• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 1.6MB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Сентябрь 2024
Расширение docx
Категория Химия

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Bog’lanishning qutbliligi, dipol momentni aniqlash ion bog’ energiyasini hisoblash

1. CHNO tarkibli hamma ochiq zanjirli birikmalar struktura va elektron formulalarini yozing. Yechish. 1) Sian kislotasi Erkin holda va tuz holda uchraydi. 2) Izotsian kislota Efirlar holda uchraydi. 3) qaldiroq kislota Tuzlar holida uchraydi 4) Nitril oksidi 2. Metilnitrit, dimetilsulfoksid, dimetil efirning uch ftorli bor bilan hosil qilgan birikmasining struktura va elektron formulalarini yozing. Yechish. Metil nitrit Dimetilsulfoksid Dimetil efirining bor uchftorid bilan hosil qilgan birikmasi 3. Fenilizotsianatning ( , m =2,29) dipol momentiga nisbatan fanilizotiotsianatning ( , m =2,85) dipol momentining katta bo‘lishiga mumkin bo‘lgan sababini ayting. Yechish. Ma’lumki, birikmaning dipol momenti, ya’ni uning qutubligi qutublar orasidagi masofaga, hamda qutblar zaryadiga bog‘liq. Shu munosabat bilan fenilizotiotsianatdagi dipol momentning kattaligi – С = О bog‘ning uzunligiga nisbatan C=S bog‘ning uzunroq ekani bilan tushuntirish mumkin. Vodorod molekulasining hosil bo'lishi. Molekular orbitallarning afzalliklari. Valent bog'lanishlar usulidan molekular orbitallar usuli bir qancha afzalliklarga ega: — bu usul har qanday yadrolar sistemasi va elektronlar barqarorligini tushuntira oladi; — molekular orbitallar usuli molekulalarning va kompleks birikmalarning magnit va optik xossalarini to‘g‘ri tushunturadi; — molekuladagi har bir elektronning holatini baholash imkoniyatini beradi. [ 1 ; 211- 212 b ] Kovalent bog’lanish ham o’z navbatida ikki turga bo’linadi:qutbsiz va qutbli bog’lanish Qutbsiz kovalent bog‘lanish. Elektrmanfiyliklari bir xil bo‘lgan atomlar o‘zaro ta’sirlashganida kovalent qutbsiz bog‘lanishli molekulalar hosil bo‘ladi. Bunday bog‘lanish H2 , F2 , Cl2 , O2 , N2 kabi oddiy moddalarning molekulalarida bo‘ladi. Bu gazlarda kimyoviy bog‘lanishlar umumiy elektron juftlar vositasida, ya’ni muvofiq elektron bulutlarning o‘zaro qoplanishi tufayli hosil bo‘ladi; bu jarayon atomlar bir-biriga yaqinlashganida yadro bilan elektron orasidagi tortishuv natijasida amalga oshadi. Qutbli kovalent bog‘lanish. Elektrmanfiyliklari jihatidan bir-biridan u qadar keskin farq qilmaydigan KIRISH I BOB BOG’LANISHNING QUTBLILIGI, ION BOG’ ENERGIYASINI HISOBLASH 1.1. Kimyo kursida kimyoviy bog’lanish moddalarning tuzilish nazariyasini o’rganish 1.2. Ion bog’ energiyasini hisoblash II BOB DIPOL MOMENTNI ANIQLASH ION BOG’ ENERGIYASINI HISOBLASH 2.1. Dipol momentni aniqlashga oid masala mashqlar 2.2. Kimyoviy bog’lanish nazariyasi va borliqning u bilan bog'liqligi XULOSA FOYDALANILGAN ADAABIYOTLAR quyidagi xossalar o’rinli: a) Metallardagi erkin elektronlar hisobiga ular issiqlik va elektr tokini yaxshi o’tkazadi. b) Asosiy guruh metallari uchun past ,o’tish, metallar uchun yuqori suyuqlanish va qaynash temperaturasi o’rinli. c) Metallar yuqori qayishqoqlikka ega. d) Metallar metall yaltiroqligiga ega. Metall bog’lanish barcha 88 ta metallda mavjud. 2.2.Kimyoviy bog’lanish nazariyasi va borliqning u bilan bog'liqligi Х 1 Х а srning b о shl а rid а m о l е kul а ni h о sil bo`lishi kimyoviy b о g‘l а nish t а bi а tini o‘rg а nish о liml а r о ldid а turg а n а s о siy mu а mm о l а rd а n biri edi. 1807 yili ingliz fizigi G.D е vi а t о ml а rni o‘z а r о birikib m о l е kul а ni h о sil qilishid а el е ktr о kimyo n а z а riyasini yar а tdi. K е yinch а lik bu n а z а riya 1812-1818 yill а rd а I.YA.B е rselius t о m о nid а n riv о jl а ntiril а di. Ul а r quyid а gich а tushuntirish а di. H а mm а а t о ml а rd а 2 t а qutb b о r ( + ) v а ( – ) qutb. B а `zi а t о ml а rd а ( + ) qutb kuchlir о q bo‘ls а , b а `zi а t о ml а rd а ( – ) qutb kuchlir о q bo‘l а di. Shu qutblаrning o‘zаrо tоrtishishi evаzigа birikаdi dеb qаrаydi. Atomlarning o’zaro ta’sirlanishi natijasida molekulalar, ionlar, radikallar va kristallarning o’zaro bog’lanishi kimyoviy bog’ deb ataladi. Hozirgi davrda kimyoviy bog’lanishning o‘zaro bog‘lanish tabiatiga qarab 1) kovalent, 2) ion, 3) metall, 4) vodorod va 5)Van-der-Vaals kuchlari asosidagi bog’lanishlarga bo‘linadi. Kimyoviy bog’lanishlarning dastlabki uch turi (1,2,3) eng kuchli bog’lanishlar hisoblanadi.So’ngi ikki turi esa ( 4,5) kuchsiz bog’lanishdir. Kimyoviy bog‘lanish xususiyati atomlarning tabiatiga, ya’ni ularning tuzilishi va I BOB BOG’LANISHNING QUTBLILIGI, ION BOG’ ENERGIYASINI HISOBLASH 1.1.Kimyo kursida kimyoviy bog’lanish moddalarning tuzilish nazariyasini o’rganish Bu mavzular bir necha darslar mobaynida kichik mavzularga bo’lib o’rganiladi. “Kimyoviy elementlarda elektrmanfiylik” mavzusida: a). Kimyoviy elementlarda elektrmanfiylik hodisasining kuchliligi, elektron berish, nometallik xossasining kuchliligi elektron qabul qilish bilan bog’liqligini misollar yordamida o’quvchilarga singdirish; b). O’quvchilarning metall va metalmas elementlar va ularning xossalari haqidagi bilimlari tushunchalarini rivojlantirish. O’qituvchi yangi materialni bayon etish haqida tuzilgan rejaga ko’ra darsda quyidagilar to’g’risida batafsil ma’lumot beradi: Kimyoviy bog’lanish xarakteri, element tabiatiga, ularning tuzilishi va xossalariga bog’liq. Kimyoviy bog’lanish xususiyatlarining atomlarini elektrmanfiylik deb ataluvchi xossasi belgilaydi. Metallik xossalari o’ziga elektronlarni tez biriktirib oluvchi elementlar atomida metallmaslik xossalari erkin namoyon bo’ladi. Xususan, a). Elementlar davriy chiqaradi, Demak, ularda metallik xossasi yaqqol namoyon bo’ladi; sistemasida davrning boshida joylashgan elementlar atomi valent elektronlarini oson b). Davrning o’rtasida joylashgan elementlar atomlari valent elektronlarini qiyinchilik bilan beradi, demak, ularning oksid va gidroksidlari amfoter xossasiga ega. v). Davrning oxirida joylashgan elementlar atomlari elektronlarni tez qabul qilib oladi, demak, bu elementlarda