• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 41.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Январь 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Mirzobek

Дата регистрации 17 Декабрь 2024

0 Продаж

Birinchi Jahon urushining Turkiston o’lkasiga ta’siri

Bu fojialar haqida Turkistondagi jadidlardan Mustafo Cho qayev,ʻ Ubaydullo Xo ja Asadullaxo jayevlar Peterburgga borib Rossiya Dumasiga arz ʻ ʻ qildilar. Aholi nomidan murojaat etib, zo ravonlikni to xtatish, farmonni bekor ʻ ʻ etish, Turkistondagi ahvolni o rganish uchun vakil yuborishni talab qildilar. ʻ Rossiya Dumasi bu talablar asosida maxsus komissiya tuzib, o lkaga yubordi. ʻ Komissiya Jizzaxda ham bo ldi. Keyinchalik Dumaning yopiq kengashida ʻ bo lib o tgan muhokamada (1916-yil, 13—15 dek.) bu haqda deputat A. ʻ ʻ Kerenskiy shunday degan edi: „Men Jizzax vayronalarini borib ko rdim, ʻ janoblar, men ikki frontda – Kavkaz va G arbiy frontda bo lganman, lekin ʻ ʻ bunaqasini hali ko rmaganman“. ʻ Jizzax qo zg olonchilaridan 50 kishi o lim jazosiga hukm etildi, qolganlariga ʻ ʻ ʻ turma, surgun belgilandi. Hammasi bo lib 3 ming kishi hibsga olindi. Jizzax aholisi ʻ qirilib, omon qolganlari quvildi. Jizzax qo zg oloni tarixda „Jizzax fojiasi“ degan ʻ ʻ nom qoldirdi. U Fozil Yo ldosh o g lining „Jizzax qo zg oloni“ nomli dostonida ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o zining to liq aksini topgan. ʻ ʻ 30 KIRISH ASOSIY QISM I BOB. TURKISTON O‘LKASINING IJTIMOIY-IQTISODIY HOLATI URUSH DAVRIDA 1.1 Mardikorlik siyosati va uning mahalliy aholiga ta’siri. 1.2 Iqtisodiy inqiroz va qashshoqlik. II BOB. URUSH DAVRIDA TURKISTON XALQINING NOROZILIKLARI 2.1. 1916-yil qo‘zg‘oloni: sabablari, kechishi va oqibatlari. 2.2. Rus mustamlakachiligiga qarshi harakatlar. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 Politsiyachilar esa o‘q uzib, uni og‘ir yarador qilgan. Norozilik bildirganlarga qarshi miltiqlardan o‘q otilgandan so‘ng xaloyiq mahkamaga bostirib kirdi. Bu vaqtda yordamga yetib kelgan harbiy kuchlar namoyishchilarni o‘qqa tuta boshladi. Natijada 11 kishi otib o‘ldirildi, 15 kishi yarador bo‘ldi. Qo‘zg‘olon harbiy kuchlar tomonidan qiyinchilik bilan bostirildi. Shahar harbiy holatga tushib, har bir joyda qo‘riqchilar, tun-u kun navbatchilik, nazorat va tekshiruvlar kuchaytirildi. Bu voqealardan keyin norozilik harakatlari Toshkent shahri atrofidagi qishloqlarga yoyildi. U yerda ham mahalliy aholi ma’muriyat vakillariga bo‘ysunmay qo‘yadi. Qo‘zg‘olon iyul oyining o‘rtalarida Farg‘ona viloyatining Qo‘qon, Rishton, Marg‘ilon, Andijon, Namangan uyezdlarida keskin tus oldi. Jumladan, 9-iyul kuni Andijonda podsho farmoni o‘qib eshittirilgandan so‘ng tayoq, tosh, ketmon va boshqa narsalar bilan qurollangan aholi mardikorlikdan bosh tortib namoyishga chiqishdi. Ularga politsiya va harbiy kuchlar qarshi qo‘yildi. Qo‘zg‘olonchilarni tarqatish paytida ulardan 3 kishi otib o‘ldirildi, 12 kishi yarador bo‘ldi. 10-iyulda Eski Marg‘ilonda taxminan 25 ming kishi norozilik bildirib, bozor atrofiga yig‘ildi. Qo‘zg‘olonchilar mardikorlikni bekor qilishni talab qilib mahalliy ma’muriyat idoralariga kirishdi. Ular mustamlakachilarning xizmatida bo‘lgan mahalliy ma’muriyat vakillari uylariga, ma’muriy binolarga o‘t qo‘yishdi, 2 nafar mirshab o‘ldirildi va bir necha kishi jarohatlandi. Qo‘zg‘olonning kuchayib ketganidan xavotirga tushgan viloyat ma’muriyati zudlik bilan ularga qarshi harbiy kuch yubordi. Ular qo‘zg‘olonchilardan 63 kishini otib o‘ldirdi va ko‘pchilikni yarador qildi. Shahrixonda ham qo‘zg‘olonchilardan 16 ta kishi o‘ldirildi, ko‘pchilik yarador bo‘ldi. 11-iyulda Namanganda ko‘tarilgan qo‘zg‘olon ham jiddiy tus oldi. Labbaytog‘a dahasida yig‘ilgan 1500 dan ortiq kishilarga qarshi kuchli qurollangan rota tashlandi va qo‘zg‘olonchilar tarqatib yuborildi. Mustamlakachi hukumat politsiyasi va 18 ommaviy chiqishlar boshlanib ketdi 6 . 1916-yilda mardikorlikka olinadiganlar ro‘yxatini tuzadigan mahalliy boshqaruv vakillari tomonidan aholini zo‘rlash, tazyiq o‘tkazish kabi holatlar avj oldi. Norozilik harakatlarida dehqonlar, hunarmandlar, mayda savdogarlar, ishchilar va aholining boshqa ijtimoiy qatlamlari vakillari ishtirok etdi. Mardikorlikka qarshi harakatlarning keng ommaviy tus olishidan mustamlaka hukumati, o‘lka va viloyat ma’murlari xavotirga tushdi. Farg‘ona viloyati gubernatori A. Gippius viloyatda norozilik kayfiyatidagi odamlarning ko‘pligi, mardikorlikka safarbar etish jarayoni aholi orasida katta g‘alayonlar chiqishiga sabab bo‘lishi mumkinligi haqida o‘lka va podsho ma’muriyatiga ma’lumot beradi. Lekin markaziy hokimiyat viloyat gubernatori A. Gippiusning xavotiri va g‘alayonlarning oldini olish to‘g‘risidagi ma’lumotlarini podshoʻʻ farmonlarini bajarmaslik, kechiktirish, qarshi chiqish deb hisoblab, uni viloyat ʼʼ gubernatori lavozimidan ozod qiladi. 1916-yil 4-iyulda Xo‘jand shahrida norozilik bildirib ko‘p sonli aholi yig‘ildi. Ular mardikorlikdan bosh tortdi. 5- iyulda Samarqandning Urgut qishlog‘ida, keyinchalik Siyob, Mahalla, Xo‘ja Ahror, Angorda, 7-iyulda Dahbedda norozilik chiqishlari bo‘lib o‘tdi. Namoyishchilar mahalliy boshqaruv vakillarini kaltaklab, ro‘yxatlarni yirtib tashlashdi. Mardikorlikka qarshi qaratilgan norozilik harakatlari bir necha kun ichida butun o‘lkaga yoyildi. Qo‘zg‘olonchilar mustamlakachi hukumat tomonidan kuch bilan tarqatilib, qarshilik qilganlar qattiq jazolandi. Toshkentda 11-iyulda ko‘p sonli aholi Beshyog‘ochdagi politsiya mahkamasi oldiga to‘planishdi. Qo‘zg‘olon faollaridan Rizvonbibi Ahmadjonova politsiyaga qarata: Bizni o‘ldirsanglar ham o‘g‘illarimizni sizlarga bermaymiz , — deb xitob ʻʻ ʼʼ qilgan. 6 O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T. ”Sharq”, 2000. 17 oqsoqoli Mirzayor Xudoyorov oldiga bordi. Undagi ro‘yxat, asosan, kambag‘al oila vakillaridan tuzilgan bo‘lib chiqdi. Bundan norozi bo‘lgan aholi ro‘yxatni berishni va uni qaytadan tuzishni talab qildi. Mirzayor Xudoyorov ro‘yxatni bermay, to‘plangan odamlarni haqorat qildi. Bu holat aholining keskin noroziligini keltirib chiqardi. Shundan keyin ketmon, tayoqlar bilan qurollangan qo‘zg‘olonchilar Jizzaxning yangi shahar qismiga yo‘l oladi. Qo‘zg‘olonni bostirish uchun uyezd boshlig‘i o‘z yordamchilari bilan yetib keladi, lekin ularni qaytara olmaydi. Qo‘zg‘olonchilar safiga shahar va uning atrofidan ko‘plab kishilar qo‘shildi. Nazirxo‘ja eshon qo‘zg‘olonchilarga umumiy rahbar bo‘ldi. Jizzax qo‘zg‘oloni ishtirokchilari mustamlakachi ma’muriyatga tegishli bo‘lgan harbiy, ma’muriy va boshqa joylarga hujum qilishdi. Ular 13-iyul kuni temiryo‘l stansiyalarini, aloqa simlarini uzib, temiryo‘l va ko‘priklarni buzib tashlashdi. 14-iyulda Abdurahmon jevachi o‘z uyida turli joylardan yuborilgan vakillar bilan yig‘ilish o‘tkazdi va unda Jizzaxdan 12 chaqirim uzoqlikda joylashgan Kuyaboshi degan joyda to‘planib, barcha birgalikda harakat qilishga kelishildi. Bu xabarni atrofdagi joylarga yetkazish uchun vakillar yuboriladi. Jizzaxdagi bu voqealardan xabar topgan podsho hukumati polkovnik Ivanov boshchiligida harbiy kuchlarni u yerga yubordi. 