Bog’ uzunligi va energiyasini aniqlashga oid masalalar yechish - Energetika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	296.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Energetika

Bog’ uzunligi va energiyasini aniqlashga oid masalalar yechish

Sotib olish

OZB Е KISTON R Е SPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR TA'LIM VAZIRLIGI

JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
KIMYO O‘QITISH METODIKASI

210(20)-GURUH TALABASI Yulchiyeva Nodiraning
“KIMYODAN MASALALAR YECHISH METODIKASI” FANIDAN
TAYYORLAGAN

MAVZU: BOG’ UZUNLIGI VA ENERGIYASINI ANIQLASHGA OID
MASALALAR YECHISH

Topshirdi:_____________________

Qabul qildi:____________________

MUNDARIJA
KIRISH.............................................................................................................3
I BOB. Kimyoviy bog’lanish va ularning turlari
1.1. Koval е nt bog`lanish ……………………………………………………….8
1.2. Ion bog`lanish hamda kovalent bog’lanish xossalari……………………...12
II BOB. BOG’ UZUNLIGIGA OID MASALALAR NAMUNASI
2.1. Kimyoviy bog’lanishlarning хо ss а l а riga oid masalalar…………………15
2.2. Bog’lar turlari va moddalarning tuzilish (struktura) formulalari……..17
2.3. Kimyo masalalarini yechish usullari va masalalar yechishning ahamiyati..20
XULOSA ……………………………………………………………………...28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………….31

KIRISH
Biz xalqimizning hech kimdan kam bo‘lmasligi, farzandlarimizning bizdan
ko‘ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo‘lib yashashi uchun bor kuch va
imkoniyatlarimizni safarbar etayotgan ekanmiz, bu borada ma’naviy tarbiya
masalasi, hech shubxasiz, beqiyos ahamiyat kasb etadi. Agar biz bu masalada
hushyorlik va sezgirligimizni, qat’iyat va ma’suliyatimizni yo‘qotsak, bu o‘ta
muhim ishni o‘z holiga, o‘zi bo‘larchilikka tashlab qo‘yadigan bo‘lsak, muqaddas
qadriyatlarimizga yo‘g’rilgan va ulardan oziqlangan ma’naviyatimizdan, tarixiy
xotiramizdan ayrilib, oxir-oqibatda o‘zimiz intilgan umumbashariy taraqqiyot
yo‘lidan chetga chiqib qolishimiz mumkin.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Kimyo va ʻ
biologiya yo nalishlarida uzluksiz ta lim sifatini va ilm-fan natijadorligini ʻ ʼ
oshirish chora-tadbirlari to g risida” qarorini imzoladi. Prezident qaroriga ʻ ʻ
ko ra, ʻ Respublikaning har bir hududida bosqichma-bosqich kimyo va
biologiya fanlariga ixtisoslashtirilgan 14 ta tayanch maktablarini tashkil
etiladi. Mazkur maktablar Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarni

rivojlantirish agentligi tasarrufidagi Abu Ali ibn Sino nomidagi yosh biologlar
va kimyogarlar ixtisoslashtirilgan maktab-internati bilan birga hamkorlikda
tashkil etiladi 1

Ta’limning yangi modeli jamiyatga mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning
shakllanishiga olib keladi. O‘zining qadr qimmatini anglagan irodasi baquvvat, iymoni
butun, hayotga aniq maqsadga ega bo‘lgan insonlarni tarbiyalashga ega bo‘lamiz.

O‘quvchilarning kimyo fanidan olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash uchun
masala va mashqlarni mustaqil ishlay olishlari muhim ahamiyatga ega. Kimyodan
amaldagi DTS va o‘quv dasturlari asosida yozilgan darsliklar
hamda qo‘shimcha adabiyotlardan olgan bilimlari shuningdek, o‘qituvchilarning
ko‘rsatmalari masala, mashqlar yechish malakalari shakllanadi. Kimyoga doir nazariy
bilimlarni puxta bilib olmoq uchun kimyoning barcha bo‘limlariga taalluqli
masalalarni yecha oladigan bo‘lish nihoyatda zarurdir. Masalalarni yecha bilish
maktab, litsey va kasb-hunar kollej o‘quvchilariga, shuningdek, oliy o‘quv
yurtlari talabalarining ko‘pgina kimyoviy protsesslar va qonuniyatlarni chuqur
o‘rganishlari va tushunib olishlariga imkon beradi. Afsuski, masalalar yechishga
hamma vaqt ham yetarlicha e’tibor berilavermaydi Oliy o‘quv yurtiga kiruvchilar
uchun mo‘ljallangan ko‘pgina qo‘llanmalarda masalalar yechish ikkinchi darajali
vazifa deb qaraladi; har xil tip masalalarning xususiyatlariga hamda ularni yechish
metodikasiga diqqat jalb etilmaydi.
Mavzunind dolzarbligi. Bog’ uzunligi va energiyasi aniqlashga oid
masalalar yechish
"Moddalarning berilgan massasi, hajmi va tarkibidagi atom yoki
molekulalari soni asosida modda miqdorini aniqlash" mavzusini o'rganish darajasi,
o'quvchining kimyo fanidagi e'lon qilingan maqsadlarni va o'rganishga ajratilgan
vaqtni qanday o'tkazishi bilan bog'liq. Agar o'quvchi mavzuni
o'rganishga ilg'or ko'rsatgan vaqt va jiddiylik bilan taqqos qilgan bo'lsa, uning

1

darajasi yuqori bo'ladi. Muammo o'rganish darajasi, o'quvchi tomonidan mavzu
bo'yicha o'rganishni qanday o'tkazganligiga bog'liq. Agar o'quvchi mavzuni tushunish
va unga oid konseptlarni chuqurroq tushunishga muvaffaq bo'lsa, undan mustahkam
daraja hosil bo'ladi. Agar o'quvchi mavzuni tushunishda qiyinchiliklar ko'rgan bo'lsa,
yoki mavzuga oid bilimlar va ko'nikmalar tez yaxshilanmasa, undagi daraja past
bo'ladi. O'quvchining muammo ustidan qanday qilib ishlashiga va qanday qadamlar
bilan yordam olishiga bog'liq.

Ishning maqsadi: "Moddalarning berilgan massasi, hajmi va tarkibidagi atom yoki
molekulalari soni asosida modda miqdorini aniqlash" mavzusidagi kurs ishining
maqsadi, quyidagi yo'nalishlarda o'quvchilarga ko'rsatishni o'z ichiga oladi: Kimyo
fanining asosiy prinsiplarini tushuntirish: Modda miqdorini aniqlash kimyo fanining
asosiy qonunlari va prinsiplari bilan bog'liqdir. Bu kurs ishi o'quvchilarga kimyo
fanining temel tushunchalarini beradi va ularni amaliyotga o'tkazishga imkoniyat
yaratadi. Modda miqdorini aniqlashning asosiy metodlarini o'rgatish: Kurs ishi
o'quvchilarga modda miqdorini hisoblash uchun kerak bo'lgan formulalarni va
usullarni o'rgatadi. Bu usullar massani, hajmni, va tarkibdagi atom yoki molekulalar
sonini hisoblashga yordam beradi. Amaliy mashqlarni o'tkazish: Kurs ishi
o'quvchilarga nazariy ma'lumotlarni amaliyotga o'tkazishga imkoniyat yaratadi. Ular
o'zlariga berilgan misollar va mashqlar orqali modda miqdorini aniqlashni
o'rganishadi. Bu maqsadlar kurs ishidagi asosiy yo'nalishlardan ba'zilaridir. Ushbu
kurs ishi o'quvchilarga modda miqdorini aniqlashda ishlatiladigan asosiy
konseptlarni va usullarni o'rganishga imkoniyat beradi.
Ilmiy-metodik adabiyotlarning tahlili va o‘tkazilgan tadqiqotlar obzori asosida
shuni ta'kidlash lozimki, hozirgacha o‘quvchilarga kimyo fanidan masalalar
yechish usullari dars davomida o‘rgatilmaydi aks holda o‘quvchilar qo‘shimcha
dasrlarga boradi. Hatto o‘quvchining faolligi bilan uning mustaqil ish faoliyatini
aralashtirib anglash hollari mavjud. Vaholanki, o‘quvchining bilim olish, o‘quv va
ko‘nikmalarga ega bo‘lish borasidagi barcha sa'y-harakati uning faolligini ko‘rsatsa,
o‘qituvchi rahbarligi ostida yoki berilgan topshiriq va vazifalarni bajarish
mobaynidagi mehnatini mustaqil ish deb e'tirof etish lozim.