metallmaslik xossasi kuchli namoyon bo’ladi. – H. Yechish. Δ Hº298 = Δ Hº(C-C) + 4 Δ Hº(C-Cl) - Δ Hº(C≡C) – 2 Δ Hº(Cl-Cl) bundan Δ Hº298 = - 347,3 + 4(-345,2) - (-823,1) - 2(243,2) = -420,4 kJ/mol. h о sil bo’l а di. I о n b о g’l а nish – q а r а m а - q а rshi z а ryadl а ng а n i о nl а r о r а sid а s о dir bo’l а dig а n el е ktr о st а tik t о rtish kuchl а ri n а tij а sid а vujudg а k е l а dig а n b о g’l а nishdir. (natriy ft о rid n а triy ionlari Na+ va ft о rid i о nlaridan F - tashkil topgan) I о n b о g’l а nish k о v а l е nt b о g’l а nishd а n f а rq qilib, to’yinuvch а nlik v а yo’n а luvch а nlik хо ss а l а rig а eg а em а s. I о n b о g’l а nishli m о dd а l а r krist а ll m о dd а l а r bo’lib, ul а rning suvd а eritm а l а ri kuchli el е ktr о litl а rdir. Bund а y b о g’l а nishli m о dd а l а rning suyuql а nish v а q а yn а sh h а r о r а tl а ri yuq о ri bo’l а di. V о d о r о d b о g’l а nish – bir m о l е kul а ning musb а t z а ryadl а ng а n v о d о r о di bil а n ikkinchi m о l е kul а ning m а nfiy z а ryadl а ng а n а t о mi bil а n vujudg а k е l а dig а n b о g’l а nishdir. V о d о r о d b о g’l а nish qism а n el е ktr о st а tik, qism а n d о n о r- а ks е pt о r х ususiyatg а eg а . V о d о r о d b о g’l а nish suv, spirtl а r v а k а rb о n kisl о t а l а rning yuq о ri h а r о r а td а q а yn а shig а s а b а b bo’l а di. Vоdоrоd bоg’lаnish: ichki mоlеkulyar vа mоlеkulаlаrаrо turlаri mаvjud. M е t а ll b о g’l а nish – nisb а t а n erkin el е ktr о nl а rning m е t а ll i о nl а ri bil а n o’z а r о t а ’sirl а shuvi n а tij а sid а h о sil bo’l а dig а n b о g’l а nishdir. M е t а llning v а l е nt el е ktr о nl а ri o’zining yadr о si bil а n jud а z а if b о g’l а ng а ni uchun а t о md а n jud а о s о n а jr а lib chiq а di. Shuning uchun m е t а ll t а rkibid а erkin el е ktr о nl а r, musb а t z а ryadl а ng а n m е t а ll i о nl а ri v а n е ytr а l m е t а ll а t о ml а ri bo’l а di. Shu s а b а bli m е t а ll krist а ll p а nj а r а tugunl а rid а j о yl а shg а n q а t о r musb а t z а ryadl а ng а n i о nl а rd а n v а ul а r о r а sid а h а r а k а tl а n а о l а dig а n ko’pl а b erkin el е ktr о nl а rd а n ib о r а t. M е t а ll b о g’l а nish tuf а yli m е t а ll а r el е ktr t о kini, issiqlikni ya х shi o’tk а z а di, b о lg’ а l а nuvch а nlik v а m е t а ll yaltir о qlik хо ss а l а rig а eg а . yadro bir-biri bilan birgina elektron yordamida bog'lana oladi degan xulosa kelib chiqadi. — benzolga o‘xshash aromatik uglevodorodlaming tuzilishini valent bog'lanishlar tushuntirib bera olmaydi. Molekulyar orbitallar usuli. Molekula hosil bo'lishida toq elektronlarning rolini ko‘rsatadigan nazariya 1932-yilda Xund va Malliken tomonidan yaratilgan bo'lib, bu nazariya molekular orbitallar nazariyasi nomini oldi. Molekular orbitallar nazariyasini yaratishda atom orbitallarning tuzilishi haqidagi kvant-mexanik tasavvurlarni molekula tuzilishi uchun qo'llash mumkin deb hisoblandi. Farqi shundaki, atom bir markazli (bir yadroli) sistema bo'lsa, molekula ko‘p markazli sistemadir. Bu nazariyaga ko‘ra, har qaysi elektron molekuladagi barcha yadro va ko‘p markazli orbitallar ta’sirida bo'lishi e’tiborga olinadi. Molekular orbitallar usulining bir necha turlari bor. Atom orbitallarining chiziqli kombinatsiya usuli eng ko‘p qo'llaniladi. Molekular orbitallarning elektronlar bilan to'lib borishi ham xuddi atom orbitallardagi kabi Pauli prinsipiga va Xund qoidasiga bo'ysunadi. MO usulida bog'lovchi orbitallardagi elektronlar soni bo'shashtiruvchi orbitallardagi elektronlar sonidan ko'p bo'lsa, kimyoviy bog' hosil bo'ladi. Kimyoviy bog'lar tartibi ( ВТ ) quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi: ???????????? = ???????????????????????? ′ ?????? − ???????????????????????? ′ ?????? 2 bunda: ???????????????????????? ′ ?????? — bog'lovchi orbitallardagi elektronlar soni; ???????????????????????? ′ ?????? — bo'shashtiruvchi orbitallardagi elektronlar soni. ?????? = 0, bo'lgan holat uchun 1s-atom orbitallardan elektronlari bog'lovchi molekular orbitallarga o'tishi kimyoviy bog'ni yuzaga keltiradi va jarayonda energiya ajralishi sodir bo'ladi. Agar 1s atom orbitallardan elektron bo'shashtiruvchi molekular orbitallarga o'tganida esa eneigiya sarflanishi kerak bo'ladi. Shu sababli ham ???????????????????????? ′ 1sga joylanishi kam energiya talab qiladi. 1.Vodorod molekulasining hosil bo'lishini molekular orbitallar usulida quyidagicha tushuntirish mumkin: ikkita vodorod atomining har biri 1s elektronga ega va bittadan elektron orbital mavjud. Molekular orbitallarda ham bitta bo'shashtiruvchi va ikkinchisi bog'lovchi orbitalga ega bo'lib, ikkala elektron ham bog'lovchi orbitalga joylashadi: Vodorod molekulasidagi bog'lovchi orbital [(1s) va (ls)]dan paydo bo'lgan faqat bitta kimyoviy bog'lanishga muvofiq kelib, bog'lanish tartibi birga teng bo'ladi: elektronlar juftining yakkalanishi; 3) donor-akseptor usulida hosil bo'lishi mumkin. Bu ikki elektronli va ikki markazli (ikkita yadroni tutib turadi) bog‘lanishdir. Kovalent bog‘lanishli birikmalar gomeopolar yoki atom birikmalari deyiladi. 1916 yili Lyuis yaratgan kovalent nazariyasiga ko’ra har qaysi ikki atom o’zaro kimyoviy bog’langanda , shu ikkala atomdan bittadan elektron ishtirok etishi natijasida hosil bo’lgan elektron juft ikkala atomga tegishli bo’lib qoladi. Bu nazariya tashqi elektron qavatida sakkizta elektron bo’lgan atomlarning barqaror bo’lishiga asoslangan. Lengmyur nazariyasiga muvofiq birikuvchi atomlar orasida hosil bo’ladigan elektron juftlar soni element valentligini ko’rsatadi. Lyuis va Lengmyurning kovalent bog’lanish haqidagi elektron nazariyasi murakkab bo’lmagan moddalardagi kimyoviy bog’lanish tabiatini izohlab berdi.Lekin murakkab moddalardagi bog’lanishning tabiatini tushuntirib bera olmadi. Faqat kvant nazariyasi yaratilgandan keyingina kimyoviy bog’lanishni to’liq izohlash imkoniyati tug’ildi. Hozirgi vaqtda kvant nazariyasi asosida kimyoviy bog’lanish tabiatini tushuntirish uchun ikkita usuldan foydalaniladi: 1.Atom orbitallar yoki valent bog’lanishlar usuli. 