-yildan   boshlab
ruslar turk qo‘mondonligidan Kavkazortini tashlab chiqib ketishni talab qildi.  
1919-yil mart oyida inglizlar Samsun orqali Urfaga yetib kelishdi. 27-noyabrda
Istanbul   inglizlarning   Qora   dengiz   armiyasi   qo‘mondoni   Jorj   Milin   shtabi   bilan
kelishib,  ittifoqchilar  armiyasini  Turkiyaga   mas’ul   qilib  tayinladilar.  Noyabr   oyida
okkupatsiya   guruhlari   va   Antanta   kemalari   Turkiyaga   kirib   kelgandi.   AQSh
qo‘shinlari Istanbul, Bosfor va Dardanell orqali qish o‘rtalarida Qora dengizga kirib
keldi,  o‘n  minglab  qurol-aslaha  Turkiya  hududiga   joylashtirildi.  Mersin,   Adana  va
Iskendurun   shaharlarini   fransuzlar   nazoratga   olgan,   yunonlar   Izmirni   egallagandi.
6
 Георгиян Э.А. Турецкая Республика. Основные институты государственного строя. М., 1975.   121-122c.
11

Birinchi jahon urushining boshlanishi - urushning so’ngi bosqichi

MUNDARIJA

KIRISH ................................................................................................................. 2-3

I BOB. BIRINCHI JAHON URUSHINING BOSHLANISHI

  1. Turkiyaning urushga kirishi ............................................................................. 4-7

1.2 Urushayotgan davlatlar ahvoli ....................................................................... 8-12

II BOB. URUSHNING SO’NGI BOSQICHI

2.1 Birinchi jahon urushining Turkiyaga ta’siri ................................................. 13-26

2.2 Birinchi jahon urushidan keyingi Turkiyaning iqtisodiy hayoti ............................................................................................................................. 27-29

XULOSA ................................................................................................................ 30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................. 31