Masalalar yechishning turlari, shakl va mazmuni xilma-xil bo‘lishini nazarda tutgan
holda, ularning tashkiliy shakllarini uchga, ya'ni individual, guruhiy va ommaviy
tarzda bajariladigan xillarga ajratish mumkin.
Mohiyatiga ko‘ra masalalar yechish uch toifaga ajratiladi:
a) yangi bilimlar egallash (laboratoriya ishlari, darslik bilan ishlash, tarqatma
va ko‘rgazmali materiallar bilan ishlash, ta'limning ilg’or va yangi usul hamda
vositalaridan foydalanish kabilar);
b) takrorlash, mustahkamlash va amalda qo‘llash yo‘li bilan olingan
bilimlarni takomillashtirish (darslik bilan ishlash, amaliy ishlar, eksperimental
masalalaryechish, sifat va miqdoriy masala va mashqlarni ishlash kabilar);
v) olingan bilimlarni nazorat qilish, tekshirish va baholash bilan bog’liq ishlar
(yozma ishlar, kimyoviy diktant, nazorat-eksperimental ishlar kabilar). Kimyo
fanlaridan o‘quvchilarning masala yechishni tashkil etish va ularning bilim olish
faoliyatini oshirish masalalari bir qator ilmiy adabiyotlarda yoritilgan bo‘lsada
aksariyat hollarda sinfda yoki sinfdan tashqarida bajariladigan masalalar ishlashga
asosiy e'tibor beriladi. Uyda mustaqil masalalar ishlash va o‘z-o‘zini baholash orqali
ularning bilim olishini faollashtirish muammolari deyarli ishlab chiqilmagan.
Vaholanki, uyda bajariladigan masalalar dars jarayonida olingan bilimlarni
mustahkamlashga, ularni yanada kengaytirib, yangi bilimlar bilan boyitishga yordam
beradi. O‘zo‘zini baholash orqali bilimni nazorat qilish esa o‘quvchilarning bilim
olishga qiziqishini oshiradi, bilim olishni rag’batlantiradi, ta'lim jarayonini
demokratlashtirishga imkon yaratadi.Sinfdagi barcha o‘quvchini masalalar
yechishga safarbar qilishning sinalgan ikki yo‘li-dars va uy vazifalarini bajarish bilan
bog’liq. Shu boisdan, adabiyotlarda deyarli bir-biriga bog’liq holda tadqiq etilmagan
ushbu ikki yo‘nalishni izlanishlarimizga asosiy maqsad qilib belgilashni lozim
topdik. Umumiy o‘rta ta'lim maktablari va akademik liseylar o‘quvchilarining dars va
darsdan tashqari vaziyatlarda anorganik va organik kimyodan masalalar yechishning
an’anaviy va noan’anaviy metodlaridan foydalanish.

Bajarilgan kurs ish natijalari kimyodan yuqori natijalarga erishishda katta
ahamiyat kasb etadi. Masalalar yechishning ko‘p tanlov javobli va kombinasiyali
test topshiriqlari yordamida tashkil etilishi hamda masalalar yechishning ilmiy-
ommabop usullarini qo‘llash bilim olishni yengillashtiradi, o‘quvchilarni mustaqil
fikrlashga o‘rgatadi;Kimyoviy jarayonlarning kompyuter animasiyalari, noan'anaviy
kubiklar usuli hamda turli xildagi didaktik o‘yinlar va kimyoviy boshqotirmalar
o‘quvchilarning bilim olishga qiziqishini oshiradi, ta'lim jarayonini faol tashkil etishga
imkon beradi.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Jizzax davlat pedagogika universitetida o
qitilayotgan umumiy kimyo fani va uning tarkibiy qismi hisoblangam anorganik ʻ
birikmalarni sinflaridan tuzlar ,nomlanishi,tuzilishi,olinish usullari va kimyoviy
xossalarini sohasidagi nazariy masalalar va tashkiliy xarakterga ega bo lgan ʻ
hujjatlarni o rganish ʻ tashkil etadi. Rivojlangan xorijiy davlatlarda ko p ʻ yillik
tajribalar va izlanishlar zamirida vujudga kelgan bugungi kundagi ta’lim tizimi
sifatini oshirish mezonlari bitiruv ishining ob’ekti sifatida xizmat qiladi.
Oliy ta’lim muasasalarida ” Bog’ uzunligi va energiyasi aniqlashga oid masalalar
yechish mavzusining mazmun mohiyatini o rganish hamda uni nazariy ʻ va amaliy
tadqiq etish kurs ishining predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. “” Bog’ uzunligi va energiyasi aniqlashga
oid masalalar yechish ” mavzusini o qitishning nazariy va amaliy ʻ masalalarini
tadqiq etish, fan yuzasidan o qitishni ʻ takomillashtirish bo yicha ʻ xulosalar va
tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- “Umumiy kimyo” shu jumladan “” Bog’ uzunligi va energiyasi
aniqlashga oid masalalar yechish va moddalar haqida umumiy tushunchalarni
shakllantirish o rganish ob’ektlari, usullari, nazariy va amaliy ahamiyatini yoritib ʻ
berish;
- М avzusini mazmun mohiyatini ochib berish;
- М avzusini o qitishda ta’lim texnologiyalari va ilg‘or xorijiy tajribalardan ʻ
foydalanish yo llarini yoritish; ʻ

-Talabalarda kimyo fai bo‘yicha mustaqil talim tizimda erkin fikrlash
qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlamtirish

I BOB Kimyoviy bog’lanish va ularning turlari

1.1. Koval е nt bog`lanish
Bu bog`lanishda barqaror konfiguratsiya ikki atom orasida bir yoki bir n е chta
umumiy el е ktron juftlar hosil bo`lishidan k е lib chiqadi. El е ktron juftlar hosil
bo`lishida ikkala atom ham ishtirok etadi. Shuning uchun har bir atom umumiy juft
uchun o`zidan albatta el е ktron b е radi. Koval е nt bog`lanish hosil bo`lishini bir n е cha
moddalarda kuzatish mumkin. Har birida bittadan el е ktron bo`lgan ikki vodorod
atomi o`zaro yaqinlashganda vodorod mol е kulasini (H
2 ) hosil qiladi. Bu jarayon
quyidagicha ifoda qilinadi: H
 H

 H : H

Kimyoviy bog`lanish turlari Qutbsiz koval е nt bog`lanish. El е ktromanfiyligi bir xil
bo`lgan atomlar o`zaro ta'sirlashganda qutbsiz koval е nt mol е kulalar (masalan, N
2 CI
2
F
2 O
2 N
2 ) hosil bo`ladi. Qutbli koval е nt bog`lanish. El е ktromanfiyligi birbiridan u
qadar k е skin farq qilmaydigan el е m е ntlarning atomlari o`zaro ta'sirlashganida
umumiy el е ktron juft el е ktrmanfiyligi kattaroq bo`lgan atom tomonga siljiydi.
Natijada qutbli koval е nt mol е kulalar (HCI, HF, ba'zi organik moddalar) hosil
bo`ladi. M е tall bog`lanish. Nisbatan erkin el е ktronlarning m е tall ionlari bilan o`zaro
ta'sirlashuvi natijasida hosil bo`ladi. U asosan oddiy moddalar — m е tallarda
uchraydi. M е tall bog`lanishning hosil bo`lish mohiyati quyidagilardan iborat: m е tall
atomlari o`zining val е nt el е ktronlaridan oson ajralib musbat zaryadli ionga aylanadi.
Atomlardan ajralib chiqqan, nisbatan erkin el е ktronlar, musbat zaryadli m е tall ionlar
oralig`iga tarqaladi va m е tall bog`lanish hosil bo`ladi, ya'ni el е ktronlar musbat
zaryadli ionlarni m е tallarning kristall panjarasiga mahkam biriktiradi. Vodorod
bog`lanish. Biror mol е kulaning vodorod atomi bilan boshqa mol е kulaning kuchli
el е ktrmanfiy el е m е nt (O, S, F, CI, Br, N) atomi orasida hosil bo`ladi. Mohiyati:
vodorod atomining radiusi nihoyatda kichik. Undan tashqari, vodorod atomi o`zining
yagona el е ktronini siljitsa, yoki batamom yo`qotsa, u nisbatan yuqori musbat
zaryadga ega bo`ladi, shunda qisman manfiy zaryadli boshqa mol е kula (HF, H
2 O,
NH
3 ) lar tarkibidagi el е ktromanfiy el е m е nt atomi qisman musbat zaryadli vodorod
bilan birikadi
1-masala. Quydagi elementlar orasidagi bog`ning qutbliligi ortib borish
tartibini toping. 1) xlor – ftor; 2) brom – ftor; 3) yod – ftor; 4) brom – xlor; 5) yod
– xlor; 6) yod – brom.