2.Molekulyar orbitallar usuli. Atom orbitallar usuli.Atom orbitallar usuli bilan kimyoviy bog’lanishning hosil bo’lishini tushuntirish nazariyasi 1927 yilda Geytler va London taklif qilgan va L. Poling rivojlantirgan. Bu nazariyaga muvofiq molekulada elektronlar atom orbitallarida joylashgan bo’ladi. Kimyoviy bog’lanishning hosil bo’lishida elektronlar buluti bir-birini qoplashi natijasida ularning zichligi ortadi, atomlararo masofa esa kamayadi.Murakkab moddalarning hosil bo’lishini shunga asoslnib tushuntirish mumkin. Valent bog'lanishlar usuli, elektron orbitallarning gibridlanish usuli bilan uyg'unlashgan holda turli-tuman moddalaming tuzilishi, molekuladagi valent bog'larning yo'nalishi, molekulalarning geometriyasini juda ko'p moddalar uchun to'g'ri tushuntiradi. Valent bog'lanishlar usuli quyidagi kamchiliklarga ega: — ba’zi moddalarda elektron juftlar yordamisiz bog'lanish yuzaga kelib chiqadi. Masalan, XIX asrning oxirida Tomson molekular vodorod ionini vodorod (H2+)molekulasini elektronlar bilan bombardimon qilib oldi. Bunga asoslanib 2 KIRISH Biz xalqimizning hech kimdan kam bo‘lmasligi, farzandlarimizning bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo‘lib yashashi uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan ekanmiz, bu borada ma’naviy tarbiya masalasi, hech shubxasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi. Agar biz bu masalada hushyorlik va sezgirligimizni, qat’iyat va ma’suliyatimizni yo‘qotsak, bu o‘ta muhim ishni o‘z holiga, o‘zi bo‘larchilikka tashlab qo‘yadigan bo‘lsak, muqaddas qadriyatlarimizga yo‘g’rilgan va ulardan oziqlangan ma’naviyatimizdan, tarixiy xotiramizdan ayrilib, oxir-oqibatda o‘zimiz intilgan umumbashariy taraqqiyot yo‘lidan chetga chiqib qolishimiz mumkin. Ta’limning yangi modeli jamiyatga mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. O‘zining qadr qimmatini anglagan irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotga aniq maqsadga ega bo‘lgan insonlarni tarbiyalashga ega bo‘lamiz. O‘quvchilarning kimyo fanidan olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash uchun masala va mashqlarni mustaqil ishlay olishlari muhim ahamiyatga ega. Kimyodan amaldagi DTS va o‘quv dasturlari asosida yozilgan darsliklar hamda qo‘shimcha adabiyotlardan olgan bilimlari shuningdek, o‘qituvchilarning ko‘rsatmalari masala, mashqlar yechish malakalari shakllanadi. Kimyoga doir nazariy bilimlarni puxta bilib olmoq uchun kimyoning barcha bo‘limlariga taalluqli masalalarni yecha oladigan bo‘lish nihoyatda zarurdir. Masalalarni yecha bilish maktab, litsey va kasb-hunar kollej o‘quvchilariga, shuningdek, oliy o‘quv yurtlari talabalarining ko‘pgina kimyoviy protsesslar va qonuniyatlarni chuqur o‘rganishlari va tushunib olishlariga imkon beradi. Afsuski, masalalar yechishga hamma vaqt ham yetarlicha e’tibor berilavermaydi Oliy o‘quv yurtiga kiruvchilar uchun mo‘ljallangan ko‘pgina qo‘llanmalarda masalalar yechish ikkinchi darajali vazifa deb qaraladi; har xil tip masalalarning xususiyatlariga hamda ularni yechish metodikasiga diqqat jalb etilmaydi. xususiyatga ega ekanligi ularning organizmda qayta kompleks hosil qilishidir. Bu jarayon metall va ligand raqobati asosida boradi.Turli saraton kasalliklarini davolashda belomitsits ( BLM ) antibiotigining misli ( Cu ( II ) - BLM ) kompleksidan foydalaniladi Metall bog'lanish. Nisbatan erkin elektronlarning metall ionlari bilan o‘zaro ta’sirlashuvi natijasida hosil bo‘ladigan bog‘lanish metall bog‘lanish deyiladi . Bog‘lanishning ana shunday turi metallarda uchraydi. Metall bog‘lanishning hosil bo‘lish mohiyati quyidagilardan iborat: metall atomlari o‘zlarining valent elektronlaridan osongina ajralib, musbat zaryadli ionlarga aylanadi. Atomlardan ajralib chiqqan, nisbatan erkin elektronlar musbat zaryadli metall ionlar orasiga tarqaladi. Ionlar bilan elektronlar orasida metall bog‘lanish yuzaga keladi.Kovalent bog’lanishdan farq qilib bunda erkin elektronlar hamma metall ionlari uchun umumiy ya’ni “ elektron gaz” holida bo’ladi.Metall bog’lanishli moddalar uchun Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Bog’lanishning qutbliligi, dipol momentni aniqlash ion bog’ energiyasini hisoblash mavzusini o’qitishning nazariy va amaliy masalalarini tadqiq etish, fan yuzasidan o’qitishni takomillashtirish bo’yicha xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: - “Umumiy kimyo” shu jumladan “ Bog’lanishning qutbliligi, dipolmomentni aniqlash ion bog’ energiyasini hisoblash umumiy tushunchalarni shakllantirish o’rganish ob’ektlari, usullari, nazariy va amaliy ahamiyatini yoritib berish; -Мavzusini mazmun mohiyatini ochib berish; -Мavzusini o’qitishda ta’lim texnologiyalari va ilg‘or xorijiy tajribalardan foydalanish yo’llarini yoritish; -Talabalarda kimyo fai bo‘yicha mustaqil talim tizimda erkin fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish va rivojla n tirish O‘ZB Е KISTON R Е SPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR TA'LIM VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI KIMYO O‘QITISH METODIKASI 210/20-GURUH TALABASI ABDURAXMONOVA KOMILA ZAFAR QIZI NING “KIMYODAN MASALALAR YECHISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN Bog’lanishning qutbliligi, dipol momentni aniqlash ion bog’ energiyasini hisoblash Topshirdi:_____________________ Qabul qildi: ____________________ KURS ISHIKURS ISHI Kimyoviy element atomining o’z sirtqi qavatini tugallash uchun boshqa atomlardan elektronlar tortib olish xossasi elektromanfiylik deb ataladi. Elektrmanfiylikni ifodalash uchun litiyning elektrmanfiylik bir deb qabul qilingan. II davr elementlarining elektrmanfiyligi quyidagi ko’rinishda bo’ladi. 2-davr L i B e B C N O F 1 ,0 1 ,5 2 ,0 2 ,5 3 ,0 3 ,5 4 ,0 Metallarda elektrmanfiylik ikkidan kichik, metallmaslarda ikkidan katta. Elektrmanfiyligi eng kuchli element – ftor bo’lib, uning elektrmanfiyligi 4 ga teng. 17. G.E. Rudzitis, F.G.Geldman, Anorganik kimyo. Darslik. Toshkent 1992-yil 18. Potapov V.M.,Xomchenko G.P. Ximiya.