18-iyul kuni Turkistonda harbiy holat e’lon qilindi. Bu vaqtda mustamlakachi hukumat tomonidan qo‘zg‘olonni bostirish va uning ishtirokchilarini jazolash chora-tadbirlari ishlab chiqildi. Jizzaxga polkovnik Ivanov boshchiligida 13 rota soldat, 2 ta artilleriya qismi, kazak otryadlari, jami ikki yarim ming kishilik harbiy kuchlar yuborildi. Ular Jizzax shahrini to‘p va pulemyotlardan o‘qqa tutishdi. Mustamlakachilar qo‘shini dastlab Jizzaxni, keyin Zominni egallab, so‘ng Sangzorga yurish qiladi. Qo‘shin qurolsiz qo‘zg‘olonchilarni ayovsiz o‘qqa tutadi. Abdurahmon jevachi omon qolgan 600 kishilik odamlari bilan 20–21-iyulda polkovnik Afanasyev boshchiligidagi harbiy kuchlarga qarshi jang olib bordi. Ivanov 20 „Imperiyadagi rus bo lmagan erkak aholining harakatdagi armiya rayonidaʻ mudofaa inshootlari va harbiy aloqa yo llari qurish uchun olib boriladigan ʻ ishlarga, shuningdek, davlat mudofaasi uchun zarur bo lgan boshqa har qanday ʻ ishlarga jalb qilish haqida“ farmon chiqardi. Unga ko ra, Turkiston, Sibir va ʻ Kavkaz xalqlaridan 19 yoshdan 43 yoshgacha bo lgan erkaklarni safarbar qilish ʻ ko zlangan edi. Bu farmonning e lon qilinishi aholi o rtasida qonli voqealarning ʻ ʼ ʻ vujudga kelishiga sabab bo ldi. 4-iyulda Xo jand xalqi qo zg olon ko tardi, ayni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ paytda, Samarqand, Jizzax va Kattaqo rg on tumanlarida ham g alayonlar ʻ ʻ ʻ boshlandi. Farg ona, Sirdaryo, Samarqand, Yettisuv, Zakaspiy viloyatlarida avj ʻ olgan g alayonlar keskinlashib xalq qo zg oloniga aylandi. Ayniqsa Samarqand ʻ ʻ ʻ viloyatining Jizzax uyezdida bu voqealar uyushgan va oshkora tus oldi. J.q. aniq maqsadlar – Rossiyadan ajralib, mustaqil bo lish maqsadi ostida, uyushgan ʻ tarzda olib borilgan edi. 25 xosildolrligi ham pasayib ketdi. Chor imperiyasi yetishtirilgan praxta uchun qat’iy narxlarni belgilab qo‘ygan bo‘lib, bu narx juda past edi. Bu esa paxtakor dehqonlarning keskin noroziligiga sabab bo‘ldi. Paxta topshirishdan ommaviy bosh tortish avj oldi. Urush munosabati bilan dehqonlardan olinadigan soliqlarning hajmi ham kun sayin ortib bordi. Turkistonda 1914 yilda yer solig‘i 6859021 rubl bo‘lgan bo‘lsa, 1916 yilga kelib bu ikki barobar ko‘tarildi. 1915 yilda esa maxsus harbiy soliq ham joriy qilindi. 1913 yilda paxtaning narxi 50 foiz oshirilgan bo‘lsa, boshqa zarur mollar narxi 400-500 foizga ko‘tarildi. Non narxi esa 6 barobar oshdi. Chayqovchilik avj olib, sudxo‘rlik kuchaydi. Oziq-ovqat ta’minotining qiyinlashuvi sababli mehnatkashlarning noroziligi kuchayib bordi. Rus mustamlakachilari urush yillari Turkistondan 59 million pud paxta, 8,5 million pud paxta yog‘i, 950 ming pud pilla, 2925 ming pud teri, 300 ming pud go‘sht, 229 ming pud sovun, 474 ming pud baliq olib ketishdi. Frontga aholidan 70 ming ot, 12 ming tuya, 38 ming kv metr gilam-namatlar, 2400 ming rubl naqd pul yig‘ib olindi. Xuddi shu davrda guruch, go‘sht, qand, poyafzal va gazlama narxi bir necha barobar ko‘tarilib, dehqonu-hunarmand va ishchi ro‘zg‘orini mushkul holga soldi. Aynan shu sharoitda podshoning bu oilalarni boquvchisiz qoldiradigan mardikorlikka safarbarlik haqidagi farmoni xalq sabr kosasini to‘ldirgan so‘nggi tomchi bo‘ldi. 1916 yil 25 iyunda rus imperatori Nikolay II ning «Imperiyadagi rus bo‘lmagan erkak aholini harakatdagi armiya rayonida mudofaa inshootlari va harbiy aloqa yo‘llari qurish uchun olib boriladigan ishlarga, shuningdek, davlat mudofaasi uchun zarur bo‘lgan boshqa har qanday ishlarga jalb qilish haqida»gi farmoni e’lon qilindi. Farmonga binoan Turkiston o‘lkasidagi rus bo‘lmagan 19 yoshdan 43 yoshgacha bo‘lgan jami 250 ming erkakni front orqasidagi ishlarga safarbar qilish ko‘zda tutilgan edi. Lekin farmonning bunday tarzda Turkiston o‘lkasiga mutlaqo tatbiq etib bo‘lmasligini tajribali podsho amaldori, sobiq harbiy 6 Jazo otryadi pulemyotlarni ishga solib, avval Jizzaxni, keyin Zominni egallaydi, so ngra Sangzorga yurish qiladi. Tengsiz janglarda deyarli qurolsizʻ g alayonchilar ommasi tutdek to kib tashlanadi, omon qolganlar quvg in etiladi. ʻ ʻ ʻ 21-iyul kuni jazo otryadi „Kuya boshi“da to plangan qo zg olonchilar ʻ ʻ ʻ hujumiga uchraydi. Jangda qo zg olonchilar bir soat davomida pulemyotdan ʻ ʻ o qqa tutiladi. Qo zg olonchilar bu jangda yengiladilar, ularning sardorlari ʻ ʻ ʻ Abdurahmon jevachi, Nazir Hoji eshonlar qo lga olinadi, mustabid hukumat ʻ qo zg olon ko targan xalqdan vahshiyona o ch olishga kirishadi. Qo zg olonni ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ uyushtirgan rahbarlar: Abdurahmon jevachi, Nazir Hoji eshon, aka-uka To raqul ʻ va Eshonqul To rabekovlar, Qosim Hoji eshonlar o lim jazosiga hukm etiladi. ʻ ʻ Jizzax sh. va yana bir necha qishloqqa o t qo yilib, yakson etiladi. Minglab ʻ ʻ kishilar boshpanasiz, uy-joysiz qoladi. Jizzax qo zg oloni mustabid hukumatni qattiq sarosimaga soldi, mazlum ʻ ʻ Turkistonning mag rur xalqlari hali ko p narsalarga qodir ekanligidan, ular ʻ ʻ uchun erk, ozodlik hamisha muqaddas ekanligidan ogohlantirdi. Hatto rus ma murlari ham Turkistonda 1916-yil qo zg oloni davomida Jizzax g alayoni ʼ ʻ ʻ ʻ alohida o rin tutishi, oshkora kurash tusini olganini qaytaqayta ta kidlaydilar. ʻ ʼ Alamzada hukumat bunday voqeaning qaytarilishiga yo l qo ymaslik uchun ʻ ʻ aholini „adabini berish“, ularni shafqatsiz jazolashni buyurdi. 3-avgust kuni Jizzaxda 3 kun ichida g alayon aybdorlarini topish, agar tutib berilmasa, aholisi ʻ va uy-joylarini yo q qilib tashlash buyurildi. G alayon sardorlari tutilgan, o lim ʻ ʻ ʻ jazosiga hukm etilgan bo lsada, aholi orasidagi hukumatga qarshi kayfiyatdagi ʻ odamlarni yo q qilish uchun shunday chora belgilandi. 3 kun o tgach, 7-avgust ʻ ʻ kuni buyruq bajarildi. Jazo otryadlari shahar aholisini bir joyga to pgladilar. ʻ Pulemyot o qlari ostida shahardan quvib, cho lga haydadilar. Ularni ko pchiligi ʻ ʻ ʻ ayollar, qariyalar, bolalar bo lib, be-ayov jazolandi. ʻ 29 Shundan keyin haloyiqning qoni qaynab «Ur» degan ovozlar yangradi. Olomon orasida Mahmud Mirsoatov ismli gimnaziya o‘quvchisi «Mirshablarni uringlar!» deb odamlarni hujumga chaqirgan. Qo‘zg‘olonchilardan Mirqosim Isamuhammedov sherigi bilan telefon simini uzgan. Olomonning boshqarma idorasiga bostirib kirishi havfi tug‘ilganidan keyin N.Ye.Kolesnikovning buyrug‘iga ko‘ra ularga o‘q uzildi. Natijada 11 kishi o‘ldirildi va 15 kishi yarador qilindi. Ayollardan Rizvonbibi Ahmadxonova o‘ldirildi, Zo‘rbibi Musamuhammedova yarador qilindi. Boshqarma hovlisida ro‘y bergan fojeadan keyin ko‘p o‘tmay Toshkent shahar boshlig‘i O.O.Kochin yetib keldi. U o‘zi ko‘rgan voqeani shunday bayon etgan; «Men politsiya boshqarmasiga kelganimda ko‘chada, boshqarma atrofida va qisman hovlida erkagu xotinlardan tashkil topgan olomonga duch keldik. Olomon bir necha ming kishidan iborat bo‘lib, ular orasida o‘lganlar va yaradorlar yotardi. Politsiya boshqarmasiga boradigan ko‘chada ayrim kishilar menga yig‘i-sig‘i aralash nimalarnidir tushuntirib, kimlarningdir ustidan shikoyat qilmoqchi bo‘ldilar. Bu yerdagi erkaklar va xotinlarning hammasi xo‘rlangan va ezilgan ko‘rinadi. Politsiya boshqarmasiga kirganimda Eski shahar mirshablarining hammasi qo‘llarida to‘pponcha ushlab turganlarini ko‘rdim. Boshqarma binosi