Yechish: Elementlar orasidagi bog`ning qutbliligini aniqlash uchun
elementlarning nisbiy elektromanfiylik (n.e.m.) qiymati farqi qanchalik katta
bo`lsa, bog` shunchalik qutbli bo`ladi. Demak, 1) Cl F 2) Br F 2,83 – 4,1 = 1,27
2,74 – 4,1 = 1,36 3) J F 4) Br Cl 2,21 – 4,1 = 1,86 2,74 – 2,83 = 0,09 5) J Cl 6) J Br
2,21 – 2,83 = 0,62 2,21 – 2,74 = 0,53 Javob: 4, 6, 5, 1, 2, 3
2-masala. Suvning qaynash temperaturasi undagi kislorod atomiga o`xshash
elementlar gidridlari – vodorod sulfid, vodorod selenid va vodorod telluridlarning
qaynash temperaturasidan yuqori ekanligi qanday izohlash mumkun? Javob:
Kislorod guruhidagi elementlarning vodorodli birikmalari quyidagicha H
2 O, H
2 S,
H
2 Se, H
2 Te. Keltirilgan moddalar ichida H
2 O molekulalari orasida kuchli vodorod
bog`lanish mavjud bo`lganligi sababli yuqori temperaturada qaynaydi. 3-masala.
Ammoniy xloridda qanday turdagi bog`lar mavjud?
Yechishi: NH
4 Cl molekulasining struktura formulasini yozamiz. H +: HN
H
a) Ammoniy kationida nuqta–nuqta bog` Donor – akseptor bog`lanish hisoblanadi.
b) H N H : 3 – 2,1 = 0,9 bu elektromanfiylik qiymati farqi. H N H H
Elektromanfiylik qiymati farqi: 15 0 – 0,4 0,4 – 1,8 1,8≤ Qutbsiz Qutbli Ion
kovalent bog`lanish kovalent bog`lanish bog`lanish Demak, qutbli kovalent
bog`lanish.
c) NH
4 Cl dissotsilanganda NH+ 4 kationi va Clanioniga parchalanadi. Javob: 4 ta
Kovalent, 1 ta donor akseptor va 1 ta ion 4-masala. Metan molekulasining
bog’larning uzilish energiyasi 104
kkal/mol ga teng , suv molekulalrining bog’ uzulish energiyasi metannikidan
15martaga kam bo’lsa suv malekulasining bog’ uzulish energiyasini hisoblang?
Yechish;
I) 104+15=119kkal/mol
Javob; 119 kkal/mol.
formuladagi barcha yakka bog`lar σ -bog` ni tashkil etadi, qo`sh bog`ning bittasi σ ,
bitta π -bog` hisoblanadi. Javob: 36 σ : 6 π . 5-masala. H
2 O va [H
3 O]+ lar uchun
quyidagi qaysi xususiyat(lar) umumiy?
1) markaziy atomning gibridlanishi;

2) markaziy atomning oksidlanish darajasi;
3) fazoviy strukturasi;
4) markaziy atomning valentligi. Yechishi: H
2 O va [H
3 O]+ 1. H∙―∙O∙―∙H 4 juft
elektondan π -bog`lan sonini ayirsak 4 – 0 = 4 s 1
p 3
H∙―∙O∙―∙H 4 – 0 = 4 s 1
p 3

2. H2O da kislorodning valentligi II ga, [H
3 O]+ ionida esa III ga teng.
3. H
2 O va H3O+ da kislorodning oksidlanish darajasi -2 ga teng. ∙∙ ∙∙ ∙∙ ∙∙ 16
4. Fazoviy tuzilishi har xil .
Javob: 1; 2
Kimyoviy bog`lanishning qaysi turida qattiq jismning elektr o`tkazuvchanligi yuqori
bo`ladi?
Qutbsiz kovalent bog`ga ega bo`lgan birikmalarni ko`rsating. 1) metan, 2) oltingugurt
(IV) oksid, 3) natriy ftorid, 4) vodorod, 5) vodorod xlorid, 6) kislorod,
7) ammiak, 8) brom, 9) ammoniy oksid.
53. Kovalent bog` tabiatli molekulalar qanday xususiyatga ega bo`ladi? 1)
suyuqlanish temperaturalari past, bog` energiyalari yuqori, suvda yomon eriydi 2)
suyuqlanish va qaynash temperaturalari yuqori, bog`lanish energiyalari yuqori,
suvda yomon eriydi, issiqlik o`tkazuvchanligi yuqori 3) suyuqlanish va qaynash
temperaturalari past, bog`lanish energiyalari past, suvda eruvchanligi yahshi 4)
suyuqlanish va qaynash temperaturalari past, bog`lanish energiyalari yuqori, qutbsiz
erituvchilardagi eruvchanligi yomon 5) suyuqlanish va qaynash temperaturalari
yuqori, bog`lanish energiyalari yuqori, benzoldagi eruvchanligi
yahshi
54. Alyuminiy sulfat molekulasining tuzilish formulasidan alyuminiy va
oltingugurt atomlari o`zaro nechta kislorod atomlari orqali bog`langan? 55.
Molekulasida donor – akseptor bog’ bo`lgan moddani aniqlang. 1) uglerod (IV)
oksid; 2) kislorod; 3) is gazi; 4) ammoniy ioni; 5) fosfin; 6)
azot(V)oksid; 7) kaliy nitrat; 8) xlor
56. Temir (III) gidrofosfat molekulasidan nechtadan σ - va π bog`lar bo`ladi?
57. Kadmiy gidroksosianid molekulasida nechtadan σ - va π -bog`lar bo`ladi?
58. Kalsiy gidrooksosulfat molekulasida nechta σ -bog` bo`ladi?

59. Quyidagi qaysi xususiyatlar uglerod(IV) oksidiga tegishli? 1) markaziy atomining
gibridlanish a) sp3 b) sp; 2) agregat holati (t=25°C): a) gaz; b) qattiq; 3)
suyuqlanish temperaturasi: a) -56,6°C b) 1610°C: 4) molekulaning fazoviy
tuzilishi a) tetraedr; b) chiziqli
60. Alyuminiy digidrooksoxromat molekulasida nechtadan σ - va π -bog`lar bo`ladi?
61. BeCl
2 , BeF
2 , CO
2 molekulalari uchun quyidagi qaysi xususiyatlar umumiy? 1)
markaziy atomning gidridlanishi; 2) markaziy atomning valentligi; 3)
molekulaning fazoviy strukturasi; 4) bog` qutbli, molekula qutbsiz bo`lishi 62.
BF
3 , BCl
3 , SO
3 molekulalari uchun quyidagi qaysi xususiyatlar umumiy? : 17 1)
markaziy atomning gibridlanishi; 2) markaziy atomning valentligi; 3)
molekulaning fazoviy strukturasi; 4) bog` qutbli, molekula qutbsiz bo`lishi;
63. Bariy gidrooksofosfat molekulasida nechtadan σ va π -bog`lar bo`ladi?
64. Alyuminiy digidrofosfat molekulasida nechtadan σ - va π -bog`lar bo`ladi?
65. Magniy gidrooksokarbonat molekulasida nechta σ - va π -bog` bo`ladi?
66. Magniy gidrooksoperxlorat molekulasida nechtadan σ - va π -bog`lar bo`ladi?
67. Kobalt(III) gidrofosfat molekulasida nechta σ - va π -bog` bo`ladi?
68. Kalsiy gidrooksomanganat molekulasida nechtadan σ - va π -bog`lar bo`ladi?