-Toshkent : O‘qituvchi,1985. 19.Surovseva R. P. Zadaniya po ximii dlya samostoyatelnoy raboti uchashixsya: Posobie dlya uchiteley / R. P. Surovseva, S. N. Saviskiy, R. G. Ivanova. – 2-ye izd., dorab. – M.: Prosveshenie, 1981. 2 0 . Surovseva R. P. Iz opita prepodavaniya neorganicheskoy ximii v sredney shkole.– M.: Prosveshenie, 1985.-223 s. 2 1 . Tagirov R. I. Kak mi izuchaem ximicheskie svoystva osnovaniy i soley / R. I. Tagirov // Ximiya v shkole. – 2002. – 9. – S.58-60. 2 2 .Teshaboev S., Nishonov N. Anorganik kimyo. 7-sinf uchun darslik. - Toshkent:O‘qituvchi, 2001 . xil turdagi vazifalar tuziladi yoki tanlanadi. Vazifalarni tanlash mezonlari ishlab chiqilgan. Izohlar bilan bog'liq muammolarni batafsil hal qilish. 5. Kimyo fanidan muammolarni hal qilishni o ‘ rgatishda Kimyo hamma uchun XXI masala yechish elektron qo ‘ llanmasi. Mustaqil masala yechishni o ‘ rgatish uchun qo ‘ llanmadan foydalanish odatiy kimyoviy masalalarni echish, malakalarini oshirish va ko ‘ nikmalarini mustahkamlashga yordam beradi, talabalarning bilimlari, bu statistik ma'lumotlar bilan tasdiqlanadi. 6. Kimyo hamma uchun XXI masala yechish elektron qo ‘ llanmasi Mustaqil masala yechishni o ‘ rgatish uchun qo ‘ llanma talabalarga o’qitishda sinovdan o ‘ tkazildi. Uning o ‘ quv jarayonida qo ‘ llanilishi ularning kimyo faniga bo ‘ lgan qiziqishini uyg'otadi va umumiy hissiy holatini yaxshilaydi. 7. AKTlari elementlaridan foydalanish o ‘ qitish samaradorligini oshiradi, o ‘ qituvchining ishini osonlashtiradi, shu bilan birga unga ijodkorlik imkoniyatlarini beradi, o ‘ quvchilar va o ‘ qituvchilar faoliyatining xususiyatini o ‘ zgartiradi, hamkorlik ularning munosabatlarining asosiga aylanadi. 8. Kimyo hamma uchun XX masala yechish elektron qo ‘ llanmasi. Mustaqil masala yechishni o ‘ rgatish uchun qo ‘ llanma misolida mustaqil masala yechishni o ‘ rgatish uchun axborot texnologiyalarini qo ‘ llashning ishlab chiqilgan usuli an'anaviy o ‘ qitish uslubiga zid emas, u bilan yaxshi integratsiyalashgan. EN - dan kimyoviy masalalarni yechishni o ‘ rgatishda foydalanish bo ‘ yicha amaliy tavsiyalar uning o ‘ quv jarayoniga qo’shilishini osonlashtiradi. xossalariga bog‘liq bo‘ladi. Kimyoviy bog‘lanishning xususiyatlari ko‘p jihatdan elektrmanfiylik deb ataluvchi atomlarning xossalariga bog‘liq bo‘ladi. Kimyoviy element atomi o‘zining sirtqi qavatini tugallash uchun boshqa atomlardan elektronlar tortib olish xossasi elektrmanfiylik deb ataladi. Elementlar elektrmanfiyligi ularning davriy jadvaldagi o‘rinlariga bog‘liq bo‘ladi. Kimyoviy elementning atomi sirtqi elektronlarini qancha puxta ushlab tursa va boshqa atomlardan elektronni qanchalik kuchli tortsa, bu element shuncha ko‘proq elektrmanfiy bo‘ladi. Ammo bizga ma’lumki, davrlarda element tartib raqamining ortib borishi asosiy gruppachalarda element tartib raqamining kamayishi bilan atomlardan elektronlar tortib olish tobora qiyinlashadi, qo‘shimcha elektronlar biriktirib olish esa tobora osonlashadi. Kimyoviy elementlar bir-biri bilan birikishida elektronlar shu qatorda chaproqda turgan element atomidan o‘ngroqda turgan element atomiga tomon siljiydi. Kimyoviy bog‘lanishlarni turlicha ifodalash qabul qilingan: 1) elementning kimyoviy belgisiga qo‘yilgan nuqtalar ko‘rinishidagi elektronlar yordamida. 2) kvant katakchalar (orbitallar) yordamida, bunda qaramaqarshi spinli ikkita elektronning bitta molekular kvant katakchada joylashuvi sifatida ko‘rsatiladi: yoki kimyoviy bog‘lanish har qaysi atomning juftlashmagan elektroni hisobiga hosil bo‘ladi. Juftlashmagan elektronlar bog‘lanib, umumiy elektronlar juftini hosil qiladi, u taqsimlangan juft ham deyiladi. Kimyoviy bog’lanish xususiyati o’zaro birikuvchi atomlarning nisbiy elektrmanfiyliklari ayirmasiga bog’liq bo’ladi. Agar ikki elementning nisbiy elektrmanfiyliklari orasidagi ayirmaning miqdori (1,5 dan to 3,3 gacha) bo’lsa, bu atomlar orasida ion bog’lanish hosil bo’ladi. Agar bu ayirma ( 1,5 ga yaqin ) qutbli bog’lanish , agar juda kichik bo’lsa kovalent ( qutbsiz ) bog’lanish yuzaga keladi. lyuis va Kossel nazariyasiga ko’ra ,ion bog’lanish atomlarning o’zaro ta’sirlashishi natijasida yuzaga keladigan elektrostatik , ya’ni kulon kuchlari ta’sirida hosil bo’ladi .[2 ; 101 –b. ] Kovalent bog‘lanish. Elektron juftlar tufayli vujudga keladigan kimyoviy bog'lanish kovalent bog‘lanish deyiladi. Kovalent bog'lar: 1) qo‘zg‘almagan atomdagi juftlashmagan elektronlar; 2) qo‘zgalgan atomdagi 1 – masala. Agar I2 va Cl2 molekulalarida yadrolar orasidagi masofa tegishlicha 2,67·10-10 va 1,99·10-10 m ga teng bo’lsa, ICl molekulasidagi bog’ uzunligini hisoblang. Yechish. Molekulalarda kovalent bog’ uzunligini taqribiy hisoblashda quyidagi formulani qo’llash mumkin: bu yerda dA-B – molekulada AB bog’ uzunligi; dA-A va dB-B – A2 va B2 molekulalaridagi yadrolararo masofa. I – Cl dagi bog‘ uzunligi quyidagiga teng: 2 – masala. KCl kristal panjarasi doimiysi 3,16·10-10 m ga teng. Agar Clioni radiusi 1,811·10-10 m ga teng bo’lsa, K+ ioni effektiv radiusini hisoblang. Yechish. 3 – masala. Agar vodorod – vodorod va kislorod – kislorod bog’larning energiyalari tegishlicha 435,9 va 498,7 kJ/mol ga teng bo’lsa, hamda 2 mol vodorod yonganda 483,68 kJ issiqlik ajralsa suv molekulasidagi kislorod – vodorod bog’ning energiyasini aniqlang. Yechish. Ikki molekula suvda 4 ta kislorod – vodorod bog’ning o’rtacha energiyasi: 1854,18/4 = 463,54 kJ/mol. 4 – masala. Agar C – C, C ≡ C, Cl – Cl va C – Cl bog’larning energiyalari tegislicha -347,3, -823,1, -242,3 va -345,2 kJ/mol ga teng bo’lsa, quyidagi reaksiyaning entalpiyasini hisoblang: H - C ≡ C – H + 2Cl – Cl  H – CCl2 – CCl2 II BOB DIPOL MOMENTNI ANIQLASH ION BOG’ ENERGIYASINI HISOBLASH 2.1.Dipol momentni aniqlashga oid masala mashqlar Yuqorida ko‘rganimizdek, uglerod atomining elektron tuzulishi unda 2 ta juftlanmagan toq elektron borligini ko‘rsatadi va shuning uchun uglerod atomi faqat ikki valentli bo‘lishi kerakdek ko‘rinadi. Xaqiqatda esa uglerodning ikki valentli birikmalari kam va qarorsiz bo‘lib, uglerod asosan to‘rt valentlidir. Bu holat shu