oldida telefon simi uzilgan holda yotibdi. Idoraning ichida g‘isht va tosh parchalarini, eshik va derazalar singanini ko‘rdim. Hali harbiy qismlar kelmagan edi. Olomonning tarqalishini so‘rab qilingan taklif inobatga olinmay, shovqin-suron eshitilib turdi. Ko‘p o‘tmay o‘liklarni va yaradorlarni olishga va tibbiy yordam ko‘rsatishga kirishildi. Shu paytgacha boshqarmaga harbiy bilim yurtining bo‘linmasi va Toshkent yangi shahrining mirshablari kelishdi. Shundan keyin harbiy qismlar ham yetib kelib, olomonni ko‘cha tarafdan o‘rab oldi va ularni tarqatishga muvaffaq bo‘lindi. Qo‘zg‘olonchilardan bir guruhi mirshab Mirkomil xonadoniga xujum qilish uchun Beshyog‘och tomonga ketishgan ekan». Chor hukumati qo‘zg‘olonni bostirgandan keyin ko‘p kishilarni hibsga oldi va sud qildi. g‘alayonning faol qatnashchilaridan etikdo‘z Abdurahmon Qayumso‘fiev va qora ishchi Mirqosim Shomuhammedov osib o‘ldirishga hukm 15 ovullarga ham hujum uyushtirdilar. Ko‘plab dehqonlar va batraklarni dorlarga osdilar yoki otib o‘ldirdilar 3 . Jizzax qo‘zg‘olonida ishtirok etgan va qamoqqa olinganlar ustidan shoshilinch suratda harbiy dala sudlari tashkil etilib, tegishli choralar ko‘rildi. Jumladan, Jizzax qo‘zg‘olonining rahbari Nazirxo‘ja Abdusalomov boshchiligida 76 kishi ustidan 1916 yil 23 avgustda Zakomolskiy raisligida yopiq harbiy sud majlisi bo‘ldi. Sud ishi yakuniga ko‘ra 32 kishi otuvga hukm qilindi. 1916 yil 10 sentabrda hukm ijro etilib, Nazirxo‘ja Abdusalomov, Jaynoq Abdurahmonov, Ziyoqori Abdullaev, Muhammadrahim Abdurahimov va boshqalar osib o‘ldirildi, ko‘plari Sibirga surgun qilindi. 3 Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, T.”Sharq”, 1998. 10 2.2. Rus mustamlakachiligiga qarshi harakatlar. Qo zg olon arafasida Jizzaxda ham butun o lkadagi kabi zulm-ʻ ʻ ʻ zo ravonlik, adolatsizlik cheksiz edi. Aholi, asosan, don, g alla yetishtirish bilan ʻ ʻ mashg ul edi. Mahalliy aholi yerlari tortib olinib, temir yo l, o rmon xo jaligida ʻ ʻ ʻ ʻ band bo lgan rus oilalariga berilgan, yaylovlar qisqartirilgan, o rmonlar qattiq ʻ ʻ nazoratda bo lib, hatto o tin olishga ruxsat berilmasdi, sug orish inshootlari ham ʻ ʻ ʻ ma muriyat qo lida bo lib, yer, suv soliqlari tobora oshi-rilmoqda edi. Jizzax ʼ ʻ ʻ uyezdi boshlig ining ma lumotnomasida qayd etilishicha, „aholining iqtisodiy ʻ ʼ ahvoli shu darajada og ir bo lganki, ular qishdan bahorga chiqquncha, gadoylar ʻ ʻ darajasiga tushib qolgan, sadaqa bilan kun ko rib, bir burda non u yoqda tursin, ʻ tariqqa ham zor bo lgan“. Ana shunday aqvolda kun kechirayotgan aholidan ʻ Birinchi jahon urushi yillarida Rossiyaga harbiy ehtiyojlar uchun juda ko p ʻ mahsulot majburan tashib ketildi. Mardikorlikka olish haqidagi farmon e lon ʼ qilingach (3-iyul), norozilik keskin g alayonlarga aylandi. Ma muriyat ʻ ʼ taqsimotiga ko ra, Jizzax uyezdi 11 ming mardikor, butun Samarqand viloyati ʻ 38 ming mardikor berishi kerak edi. Busiz ham halokat yoqasiga kelib qolgan aholi orasidan 19 yoshdan 43 yoshgacha bo lgan erkaklarni noma lum ʻ ʼ muddatga, ayni qishloq xo jalilning ishlari qizigan mavsumda olib ketilishi ʻ minglab oilalarning boquvchisidan ayirib, halok etishi turgan gap edi. 5-iyul kuniyoq dastlabki g alayonlar boshlandi. Aholi farmonni bekor etishni, ro yxat ʻ ʻ tuzishni to xtatishni talab eta boshladi. Jizzax ahli boshqa shaharlardagi ʻ ahvoldan xabardor bo lish uchun Toshkent va Samarqandga o z vakillarini ʻ ʻ (Toshkentga jizzaxlik Nazir Hoji, Samarqandga bog donlik Xudoyorqul Hoji) ʻ jo natdilar. Nazir Hoji Toshkent aholisi qo zg olon ko targanidan xabar topib, ʻ ʻ ʻ ʻ 12-iyul kuni Jizzaxga qaytadi. Shu kuni Jizzaxning eski shahar qismida to plangan xaloyiq farmonga bo ysunmaslikka, kurash boshlashga axd qiladi. ʻ ʻ Tuni bilan shahar aholisi bundan ogoh etiladi. Ertasi kuni – 13-iyulda erta tongda Jizzax ahli qo zg aladi. Damin kulol boshchiligida bir necha ming ʻ ʻ 26 Shuningdek, xorijiy tarixchilar ham Turkistonni Rossiya imperiyasining bir qismi sifatida o'rganib, urush davridagi kolonial siyosatni tahlil qilgan. Maqsad va vazifalari. Mazkur tadqiqotning asosiy maqsadi – Birinchi jahon urushining Turkiston o‘lkasiga ko'rsatgan ta’sirini har tomonlama tahlil qilishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan: 1. Birinchi jahon urushining umumiy sabablari va uning Turkiston o'lkasiga bo'lgan bilvosita ta'sirini o'rganish. 2. Turkistonning iqtisodiy resurs bazasi sifatida rolini va urush davridagi iqtisodiy o'zgarishlarni tahlil qilish. 3. Mardikorlik siyosati va 1916-yil qo‘zg‘oloni sabablari, kechishi va oqibatlarini yoritish. 4. Urush davrida madaniy va diniy hayotdagi o'zgarishlarni o'rganish. 5. Urushning mintaqa uchun tarixiy saboqlari va keyingi siyosiy jarayonlarga ta'sirini aniqlash. 4 harbiy kuchlari bilan qo‘zg‘olonchilar o‘rtasida ayovsiz janglar natijasida qurolsiz namoyishchilardan ko‘pchiligi o‘ldirildi va yarador qilindi. Ular orasida ayollar va bolalar ham bo‘lgani mustamlakachilarning beshafqat siyosatini yana bir bor fosh qildi. Yodda tuting! Podsho farmoniga muvofiq Turkiston o‘lkasining Sirdaryo viloyatidan 87 ming, Samarqanddan 38 ming, Farg‘onadan 50 ming kishini mardikorlikka yuborish belgilandi. Rossiya imperiyasining 1916-yildagi mardikorlikka olish to‘g‘risidagi farmoni Turkiston o‘lkasining barcha hududlariga yoyilib, unga qarshi chiqishlar mahalliy aholining milliy ozodlik harakatlariga aylanib ketdi 7 . Bular orasida Jizzaxda bo‘lib o‘tgan qo‘zg‘olon o‘lkada mustamlakachilar zulmidan ozod bo‘lish va bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash maydoniga aylandi. Jizzax aholisi, asosan, don mahsulotlari yetishtirish bilan shug‘ullanib, ularning yerlari imperiyaning markaziy hududlaridan ko‘chirib keltirilganlarga berib yuborilishi, soliqlarning ko‘payib borishi ularning ahvoli yomonlashishiga olib keldi. Aholining 19 yoshdan 43 yoshgacha bo‘lgan erkaklari front ortidagi ishlarga safarbar qilinishi butun o‘lkadagi kabi Jizzaxda ham jabr-zulm, adolatsizliklardan tobora keskinlashib borayotgan norozilik chiqishlari xalq qo‘zg‘oloniga aylanishiga olib keldi. Mardikorlikka olinadiganlarning tuzilgan ro‘yxatiga muvofiq Samarqand viloyatining Jizzax uyezdidan 11 ming kishi belgilandi. 1916-yil 3-iyulda farmon e’lon qilinishi bilan xalq orasida norozilik boshlanib ketdi. 5-iyulda dastlabki g‘alayonlar boshlandi. Bunda aholi farmonning bekor qilinishini, ro‘yxat tuzishni to‘xtatishni talab qiladi. Jizzax qo‘zg‘oloniga Nazirxo‘ja eshon va Abdurahmon jevachilar rahbarlik qilishgan. Jizzax aholisi mardikorlikka qarshi ommaviy qo‘zg‘olon ko‘tarish maqsadida boshqa shaharlarga, jumladan, Toshkent, Samarqand va ko‘plab atrofdagi qishloqlarga o‘z vakillarini yubordi. 13-iyulda Jizzax shahrida Damin kulol boshchiligida hunarmandlar mardikorlikka olish bo‘yicha ro‘yxatni talab qilib qishloq 7 O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T. ”Sharq”, 2000. 