1.2.Ion bog`lanish hamda kovalent bog’lanish xossalari
Ion bog`lanish el е ktrostatik nazariya asosida tushuntiriladi Bu nazariyaga muvofiq
atomning el е ktron b е rishi yoki el е ktron biriktirib olishi natijasida hosil bo`ladigan
qarama-qarshi zaryadli ionlar el е ktrostatik kuchlar vositasida o`zaro 14 tortishib

ularning tashqi qavatida 8 ta (okt е t) yoki 2 ta (dubl е t) el е ktroni bo`lgan barqaror
sist е ma hosil bo`ladi.
Kimyoviy bog’lanish – ikki yoki bir necha atomning elektron almashishi natijasida
hosil bo’ladigan o’zaro ta’sir. Atomlar kimyoviy bog’ hosil qilishda ular o’zining
sirtqi qavatini barqaror oktet (sakkiz elektronli) yoki dublet (ikki elektroknli)
qilishga intiladi. Elektronlar yadrolar ortasida taqsimlanishi bo’yicha kimyoviy
bog’lanishlar quyidagi turlarga bo’linadi: kovalent (qutbli, qutbsiz va donor-
akseptor) ion, vodorod va metall bog’lanishlar. Kimyoviy bog’ hosil bo’lishida
elementlarning elektromanfiyliklari muhim o’rin egallaydi. Ко valent bog’lanish –
elektron juftlar vositasida vujudga keladigan bog’lanishdir. Bunda hosil bo’lgan juft
har ikkala atomga tegishli bo’ladi. Kovalent bog’lanish ikki xil mexanizm bilan hosil
bo’ladi:
1. Almashinnuv mexanizmi – bunda har bir atom bittadan juftlashmagan elektronni
berib, umumiy elektron juftni hosil qiladi: 2. Donor – akseptor mexanizmi – bunda
bir atom (donor) elektron jufti bilan, ikkinchi atom (akseptor)
esa bo’sh orbital bilan ishtirok qiladi

Ikki atom orasida bir necha juft elektron umumlashuvi mumkin. Bunda karrali
bog’lar (qo’sh bog’, uch bog’) hosil bo’ladi. Agar hosil bo’lgan umumiy elektron jufti
har ikkala atom uchun simmetrik joylashsa, bunday bog’lanish
qutbsiz kovalent bog’lanish deyiladi Qutbsiz k о v а l е nt b о g’l а nish
el е ktr о m а nfiylikl а ri bir х il bo’lg а n el е m е nt а t о ml а ri о r а sid а s о dir bo’l а di (N
2 , О
2 ,
…). H о sil bo’lg а n el е ktr о n jufti bir а t о m t о m о n siljig а n bo’ls а , bund а y k о v а l е nt
b о g’l а nish qutbli b о g’l а nish d е yil а di.

K о v а l е nt b о g’ h о sil qilg а n а t о ml а rning el е ktr о m а nfiylikl а r f а rqi q а nch а k а tt а
bo’ls а , b о g’ning qutbliligi shunch а k а tt а bo’l а di (N
2 О , NH
3 …). А g а r el е m е nt 63
а t о ml а rining nisbiy el е ktr о m а nfiylikl а r f а rqi k а tt а bo’ls а , h о sil bo’l а dig а n el е ktr о n

jufti el е ktr о m а nfiyligi k а tt а bo’lg а n а t о mg а o’t а di v а i о nl а r h о sil bo’l а di. I о n
b о g’l а nish – q а r а m а - q а rshi z а ryadl а ng а n i о nl а r о r а sid а s о dir bo’l а dig а n
el е ktr о st а tik t о rtish kuchl а ri n а tij а sid а vujudg а k е l а dig а n b о g’l а nishdir.

(natriy ft о rid n а triy ionlari Na+ va ft о rid i о nlaridan F - tashkil topgan) I о n b о g’l а nish
k о v а l е nt b о g’l а nishd а n f а rq qilib, to’yinuvch а nlik v а yo’n а luvch а nlik хо ss а l а rig а
eg а em а s. I о n b о g’l а nishli m о dd а l а r krist а ll m о dd а l а r bo’lib, ul а rning suvd а
eritm а l а ri kuchli el е ktr о litl а rdir. Bund а y b о g’l а nishli m о dd а l а rning suyuql а nish v а
q а yn а sh h а r о r а tl а ri yuq о ri bo’l а di. V о d о r о d b о g’l а nish – bir m о l е kul а ning musb а t
z а ryadl а ng а n v о d о r о di bil а n ikkinchi m о l е kul а ning m а nfiy z а ryadl а ng а n а t о mi bil а n
vujudg а k е l а dig а n b о g’l а nishdir. V о d о r о d b о g’l а nish qism а n el е ktr о st а tik, qism а n
d о n о r- а ks е pt о r х ususiyatg а eg а . V о d о r о d b о g’l а nish suv, spirtl а r v а k а rb о n
kisl о t а l а rning yuq о ri h а r о r а td а q а yn а shig а s а b а b bo’l а di.
V о d о r о d b о g’l а nish: ichki m о l е kulyar v а m о l е kul а l а r а r о turl а ri m а vjud.

M е t а ll b о g’l а nish – nisb а t а n erkin el е ktr о nl а rning m е t а ll i о nl а ri bil а n o’z а r о
t а ’sirl а shuvi n а tij а sid а h о sil bo’l а dig а n b о g’l а nishdir. M е t а llning v а l е nt
el е ktr о nl а ri o’zining yadr о si bil а n jud а z а if b о g’l а ng а ni uchun а t о md а n jud а о s о n
а jr а lib chiq а di. Shuning uchun m е t а ll t а rkibid а erkin el е ktr о nl а r, musb а t
z а ryadl а ng а n m е t а ll i о nl а ri v а n е ytr а l m е t а ll а t о ml а ri bo’l а di. Shu s а b а bli m е t а ll
krist а ll p а nj а r а tugunl а rid а j о yl а shg а n q а t о r musb а t z а ryadl а ng а n i о nl а rd а n v а ul а r
о r а sid а h а r а k а tl а n а о l а dig а n ko’pl а b erkin el е ktr о nl а rd а n ib о r а t. M е t а ll b о g’l а nish
tuf а yli m е t а ll а r el е ktr t о kini, issiqlikni ya х shi o’tk а z а di, b о lg’ а l а nuvch а nlik v а
m е t а ll yaltir о qlik хо ss а l а rig а eg а .

II BOB BOG’ UZUNLIGIGA OID MASALALAR NAMUNA
2.1. Kimyoviy bog’lanishlarning хо ss а l а riga oid masalalar
B о g’ en е rgiyasi – m о l е kul а d а gi а yni b о g’ni b а t а m о m uzish uchun s а rf
bo’l а dig а n en е rgiyadir. B о g’ en е rgiyasi eV yoki kJ/m о l bil а n if о d а l а n а di. K о v а l е nt
b о g’l а nish to’yinuvch а nlik, yo’n а luvch а nlik, k а rr а lilik, qutbl а nuvch а nlik k а bi
хо ss а l а rg а eg а . B о g’l а rning to’yinuvch а nligi а t о ml а rning ch е kl а ng а n miqd о rd а gi
b о g’l а r h о sil qilish х ususiyatidir. El е m е ntl а r а t о ml а rining v а l е nt el е ktr о nl а rining
h а mm а si b о g’ h о sil qilishd а q а tn а shg а nd а n so’ng el е m е nt o’zining to’yinuvch а nlik
х ususiyatini n а m о yish qil а di. B о g’l а rning
yo’n а luvch а nligi uni h о sil qilishd а ishtir о k et а dig а n s-, p-, d- v а f – о rbit а ll а r
ishtir о kid а -, - v а -b о g’l а rni f а z о ning m а ’lum yo’n а lishid а j о yl а shg а nligi n а tij а sid а
yuz а g а k е lib chiq а di. B о g’ h о sil qil а yotg а n el е ktr о n juftl а r а t о m о rbit а ll а ri v а
gibridl а ng а n о rbit а ll а rning el е ktr о n bulutl а ri m а ksim а l to’pl а ng а n qisml а rining
o’z а r о q о pl а shg а n f а z о viy qisml а rid а j о yl а shg а n bo’l а di. H а r q а nd а y m о l е kul а ning

en е rg е tik jih а td а n turg’unlikk а intilishi n а tij а sid а und а gi b о g’l а r yo’n а lishi m а ’lum
burch а kl а rg а eg а bo’lib, yo’n а luvch а nlikni yuz а g а k е ltirib chiq а r а di.
1 – masala. Agar I
2 va Cl
2 molekulalarida yadrolar orasidagi masofa
tegishlicha 2,67∙10-10 va 1,99∙10-10 m ga teng bo’lsa, ICl molekulasidagi bog’
uzunligini hisoblang.
Yechish. Molekulalarda kovalent bog’ uzunligini taqribiy hisoblashda quyidagi
formulani qo’llash mumkin:

bu yerda dA-B – molekulada AB bog’ uzunligi; dA-A va dB-B – A
2 va B
2
molekulalaridagi yadrolararo masofa. I – Cl dagi bog‘ uzunligi quyidagiga teng:

2 – masala. KCl kristal panjarasi doimiysi 3,16∙10-10 m ga teng. Agar Cl
ioni radiusi 1,811∙10-10 m ga teng bo’lsa, K+ ioni effektiv radiusini hisoblang.
Yechish.
3 – masala. Agar vodorod – vodorod va kislorod – kislorod bog’larning
energiyalari tegishlicha 435,9 va 498,7 kJ/mol ga teng bo’lsa, hamda 2 mol vodorod
yonganda 483,68 kJ issiqlik ajralsa suv molekulasidagi kislorod – vodorod bog’ning
energiyasini aniqlang. Yechish.