bilan tushuntiriladiki, 2s2 orbitaldagi elektron juft bir-biridan ajralib ulardan biri 2pz orbitalni egallaydi va uglerod atomi qo‘zg‘olgan holatga o‘tadi. Bu holatda to‘rtta toq elektron mavjud bo‘lib, ular uglerodning to‘rt valentli birikmalar hosil qilishini ta’minlaydi. Bu elektronlar hisobiga kimyoviy bog‘lar hosil bo‘lganda ma’lum energiya ajralib chiqadi. Bu energiya 2s2 orbital elektronlarni ajratishga sarf bo‘lgan energiyadan ancha ko‘pdir. qo‘zg‘olgan uglerod atomining elektron tuzulishiga qaralganda hosil bo‘ladigan bog‘lar 2 xil bo‘lishi kerak, ya’ni bog‘lar s- va p- elektronlar hisobiga 2 xil bo‘lishi kerak. Amalda esa to‘rttala elektron hisobiga hosil bo‘ladigan to‘rtta bog‘ bir xildir. Masalan, metan CH 4 da hamma bog‘lar teng qimmatli bo‘lib, muntazam tetraedrning uchlariga yo‘nalgan bo‘ladi, bu bog‘lar orasidagi valent burchak es а 109 0 28’ ga tengdir. To‘rttala bog‘ning bunday teng qimmatli bo‘lishiga sabab 2s orbital bilan 2p 3 orbitallar qo‘shilib to‘rtta yangi orbitallarni hosil qiladi. Bu orbitallar gibrid orbitallari deyiladi va sp 3 gibrid orbitallari deb ifodalanadi. gibrid orbitallarning hosil bo‘lish jarayoni esa gibridlanish deb ataladi. Elektronlari sp 3 -gibridlanishiga ega bo‘lgan uglerod atomi boshqa atomlar (masalan uglerod, kislorod, azot va h.k.) bilan oddiy ( s -sigma) bog‘lar hosil qiladi. Uglerod atomining bunday valent holati uning birinchi valent holati deb ataladi. Masalan, CH 4 , CH 3 -CH 3 , CH 3 -OH, CH 3 -CH(CH 3 )-CH 3 kabi birikmalarda uglerod birinchi valent holatdadir. Bu molekulyar orbitallardan biri bog‘lovchi, ikkinchisi esa bo‘shashtiruvchi molekulyar orbitallardir. Bog‘lar hosil bo‘lishini tushuntiruvchi metodlardan biri – molekulyar orbitallar metodi bo‘yicha bog‘lovchi molekulyar orbital hosil bo‘lishi uchun atom orbitallar funksiyalarining ishorasi bir xil bo‘lishi kerak. Turli ishoraga ega bo‘lgan atom orbitallari esa bo‘shashtiruvchi molekulyar orbital hosil qiladi. Masalan, С - С oddiy uglerod-uglerod s -bog‘ining hosil bo‘lish sxemasini quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Uglerod-uglerod qo‘sh bog‘ hosil bo‘lganda bog‘larning biri s -, ikkinchisi esa p -bog‘ bo‘ladi. s - bog‘ni ikkita uglerod atomiga tegishli 2 ta sp 2 -gibrid atom orbitallari yuqoridagi sxemadagi kabi hosil qiladi. p - atom orbitallarining ta ’ sirlashuvi natijasida p -bog‘ning hosil bo‘lish sxemasini quyidagicha tasvirlash mumkin: p - bog ’ lovchi elektronlari o ’ qi yotuvchi tekislik molekula atomlari yotuvchi tekislikda perpendikulyar bo ’ ladi . p - bog’ning bunday tuzilishi a , b - almashingan olefinlarga geometrik (sis- trans) izomerlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Uglerod - uglerod uch bog ‘ idagi bog ‘ lardan biri s - bog ‘ bo ‘ lib , bu bog ‘ ni uglerodlarning sp - gibrid atom orbitallari hosil qiladi . qolgan ikkita bog ‘ p - bog ‘ bo ‘ lib , ular p - atom orbitallarining juft - juft bo ‘ lib ta ’ sirlashuvidan hozirgina keltirilgan sxemadagi kabi hosil bo ‘ ladi . Atsetilen molekulasidagi p -bog‘lovchilarni quyidagicha tasvirlash mumkin: Misollar: FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Asqarov I.R.To‘xtaboyev, N.X.,G’opirov K. Kimyo.7-sinf. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun darslik.-Toshkent:Sharq,2017.-160 b. 2. Asqarov I.R.To‘xtaboyev N.X.G’opirov. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 7-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun metodik qo‘llanma.- Toshkent: 2017.-128b. 3. M.Pirimqulov, R.Ziyayev, B. Akbarov , U.Haydarov “Biz bilgan va bilmagan kimyo” O’qituvchi Toshkent 2011 58-62 b 4. Parpiyev.N.A; Raximov.R.H ;Muftaxov.A.G. “Aorganik kimyo”.Toshkent.”O’zbekiston” 2000-yil. 5. Muftaxov.A.G.;Omonov.H.T.;Mirzayev.R.O.”Umumiy kimyo”. Toshkent. ”O’qituvchi” 2002-yil. 6. Mardonov.U.M;Abdulhayeva.M.M.”Umumiy kimyo”. Toshkent. ”O’zbekiston” 2002-yil. 7. Lutfillayev.E.L.; Berdiyev.A.T.;Mamadyarova.X.S. “Aorganik kimyo” Samarqand 2009-yil. 8. Toshpo’latov.Yu.T, Isoqov Sh.S.”Anorganik kimyo” Toshkent “O’qituvchi” 1992 yil. 9. H.R.To’xtayev, R.Aristanbekov, K.A.Cho’lponov, S.N.Aminov “Anorganik kimyo” Toshkent-2011 “Noshir”. 10. Kaviskaya E.M, Igorkin V.F. “Maktabda kimyo” Toshkent “O’qituvchi” 1985 yil. 11. Xomchenko G.P “Kimyo” O’qituvchi Toshkent 2001 yil. 12. Gilnka H.L “Umumiy kimyo” Leningrad 1998 yil. 13. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy va anorganik kimyo. Toshkent. «O'zbekiston» 2003 y. 14. .http://www.google.co.uz/ 15. http://www.idssve.uz 16. . http://www.ziyonet.uz XULOS A Kimyodan masalalar yechishda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur degan xulosaga kelindi: 1. Masalani yechishga kirishishdan oldin masala shartini qayta – qayta o‘qish, va mantiqan mulohaza yuritish, nimalar ma’lum hamda nimalarni aniqlash lozimligini fikran belgilash kerak. 2. Masala shartida qiymatlarni ifodalashda SI sistemasidagi birliklardan va qisqartmalardan foydalanish kerak. 3. Kimyoning asosiy qonunlariga doir masalalarni yechishga kirishishdan oldin uni shartiga ko‘ra tahlil qilib, yechish usuli belgilab olinadi. Bunda mumkin qadar oson usulni tanlash zarur. 4. Masalani ayni bir usul bilan yechgandan so‘ng uning natijasini boshqa bir usul bilan tekshirib ko‘rish kerak. Olib borilgan muamolarni yechimlari quyidagilarda o‘z aksini topgan: 1. O‘quvchi o‘zida mavjud bo‘lgan vositalar yordamida hal qilishi kerak bo‘lgan, muayyan muammoli vaziyatning modeli bo‘lgan kimyoviy ta'lim vazifasining ta'rifi aniqlandi. Asosiy maqsad – masala yechishni bilmasligini emas, balki masala yechish jarayonining o’quvchilarning kimyoviy tafakkurining shakllanishiga ta'siri. 2. O’quv, uslubiy va ilmiy adabiyotlarni tahlil qilishdan kelib chiqadiki, kimyoviy masalalarni yechishni o‘ganish jarayonini o„qitish usuli va nazorat vositasi sifatida katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda kimyodan masalalar yechishning ahamiyati ortib bormoqda va u o‘qitishning muhim usuli bo‘lib, masala yechish o‘qitish o‘quvchilarning ko‘nikma, malaka va shaxsiyatini shakllantirishda etakchi bo‘lib qolmoqda. 