• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 52.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Bolalar va yoshlar jamoalari va ularning zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rni kurs ishi

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Bolalar va yoshlar jamoalari va ularning zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rni Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv sharoitida yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Jamiyatda shaxsning komil bo‘lib voyaga yetishi, uning ma’naviy, axloqiy, ijtimoiy hamda intellektual rivojlanishi ta’lim- tarbiya jarayonida qo‘llanilayotgan metod va usullar bilan chambarchas bog‘liqdir. Bolalar va yoshlar jamoalari nafaqat ta’lim-tarbiya tizimida, balki ijtimoiy faoliyatda ham muhim tarbiyaviy kuchga ega. Ular o‘z ichida intizom, hamkorlik, o‘zaro yordam, mas’uliyat, liderlik kabi sifatlarni shakllantiradi. Ayniqsa, yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirish, ularni vatanparvarlik, fuqarolik burchi, milliy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalashda jamoaning o‘rni beqiyosdir. Mustaqil fikrlovchi, ma’naviy barkamol va jamiyatda faol o‘z o‘rnini topa oladigan yoshlarni tarbiyalash uchun jamoaviy tarbiya usullaridan samarali foydalanish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Shu bois bugungi kunda maktab, kollej va oliy ta’lim muassasalari qoshida tashkil etilgan turli yoshlar klublari, to‘garaklar va ijtimoiy birlashmalar yoshlarning qiziqish va ehtiyojlariga qarab faoliyat yuritmoqda . 1 . Ularning asosiy maqsadi – yoshlarni ijtimoiy hayotga faol jalb qilish, jamoaviy ruhda ishlash va hamkorlikda muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini shakllantirishdir. O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosati, jumladan, Prezident tashabbuslari, “Yoshlar ishlari agentligi”, “Yoshlar ittifoqi” faoliyati bu sohada olib borilayotgan ishlarning amaliy ko‘rinishi bo‘lib xizmat qilmoqda. Demak, mazkur mavzuni chuqur o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mazkur mavzu pedagogika, psixologiya hamda tarbiya nazariyasi sohalarida ko‘plab olimlar tomonidan 1 (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 20 20 -yil 12-yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi). 24namoyon qilishi uchun imkoniyat yaratish zarur. Jamoada bunday sharoitlar mavjud bo‘lsa, yoshlar o‘zini jamoaning ajralmas qismi sifatida his qiladi. Bu esa ularni mas’uliyatli, faol va tashabbuskor shaxslar sifatida shakllantiradi. Pedagogik nuqtai nazardan, jamoalarda faoliyatni takomillashtirish uchun interaktiv metodlarni keng qo‘llash kerak. Treninglar, davra suhbatlari, rolli o‘yinlar, bahs-munozaralar yoshlarni erkin fikrlash, o‘z fikrini asoslab berish va muloqot madaniyatini egallashga o‘rgatadi. Shu bilan birga, bunday jarayonlarda jamoa ichidagi ijtimoiy munosabatlar yanada mustahkamlanadi. Jamoa faoliyatini takomillashtirishning yana bir muhim omili – yetakchilarning faoliyati bilan bog‘liq. Jamoa rahbarlari nafaqat tashkilotchilik, balki tarbiyachilik vazifasini ham bajaradi. Ularning kasbiy bilim va ko‘nikmalari, pedagogik mahorati, yoshlar bilan ishlash uslubi jamoaning umumiy faoliyatiga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli, rahbarlarning doimiy ravishda malaka oshirishi, yangi pedagogik texnologiyalarni o‘zlashtirishi zarurdir. Shuningdek, jamoalarda faoliyatni takomillashtirishda oilaviy va ijtimoiy hamkorlikning ahamiyati katta. Ota-onalar, mahalla faollari, maktab va oliy ta’lim