Ikki molekula suvda 4 ta kislorod – vodorod bog’ning o’rtacha energiyasi:
1854,18/4 = 463,54 kJ/mol.

4 – masala. Agar C – C, C ≡ C, Cl – Cl va C – Cl bog’larning energiyalari
tegislicha -347,3, -823,1, -242,3 va -345,2 kJ/mol ga teng bo’lsa, quyidagi
reaksiyaning entalpiyasini hisoblang: H - C ≡ C – H + 2Cl – Cl  H – CCl2 – CCl2 –
H. Yechish. ΔHº298 = ΔHº(C-C) + 4ΔHº(C-Cl) - ΔHº(C≡C) – 2ΔHº(Cl-Cl) bundan
ΔHº298 = - 347,3 + 4(-345,2) - (-823,1) - 2(243,2) = -420,4 kJ/mol.

2.2. Bog’lar turlari va moddalarning tuzilish (struktura) formulalari.
Moddalarning tuzilish formulalari asosida tarkibidagi π va σ bog’larni farqlash
mumkin. σ bog’ deb ustida atom orbitallarning qoplanishi natijasida vujudga
keladigan bog’ga aytiladi. σ bog’ni atomlardagi turli xil qobiqchalrdagi elektronlar s,
p, d, va b elektronlarning o’zaro va bir-biri bilan bog’lanishidan hosil qilish mumkin.
Masalan. H
2 ning hosil bo’lishida s elektronlar σ bog’larning hosil qilishi:

Yoki HCl hosil bo’lishida H dagi 1 ta s- va Cl dagi 1 ta p elektron bog’lanadi:

π bog’ deb tekislikdan tashqarida, fazoda vujudga keladigan bog’lanishga
aytiladi. σ bog’ bir o’zi yakka kelishi mumkin va u mustahkam bog’dir. π bog’ bir
o’zi mavjud bo’la olmaydi, balki σ bog’ bo’lgandagina “yordamchi bog’” sifatida kela
oladi. π bog’ elementlar atomlaridagi σ bog’larda ishtiriok etmay qolgan p yoki d
elektronlarning o’zaro tortishuvi natijasida vujudga keladi.

Masalan, buni birgina azot molekulasi hosil bo’lishida ko’rsatish mumkin:
Har bir azot atomida 2p qobiqchada (orbital) 3 tadan elektron bo’lsa, ulardan 1 tasi σ
bog’ hosil bo’lishida qolgan ikkitadan p elektronlar esa o’zaro π bog’ hosil
bo’lishida ishtirok etadi:
Kimyoviy moddalar tuzilish (struktura) formulalari va elektron formulalari
quyidagicha ko’rinishda bo’ladi:
1–masala. Quyidagi bog’lanishlardan qaysi qutbliroq: H–N, H–S, H–Te, H– Li?
Har bir keltirilgan namunalarda elektron bulut qaysi atomga tomon ko’proq siljigan?
Yechish. Bog’ mustahkamligini aniqlashda elementlar elektromanfiyliklar farqi
aniqlanadi: a) Δ EMH-N=3,0–2,1 = 0,9; b) Δ EMH-Te=2,1–2,1=0; v) Δ EMHS=2,5–
2,1=0,4; g) Δ EMH-Li=2,1–1,0=1,1. Birikkan atomlarning

elektromanfiyliklari farqi qanchalik katta bo’lsa, bog’ning qutvliligi shuncha yuqori
bo’ladi. Shuning uhcun H – Li bog’ qutbliroq hisoblanadi.
2–masala. Keltirilgan bog’lardan qaysi biri ionliligi yuqori: Cs–Cl, Ca–S, Ba–F.
Yechish. Bog’ning ionlilik darajasini birikkan atomlar elektromanfiyliklar farqi
belgilaydi: a) Δ EMCs-Cl=3–0,75=2,25; b) Δ EMCa-S=2,5–1=1,5; v) Δ EMBaF=4–
0,9=3,1. Bog’lardan Ba – F bog’i ion bog’ga yaqin.
3 – masala. SO
2 molekulasi elektr dipol momenti 5,4∙10-30 Kl∙m ga teng.
S – O dipol uzunligini aniqlang. Yechish. Bog’ qutbliligi dipol elektr
momenti p bilan xarakterlanadi: p = Ql, bu yerda Q – elektron zaryadi
(1,602∙1019 Kl); l – dipol uzunligi, m. Bundan: l = p/Q = 5,4∙10-30/1,602∙10-19 =
3,37∙1011 m. 4 – masala. Agar HI molekulasi dipol elektr momenti (pamal)
1,3∙10-
30 Kl∙m, H – I bog’ uzunligi esa 1,61∙10-10 m ga teng bo’lsa, kovalent bog’ni hosil
qiluvchi vodorod va iod atomlarining effektiv zaryadlarini aniqlang.
Yechish. Qutbli kovalent bog’ hosil qiluvchi atomlarning effektiv
zaryadlariquyidagi nisbatdan foydalanib topiladi: δ = pamal/pion , bu yerda δ –
atomning effektiv zaryadi; pion – molekula elektr dipol momenti qiymati (ionga
nisbatan elektron zaryadi orqali nazariy topiladigan qiymat); pamal – molekula elektr
dipol momentining amaliy aniqlamgan qiymati. HI molekulasi uchun pion ni
hisoblaymiz: pion = Ql = 1,602∙10-19 ∙ 1,61∙10-10 = 2,6∙10-29 Kl∙m. Molekulada H
va I atomlari effektiv zaryadlarini topsak:pamal/pion=1,3∙10-30/2,6∙10-20=0,05; δ H =
+0,05; δ I = – 0,05.

2.3.Kimyo masalalarini yechish usullari va masalalar yechishning ahamiyati
Frantsuz kimyogari A.Lavuaze 1781 yilda SO
2 gazini 10 xil usul bilan hosil qildi
va gaz tarkibidagi uglerod bilan kislorod massalari orasidagi nisbat 3 : 8 ekanligini
aniqladi. Shundan keyin: har qanday kimyoviy toza birikmaning tashkil etuvchi
elementlarning massalari o‘zgarmas nisbatda bo‘ladi, degan xulosa chiqarildi.
Bu xulosa tarkibning doimiylik qonunidir. 20 yil davomida bu qonunning
to‘g’riligi barcha olimlar tomonidan e‘tirof etib kelingan. Lekin 1803 yilda boshqa
frantsuz olimi Bertole qaytar reaktsiyalarga oid tadqiqotlar asosida, kimyoviy
reaktsiya vaqtida hosil bo‘ladigan birikmalarning miqdoriy tarkibi reaktsiya uchun
olingan dastlabki moddalarning massa nisbatlariga bog’lik bo‘ladi, degan xulosa
chiqadi.
Frantsuz olimi J.L.Prust (1753-1826) Bertollening yuqoridagi xulosasiga
qarshi chiqdi. U kimyoviy toza moddalarni puxta taxlil qildi: toza birikmalarning
miqdoriy tarkibi bir xil bo‘lishini o‘zining juda ko‘p analizlari bilan isbotladi. Prust
bilan Bertolle orasidagi munozara 7 yil davom etdi. Bu kurash ikki falsafiy oqim
ko‘rashi bo‘ldi. Prust falsafasi – uzluklilik printsipi, Bertolle falsafasi – uzluksizlik
printsipi nomi bilan yuritiladi. Ko‘pchilik olimlar o‘zlarining amaliy ishlari natijalari
bilan Prust printsipini tasdiqladilar. Natijada Prust g’olib chiqdi va 1809 yilda
kimyoning asosiy qonunlaridan biri tarkibning doimiylik qonuni quyidagicha
ta‘riflandi: har qanday kimyoviy toza birikma, olinish usulidan qat‘iy nazar,
o‘zgarmas miqdoriy tarkibga ega. Masalan, toza suv tarkibida 11,11 % vodorod va
88,89 % kislorod bo‘lib, suv normal sharoitda 0 0
S da muzlaydi, 100 0
S da qaynaydi;