3. Kimyoviy muammolarning mavjud tasniflarini tahlil qilish ko‘pchilik tadqiqotchilar orasida yagona yondashuv yo‘qligini ko‘rsatadi. Taklif etilayotgan tasnif EI uchun vazifalar tizimini ishlab chiqish uchun ishlatilgan. 4. Ishlab chiqilgan tasnifga muvofiq, elektron muhitga moslashtirilgan, har Ilmiy-metodik adabiyotlarning tahlili va o‘tkazilgan tadqiqotlar obzori asosida shuni ta'kidlash lozimki, hozirgacha o‘quvchilarga kimyo fanidan masalalar yechish usullari dars davomida o‘rgatilmaydi aks holda o‘quvchilar qo‘shimcha dasrlarga boradi. Hatto o‘quvchining faolligi bilan uning mustaqil ish faoliyatini aralashtirib anglash hollari mavjud. Vaholanki, o‘quvchining bilim olish, o‘quv va ko‘nikmalarga ega bo‘lish borasidagi barcha sa'y-harakati uning faolligini ko‘rsatsa, o‘qituvchi rahbarligi ostida yoki berilgan topshiriq va vazifalarni bajarish mobaynidagi mehnatini mustaqil ish deb e'tirof etish lozim. Masalalar yechishning turlari, shakl va mazmuni xilma-xil bo‘lishini nazarda tutgan holda, ularning tashkiliy shakllarini uchga, ya'ni individual, guruhiy va ommaviy tarzda bajariladigan xillarga ajratish mumkin. Mohiyatiga ko‘ra masalalar yechish uch toifaga ajratiladi: a) yangi bilimlar egallash (laboratoriya ishlari, darslik bilan ishlash, tarqatma va ko‘rgazmali materiallar bilan ishlash, ta'limning ilg’or va yangi usul hamda vositalaridan foydalanish kabilar); b) takrorlash, mustahkamlash va amalda qo‘llash yo‘li bilan olingan bilimlarni takomillashtirish (darslik bilan ishlash, amaliy ishlar, eksperimental masalalaryechish, sifat va miqdoriy masala va mashqlarni ishlash kabilar); v) olingan bilimlarni nazorat qilish, tekshirish va baholash bilan bog’liq ishlar (yozma ishlar, kimyoviy diktant, nazorat-eksperimental ishlar kabilar). Kimyo fanlaridan o‘quvchilarning masala yechishni tashkil etish va ularning bilim olish faoliyatini oshirish masalalari bir qator ilmiy adabiyotlarda yoritilgan bo‘lsada aksariyat hollarda sinfda yoki sinfdan tashqarida bajariladigan masalalar ishlashga asosiy e'tibor beriladi. Uyda mustaqil masalalar ishlash va o‘z-o‘zini baholash orqali ularning bilim olishini faollashtirish muammolari deyarli ishlab chiqilmagan. Vaholanki, uyda bajariladigan masalalar dars jarayonida olingan bilimlarni mustahkamlashga, ularni yanada kengaytirib, yangi bilimlar bilan boyitishga yordam beradi. O‘z- o‘zini baholash orqali bilimni nazorat qilish esa o‘quvchilarning bilim olishga b). Olingan ma’lumotlar asosida moddalardagi kristall panjaralarni tiplarga ajrata bilish. Dars boshlanishida oksidlanish darajasi, oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari haqidagi bilimlar qisqacha takrorlanib, mustaqil ish beriladi, ya’ni muayyan reaksiya tenglamalarini yozib, oksidlanish darajasi va oksidlovchi qaytaruvchi atomlarni ko’rsatish taklif etiladi. Kristall va amorf moddalar. Agar temirni mexanik jixatdan maydalasak, ham kichik bo’laklarda uning shakli qoladi. Bunday moddalar kristall moddalar deyiladi. Shisha smola bo’laklari maydalanganda shaklsiz holatga kiradi. Ular amorf yoki shaklsiz deb ataladi. Shu jarayon va tushunchalarni o’qituvchi ko’rgazmalar yordamida batafsil o’rgatadi. Undan keyin kristall panjaralarda ionlar, atomlar, molekulalar aniq tartibda joylashishi olmos, osh tuzi, grafit kristall panjaralari misolida tushuntiriladi. Ion kristall panjaralari ion bog’lanishli birikmalarga xos osh tuzi kristall panjaralari misolida izohlanadi. Atom kristall panjaralar kovalent bog’li birikmalarda uchraydi, buni olmos, grafit panjaralari misolida o’quvchilarga yetkaziladi. Molekulyar kristall panjaralar qirralari qutbli va qutbsiz molekulalar holida uchraydi. Bunga kislorod molekulasi va vodorod xlorid molekulasi misol bo’ladi. Ayrim fizik jismlarning xossalari kristall panjaralarga bog’liq ekanligini o’quvchilarga singdirish kerak. Chunki moddaning tuzilishi ma’lum bo’lsa, uning xossalarini oldindan aytish yoki xossalari aniq bo’lsa, uning tuzilishini belgilash mumkin. Bu hol fanda juda katta ahamiyatga ega. O’quvchilar diqqatini moddalarning bu xususiyatiga qarata olish, ularning ijodiy fikrlashlariga shart- sharoit yaratish munosib zamin hozirlash imkonini beradi. 1.2. Ion bog`lanish hamda kovalent bog’lanish xossalari Ion bog`lanish el е ktrostatik nazariya asosida tushuntiriladi Bu nazariyaga muvofiq atomning el е ktron b е rishi yoki el е ktron biriktirib olishi natijasida hosil bo`ladigan qarama-qarshi zaryadli ionlar el е ktrostatik kuchlar vositasida o`zaro 14 tortishib ularning tashqi qavatida 8 ta (okt е t) yoki 2 ta (dubl е t) el е ktroni bo`lgan elementlarning atomlari o‘zaro ta’sirlashganida umumiy elektron juft elektrmanfiyligi kattaroq bo‘lgan atom tomon siljiydi. Buning natijasida kovalent qutbli bog‘lanish hosil bo‘ladi. Kimyoviy bog‘lanishning bu ko‘rinishi anorganik va organik birikmalarda eng ko‘p uchraydi.Qutbli bog’lanishli molekulalar qatoriga : H2O, NH3, HCl, HF, HBr, HJ, H2S, H2SO4 larni kiritish mumkin. Donor akseptor boglanish hisobiga yuzaga keladigan bog'lanish. Kovalent bog’lanishni hosil qiluvchi elektronlarning biri dastlab bir atomda, ikkinchisi esa atomda bo’lishi shart emas.Elektronlar o’zaro birikuvchi atomlarning birida bo’lib, ikkinchi atomda bo’sh orbitallar mavjud bo’lsa,natijada bog’lanish hosil bo’lishi uchun o’zining elektron juftini beradigan atom yoki ion- donor , elektron juftni o’zining bo’sh orbitaliga qabul qiladigan atom yoki ion – akseptor deb ataladi. Donor-aktseptor ta‘sir moddalarning bir agregat holatidan ikkinchi holatiga o`tishga olib keladi. NH3 va HCl gaz moddalar, lekin ularning o`zaro ta‘sir mahsuloti NH4Cl kristall. Ana shunday donor – akseptor bog’lar barcha kompleks kation va anionlarda yuzaga kelib, kompleks ionlarni hosil qiladi.Donor –akseptor bog’lar nitrat kislota va uning tuzlarida, ammoniyli tuzlarda, barcha kompleks tuzlarda uchraydi. Tibbiyotda ishlatiladigan kompleks birikmalarning davolovchi 1.2.Ion bog’ energiyasini hisoblash Ionlar zaryadlangan zarrachalar bo’lib, atom elektron berganda yoki elektron biriktirib