19 boshchiligidagi harbiy kuchlarning yordamga kelishi qo‘zg‘olonchilarning mag‘lubiyatga uchrashini ta’minladi. Natijada qo‘zg‘olonchilar yengildi va chekinishga majbur bo‘ldi. Qo‘zg‘olon rahbarlari va faol ishtirokchilaridan Abdurahmon jevachi, Nazirxo‘ja eshon, aka-uka To‘raqul va Eshonqul To‘rabekovlar, Qosim hoji eshonlar qo‘lga olinib, o‘lim jazosiga hukm etildi. Mustamlakachi hukumatning jazo qo‘shini qo‘zg‘olonchilarni ayovsiz ravishda jazolashga kirishdi. Qo‘zg‘olon ko‘tarilgan qishloqlarga o‘t qo‘yildi. Uylar yondirildi. Ularning oila a’zolari ham jazoga tortildi. Bu jazodan qariyalar, ayollar, hatto yosh bolalar ham chetda qolmadi. Jizzaxga 26–27-iyulda yana qo‘shimcha jazo otryadlari yetib kelib, jazoni yanada kuchaytirdi. Qo‘zg‘olonchilardan 3 ming kishi hibsga olindi. Ularning boshliqlari o‘lim jazosiga, qolganlari qamoq va surgunga hukm qilindi. Mahalliy aholining qo‘zg‘olonda ishtirok etgani, qo‘zg‘olonchilarga xayrixoh bo‘lgani va ularni tutishda podsho hukumatiga yordam bermagani uchun o‘z uylaridan cho‘lga haydab yuborildi. Bu hujjatlarning o‘z tarixi bor. Uni bizga muallifning nabirasi — ToshDU dotsenti Dilbarxon To‘rabekova keltirib berdi. Davrlar kechishi bilan sahifalari sarg‘ayib ketgan uchta qo‘lyozma kitob. Oddiy katak daftarlarga bitilgan xotiralar jamlanib, karton bilan muqovalangan. Ayniqsa, uchinchi qo‘lyozmani varaqlab turib, odam dahshatga tushib ketadi 8 . Bunisiga muallif Jizzax qo‘zg‘oloni haqida yozmoqchi bo‘lgan asariga to‘plagan hujjatlar va o‘zi guvoh bo‘lgan voqealar xususidagi xotiralarini jamlagan. O‘sha qo‘zg‘olonning qanday o‘t olishiyu chor askarlari tomonidan qanchalik shafqatsizlik-la bostirilishi butun dahshati bilan yaqqol ko‘z oldingizga keladi-qo‘yadi. Endi muallif Mamadiyor Allayorov haqida. U Sovet hukumatini o‘rnatish va mustahkamlashga sidqidildan xizmat qilish davomida dunyoqarashi o‘zgarib borgan va mana shu o‘zlari jon fido etib kurashgan hukumat qo‘lida qatl etilganlardan bittasi. Uning qisqacha tarjimayi holi bunday: 1896-yilning 30- martida Zominning Yom qishlog‘ida tug‘ilgan. Dastlab eski maktabda, so‘ng 8 O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999. 21 XULOSA Birinchi jahon urushi Turkiston uchun ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy jihatdan murakkab davr bo'ldi. Urush davrida Rossiya imperiyasi mintaqani xomashyo manbai sifatida foydalanib, aholini iqtisodiy jihatdan yanada zaiflashtirdi. Mardikorlik siyosati va majburiy ish kuchi xalq orasida noroziliklarni keltirib chiqardi, bu esa 1916-yil qo'zg'oloni kabi katta voqealarga olib keldi. Bu qo'zg'olon nafaqat mahalliy xalqning mustamlakachilikka qarshi noroziligi, balki ularning o'z erkinligi uchun olib borgan kurashi sifatida tarixda muhim o'rin tutadi. Urush davridagi iqtisodiy inqiroz va madaniy hayotdagi o'zgarishlar ham Turkiston jamiyatini chuqur ta'sirga duchor etdi. Mahalliy xalqning diniy va madaniy qadriyatlari bosim ostida bo'lsa-da, ularning o'zligini saqlab qolish yo'lidagi harakatlari keyinchalik mustaqillik uchun olib borilgan kurashlar uchun asos yaratdi. Bundan tashqari, Birinchi jahon urushi Turkiston aholisining Rossiya imperiyasiga bo‘lgan munosabatini tubdan o'zgartirdi. Urush davridagi zulm va ijtimoiy adolatsizliklar, mintaqada milliy ongning kuchayishiga va mustaqillikka intilish jarayonlariga turtki berdi. 1916-yil qo'zg'oloni faqat qisqa muddatli qarshilik bo'lib qolmadi, balki keyinchalik 1917-yil fevral va oktabr inqiloblari natijasida yuzaga kelgan siyosiy imkoniyatlardan foydalanishga yo'l ochdi. Urushning saboqlari va uning Turkiston jamiyatiga ta'siri bugungi kunda ham dolzarb ahamiyatga ega. U, nafaqat tarixiy xotira sifatida, balki mustaqil davlat qurilishida, milliy birdamlikni mustahkamlashda ham muhim omil hisoblanadi. Shu sababli, Birinchi jahon urushi voqealarini chuqur tahlil qilish va ulardan tegishli xulosa chiqarish, zamonaviy tarixshunoslikning asosiy vazifalaridan biridir. 31 topgan Samarqand viloyatining Dahbed qishlog‘ida qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Bir necha ming kishi qatnashgan bu qo‘zg‘olonga mulla Usmon Abdurasulov, Gadoy Abduqodirov, Xolmo‘min Xolmurodov, Azizqul Murodov, Muxtor Xafizov singari xalq fidoyilari boshchilik qildilar. Qo‘zg‘olonchilar bo‘lim boshqaruvchisining mirzasi Qobulovni o‘ldirdilar. Qo‘zg‘olon qatnashchilaridan Usmon Abdurasulov boshchiligida 30 kishi hibsga olindi va turmaga tashlandi. Qo‘zg‘olonning asosiy markazi Jizzax shahri va uezdi edi. Qo‘zg‘olon ko‘targan Jizzax xalqi chor ma’murlarining kamsituvchilikdan iborat mustamlakachilik siyosatiga qarshi kurashga otlandilar. Podsho farmoniga ko‘ra Jizzax viloyati bo‘yicha 10531 kishi mardikorlikka safarbar etilishi kerak edi. Ammo podshoning safarbarlik tadbirlari mehnatkash xalq tomonidan qo‘llab-quvvatlanmadi, aksincha ommaning qahru-g‘azabi kuchayib, ommaviy qo‘zg‘olonga aylanib ketdi. Bu qo‘zg‘olon davomida o‘zining butun qalbi-vujudini mehnatkash xalq baxtiga baxshida etgan haqiqiy qahramonlar yetishib chiqdilar. Jizzax qo‘zg‘olonining chor Rossiyasining milliy mustamlakachilik zulmiga qarshi umumxalq qo‘zg‘oloni ekanligini tasdiqlaydigan adolatli qarashlari 1916 yildagi boshqa rasmiy xujjatlarda ham tan olingan. Jumladan, chor hukumat tomonidan qo‘zg‘olonchilarni jazolash uchun tuzilgan favqulodda sud aybnomalarining birida Jizzax volostidagi qo‘zg‘olon xalq xarakati ekanligi e’tirof etilgan. Ana shu aybnomada bayon qilinganidek 12-13 iyul kunlari Jizzax uezdi Yom volosti aholisi qo‘zg‘alib, otliq va yayov bo‘lib, mustamlaka ma’murlari, volost boshqaruvchisi va oqsoqollarga qarshi shiddatli hujum boshladi. Qirq qishlog‘ida Karim Orziqulov boshliq olomon ellikboshilardan Norcha va Qulbeklarni o‘ldirishdi. Qo‘zg‘olonchilarni Turdibek Xudoynazarov boshchiligidagi 500 kishilik yana bir guruxi Chuqurtoqqishloq oqsoqoli Mulla Mahkamboy Mulla Ro‘ziqulovni toshbo‘ron qilib o‘ldirdi. Zomin pristavi Sobolev qurolli qo‘zg‘olon soqchilar va tarjimoni bilan Yom volostiga kelib qo‘zg‘olon tashabbuschilaridan yetti kishini, shu jumladan Karim Orziqulov bilan Turdibek Xudoynazarovni qo‘lga tushirib Zominga jo‘nadi. Lekin ular yo‘lda 800 kishilik 8 I BOB. TURKISTON O‘LKASINING IJTIMOIY-IQTISODIY HOLATI URUSH DAVRIDA 1.1. Mardikorlik siyosati va uning mahalliy aholiga ta’siri. 1910-1914 yillarda Turkiston o‘lkasida milliy o‘zlikni anglash jarayoni kuchaydi. Mustamlaka ma’muriyati idoralari 1911 yilda Farg‘ona viloyatida “idora tartiblariga va jamoat osoyishtaligiga qarshi kurashdan guvohlik beruvchi” 833 ta, 1913 yilda 1220 ta “jinoiy ish” qayd qilganlar. 1914 yil yozida Rossiya imperiyasi birinchi jahon urushiga qo‘shildi. Bu urush butun Rossiya imperiyasi, shuningdek, Turkiston o‘lkasi aholisining ham ahvolini og‘irlashtirdi. 1914 yil 26 iyulda Turkiston o‘lkasi “favqulodda muhofaza holatida” deb e’lon qilinib, mirshablik nazorati kuchaytirildi. Har qanday tashviqot, targ‘ibot ta’qiqlanib, tartib buzganlarga Maxsus qo‘mita tomonidan 500 rublgacha jarima solish, yo o‘n oy muddatga qamash huquqi berildi 1 . Ammo bunga qaramay yangidan paydo bo‘lgan sotsial-demokratlar va eserlar tashkilotlarining yashirin faoliyati davom etib, korxonalarda ish tashlashlar to‘xtamadi. Mavjud tuzumdan norzilik o‘zbek ishchi, hunarmandlari o‘rtasida ham kuchaydi. Xozirgi O‘zbekiston hududida joylashgan 425 sanoat korxonasidan 220 tasi paxta tozalash, 76 tasi ko‘n-teri tayyorlash, 32 tasi pilla quritish zavodlari bo‘lib, ularda 18 ming ishchi kuniga 12-14 soatdan og‘ir sharoitda mehnat qilgan. Temir yo‘l ishchilari safida tub millat vakillari 4,5-5 mingni tashkil qilgan. Ayniqsa, hunarmandlarning ahvoli nihoyatda og‘irlashgan edi. Rus sanoati mollarining raqobati ularni xonavayron qilib, ko‘pchiligini oxiri ishchilar safiga olib borib qo‘shgan. O‘lkadagi hunarmandlar soni 100 mingdan oshiq edi. Urush o‘lkaning qoloq qishloq xo‘jaligiga asoslangan iqtisodiyotiga ham katta zarar yetkazdi. Natijada o‘lka aholisining 90 foizini tashkil etgan dehqon va chorvadorlarning ahvoli ham mushkullashdi. 