uning 4 0
S dagi zichligi 1000 kg/ m 3
yoki 1 g/sm 3
yoxud 1 g/ml –1
ga teng; u
o‘zgarmas elektr o‘tkazuvchanlikka, o‘zgarmas qovushoqlikka ega.
Kimyoning rivojlanishi shuni ko‘rsatdiki, o‘zgarmas tarkibli birikmalar bilan
bir qatorda o‘zgaruvchan tarkibli birikmalar ham bo‘lar ekan. M. S. Kurnakovning
taklifiga ko‘ra o‘zgarmas tarkibli birikmalar daltonidlar (ingliz kimyogari va fizigi
Daltonni xotirasiga), o‘zgaruvchan tarkiblilari – bertollidlar (shunday birikmalar
borligini oldindan aytgan frantsuz kimyogari Bertolle xotirasiga) deb ataldi.
Daltonidlarning tarkibi butun sonli stexiometrik indekslari
bor oddiy formulalar bilan ifodalanadi, masalan, N
2 O, NJ, SSI
4 , CO
Bertollidlarning tarkibi o‘zgarib turadi va stexiometrik nisbatlarga muvofiq
kelmaydi. Masalan, uran (VI) – oksidning tarkibi odatda UO
3 formula bilan
ifodalanadi. Haqiqatda esa uning tarkibi UO
2 dan UO
3 gacha bo‘ladi va boshqalar.
Molekulyar strukturali, ya‘ni molekulalardan tuzilgan birikmalarning tarkibi,
olinish usulidan qat‘iy nazar o‘zgarmas bo‘ladi. Nomolekulyar strukturali (atomli,
ionli va metall panjarali) birikmalarning tarkibi esa o‘zgarmas bo‘lmaydi va olinish
sharoitlariga bog’lik bo‘ladi . M о l. M о lyar m а ss а .
1. M а ss а si 22 g bo‘lg а n ugl е r о d (IV) о ksidid а q а nch а miqd о r m о dd а b о r?
M о dd а miqd о ri birligi sif а tid а m о l q а bul qiling а n.
M а ss а si 12 g g а t е ng bo‘lg а n ugl е r о d – 12 iz а t о pid а n е cht а а t о m bo‘ls а , t а rkibid а
shunch а а t о m, m о l е kul а , i о n v а b о shq а struktur а birlikl а r s а ql а ydig а n m о dd а miqd о ri
m о l d е b а t а l а di.
1 m о l m о dd а t а rkibid а gi struktur а birlikl а r s о ni А v а g а dr о s о ni d е yil а di. U jud а
а niqlik bil а n o‘lch а ng а n bo‘lib, а m а liy ùis о bl а shl а rd а 6,02∙10 23
m о l -1
g а t е ng d е b
о lin а di.
M о dd а miqd о ri n, m о lyar m а ss а M , m а ss а m, n.sh.d а gi ù а jm V, m о lyar h а jm
V
m а t о m yoki m о l е kul а l а r s о ni N, А v а g а dr о s о nini N
A bil а n b е lgil а b m о dd а
mi=d о rini а ni=l а sh t е ngl а m а l а rini yoz а miz:

Bir m о l m о dd а m а ss а si m о lyar m а ss а d е yil а di.
M о dd а ning m о lyar m а ss а si s о n ji ха tid а n uning nisbiy а t о m yoki nisbiy
m о l е kulyar m а ss а sig а t е ng bolib, g/m о l bil а n if о d а l а n а di. M о lyar m а ss а M( х )
m о dd а m а ss а si m(x) ni m о dd а miqd о ri n(x) nisb а tig а t е ng bo‘lg а n k а tt а likdir.

K е ltirilg а n m а lum о tl а rd а n f о yd а l а nib, m а s а l а е chil а di.

2. Miqd о ri 0,02 m о l bolg а n kisl о r о d m о dd а sid а q а nch а m о l е kul а l а r bol а di.
Yеchish;3–tеnglаmаdаn N(О
2 )=n(O
2 )∙N
A =0,02mоl∙6,02∙10 23
=1,2∙10 22
dоnа
Kimyo fanidan masala yechishni bilish predmetni ijodiy o‘zlashtirishning
asosiy mezoni hisoblanadi. Shuning uchun bitiruv imtihonlarida va oliy o‘quv
yurtlarida kirish imtihonlarida imtihon biletlariga hamma vaqt masalalar va avvalo
hisoblashga doir masalalar kiritiladi. Bu predmetni o‘rganish jarayonida bilimlarni
tekshirishning qulay usuli va ularni mustahkamlashning muhim
vositasidir. Birmuncha qiyinroq, biroq oliy o‘quv yurtlariga kiruvchilar darslik
doirasidan chiqmaydigan masalalar odatda, kimyo fani bo‘yicha birmuncha yuqori
talablar qo‘yiladigan kimyo, biologiya, tibbiyot va boshqa oliy o‘quv yurtlaridagi

Mol

Н
2 О
18 g
СО
2
22 ,4l
Р
2 О
5
6,02*10 23

kirish imtihonlarida foydalaniladi. Kimyoviy formulalar va tenglamalar bo‘yicha
hisoblash bilan bog’liq masalalarni yechishda ko‘pgina boshqa masalalar
to‘plamlaridan batafsil ko‘rib chiqiladigan proportsiyalar tuzish metodidan emas
balki, moddaning miqdori tog’risidagi tushunchalardan foydalaniladi. Kimyo fanini
o‘rganish muvoffaqiyatli chiqishi uchun har qanday ya’ni oddiy va murakkab
masalalarni qunt bilan o‘rganish, shuningdek ularning yetarlicha miqdorini mustaqil
yechish lozim.
Shunday aniq fanlar qatoriga kimyo fani kiradi, atrofdagi barcha borliqni uni tashkiliy
qismlarini moddalardan deb qaraydi. Moddalarni o‘rganish bilan borliqni
o‘rganadi. Shu sababli kimyo moddalarni tarkibi, tuzulishi, xossalarini ularning bir
turdan boshq turga o‘tishi sabab va qonuniyatlarini o‘rganadigan fandir. Kimyoning
predmeti moddadir. Kimyo boshqa aniq fanlar: fizika, matematika, biologiya,
geologiya va ijtimoiy fanlar: falsafa, ekologiya, iqtisodiyot bilan chambarchas
bog’liqlikda o‘rganadi. Kimyoning fan sifatida shakillanishida va rivojlanishi quyidagi
uchta tarkibiy qism:
a. Kuzatishlar, tadqiqotlar, dalillar
b. Tushunchalar, nazariyalar, qonunlar
v. Amaliyot mushtarakligi mahsulidir.
Bu mushtaraklikning shunday sohalari borki, ular bilan bog’liq
muammolarning yechimi tabiiy ravishda fizikaviy bilim, matematik fikrlash va
hisoblash, biologik ma’lumot, iqtisodiy tushunchalarni talab qiladi. Shuning uchun,
kimyoni o‘rganishda yuqoridagi fanlarni bilish shart, kimyo fanidan shu kungacha
olgan va hozir olayotgan bilim doiramiz qanchalik kengayib borsa, shu fan
bo‘yicha yana bilishimiz kerak bo‘lgan muammolar shunchalik ko‘payib boradi.
Shunga asoslanib kimyo fanini o‘rganishdan maqsad:
Shu kungacha kimyo fanida mavjud bo‘lgan tushuncha, nazariya va
qonunlarni o‘rganib, uning mohiyatiga yetish. Kimyoviy hisoblashlarni bajarish.

Kimyoviy tajribalarni rejalshtirish, ularni amalga oshirish va bajarish
uchun kerak bo‘lgan moddalar, jihozlardan foydalana olish bo‘yicha yetarli
darajada ko‘nikmalar oshirishdan iborat.
Kimyoviy axborotlar yig’ish va ularni o‘zaro ayriboshlash tajribasi va
ko‘nikmalariga ega bo‘lish.
Olingan bilim va ko‘nikmalardan zarur hollarda va kasb faoliyati davomida
hamda kundalik hayotda talab darajasida foydalana olishdan iborat.
Kimyodan masala yechishni bilish o‘rta maktab o‘quvchilarining amaliy
hayotda zarur bo‘ladigan eng muhim malakalaridan biridir. Ba’zan, kimyoviy
maslalar degan so‘zdan asosan miqdoriy masalalar tushuniladi. Sababi amaliy
hayotda shunday masalalar yechishga to‘g’ri keladi. Ammo kimyo fanida sifatga
oid masalalar kimyoviy tushunchalar, nazariyalar va qonuniyatlarga oid masalalar
ancha katta ahamiyatga ega.
Bu masalalar o‘qituvchining o‘quvchilar nazariy tayyorgarlik darajasini ancha
oson bilib olishi, moddalar va ularning o‘zgarishi to‘g’risidagi bilimlarni
mustahkamlashi hamda chuqurlashtirishi, nazariy bilimlarni amalda tadbiq etishi,
o‘quvchilarning fikrlash doirasini kengaytirishi, o‘quvchilarda kimyoviy tafakkur
hosil qilishi uchun imkoniyat berdi. O‘quvchilar kimyoviy masalalarni doimo, dars
davomida aniq ma’lum tartibda (asta-sekin murakkablashib boradigan sistemada)
yechib borganlari taqdirdagina o‘quvchilarda kimyoviy masalalar yecha bilish
qobilyatini muvoffaqiyat bilan hosil qilish mumkin.
Kimyoviy masalalar klassifikatsiyasining ba’zi variantlariga misollar
keltiramiz:
1. Miqdoriy masalalar. Moddalarning formulalarini tuzish, valentligi asosida
tuzish, kimyoviy tuzulish nazariyasi asosida tuzish, analizdan olingan
ma’lumotlar asosida, elementlarning % bilan ifodalangan miqdoriga,
moddalarning gazsimon holatdagi zichligi yoki og’irligiga qarab tuziladi.
2. Formulalar bo‘yicha hisoblash: Moddaning miqdoriy tarkibini har xil