olganda ana shu ionlarga aylanadi. Ionlar orasidagi elektrostatik tortishuv kuchi ta’sirida hosil bo’lgan bog’lanish ion bog’lanish deb, hosil bo’lgan birikmalar esa ion birikmalar deb ataladi . Oksidlanish darajasi mavzusini o’rganishda : a). O’quvchilarda oksidlanish darajasi tushunchasining mohiyatini anglab yetish, moddaning formulasiga qarab ham, elektrmanfiylik mavzusida olingan bilimlar asosida oksidlanish darajalarini aniqlay olish kabi malakalarni shakllantirish: b). Oksidlanish darajalarini belgilash, oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari tenglamalarini tuza bilish natijasida qaysi element oksidlanadi, qaysi element qaytariladi kabi o’quv malakalarini shakllantirish va tarbiyalash. Dars yangi mavzu mazmunini tushuntirish bilan boshlanadi. Bu dars oldingi mavzularga bogliq bo’lganligi sababli so’rash va mustahkamlash bilan qo’shib olib boriladi. Avvalo, o’qituvchi darsni vodorodning xossalari va ishlatilishini takrorlash va eslashni taklif qiladi. Vodorodning kislorod bilan birikishi – oksidlanish jarayoni, oksidlovchi, qaytaruvchi, oksidlandi, qaytarildi kabi tushunchalarning mohiyati eslanadi. Oksidlanish darajasi - bir atomdan ikkinchi atomga siljigan elektornlar soni bilan ifodalanishi tushuntirib beriladi. Shuningdek, qanday hollarda oksidlanish darajasi nolga hamda element valentligiga teng bo’lishi sharklanadi. Kristall panjaralar mavzusida: a). O’quvchilarga kristall panjaralar haqida tushuncha berish. Ion, molekulyar, atom kristall panjaralari tiplari haqida, ularning fizik xossalari haqida ma’lumot berish. 1. Natriy, alyuminiy, oltingugurt, xlor elementlari atomlarining elektron sxemalarini chizing. 2. Shu elementlar tashqi elektronlar qobig’ida tugallanmagan elektron qobiq bo’lishi uchun nechta elektron yetishmaydi. 3. Ishqoriy metallar va galogenlar atomlarining tashqi elektron qobiqlari bir-biridan qanday farq qiladi? Quyilgan savollarga javob beradigan yangi materiallar mazmunini o’qituvchi quyidagi reja asosida tushintiradi: Elementlardagi elektrmanfiylik tushunchasiga muvofiq kimyoviy bog’lanish tiplarini oldindan aytish mumkin. Ular uch tipga bo’linadi, ya’ni: 1) elektrmanfiyligi bir xil bo’lgan element atomlari orasidagi kimyoviy bog’lanish; 2) elektrmanfiyligi bir-biridan uncha katta farq qilmaydigan elementlar orasidagi kimyoviy bog’lanish. Masalan, suv, vodorod xlorid, metan kabi birikmalarda; 3) elektrmanfiyligi bir-biridan keskin farq qiladigan elementlar orasidagi kimyoviy bog’lanish. Masalan, ishqoriy metallar va galogenlar orasidagi kimyoviy bog’lanish. Elektrmanfiylik- birikmalar hosil bo’lishida atomlar orasida elektronlarning taqsimlanishiga ta’sir qiladi. Barqaror elektron qavatining turli yullar bilan hosil bo’lishiga asoslanib, kimyoviy bog’lanishlarni bir necha turlarga bo’lish mumkin: kovalent bog’lanish, ion bog’lanish, metall bog’lanish, vodorod bog’lanish. Kovalent bog’lanish – bu tip bog’lanish elektrmanfiyligi bir xil bo’lgan elementlar atomlari oralig’idagi bog’lanishda uchraydi. O’qituvchi misollarni doskaga yozib ko’rsatgan holda tushintiradi. Atomlarning elektronlar jufti vositasidagi bog’lanish kovalent bog’lanish deb ataladi degan xulosaga kelinadi. Odatda kimyoviy birikmalar hosil bo’lishida har bir element atom o’zining tashqi elektron qobig’ida elektronlar sonini – elektron konfigurasiyasini o’ziga yaqin bo’lgan tuzilishi holatiga yetkazishga intiladi va yetkazadi. Biz bu o’rinda o’quvchilarning atom tuzilishi nazariyasi haqidagi bilimlarini yangi materiallarni o’rganish jarayonida qo’llaymiz va rivojlantiramiz. Boshqacha qilib aytganda, avval o’rganilgan materiallarni o’zlashtirish uchun tayanch qilib olinadi. Demak, har bir oddiy modda atomdagi valent elektronlar bir xil elementining ikki atomi uchun umumiy bo’lib qoladi. O’qituvchi mavzuni takrorlash vaqtida o’rganish uchun berilgan qo’shimcha materiallardan o’tilgan mavzuni takrorlashi va mustahkamlash bosqichlarida foydalanishni tavsiya etadi. O’qituvchi azot elementining elektronlar joylashishini energatik pog’onalar bo’yicha chizib, π va σ bog’lanishlar hosil bo’lishini tushintiradi. Agar s-s; s-p; p- p elektronlar bulutlar kesishmasi hosil bo’lsa 6 ta-sigma bog’lanish, agar ikkilamchi va uchlamchi bog’ sifatida yon tomonlarda bo’lsa π (pi bog’lanish) hosil bo’ladi. Masalan: :N N: yoki N-N o’rtadagi mustahkam sigma bog’ ikki yon tomondagi π bog’lardir. Elektrmanfiylik natijasida hosil bo’ladigan ikkinchi tip kimyoviy bog’lanishlar misolida qutbli va qutbsiz kovalent bog’lanish tushuntiriladi. Bir xil atomdan tuzilgan oddiy moddalarda elektronlar jufti ikkala atomga bir xil tegishli bo’ladi. Bu kovalent bog’lanish turi qutbsiz bog’lanishdir. Agar elektronlar jufti har xil ikkita atomni bog’lasa, bu elektronlar jufti hamma vaqt atomlarning biriga tomon siljigan bo’ladi. Kovalent bog’lanishning bu turi qutbli deb ataladi. Masalan, HF, HCI, H 2 O yordamida tushintirish mumkin. Bu holatda elektronlar jufti kuchliroq elektrmanfiy element atomi tomon siljigan bo’ladi. Kimyoviy bog’lanish elektrmanfiyligi bir – biridan keskin farq qiladigan elementlar orasida sodir bo’ladi. Bu holda valent elektronlar bir element atomidan ikkinchi element atomiga to’liq siljiydi. Natijada musbat va manfiy zaryadli ionlar hosil bo’ladi. qiziqishini oshiradi, bilim olishni rag’batlantiradi, ta'lim jarayonini demokratlashtirishga imkon yaratadi.Sinfdagi barcha o‘quvchini masalalar yechishga safarbar qilishning sinalgan ikki yo‘li-dars va uy vazifalarini bajarish bilan bog’liq. Shu boisdan, adabiyotlarda deyarli bir-biriga bog’liq holda tadqiq etilmagan ushbu ikki yo‘nalishni izlanishlarimizga asosiy maqsad qilib belgilashni lozim topdik. Umumiy o‘rta ta'lim maktablari va akademik liseylar o‘quvchilarining dars va darsdan tashqari vaziyatlarda anorganik va organik kimyodan masalalar yechishning an’anaviy va noan’anaviy metodlaridan foydalanish. Bajarilgan kurs ish natijalari kimyodan yuqori natijalarga erishishda katta ahamiyat kasb etadi. Masalalar yechishning ko‘p tanlov javobli va kombinasiyali test topshiriqlari yordamida tashkil etilishi hamda masalalar yechishning ilmiy-ommabop usullarini qo‘llash bilim olishni yengillashtiradi, o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatadi;Kimyoviy jarayonlarning kompyuter animasiyalari, noan'anaviy kubiklar usuli hamda turli xildagi didaktik o‘yinlar va kimyoviy boshqotirmalar o‘quvchilarning bilim olishga qiziqishini oshiradi, ta'lim jarayonini faol tashkil etishga imkon beradi. Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Jizzax davlat pedagogika universitetida o’qitilayotgan umumiy kimyo fani va uning tarkibiy qismi hisoblangam anorganik birikmalarni sinflaridan tuzlar, nomlanishi, tuzilishi, olinish usullari va kimyoviy xossalarini sohasidagi nazariy masalalar va tashkiliy xarakterga ega bo’lgan hujjatlarni o’rganish tashkil etadi. Rivojlangan xorijiy davlatlarda ko’p yillik tajribalar va izlanishlar zamirida vujudga kelgan bugungi kundagi ta’lim tizimi sifatini oshirish mezonlari bitiruv ishining ob’ekti sifatida xizmat qiladi. Oliy ta’lim muasasalarida bog’lanishning qutbliligi, dipol momentni aniqlash ion bog’ energiyasini hisoblash mavzus ining mazmun mohiyatini o’rganish hamda uni nazariy va amaliy tadqiq etish kurs ishining predmeti hisoblanadi. Gibridlanishda uglerod atomining faqat 2s va 2p 2 orbitallari ishtirok etishi ham mumkin. Bunda uchta yangi sp 2 -gibrid orbitallar hosil bo‘ladi. Bunday gibridlanish sp 2 -gibridlanish deb ataladi. Bunday gibrid elektronlarga ega bo‘lgan uglerod yassi deb ataladi va u boshqa atomlar bilan qo‘sh bog‘ orqali bog‘langan bo‘ladi. Bunday uglerod atomi ikkinchi valent holatidagi uglerod deb ataladi. Masalan kabi birikmalardagi qo‘sh bog‘ tutgan uglerod atomlari ikkinchi valent holatidadir. Gibridlanishda faqat 2s va 2p orbitallar ham ishtirok etishi mumkin. Bunda yangi ikkita sp gibrid orbitallar hosil bo‘ladi. Gibridlanishning bu turi sp- gibridlanish deb ataladi. sp-gibrid elektronli uglerod uch bog‘ yoki ikkita qo‘sh bog‘ tutgan uglerod atomi bo‘lgan birikmalarda bo‘ladi. Uglerod atomining bu valent holati uchinchi valent holat deb ataladi. Masalan, kabi birikmalardagi uch bog‘ yoki ikkita qo‘sh bog‘ tutuvchi uglerod atomlari uchinchi valent holatdadir. quyida turli xildagi gibrid elektronlarning (atom orbitallarning) sferik ko‘rinishi keltirilgan: Keltirilgan sp 3 , sp 2 va sp gibrid atom orbitallarining sferik tuzulishidan ko‘rinib turubdiki, yuqoridan pastga qarab gibrid orbitallar tarkibida s-orbitalning ulushi ortib bormoqda (ikkinchi doira kattalashib bormoqda). Bu holat turli valent holatidagi uglerod birikmalarining xossalarida o‘z aksini topadi. Shuni ta’kidlash kerakki, gibridlanish fizik hodisa sifatida amalda yo‘q. U molekuladagi elektronlarning haqiqiy taqsimlash modelini, biz qo‘llaydigan usulini aks ettiradi, xolos. Molekulyar orbitallar. Organik birikmalarda biz uch xil uglerod-uglerod kovalent bog‘ida duch kelamiz. Bular oddiy ( С - С ), qo‘sh ( С = С ) va uch (C º C) uglerod-uglerod bog‘lardir. Bu bog‘larni p, sp 3 , sp 2 va sp-atom orbitallari hosil qiladi. Bog‘ hosil bo‘lishida ikkita atom orbitallari (AO) ikkita molekulyar orbital (MO) ga aylanadi. Davriy sistemada elektrmanfiylik quyidagicha namoyon bo’ladi. Davr Qator Gruppalar 1 2 3 4 5 6 7 8 I II III IV V Kuchayadi Kuchayadi Kimyoviy bog’lanishning asosiy tiplari mavzusida: a). Darsda o’quvchilarga elementlar orasidagi elektrmanfiylik tushunchasiga muvofiq sodir bo’ladigan kimyoviy bog’lanish tiplari (ion bog’lanish, metall bog’lanish, kovalent bog’lanish, qutbli va qutbsiz bog’lanish, vodorod bog’lanish) haqida, elektronlarning bir element atomidan ikkinchi element atomiga kuchishi yoki siljishi haqida bilim berish. b). O’quvchilarga kimyoviy elementlar va ular hosil qilgan birikmalarning orasida qanday bog’lanishlar mavjud bo’lishini farqlay olish bog’lanishlar hosil bo’ladigan sxemalarni chiza bilish qobiliyatlarini tarbiyalash. Darsni quyidagi savollarni takrorlashdan boshlash mumkin: barqaror sist е ma hosil bo`ladi. Kimyoviy bog’lanish – ikki yoki bir necha atomning elektron almashishi natijasida hosil bo’ladigan o’zaro ta’sir. Atomlar kimyoviy bog’ hosil qilishda ular o’zining sirtqi qavatini barqaror oktet (sakkiz elektronli) yoki dublet (ikki elektronli) qilishga intiladi. Elektronlar yadrolar ortasida taqsimlanishi bo’yicha kimyoviy bog’lanishlar quyidagi turlarga bo’linadi: kovalent (qutbli, qutbsiz va donor-akseptor) ion, vodorod va metall bog’lanishlar. Kimyoviy bog’ hosil bo’lishida elementlarning elektromanfiyliklari muhim o’rin egallaydi. Ко valent bog’lanish – elektron juftlar vositasida vujudga keladigan bog’lanishdir. Bunda hosil bo’lgan juft har ikkala atomga tegishli bo’ladi. Kovalent bog’lanish ikki xil mexanizm bilan hosil bo’ladi: 1. Almashinnuv mexanizmi – bunda har bir atom bittadan juftlashmagan elektronni berib, umumiy elektron juftni hosil qiladi: 2. Donor – akseptor mexanizmi – bunda bir atom (donor) elektron jufti bilan, ikkinchi atom (akseptor) esa bo’sh orbital bilan ishtirok qiladi Ikki atom orasida bir necha juft elektron umumlashuvi mumkin. Bunda karrali bog’lar (qo’sh bog’, uch bog’) hosil bo’ladi. Agar hosil bo’lgan umumiy elektron jufti har ikkala atom uchun simmetrik joylashsa, bunday bog’lanish qutbsiz kovalent bog’lanish deyiladi Qutbsiz k о v а l е nt b о g’l а nish el е ktr о m а nfiylikl а ri bir х il bo’lg а n el е m е nt а t о ml а ri о r а sid а s о dir bo’l а di (N2, О 2, …). H о sil bo’lg а n el е ktr о n jufti bir а t о m t о m о n siljig а n bo’ls а , bund а y k о v а l е nt b о g’l а nish qutbli b о g’l а nish d е yil а di. K о v а l е nt b о g’ h о sil qilg а n а t о ml а rning el е ktr о m а nfiylikl а r f а rqi q а nch а k а tt а bo’ls а , b о g’ning qutbliligi shunch а k а tt а bo’l а di (N2 О , NH3…). А g а r el е m е nt 63 а t о ml а rining nisbiy el е ktr о m а nfiylikl а r f а rqi k а tt а bo’ls а , h о sil bo’l а dig а n el е ktr о n jufti el е ktr о m а nfiyligi k а tt а bo’lg а n а t о mg а o’t а di v а i о nl а r

Bog’lanishning qutbliligi, dipol momentni aniqlash ion bog’ energiyasini hisoblash

Купить