1916 yilda paxta ekin maydoni ham, 1 Karimov I. Milliy mafkura - mamlakat kelajagi poydevori. “Xalq so`zi” gazetasi, 7 aprel, 2000 yil. 5 qo‘zg‘olonchilarning xujumiga duch keldi. Yom volostidagi singari qo‘zg‘olon harakatlari Yangi Qo‘rg‘on, Zomin va boshqa volostlarda ham bo‘lgan. Mana shunday eng og‘ir va hal qiluvchi damlarda mahalliy hokimiyat vakillari mustamlakachi chor ma’murlariga yordam berganlar va o‘z millatlarining manfaatlariga hiyonat qilganlar. Buni quyidagi dalil yorqin ifoda etadi. Jizzax shaxri mehnatkashlarining qo‘zg‘olonlaridan tashvishga tushgan Jizzax uezdi hokimi Rukin Eski shahar aholisining bir qismini katta machitga to‘plab, agar ular hukumatga qarshilik ko‘rsatsa, hammaning mol-mulki musodara qilinib, uylari yakson qilinajagini aytgan. Mahalliy ma’muriyat vakillari Akrom to‘ra, Muhtorxon to‘ra, Abdusamad Mahsum va boshqalar uezd boshlig‘iga ta’zim qilib, podsho farmonini to‘la ma’qullab, uni shubhasiz bajarish va xalq harakatini bostirishda chor ma’murlariga yordam ko‘rsatishga va’da berishdi. Mustamlakachi va mahalliy ma’murlarning o‘zaro til biriktirib xalq ommasiga nisbatan ishlatgan zo‘ravonlik, do‘q-po‘pisa siyosati mexnatkashlarning nafrat va nadomatini yanada battar oshirdi. Mexnatkash xalq milliy zulm va zo‘rlikka qarshi yoppasiga qo‘zg‘olonga ko‘tarildi. Qo‘zg‘olonni bostirish uchun uezd hokimining yordamchisi polkovnik Avansev o‘z qo‘shini bilan yetib keldi. Olomon Avansev otryadini qurshab olmoqchi bo‘ldi. Ammo ketmon, belkurak, tayoq va toshlar bilan qurollangan qo‘zg‘olonchilar harbiy qismning yalpi o‘q uzishiga bardosh berolmadi. Qo‘zg‘olonchilardan 11kishi halok bo‘ldi. Jizzax qo‘zg‘oloni chor ma’murlari va mahalliy hokim to‘ralarni vahimaga soldi. Ular qo‘zg‘olonni qonga belash va bostirish maqsadida Toshkentdan yordam so‘radilar. Toshkentdan to‘plar va pulemyotlar bilan qurollangan otryad Jizzaxga yetib kelgach, qo‘zg‘olon shafqatsizlarcha bostirildi. Jizzaxning eski shahar qismiga harbiylar o‘t qo‘yib, yer bilan yakson qildi, yoshu-qari otib, chopib tashlandi. Shahar aholisi qishloq va ovullar tomon qochdilar. Harbiylar qishloq va 9 kishidan iborat olomon mardikorlikka ro yxat tuzgan ellikboshi Mirzayorʻ Xudoyorni jazolaydi. Shu yerda qo zg olonchilar safi kengayib, Jizzaxni ʻ ʻ bosqinchilardan ozod qilib, mustaqil beklik tuzish rejasi ilgari suriladi. Nazir Hoji eshon Jizzax beki deb e lon qilinadi. Eng oddiy qurollar – ketmon, kaltak, ʼ pichoq, to qmoqlar bilan qurollangan xaloyiq Jizzaxning yangi shahar qismiga ʻ yo l oladi. Bundan xabar topgan uyezd boshlig i polkovnik Rukin o z ʻ ʻ ʻ yordamchilari bilan g alayonchilar qarshisidan chiqib, ularni aldab, ʻ tinchitmoqchi bo ladi. Biroq, g alayonchilar unga ishonmay, yonidagi sheriklari ʻ ʻ bilan qo shib jazolaydilar, qurollarini tortib oladilar. Bu orada yetib kelgan ʻ polkovnik Afanasyev boshliq harbiy kuchlar ham qo zg olonchilarni qaytara ʻ ʻ olmadi. O zaro to qnashuvdan so ng g alayonchilar bir necha o n kishini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yo qotib chekindilar va shaharning eski qismida g alayonga tayyorgarlik ʻ ʻ boshlandi, atrof qishloqlarga choparlar yuborildi. Temirchilar qurolaslaha tayyorlashga kirishdilar. Toshkentdan Abdurahmon jevachining oldiga vakil kelib, „Siz Jizzaxda odamlarni kurashga boshlang, biz Toshkentdan temir yo lni ʻ qirqamiz, rus askarlari kelolmaydi, hamma yoqni egallaymiz“, deb ogohlantirgan. Toshkent temir yo lga hujum qilish imkoni bo lmagan, chunki bu yerda ʻ ʻ harbiy qismlar tayyor turardi. Biroq Jizzaxda bu ish juda epchillik bilan amalga oshirilgan. Qo zg olonchilar 13-iyul kuni temir yo l styalariga, ko priklarga ʻ ʻ ʻ ʻ hujum qilib, yakson qilganlar, telegraf simlarini uzib tashlaganlar. Ular aloqa vositalarini yakson etib, hukumatga yordam kuchi yuborishga imkon bermaslikka uringanlar, natijada 65 km masofadagi temir yo l buzib tashlangan. ʻ Lomakino, Kuropatkino, Obruchevo, Rostovsevo st-yalari yakson etilgan. O sha ʻ kuniyoq Nazir Hoji eshon bir necha kishi bilan Bog donga, Abdurahmon ʻ jevachinikiga yetib keladi, uning uyida bo lib o tgan kengashda Jizzaxni ʻ ʻ Rossiyadan ajratib olish, mustaqil beklik tashkil etishga qat iy kelishiladi. 21- ʼ 27 Zominda rus maktabida o‘qigan. 1916-yilda mardikorlikka olingan. 1917-yilda yurtiga qaytgach, o‘qituvchilik qiladi. 1919-yilda partiyaga o‘tadi. 1923-yilda Jizzax shahar firqa qo‘mitasida targ‘ibot-tashviqot bo‘limi mudiri bo‘lib ishlaydi. Shahar ijroiya qo‘mitasi raisi lavozimiga ko‘tariladi. 1924-yilda viloyat firqa qo‘mitasi O‘ratepadagi «bosmachilik»ni tugatishga vakil qilib yuboradi. 1925-yilda chaqirib olinib, «Qo‘shchi» soyuzining viloyat qo‘mitasi raisi qilib tayinlanadi. Qeyinroq firqa topshirig‘i bilan Turkmanistonda ishlaydi. 1923- yilda Turkiston KP MQ tomonidan O‘ratepa viloyat ijroiya qo‘mitasi ma’muriy bo‘limi mudiri etib tayinlanadi. So‘ng shahar xalq sudi raisi bo‘lib ishlaydi. 1923-yilning martida Tojikistonning Qo‘rg‘ontepa viloyati firqa kotibi, shu yilning sentyabridan Tojikiston Oliy sudi a’zosi bo‘lgan. 1929-yili O‘zKP MQ M. Allayorovni chaqirib oladi va Samarqand okrug sudi a’zosi qilib tayinlaydi. 1930-yildan shahar oqlovchilari kollegiyasida xizmat qila boshlaydi. Ommaviy qatag‘onlarga tayyorgarlik ko‘rilayotgan 1935-yilda u oqlovchilarning jumhuriyat kollegiyasida xizmat qilar edi. Uni o‘sha yillari firqada o‘tkazilgan «tozalash»da «yot unsur» sifatida firqadan chiqaradilar. 1938-yilning 27-iyulida esa aksilinqilobiy «Milliy ittihod»ning a’zosi sifatida qamoqqa olinadi. M. Allayorovning «aybi» shundan iborat ediki, u Turkistonni ozod, mustaqil ko‘rishni orzu qildi. Yurtdoshlarini ma’rifatga, madaniyatga undadi. U o‘zbek xalqini ko‘hna tarixga, boy madaniyatga ega, uzoq asrlar davomida o‘z aqli, barhayot an’analari bilan yashab kelgan va bundan keyin ham yashay oladi, deb hisoblaydi. Bir millatning ikkinchisi yerini bosib olib, moddiy boyliklarini talon- toroj etilishini, ma’naviyatini oyoqosti qilinishini eng katta adolatsizlik deb bildi. To‘g‘ri, M. Allayorov jadidchilik harakatining katta bir vakili emas. Ammo u bu harakatning g‘oya va maqsadi bilan tanish, unga xayrixoh kishilardan edi II BOB. URUSH DAVRIDA TURKISTON XALQINING NOROZILIKLARI 22 iyul kuni Jizzaxdan 12 chaqirim narida Kli (xalq orasida „Kuya boshi“) degan joyda to planishga qaror qilinadi. To raqul To rabekov Sangzor beki deb e lonʻ ʻ ʻ ʼ qilinadi. Sangzor aholisi Jizzax qo zg olonchilarini qo llab-quvvatlashga ahd ʻ ʻ ʻ qiladi. Zominda ham shunday g alayonlar boshlanib, Qosimhoji eshonbek deb ʻ e lon qilinadi. Abdurahmon jevachi, Nazir Hojilar atrof qishloq, ovullarga ʼ choparlar yuborib, o zlari ham borib xalqni kurashga chorlaydilar. Abdurahmon ʻ jevachi Buxoro amiriga maktub orqali murojaat etib, yordam so raydi, biroq ʻ maktub mirshablar qo liga tushib qoladi. Rabot, Bog don, Xayrobod, Forish, ʻ ʻ Sintob, Nurota dahalariga choparlar yuborilib, kurashga da vat etilgan. Nixoyat ʼ Jizzax yaqinidagi „Kuya boshi“ da 4 ming atrofida olomon to planadi. ʻ Shahardagi nonvoyxonalar uzluksiz ishlab, qo zg olonchilarga non yopib, ʻ ʻ aravalarda tashib keltiriladi. Xaloyiq imkon darajasida ketmon, lo m, oz ʻ bo lsada miltiq bilan qurollanadi. ʻ Yuz berayotgan voqealar hukumatni sarosimaga solib qo yadi. 18-iyul ʻ kuni Turkistonda harbiy holat e lon qilinadi. 