ifodalarda hisoblash, moddaning miqdoriy tarkibini shu moddadagi
qo‘shimchalarni hisobga olgan holatda toppish, gazsimon moddalarning vodorodga
nisbatan va havoga nisbatan zichligini toppish, moddalarning molekulyar
og’irligini topishdan iborat.
3. Kimyoviy tenglamalar tuzish: koeffisentlar qo‘yib tuzish, molekulyar va ionli
ko‘rinishda tuzish, oksidlanish-qaytarilish tenglamasi bo‘yich hisob kitoblarni
amalga oshirib tenglamalar tuzishdan iborat.
4. Kimyoviy tenglamalar bo‘yicha: moddalar massasini saqlanish qonuni bilan
bog’liq hisoblash, reaksiyaga kirishuvchi moddalarning hajmi bilan
ifodalangan miqdorini hisoblash.
5. Eritmalarga doir hisoblar: har xil temperturalarda, erigan modda va erituvchi
niqdorlarini hisoblash, zarur bo‘lgan konsentratsiyali eritma tayyorlash uchun,
eritma konsentratsiyasining o‘zgarishi bilan og’liq bo‘lgan hisoblar.
. 1-m а s а l а . Q о tishm а Zn v а Fe d а n ib о r а t bo‘ls а , ul а rning q а ysi biri а vv а l
k о rr о ziyag а uchr а ydi?
Yechish: Bu erd а p а ssivr о k his о bl а ng а n Fe – k а t о dg а b о r а di. А ktivi, ya’ni Zn
– а n о dg а b о r а di. Fe ē l а rni о lib q а yt а di, Zn es а ē l а rini berib о ksidl а n а di:
К 
: Fe 
2
2 ё  Fe 0
Dem а k а n о dd а gi met а ll – Zn
А 
: Zn 0
 2 ё  Zn 2
k о rr о ziyag а uchr а di.
А g а r Fe yuz а si Sn bil а n k о pl а ng а n bo‘ls а , а n о dg а Fe b о r а di, k а t о dg а es а Sn:
К 
: Sn 2
2 ё  Sn 0
А 
: Fe 0
 2 ё  Fe 2

Dem а k, Fe k о rr о ziyag а uchr а ydi.
Shund а y qilib, met а ll а r k о rr о ziyasid а а ktiv met а ll а r - А +
, p а ssiv met а ll а r –
К –
bo‘l а di v а h а r d о im А +
emiril а di. G а lv а nik elementl а r bir-birid а n Beket о v
q а t о rid а q а nch а uz о qd а bo‘ls а , k о rr о ziya shung а tez s о dir bo‘l а di.

2-masala. Та rkibid а C а SO
4 (0,02%), MgSO
4 (0,01%) bo‘lg а n
d о imiy q а ttiqlikk а eg а suv m а vjud. 20 l h а jmd а gi shu suvni q а ttiqligini
yo‘q о tish uchun Na
2 SO
3 ni ρ =1,2, S%=18% li eritm а sid а n q а nch а h а jm
qo‘shish ker а k? Yechish: 1) Suvning m а ss а si t о pil а di. ( ρ =1) m= ρ ∙ υ =1∙20=20
kg suv.
2) Shu suvd а gi tuzl а r m а ss а si а niql а n а di.
а ) m=20000∙0,0002=4 g C а SO
4
b) m=20000∙0,0001=2 g MgSO
4
3) Т uzl а rni s о d а bil а n re а ksiyasi yozil а di v а t о pilg а n m а ss а l а rig а
muv о fiq keluvchi s о d а m а ss а si а niql а n а di.
C а SO
4 + Na
2 SO
3 →CaCO
3  + Na
2 SO
4
MgSO
4 +Na
2 SO
3 →MgSO
3  +Na
2 SO
4
a) 136 —— 106
4 —— Х
b) 120 —— 106 Х = 3,12
2 —— Х Х = 1,77
4) Na
2 SO
3 ning umumiy mаssаsi 3,12+1,77=4,89
5) m= ρ∙υ∙ω fоrmulаdаn hаjm tоpilаdi.
m 4,89
v   22,64. ml p   1,2 0,18
Jаvоb: 22,64 ml.
3-masala. Izоbutаn 127 ○
C dа yoruglik tа’siridа brоmlаngаndа birlаmchi,
ikkilаmchi, uchlаmchi vоdоrоd аtоmlаrining brоmgа аlmаshinish tezligi (bittа

vоdоrоd аtоmi uchun) tegishli rаvishdа 1:82:1600 gа tengligini hisоbgа оlib hоsil
bo‘lаdigаn izоmerlаrning mаssа ulushini hisоblаng.
Yechish: 1-usul: 1) Reаksiya tenglаmаsi yozib оlinаdi.
Br
CH
3 -CH-CH
3 + B r
2 CH
3 -CH-CH
2 -Br+ CH
3 -C-CH
3
CH
3 CH
3 CH
3 birlаmchi- (H) 9tа; ikkilаmchi- (H) yuk;
uchlаmchi- (H) 1tа.
2) Izоbutаndаgi birlаmchi ikkilаmchi uchlаmchi vоdоrоdlаr sоnini hаr birining
o‘zini brоmgа аlmаshinish tezligigа ko‘pаytirаmiz:
1) 9∙1=9 2) 0∙82=0 3) 1∙1600=1600
3) Shiqqаn nаtijаlаr yig’indisi 100 % deb qаbul qilinаdi vа birlаmchi,
ikkilаmchi, uchlаmchilаrning mаssа ulushi shungа аsоslаnib аniqlаnаdi:
9+0+1600=1609.
1609 —— 100 %
9 —— Х Х=0,6 % birlаmchi;
1609 —— 100 %
1600 —— Х Х=99,4 % uchlаmchi.
n
2-usul: 1) Bu usuldа quyidаgi fоrmulаdаn fоydаlаnilаdi: 
t
0
Bundа: v - аlmаshinish tezligi n
- lаmchilаr sоni t ○
- hаrоrаt
2) Birlаmchi, ikkilаmchi vа uchlаmchi vоdоrоd аtоmlаrini o‘zning brоmgа
аlmаshinish tezligini berilgаn hаrоrаtgа ko‘pаytirаmiz: n=v ∙ t ○
=1∙127=127
(birlаmchi)
n=v ∙ t ○
=1600∙127=203200 (uchlаmchi)
Izоbutаndа ikkilаmchi vоdоrоd аtоmlаri yuk.

3) Chiqqаn sоnlаrni o‘zining birlаmchi, uchlаmchi vоdоrоd аtоmlаr sоnigа
ko‘pаytirilаdi:
127∙9=1143; 203200∙1=203200
nаtijаlаr qo‘shilаdi: 1143 + 203200 = 204343 4)
Endi hаr birining mаssа ulushlаri аniqlаnilаdi:
204343 —— 100 %
1143 —— Х
204343 —— 100 % Х = 0,6 % (birlаmchi)
203200 —— Х Х = 99,4 % (uchlаmchi)
Jаvоb: 0,6 % birlаmchi; 99,4 % uchlаmchi izоmerlаr bоr.

XULOSA.