15-iyul kuniyoq Jizzaxga ʼ polkovnik Ivanov boshchiligidagi jazo otryadi yuboriladi. Butun uyezdga polkovnik Ivanov tayyorlagan e lonlar tarqatiladi. Unda barcha qo zg olonchilar ʼ ʻ ʻ qirib tashlanishi, ularning mol-mulki xazinaga (davlat ixtiyoriga) o tkazilishi ʻ ta kidlanadi. ʼ Mustabid hukumat uyezdga 13 ta rota soldat, 2 ta artilleriya qismi, kazak otryadlari, sapyorlar qismi yuboradi. Jazo otryadi shafqatsizlik bilan deyarli qurolsiz bo lgan qo zg olonchilarga qarshi jangga kirishadi. Qo zg olonchilar ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ „Yo qolsin oq podshox“, deb hayqirib, kurashga kirishadilar. Bu voqealar ʻ shohidi O zbekiston yozuvchisi Nazir Safarovning ta kidlashicha, Jizzax sh. 1,5 ʻ ʼ kun qo zg olonchilar qo lida bo lgan. ʻ ʻ ʻ ʻ 28 KIRISH Birinchi jahon urushi insoniyat tarixida eng katta halokat va o'zgarishlarni keltirib chiqargan voqealardan biri hisoblanadi. Bu urush nafaqat global miqyosdagi davlatlar o'rtasidagi kuchlar muvozanatini o'zgartirdi, balki mustamlakachilik tizimi ostida bo'lgan hududlar hayotiga ham bevosita ta'sir ko'rsatdi. Ana shunday hududlardan biri – Turkiston, Rossiya imperiyasining muhim kolonial mintaqasi edi. Urush davrida Turkiston o‘lkasi nafaqat iqtisodiy resurs manbai sifatida qaraldi, balki uning xalqi mardikorlik kabi og‘ir majburiyatlarga tortildi. Shu sababli, Birinchi jahon urushining Turkiston ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy hayotiga ta’siri tarixchilar va tadqiqotchilar tomonidan katta qiziqish bilan o'rganib kelinmoqda. Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda Birinchi jahon urushining oqibatlarini tahlil qilish nafaqat tarixiy xotirani tiklashda, balki zamonaviy geosiyosiy jarayonlarni tushunishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Turkiston o'lkasi uchun ushbu urush davri mustamlakachilik zulmi va xalq noroziliklari oshgan davr bo‘lib, 1916-yil qo‘zg‘oloni bunga yaqqol misoldir. Urushning mintaqa aholisiga salbiy ta'siri, ijtimoiy inqiroz va iqtisodiy tanazzul bugungi kun uchun ham muhim saboqlarni taqdim etadi. Ushbu mavzuni o‘rganish orqali biz mustamlakachilik davrining murakkab jihatlarini yanada chuqurroq tushunishimiz mumkin. O'rganilish tarixi. Birinchi jahon urushining Turkistonga ta'siri haqida bir qator mahalliy va xorijiy olimlar tadqiqotlar olib borgan. Sovet davrida bu mavzu, asosan, ideologik nuqtayi nazardan o'rganilib, mahalliy aholining harakati faqat “reaktsion” xarakterda yoritilgan. Mustaqillikdan so'ng esa mavzuga yangi, xolisona yondashuvlar paydo bo'ldi. Ayniqsa, 1916-yil qo'zg'oloni, mardikorlik siyosati va iqtisodiy inqiroz masalalari bo‘yicha qimmatli tadqiqotlar e‘lon qilindi. 3 o‘t ichida qolib kabob bo‘ldilar. O‘qqa uchib va olovg‘a (qolib) o‘lganlar benihoya edi. Inson gavdalari ko‘chalarda xor bo‘lib yotar(di). Olov o‘n kunlar yonib turdi. Musulmonlarni kuni qaro bo‘ldi. Tog‘larg‘a qochib chiqqan kishilarni ko‘bi ochlikdan o‘ldi… Ota o‘g‘ulga, qiz onag‘a boqmadi. Har kim o‘z dardig‘a yig‘ladilar. Saldatlar hanuz tog‘lardagi begunohlarni tutib, zavq bilan o‘ldurmoqda. Ba’zi chiroyli xotin-qizlarni kamandirlar tog‘larda bir necha hafta zo‘rlab olib yurdilar… Zominda rus qoni to‘kulgani uchun 600 desat yer podsholiq qilindi 9 . Qo‘qandboyg‘a ruslarni asrab qolgani uchun bo‘lisliq in’om qilindi va mundan boshqa bir quloch tashakkurnoma bilan bir «vintovka» miltiq ham podsho nomidan «padarka» qilindi…» Keyingi yillarda tariximiz yuzidan pardalar olina boshlagach, goh u-goh bu mintaqada o‘tmishda yuz bergan xunrezliklardan ogoh bo‘lmoqdamiz. U haqda bizga noma’lum yangi-yangi hujjatlar dunyo yuzini qo‘rmoqda. Yuqoridagi xotiralar ham shularning bittasidir. Adolatsizlik qachon, qayerda va kim tomonidan yuz bermasin, fe’li sajiyasi bir xil — zo‘rning ojizni oyoqosti qilmog‘idir. Va u hamisha haqsizlik bilan yondosh yuradi. 1916 yil ham bundan mustasno emas. Sovet tarix fani xolis baholashi mumkin bo‘lmagan bu qo‘zg‘olon, birinchidan, o‘zbek xalqinnng qadim erkparvar ruhini uyg‘otgan omillardan biri bo‘lsa, ikkinchidan, harbiy kuchlarining ma’lum qismini band etish, hukumatga katta tashvish orttirish orqali Jahon urushining borishiga muayyan ta’sir ko‘rsatdi. Zaki Validiy qayd etganidek, chorizmning Sharqqa siljishini, Janubning issiq dengizlariga, Hindu Eronga bo‘lgan so‘ngsiz ishtahasini pasaytirdi. Binobarin, 1916 yilgi ‘Turkiston qo‘zg‘olonining har bir sahifasi tarix uchun qadrlidir. Birinchi jahon urushida Rossiya Germaniya va Turkiyaga qarshi kurashida o zining no noqligi, uquvsizligi tufayli o rinsizʻ ʻ ʻ qurbonlar berib, Rossiyaning urushga taraddudi puxta bo lmaganini ko rsatdi. ʻ ʻ Rus qo mondonligi urush og irligini mustamlakalar yelkasiga ortib, ularni ʻ ʻ ayovsiz ezish siyosatiga o tdi. Imperator Nikolay II 1916-yil 25-iyunda ʻ 9 1O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999. 24 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR FAKULTETI O‘ZBEKISTON TARIXI FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Birinchi Jahon urushining Turkiston o’lkasiga ta’siri Bajardi: Madina Ilmiy rahbar: Matyokubov Xamdam 2024-yil 1 vazir A.N.Kuropatkin ham tushungan edi. U vazir yordamchisi general Frolovga Rossiyada ikki yildan beri davom etib, nihoyasi ko‘rinmagan bu tadbirni, ya’ni urushga 19-43 yoshli aholini safarbar qilish masalasi hal bo‘lmagan holda uni chekka o‘lkalarga tadbiq etish noo‘rinligini ko‘rsatgan edi. Farmonga ko‘ra Sirdaryo viloyati zimmasiga 87 ming, Samarqandga 88 ming, Farg‘onaga 50 ming mardikor yuborish vazifasi yuklatildi. Podshoning o‘sha farmoni haqidagi bu shum habar yashin tezligida butun Turkiston o‘lkasiga tarqaldi va azob-uqubatlardan alamzada Turkiston mehnatkashlarini larzaga soldi. Chunki mardikorlikka faqat kambag‘allarning farzandlarini olish rejalashtirilgan edi. Mardikorlik ro‘yxatlarini tuzish volost boshqaruvchilari, oqsoqollar va ellikboshilarga yuklatilgan edi. Ular bundan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalandilar. Mahalliy ma’murlar katta pora evaziga boy va amaldorning arzandalarini safarbarlikdan qoldirar, ko‘proq kambag‘al oilalarning farzandlarini ro‘yhatga qo‘shib qo‘yar edilar. Bundan tashqari mustamlakachi ma’murlar ijozati bilan boylar va amaldorlar o‘z o‘g‘illari o‘rniga mardikorlikka boshqa kishilarni yollashlari ham mumkin edi. Bunday nohaqlik, adolatsizlik va firibgarlik busiz ham nochor xayot kechirayotgan xalq ommasining sabr-kosasini toshirib yubordi, ular bosh ko‘tarishga majbur bo‘ldilar 2 . Shu tariqa Turkistonda tarixda Jizzax qo‘zg‘oloni nomi bilan ma’lum bo‘lgan umumxalq qo‘zg‘oloni sodir bo‘ldi. Dastlab qo‘zg‘olon Samarqand viloyatining Xo‘jand shahrida 1916 yil 4 iyulda boshlandi. Bu yerda to‘plangan 6- 7 ming kishilik olomon politsiya idorasini qurshab oldi va mardikorlikka bormasliklarini izhor qildi. Qo‘zg‘olonchilarning oldingi saflarida Abdumadaminov, Dadaboy Masharipov, Yaxyoxon Qori Olimxonov, Eshonxon Mirza O‘rinov kabi xalq vakillari bordilar. Qo‘zg‘olonchilar safida ayollar va bolalar ham bor edi. Politsiya qo‘zg‘olonchilarni o‘qqa tutdi. Uch kishi o‘ldirildi, to‘rt kishi yarador qilindi. Bu habar tez orada butun Samarqand viloyatiga va boshqa xududlarga ham tarqab ketdi. Jumladan 7 iyulda Xo‘jand voqeasidan habar 2 Karimov I. Milliy mafkura - mamlakat kelajagi poydevori. “Xalq so`zi” gazetasi, 7 aprel, 2000 yil. 7 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I. Milliy mafkura - mamlakat kelajagi poydevori. “Xalq so`zi” gazetasi, 7 aprel, 2000 yil. 2. Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, T.”Sharq”, 1998. 3. Karimov I. “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz” “Ishonch” gazetasi, 25 yanvar 2000 yil. 4. O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T. ”Sharq”, 2000. 5. O`zbekiston tarixi (1-qism), T.”Universitet”, 1997. 6. O`zbekiston tarixi (talabalar uchun qisqacha Ma`ruzalar matni), T., “Universitet”, 1999. 7. www.ziyonet.uz 8. www.pedagog.uz 32 sovurdilar. Ana shu tariqa Bog‘don qo‘zg‘oloni chor ma’murlari tomonidan ayovsizlarcha shafqatsizlik bilan bostirildi. Qo‘zg‘olon ishtirokchilarining ko‘pchiligi osib o‘ldirildi, qamoqqa olindi, otib tashlandi va Sibirga surgun qilindi. Qo‘zg‘olonnning rahbari Abdurahmon Jevachi sud qilinib Jizzaxning Quturbuloq mavzesida osib o‘ldirilgan. Qo‘zg‘olon qatnashchilaridan ko‘pchiligi o‘n yil muddat bilan Sibirga surgun qilindi. Jizzax bilan bir vaqtning o‘zida Kattaqo‘rg‘on shahar va uezdida ham xalq qo‘zg‘olon ko‘tarib ko‘chalarga chiqqan edi. Kattaqo‘rg‘on uezdining Mingariq volosti aholisi 18-19 iyul kunlari qo‘zg‘olon qilib oqsoqollarning uylariga o‘t qo‘ydilar. Qo‘zg‘olonning keng tus olayotganligidan tahlikaga tushgan uezd hokimi N.M. Ross viloyat harbiy gubernatoriga 22 iyulda yuborgan xabarnomasida, Kattaqo‘rg‘on volostidagi O‘zbekkent va Arabxona qishloqlarida qo‘zg‘olon ko‘targan olomon qozining uyiga hujum qilib, uni o‘ldirgani to‘g‘risida ma’lumot beradi. Tobora keng quloch yozayotgan g‘alayonning oldini olish uchun N.M.Ross «jinoyatchilarni» qidirib topgandan ko‘ra, ularning uylariga yalpisiga o‘t qo‘ygan ma’qul deydi. 1916 yilgi xalq harakatlari Farg‘ona viloyatining beshta uezdiga; Andijon, Qo‘qon, Namangan, Skobelev (Farg‘ona) va O‘sh uezdlariga yoyildi. Rasmiy hujjatlarga ko‘ra Farg‘ona viloyatida kamida 107 joyda, Samarqand viloyatida 25 joyida, Sirdaryo viloyatida 20 joyida qo‘zg‘olon va g‘alayonlar bo‘lib o‘tganligi qayd etilgan. 1916 yilning iyul o‘rtalarida bo‘lib o‘tgan Marg‘ilon qo‘zg‘olonida 25 mingdan ortiq xalq qatnashdi 4 . Ularning aksariyati kambag‘al dehqonlar, kosib va hunarmandlardan iborat bo‘lib, ular tengsizlik va haqsizlikka qarshi kurashga chiqqan edilar. Biroq mahalliy hukumat ma’murlari harbiy qo‘shinlar yordami bilan bu qo‘zg‘olonni bostirishga erishdi. Qo‘zg‘olonchilardan 63 kishi katorgaga va surgunga jo‘natildi. Bular orasida Nurmuhammad Ma’zumov, Tojiboy Miraliev, Layliboy Qosimboev, Shermuhammad Habibullaev, Qodirjon Mamasodiqxo‘jaev, Kamoliddin Xolliev va boshqalar bor edi. 4 Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, T.”Sharq”, 1998. 12 1.2 Iqtisodiy inqiroz va qashshoqlik. Jizzax shaxrida boshlangan qo‘zg‘olon tez orada shahar atrofidagi Bog‘don, Zomin, Sangzor, Yangiqo‘rg‘on, Yom, Ravot, Qoratosh, Usmat va boshqa volostlarga ham yoyilib ketdi. Qo‘zg‘olonchilar son jixatdan kun sayin ko‘payib bordi. 14-17 iyul kunlari Bog‘don mintaqasidagi bekliklarga ishonchli vakillar jo‘natildi. Natijada Forish, Narvon, Majrum va boshqa bekliklarning vatanparvarlari ham oyoqqa turdilar. Bu yurishga Ilonchi, To‘qay, Anamuna, Yomchi qishloqlarining mingboshisi Jaynoq Abdurasulov boshchiligida qurollangan 200 otliq dovyurak yigitlar ham kelib qo‘shildilar. Jizzax tomon yurgan qo‘zg‘olonchilar Abdurahmon Jevachi o‘zining yetti o‘g‘li - Norbek, Doston, Islom, Qorabek, Dovil, Sorabeklar bilan birga bosh bo‘lib bordi. Bog‘donlik qo‘zg‘olonchilar yetib kelganga qadar chor qo‘shinlari Jizzaxdagi qo‘zg‘olonni bostirib bo‘lgan edi. Shunga qaramasdan Abduraxmon Jevachi boshchiligidagi vatanparvarlar Qili arig‘i yonida podpolkovnik Afanasev boshchiligidagi rus qo‘shinlarini qurshovga oldilar. Natijada bosqinchi kuchlar qattiq otishmalarga chiday olmay shaharga chekindilar. Ana shunday paytda rus qo‘shinlariga Ivanov boshchiligida qo‘shimcha yordamchi kuchlar yetib keladi. Bu vaziyatni dushmanlar foydasiga o‘zgartirib yubordi. Qo‘zg‘olon shafqatsizlarcha bostirildi. Dushmanning qattiq ta’qibiga bardosh bera olmagan qo‘zg‘olonchilar Nurota tog‘lari, Samarqand, Buxoro va boshqa tomonlarga qochdilar. Jizzaxga yashirincha qochib kelgan Bog‘don pristavi Borilla jazo otryadiga boshchilik qiladi va qo‘zg‘olonchilardan shavqatsiz o‘ch oladi. Jazo otryadlari qishloqma-qishloq, ovulma-ovul, tog‘ va qirlar osha kezib yo‘l-yo‘lakay yoshu qari, erkak, ayol demasdan duch kelgan odamni otib, chopib o‘ldiradilar. Faqat 26-27 iyul kunlari Bog‘don muzofotining o‘zida sudsiz-tergovsiz 120 dan ziyod kishi otib tashlandi. Jazo otryadi Yangiqishloq, Mixin, Ilonchi, To‘qay, Yom, Ota, Yotoq, Nurak, Qoratosh, Anamuna, Sarimsoq, Sharilloq, Safarota, Mojirin va boshqa o‘nlab qishloq va ovullarga batamom o‘t qo‘yib kulini ko‘kka 11 2.1. 1916-yil qo‘zg‘oloni: sabablari, kechishi va oqibatlari «13 iyulda (gap 1916 yilgi Jizzax qo‘zg‘oloni haqida ketyapti — B. Q., S. X.) Yom, Zomin xalqi tayoq, o‘roq, qilich, miltiqlar bilan yarog‘lanib, bosqinchilarga qarshi otlandilar. Yom bo‘lisida to‘polonchilar boshlug‘i Qirq qishloqli Qarim degan kishi edi. To‘polonchilar hujum qilib, temir yo‘llarni(ng) ba’zi joyini buzdilar. Istansadagi imoratlarg‘a o‘t qo‘ydilar. Bu orada Zomin fristufi (pristavi. XDK izohi) 50 yashar Sobolev degan cholni qirg‘izlardan Qoraboy degan otib o‘ldurdi. Zominda mashhur Xolmuhammad degan boyni to‘polonchilar ko‘pkari qilib choptilar. Bo‘lak Zomin ma’murlari har tarafg‘a kettilar. 14 iyulda to‘polonchilar hammasi Zoming‘a yig‘ilib kelib, zominlik Qosimxo‘jani va qirg‘izlardan Doniyolbekni bek ko‘tardilar. 