Kimyodan masalalar yechishda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur degan
xulosaga kelindi:
Masalani yechishga kirishishdan oldin masala shartini qayta – qayta o‘qish, va
mantiqan mulohaza yuritish, nimalar ma’lum hamda nimalarni aniqlash
lozimligini fikran belgilash kerak.
Masala shartida qiymatlarni ifodalashda SI sistemasidagi birliklardan va
qisqartmalardan foydalanish kerak.
Kimyoning asosiy qonunlariga doir masalalarni yechishga kirishishdan oldin uni
shartiga ko‘ra tahlil qilib, yechish usuli belgilab olinadi. Bunda mumkin qadar
oson usulni tanlash zarur.
Masalani ayni bir usul bilan yechgandan so‘ng uning natijasini boshqa bir usul bilan
tekshirib ko‘rish kerak.
Olib borilgan muamolarni yechimlari quyidagilarda o‘z aksini topgan:
1. O‘quvchi o‘zida mavjud bo‘lgan vositalar yordamida hal qilishi kerak
bo‘lgan, muayyan muammoli vaziyatning modeli bo‘lgan kimyoviy ta'lim
vazifasining ta'rifi aniqlandi. Asosiy maqsad – masala yechishni bilmasligini emas,
balki masala yechish jarayonining o’quvchilarning kimyoviy tafakkurining
shakllanishiga ta'siri.
2. O’quv, uslubiy va ilmiy adabiyotlarni tahlil qilishdan kelib chiqadiki,
kimyoviy masalalarni yechishni o‘ganish jarayonini o„qitish usuli va nazorat
vositasi sifatida katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda kimyodan masalalar
yechishning ahamiyati ortib bormoqda va u o‘qitishning muhim usuli bo‘lib, masala
yechish o‘qitish o‘quvchilarning ko‘nikma, malaka va shaxsiyatini shakllantirishda
etakchi bo‘lib qolmoqda.
3. Kimyoviy muammolarning mavjud tasniflarini tahlil qilish ko‘pchilik
tadqiqotchilar orasida yagona yondashuv yo‘qligini ko‘rsatadi. Taklif etilayotgan
tasnif EI uchun vazifalar tizimini ishlab chiqish uchun ishlatilgan.

4. Ishlab chiqilgan tasnifga muvofiq, elektron muhitga moslashtirilgan, har xil
turdagi vazifalar tuziladi yoki tanlanadi. Vazifalarni tanlash mezonlari ishlab
chiqilgan. Izohlar bilan bog'liq muammolarni batafsil hal qilish.
5. Kimyo fanidan muammolarni hal qilishni o‘rgatishda ‘Kimyo hamma uchun -
XXI: masala yechish elektron qo‘llanmasi. Mustaqil masala yechishni o‘rgatish
uchun qo‘llanma’ ENdan foydalanish odatiy kimyoviy masalalarni echish,
malakalarini oshirish va ko‘nikmalarini mustahkamlashga yordam beradi,
talabalarning bilimlari, bu statistik ma'lumotlar bilan tasdiqlanadi. 6. ‘Kimyo
hamma uchun - XXI: masala yechish elektron qo‘llanmasi. Mustaqil masala
yechishni o‘rgatish uchun qo‘llanma’ EN talabalarga o„qitishda sinovdan o‘tkazildi.
Uning o‘quv jarayonida qo‘llanilishi ularning kimyo faniga bo‘lgan qiziqishini
uyg'otadi va umumiy hissiy holatini yaxshilaydi.
7. AKTlari elementlaridan foydalanish o‘qitish samaradorligini oshiradi,
o‘qituvchining ishini osonlashtiradi, shu bilan birga unga ijodkorlik imkoniyatlarini
beradi, o‘quvchilar va o‘qituvchilar faoliyatining xususiyatini o‘zgartiradi,
hamkorlik ularning munosabatlarining asosiga aylanadi.
8. ‘Kimyo hamma uchun - XXI: masala yechish elektron qo‘llanmasi. Mustaqil
masala yechishni o‘rgatish uchun qo‘llanma’ EN misolida mustaqil masala
yechishni o‘rgatish uchun axborot texnologiyalarini qo‘llashning ishlab chiqilgan
usuli an'anaviy o‘qitish uslubiga zid emas, u bilan yaxshi integratsiyalashgan. EN -
dan kimyoviy masalalarni yechishni o‘rgatishda foydalanish bo‘yicha amaliy
tavsiyalar uning o‘quv jarayoniga qo„‘hilishini osonlashtiradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. Asqarov I.R.,To‘xtaboyev N.X.,G’opirov K. Kimyo.7-sinf. Umumiy
o‘rta ta’lim maktablari uchun darslik.-Toshkent:Sharq,2017.-160 b.
2. Asqarov I.R.,To‘xtaboyev N.X.,G’opirov K. Umumiy o‘rta ta’lim
maktablarining 7-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun metodik
qo‘llanma.Toshkent: 2017.-128b.
3. Axmetov. N. S. Neorganicheskaya ximiya-7 / N. S. Axmetov, L. M.
Kuznesova. – M.: Prosveshenie, 1978.
4. Batina Ye. V. Ob ispolzovanii didakticheskoy kartochki pri kontrole
znaniy / Ye. V. Batina // Ximiya v shkole. – 2005. – № 5. – S. 40-41.
5. Berdonosov S. S. Ximiya: Metodicheskie rekomendatsii dlya uchiteley /
S. S. Berdonosov Ye. A. Mendeleeva, M. N. Korobkova. – M.: Prosveshenie, 2004.
6. Vasileva P. D. Obuchenie ximii / P. D. Vasileva, N. Ye. Kuznesova. –
SPb.: KARO, 2003. – 128 s.
7. Vasileva T. K. Tematicheskie poznavatelnie igri / T. K. Vasileva //
Ximiya v shkole. – 2005. – № 7. – S. 16-17.
8. Vivyurskiy V. Ya. Ximicheskiy diktant – priyom povisheniya kachestva
znaniy / V. Ya. Vivyurskiy // Ximiya v shkole. – 1982. – № 1. – S.47-49.
9. Zaysev O.S. Metodika obucheniya ximii: Teoreticheskiy i prikladnoy
aspekti. -M.: VLADOS, 1999. - 384 s.
10 Ziryanova O. I. Ximicheskiy diktant kak sredstvo zakrepleniya osnovnix
ximicheskix ponyatiy / O. I. Ziryanova // Ximiya v shkole. – 1978. – № 1. – S. 27-
28.
11. Ivanova R. G. Izuchenie ximii v 7-8 klassax / R. G. Ivanova, A. M.
Cherkasova. – M.: Prosveshenie, 1983.
12. Ilichyova Ye. V. Istoricheskiy analiz razvitiya ponyatiy ob osnovnix
klassax neorganicheskix soedineniy / Ye. V. Ilichyova // Ximiya v shkole. – № 7. – S.
77-80.

13. Isaev D. S. Delovaya igra po teme ‘Ximicheskie svoystva
neorganicheskix veshestv vajneyshix klassov’ // Ximiya v shkole. – 2002. – № 9. – S.
64-66.
14. Isaev D. S. K izucheniyu temi ‘Vajneyshie klassi neorganicheskix
soedineniy’ // Ximiya v shkole. – 2007. – № 9. – S. 50-53.
15. Kiryushkin D.M., Polosin B.C. -Metodika obucheniya ximii: Ucheb.
posobie dlya ped. in-tov. -M.: Prosveshenie, 1970. - 495 s.
16. Kuznesova N.E. Metodika obucheniya ximii: ucheb. dlya studentov
pedagogicheskix vuzov. L., 1987. – 320s.
17. Obuchenie ximii v 7 klasse: Posobie dlya uchitelya / A. S. Koroshenko P.
N. Jukov M. V. Zueva i dr.; Pod red. A. S. Koroshenko. – M.: Prosveshenie, 1988.
18. Potapov V.M.,Xomchenko G.P. Ximiya.-Toshkent : O‘qituvchi,1985.
19. Surovseva R. P. Zadaniya po ximii dlya samostoyatelnoy raboti
uchashixsya: Posobie dlya uchiteley / R. P. Surovseva, S. N. Saviskiy, R. G.
Ivanova. – 2-ye izd., dorab. – M.: Prosveshenie, 1981.
20. Surovseva R. P. Iz opita prepodavaniya neorganicheskoy ximii v sredney
shkole. – M.: Prosveshenie, 1985.-223 s.
21. Tagirov R. I. Kak mi izuchaem ximicheskie svoystva osnovaniy i soley /
R. I. Tagirov // Ximiya v shkole. – 2002. – 9. – S.58-60.
22. Teshaboev S., Nishonov N. Anorganik kimyo. 7-sinf uchun darslik.
Toshkent:O‘qituvchi, 2001 .
23. www.ziyonet.uz

Bog’ uzunligi va energiyasini aniqlashga oid masalalar yechish

Sotib olish