15 iyulda istansadan 10 dona askar kechasi Zoming‘a kirdi. To‘polonchilar bilan saldatlar o‘rtasida zo‘r urush bo‘ldi. O‘ndan ortiq kishi o‘ldi. Qazoq askarlardan 2 kishi o‘ldi. Oxiri saldatlar mag‘lub bo‘lib qochdilar. Kechalab istansag‘a borib, voqeani ulug‘larig‘a bildurdilar. Andin keyin 50 chog‘li saldat shitob bilan borib, Zominni po‘limo‘t va zambarak bilan yerga yakson qilmoqqa amr berildi. Qiyomat qoim boshlandi. To‘polonchilar toqat qilolmay, tog‘larga qochdilar. Alarni orqasidan xalq xotin, bola-chaqalari bilan poyi piyoda, qumursqadek toqqa yuzlandilar. Uyda anjomlari qolib ketdi. Mol-mulklarini olmoqqa fursat bo‘lmadi. Ba’zi uylarda ko‘rpa-yostuq to‘shalganicha qoldi. Bu vaqt 5—6 rus xotunlarini to‘polonchilardan asrab qolg‘on salla-to‘nlik, qo‘ng‘ur yuzli, labi qalinroq, qo‘lida oq yalov, rangi o‘chib, tusi qochqon holda Qo‘qandboy Normat o‘g‘li saldatlarg‘a ko‘rinish qildi. Rus xotunlarini to‘polondan saqlab qolg‘onini, podshoh uchun shahid bo‘lg‘on akasini (ng) go‘shti to‘polonchilar tomonidan burda-burda bo‘lganini arz qildi. Saldatlar andin juda rozi bo‘lib «saniki yaxshi adam» deyishdi. Saldatlar Qo‘qandboyni yo‘lboshchiligi bilan shoshilib Zominga oraladilar. Egasiz uylar talandi. Mazluma xotin-qizlar rahmsiz ravishda saldatlarg‘a ayog‘osti bo‘ldilar. Zominni saldatlar xo‘p talagandan keyin bir boshidan o‘t qo‘yildi. Uy ichida qolg‘on bir necha xotinlar qo‘ynida bolasi bilan 23 Mustamlaka ma’muriyati bergan ma’lumotlarga ko‘ra Farg‘ona viloyatining 17 joyida aholining harbiy qismlar bilan qonli to‘qnashuvi bo‘lib o‘tgan. 9 iyul kuni Andijonda ham odamlar qo‘zg‘aldi. Mahalliy amaldorlarni do‘pposlagan ulkan olomon eski shahardan yangisiga - Skobelev nomli katta ko‘cha orqali yo‘l oldi. Andijonliklar 1898 yildagi voqealarni unutmagan, intiqom o‘ti endi baralla alanga olgan edi. Ular Gultepa maydonida tumanboshi I.Brjezitskiy bilan uchrashishadi. U kazaklar va politsiyachilar qurshovida turib, olomonning talablarini eshitib, kazaklarga ularni o‘qqa tutishni buyuradi. Natijada uch kishi halok bo‘lib, 12 kishi yaralanadi. 9 iyul kuni Andijon shahrining ikkinchi qismida Gultepa maydonidagi isyonni bostirish chog‘ida alohida Ural kazak yuzligidan Kuntaev boshiga tosh tegib jarohat ko‘rdi, qo‘zg‘olonchilardan uch kishi o‘ldi, 8 kishi yarador bo‘ldi. Qo‘zg‘olon boshliqlaridan 22 kishi ushlandi, tergov organiga topshirildi. 10 iyulda Oltinko‘l bo‘lisiga qarashli Dalvarzin qishlog‘ida qo‘zg‘olonchilar bo‘lis boshlig‘i Mulla Xakimbek Mulla Ro‘zibekov va uning hamrohlarini o‘ldirdilar. Qo‘zg‘olon boshliqlaridan 32 kishi ushlanib qamoqxonaga topshirildi. 11 iyulda Maygir bo‘lisining Chuvama qishlog‘ida ko‘tarilgan qo‘zg‘olonda Chuvama ellikboshisi Qipchoqboy Boymirzaev o‘ldirildi. Qo‘zg‘olon rahabarlaridan 16 kishi hibsga olinib, tergovga berildi. 12 iyulda Baliqchi bo‘lisidagi Xolmurod-Qo‘rg‘oncha qishlog‘ida qishloq oqsoqoli Eson Ali Rahimqulov o‘ldirilib, qo‘zg‘olon tashkilotchilaridan 2 kishi qamoqqa olingan. Xuddi shunday qo‘zg‘olon Yorboshi bo‘lisidagi Bekobod qishlog‘ida, Sultonobod jabhasidagi So‘fiqishloq, Norin bo‘lisidagi Cho‘ja qishlog‘ida ham bo‘lib o‘tdi. Andijon tumanining Kapa, Hindimozor, Ko‘tarma, Elaton, Mirobod, Xo‘jaobod (Baliqchi bo‘lisidagi), O‘rmonbek qishloqlarida ham qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tdi. Qo‘zg‘olon qatnashchilaridan talaygina qismi hibsga olindi. Marg‘ilon bilan bir vaqtning o‘zida Namangan shahrida ham qo‘zg‘olon ko‘tarilgan. 11 iyulda Namangandagi Labbaytog‘a dahasidagi Kurashxona 13 maydoniga 1500 odam to‘plandi. Labbaytog‘a dahasining qozisi xalq qo‘zg‘oloni haqida darhol pristavga xabar yetkazdi. Pristav V.Dombrovskiy tish-tirnog‘igacha qurollangan harbiy qism bilan yetib keldi. Erkaklar, ayollar va bolalardan iborat olomon V.Dombrovskiydan mardikorlikka safarbarlik qiluvchi ro‘yhatni tuzishni to‘xtatishni talab qildi. G‘alayon kengayib ketishidan xabar topgan kapitan Rumyansev o‘z rotasi bilan yetib keldi. Bu ashaddiy millatchi kapitan dab- durustdan aholini o‘qqa tutishga buyruq berdi. Pristav Dombrovskiyning e’tirof etishicha, qo‘zg‘olonchilar qurolsiz va katta talofat berilishiga qaramay harbiy va politsiyachilar bilan qattiq olishgan. Ular politsiyaga xujum qilib, pristav Fedorovning to‘ppanchasini tortib olmoqchi bo‘lishgan, hatto qo‘zg‘olonchi Jamollidin Uvaysov bir politsiyachining qilichini tortib olgan. Namangan qo‘zg‘oloni qatnashchilaridan 84 kishi turli muddatlarda qamoq jazosiga hukm qilingan. Farg‘ona vodiysining 17 joyida bo‘lib o‘tgan to‘qnashuvlarda ikki tomondan ayniqsa, mahalliy aholi juda ko‘p qurbonlar bergan; 5 kishi o‘ldirilgan, 109 kishi yarador qilingan 5 . Yarador bo‘lganlardan keyinchalik yana 28 kishi vafot etgan. Ammo bu raqamlarning ataylab kamaytirib ko‘rsatilganligini keyinchalik mustamlaka ma’murlarning o‘zlari tan olishgan. Jumladan, Farg‘ona viloyati harbiy gubernatori, g‘alayonlarda o‘lgan va yarador bo‘lganlarning ko‘pchiligini aholi tez fursatda jang maydonidan olib ketganligi sabali aslida qancha talofat berilganligini bilish qiyin, deb yozgan edi. 11 iyulda Toshkentning Eski shahar qismida xalq harakati to‘lqini ko‘tarildi. To‘plangan olomon: «O‘lsak o‘lamiz lekin bolalarimizni bermaymiz!», «Zolim podshoning o‘zi o‘lsin!», «Qachongacha u bizni ezadi?» deb har tomondan baqirardi. Qo‘zg‘olonni bostirish uchun Kolesnikov boshchiligidagi jazo otryadi yetib keldi. Qo‘zg‘olon vaqtida polkovnik N.Ye.Kolesnikov bir necha martoba olomonni tinchlantirishga harakat qildi. Qo‘zg‘olonchilardan biri qo‘lida qilichi bilan N.Ye.Kolesnikovga tashlanganida u bu kishini to‘pponchadan otib o‘ldiradi. 5 1. Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, T.”Sharq”, 1998. 14 etildi. Ishchilardan Tojiboy Yunusxo‘jaev, G‘ulom Kamolov, Yo‘lchi Ibrohimov, Nizomiddin xo‘ja Zayniddin Xo‘jaev, kambag‘al dehqon Murodxo‘ja Mahmudali Xo‘jaev, Yoqub Murodjaboev va boshqalar uzoq muddatli surgun yoki qamoq jazosiga tortildi. Chor ma’muriyati jo‘natilishi kerak bo‘lgan 200470 kishi o‘rniga amalda 123 mingdan ortiq mardikorni safarbar qila oldi. Ulardan 101600 tachsi Rossiyaning g‘arbiy qismiga, 4000 kishi Sibirga, 7405 kishi Kavkazga yuborilgan. 10000dan ortiq kishi Turkiston o‘lkasining o‘zida ishlatilgan. Mardikorlar harbiy va sanoat korxonalarida, konlarda, temir yo‘llar qurilishida, o‘rmonlar va ayrim kapitalistlarning xo‘jaliklarida qattiq nazorat ostida betinim ishlatilganlar. Ular ochlikdan, ho‘rlikdan, mashaqqatli mehnatdan ko‘p aziyat chekdilar. Ko‘plari sovuq urishidan, turli kasalliklardan o‘lib ketdilar yoki bir umrga nogiron bo‘lib qoldilar. Imperator Nikolay II front ortidagi xizmatlar uchun aholining mardikorlikka olinishi to‘g‘risidagi farmoniga muvofiq Turkiston o‘lkasining Sirdaryo viloyatidan 87 ming, Samarqanddan 38 ming, Farg‘onadan 50 ming kishini mardikorlikka yuborish belgilandi. Belgilangan miqdorlar viloyatlar bo‘yicha aholi o‘rtasida taqsimlandi. Farg‘ona viloyatida belgilangan mardikorlarni to‘plash uchun viloyatdagi xonadonlarning har beshtasidan bir kishini olishga to‘g‘ri kelgan. Xalq bundan qattiq norozi bo‘lgan. Turkiston erkaklarining o‘z oilasini tashlab ketishi ularni ochlikka mahkum etdi. Ayniqsa, qishloq aholisining safarbar qilinishi qishloq xo‘jaligini inqirozga olib keldi. Mardikorlikka boradiganlarning ro‘yxatini tuzishda Turkiston mahalliy ma’muriyati vakillari adolatsizliklarga yo‘l qo‘ydi. Hatto oilada bir nechta erkak bo‘lishiga qaramasdan badavlat xonadon vakillari pora berib ro‘yxatga yozilmasdi. Lekin kambag‘al oilalarda garchi bitta erkak bo‘lsa ham ro‘yxatga kiritilardi. Bunday nohaqliklar keng xalq ommasi noroziligining kuchayishiga sabab bo‘ldi. Mahalliy aholi o‘rtasida mardikorlikka olishga qarshi keng 16
Купить