muassasalari bilan hamkorlik jamoaning tarbiyaviy ta’sirini yanada kuchaytiradi. Bunday hamkorlik natijasida yoshlarning tarbiyasi uzviylik va izchillik kasb etadi.Bugungi kunda yoshlar jamoalarining faoliyatini raqamli texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish ham muhim. Internet, ijtimoiy tarmoqlar va turli elektron platformalar yoshlarning kundalik hayotida katta o‘rin tutmoqda. Shu bois, tarbiyaviy jarayonlarda onlayn loyihalar, virtual forumlar, elektron kutubxonalar va turli raqamli vositalardan oqilona foydalanish zarur. Bu yoshlarning zamonaviy bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish bilan birga, jamoaga bo‘lgan qiziqishni ham kuchaytiradi. Bolalar va yoshlar jamoalarining faoliyati samarali bo‘lishi uchun avvalo ularning ichki boshqaruv tizimini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish zarur. Jamoa demokratik tamoyillar asosida ishlashi, unda har bir a’zo o‘z fikrini erkin ifoda eta olishi kerak. Agar qarorlar faqat rahbar tomonidan qabul qilinsa, bu jamoa 18 ├─ Jamoaviy ko‘nikmalar ├─ Ma’naviy-axloqiy tarbiya └─ Ijtimoiy faollik Shu bilan birga, yoshlar jamoalari faoliyatida ayrim muammolar ham mavjud: yetarli darajada tashkiliy yondashuvning yo‘qligi, resurslar tanqisligi, ayrim hollarda rasmiyatchilik ustunligi kabilar shular jumlasidan. Shu sababli yoshlar jamoalarining faoliyatini takomillashtirish, ularni zamon talablari asosida modernizatsiya qilish talab etiladi. zamonaviy yoshlar jamoalari shaxsning har tomonlama kamolotida beqiyos ahamiyat kasb etadi. Ular shaxsni ijtimoiylashuv jarayoniga jalb qiladi, ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda asosiy maydon bo‘lib xizmat qiladi, liderlik va tashabbuskorlik sifatlarini rivojlantiradi, ijodkorlik va mas’uliyatni shakllantiradi. Demak, yoshlar jamoalari bugungi kunda shaxs tarbiyasida nafaqat pedagogik, balki ijtimoiy va ma’naviy jihatdan ham katta imkoniyatlarga ega. 2.2. Shaxsni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda jamoaning o‘rni Ma’naviy-axloqiy tarbiya bugungi kunda yoshlar ta’lim-tarbiyasida eng muhim ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida qaraladi. Chunki shaxsning har tomonlama yetuk bo‘lib voyaga yetishi, nafaqat bilim va ko‘nikmalarni egallashi, balki yuksak axloqiy fazilatlar, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiq bo‘lib shakllanishi jamiyat taraqqiyotining kafolatidir. Bu jarayonda jamoa eng asosiy tarbiyaviy muhit sifatida namoyon bo‘ladi. Avvalo, jamoa bolalar va yoshlarning ijtimoiylashuvi, ya’ni jamiyat qoidalari, qadriyatlari va axloqiy me’yorlarini o‘zlashtirishida muhim ijtimoiy maktab bo‘lib xizmat qiladi. Har bir bola yoki yosh inson dastlab oilada tarbiya olsa-da, u asta-sekin jamoaga qo‘shilib, o‘zini boshqalar bilan solishtiradi, tengdoshlari orasida o‘z o‘rnini topishga harakat qiladi. Ana shu jarayonda jamoa a’zolari tomonidan qo‘yiladigan talablar, qo‘llab-quvvatlash, baholash va rag‘batlantirishlar orqali shaxsda ma’lum axloqiy fazilatlar shakllana boshlaydi. 29faoliyatimda jamoa tarbiyasiga alohida e’tibor qaratish, uni zamonaviy metodlar bilan uyg‘unlashtirish va yoshlarning tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlashni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘yaman. Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Hukumat qarori va konsepsiya materiallari. “Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora-tadbirlari” (hukumat hujjati). — 2019 , taxm. 24 b. . tarbiyaviy.uz+1 2) Samadova S.S. “Milliy g‘oya, ma’naviyatning pedagogik asoslari” — Toshkent: Sadriddin Salim (Durdona) nashriyoti. — 2022 , taxm. 172 b. . uniwork.buxdu.uz 3) “Umumiy pedagogika: nazariya va amaliyot” (o‘quv qo‘llanma) / Mavlonova R.A. (tahrir). — 2024 , NamDU nashri, taxm. 520 b. . www.namdu.uz+1 4) “Maktabgacha pedagogika” (o‘quv va metodik qo‘llanma) — Toshkent: mualliflar to‘plami. — 2024 , taxm. 260 b. . www.namdu.uz 5) “Yangi O‘zbekistonda ma’rifatli shaxs tarbiyasi: muammo va yechimlar” (maqolalar to‘plami — respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari). — 2023 , taxm. 240 b. . TIIAME Staff+1 6) “Ta’lim-tarbiyadagi innovatsion yondashuvlar” — universaljurnal maqolalari to‘plami. — 2020–2024 (turli sonlar) , har bir maqola taxm. 8– 20 b. . universaljurnal.uz 7) “Pedagogik mahorat” ilmiy-nazariy va metodik jurnal (BuxDU) — mualliflar: o‘qituvchilar maqolalari. — 2022–2024 , sonlarga qarab taxm. 40–120 b. . BuxDu 8) “Ta’lim, fan va innovatsiya” jurnalining 2024-yil sonlari — ta’lim va tarbiya islohotlariga bag‘ishlangan materiallar. — 2024 , taxm. 60–120 b. . Renessans Edu 4o‘rganilgan. Jamoa tushunchasi va uning shaxs kamolotidagi o‘rni haqida A.S. Makarenko o‘zining tarbiya nazariyasida jamoani tarbiyaviy kuch sifatida qaragan. Unga ko‘ra, shaxsni shakllantirishda jamoa asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. V.A. Suxomlinskiy ham o‘z asarlarida bolalar jamoasida insonparvarlik, mehr-muhabbat, o‘zaro yordam va hamjihatlik ruhini shakllantirishning ahamiyatini ta’kidlab o‘tgan. Mahalliy olimlardan Sh. Amonov, O. Hasanboyeva, N. Azizxo‘jayeva kabi pedagoglar jamoaning shaxs tarbiyasidagi psixologik-pedagogik xususiyatlarini ilmiy asoslab berganlar. O‘zbekistonda yoshlarga oid davlat siyosatida ham jamoaviy faoliyat masalasi alohida o‘rin egallaydi. “Yoshlar – kelajagimiz”, “Yangi O‘zbekiston – yoshlar mamlakati” kabi tamoyillar asosida yoshlarning tashabbuslari qo‘llab-quvvatlanmoqda. Bundan tashqari, BMT, YUNESKO, YUNISEF kabi xalqaro tashkilotlar ham yoshlar bilan ishlash, ularning jamoaviy faoliyatini rag‘batlantirish bo‘yicha turli dasturlar ishlab chiqqan. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, unda bolalar va yoshlar jamoalarining shaxs tarbiyasidagi o‘rni ilmiy-pedagogik nuqtayi nazardan tahlil qilinadi. Tarbiya nazariyasida jamoa – shaxsni ijtimoiylashtiruvchi eng muhim muhit sifatida qaraladi. Ushbu ish jamoaviy faoliyatning shaxs kamolotiga ta’siri, uning psixologik-pedagogik xususiyatlari, yoshlar ongida ijtimoiy mas’uliyat, ma’naviy barkamollik va fuqarolik burchini shakllantirishdagi o‘rnini nazariy asoslab beradi. Shuningdek, maktab va ta’lim muassasalarida jamoa orqali tarbiya berishning samarali metodlarini tizimli yondashuv asosida umumlashtirish nazariy jihatdan muhim hisoblanadi. Amaliy ahamiyatiga kelganda, ushbu kurs ishi o‘qituvchilar, tarbiyachilar, psixologlar va yoshlar bilan ishlaydigan mutaxassislar uchun foydali qo‘llanma bo‘la oladi. Chunki unda bolalar va yoshlar jamoalarining faoliyatini tashkil etish, ularni boshqarish, jamoada ijobiy muhit yaratish, nizolarni hal qilish va jamoaning tarbiyaviy salohiyatini oshirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar keltiriladi. 28jalb qilinishi tarbiyaviy jarayonning qamrovini kengaytiradi. Shu tariqa, jamoa har bir yosh uchun haqiqiy ijtimoiy maktabga aylanadi. Xulosa Men ushbu kurs ishi davomida bolalar va yoshlar jamoalarining zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rnini chuqur o‘rgandim. Tadqiqot jarayonida jamoa tarbiyasi nafaqat shaxsning ma’naviy-axloqiy rivojida, balki uning ijtimoiy faolligini oshirish, mustaqil fikrlash va jamiyatda o‘z o‘rnini topa olishida ham muhim omil ekanligiga amin bo‘ldim.Bolalar va yoshlar jamoalari qadimdan tarbiya tizimining ajralmas qismi sifatida qaralgan. Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, jamoada tarbiyalangan yoshlar hayotda ko‘proq muvaffaqiyatga erishadi, chunki ular hamkorlik qilish, ijtimoiy mas’uliyatni his etish, boshqalarni hurmat qilish va o‘z fikrini to‘g‘ri ifoda etishga o‘rganadi. Bugungi kunda ham jamoa tarbiyasi dolzarb ahamiyat kasb etib, uni zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish zarurdir.Men uchun muhim xulosalardan biri shuki, shaxs va jamoa o‘rtasidagi munosabat ikki tomonlama jarayon bo‘lib, jamoa shaxsni tarbiyalash bilan birga, har bir shaxs ham jamoaning qiyofasini shakllantirishda faol ishtirok etadi. Demak, har bir bola yoki yoshning tashabbusi, qiziqishi va ijtimoiy faolligini qo‘llab-quvvatlash jamoa faoliyatining samaradorligini belgilab beradi. zamonaviy yoshlar jamoalarining faoliyati davlat siyosatida ham alohida o‘rin egallaydi. “Yoshlar – kelajagimiz”, “Yangi O‘zbekiston – yoshlar mamlakati” tamoyillari asosida amalga oshirilayotgan islohotlar jamoalarning tarbiyaviy imkoniyatlarini yanada kengaytirmoqda. Bu esa yoshlarni nafaqat bilimli, balki yuksak ma’naviyatli, axloqan barkamol insonlar qilib tarbiyalashga xizmat qilmoqda. Ushbu kurs ishidan chiqargan shaxsiy xulosam shuki, bolalar va yoshlar jamoalari tarbiyaviy jarayonning eng muhim bo‘g‘ini bo‘lib, ularni yanada takomillashtirish orqali kelajak avlodni ma’naviy yetuk, ijtimoiy mas’uliyatli va faol fuqarolar qilib tarbiyalash mumkin. Shu bois, men kelajakdagi pedagogik 15II bob. Bolalar va yoshlar jamoalarining zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rni va ahamiyati 2.1. Zamonaviy yoshlar jamoalarining faoliyati va ularning tarbiyaviy imkoniyatlari Yoshlar jamoalari zamonaviy davrda shaxs tarbiyasining eng muhim ijtimoiy institutlaridan biri sifatida qaralmoqda. Jamiyatda kechayotgan tezkor ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy va madaniy o‘zgarishlar, axborot texnologiyalarining keng joriy etilishi, globallashuv jarayonlari yosh avlod tarbiyasiga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu bois zamonaviy yoshlar jamoalarining faoliyatini to‘g‘ri tashkil etish, ularning tarbiyaviy imkoniyatlarini samarali yo‘naltirish dolzarb masalalardan biridir. Birinchidan, yoshlar jamoalari shaxsning ijtimoiylashuvini ta’minlaydi. Bola yoki yosh inson jamoada o‘zini namoyon etadi, o‘zining imkoniyatlarini sinovdan o‘tkazadi, ijtimoiy rollarni bajarishni o‘rganadi. Masalan, sinf jamoasi, sport klublari, madaniy to‘garaklar, yoshlar ittifoqi kabi uyushmalarda faoliyat yuritish yoshlarning ijtimoiy tajribasini kengaytiradi. Bu jarayon shaxsda ijtimoiy mas’uliyat, jamoa oldidagi burch hissini shakllantiradi. Ikkinchidan, yoshlar jamoalari tarbiya jarayonida sog‘lom muhit yaratadi. Jamoa a’zolari bir-birini qo‘llab-quvvatlashi, muammolarini hal etishda yordam berishi natijasida yoshlar o‘zini yolg‘iz his qilmaydi. Bu holat psixologik barqarorlikka, o‘z-o‘zini qadrlashning mustahkamlanishiga, ijtimoiy faollikning ortishiga olib keladi. Shu jihatdan jamoaning tarbiyaviy salohiyati juda yuqori hisoblanadi. Uchinchidan, zamonaviy yoshlar jamoalari shaxsning ma’naviy-axloqiy sifatlarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Jamoa doirasida yoshlar halollik, odillik, do‘stlik, vatanparvarlik kabi qadriyatlarga amal qilishga odatlanadi. Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, buyuk shaxslarning kamolotida 5Ayniqsa, zamonaviy axborot texnologiyalari davrida yoshlar onlayn jamoalarda ham faoliyat yuritayotganini hisobga olib, ushbu jarayonni to‘g‘ri boshqarish amaliy jihatdan dolzarbdir. Shu bilan birga, kurs ishida keltirilgan ilmiy xulosalar ta’lim-tarbiya tizimida jamoaviy ishlarni yo‘lga qo‘yishda, sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarni samarali tashkil etishda va yoshlar o‘rtasida ma’naviy-ma’rifiy ishlarni kuchaytirishda qo‘llanilishi mumkin. Demak, kurs ishining nazariy hamda amaliy ahamiyati uning ilmiy jihatdan o‘rganilganligi va hayotiy jarayonda tatbiq etilish imkoniyati bilan belgilanadi. Kurs ishi mavzusining obyekti – bolalar va yoshlar jamoalari faoliyati va ularning tarbiyaviy jarayonlarga ta’siri. Kurs ishi mavzusining predmeti – bolalar va yoshlar jamoalarining zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rni, ahamiyati va pedagogik imkoniyatlari. Kurs ishi mavzusining maqsadi – bolalar va yoshlar jamoalarining shakllanishi, rivojlanishi hamda ularning shaxsni tarbiyalashdagi rolini tahlil qilish va ularni takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-pedagogik tavsiyalar ishlab chiqishdir. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Bolalar va yoshlar jamoalarining shakllanish tarixi va rivojlanish bosqichlarini o‘rganish.  Jamoaning shaxs tarbiyasidagi psixologik-pedagogik ahamiyatini tahlil qilish.  O‘zbekiston ta’lim-tarbiya tizimida yoshlar jamoalarining o‘rnini ochib berish.  Zamonaviy yoshlar jamoalarining tarbiyaviy imkoniyatlarini o‘rganish.  Jamoalarda shaxsni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash masalalarini yoritish.  Bolalar va yoshlar jamoalari faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqish. 2Mavzu: Bolalar va yoshlar jamoalari va ularning zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rni MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………….… I bob. Bolalar va yoshlar jamoalari tarbiyasining nazariy asoslari 1.1. Bolalar va yoshlar jamoalarining shakllanish tarixi va rivojlanish bosqichlari ………………………………………………………………….…. …. 1.2. Jamoaning shaxs tarbiyasidagi psixologik-pedagogik ahamiyati …………… 1.3. O‘zbekiston ta’lim-tarbiya tizimida bolalar va yoshlar jamoalarining o‘rni ... II bob. Bolalar va yoshlar jamoalarining zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rni va ahamiyati 2.1. Zamonaviy yoshlar jamoalarining faoliyati va ularning tarbiyaviy imkoniyatlari …………………………………………………………………….. 2.2. Shaxsni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda jamoaning o‘rni ………………….. 2.3. Bolalar va yoshlar jamoalarining faoliyatini takomillashtirish yo‘llari …….. Xulosa …………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………… 27qiziqishni kuchaytiradi. Shu bois, rag‘batlantirish tizimini ko‘p qirrali qilish zarur: individual yutuqlarni qadrlash, jamoaviy g‘alabalarni nishonlash, turli nominatsiyalarni joriy etish orqali yoshlar yanada faol bo‘lishga intiladi. Faoliyatni takomillashtirishda ijodiy yondashuv ham alohida ahamiyat kasb etadi. Jamoa ichida teatr sahnalari, badiiy chiqishlar, ko‘rgazmalar, dizayn va startap loyihalarini o‘tkazish yoshlarning qobiliyatini yuzaga chiqaradi. Har bir yoshning iqtidorini topib, uni qo‘llab-quvvatlash jamoaning kuchli tarbiyaviy vositasiga aylanadi. Shuningdek, xalqaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish ham jamoa faoliyatini yanada boyitadi. Turli mamlakatlar yoshlar jamoalari bilan muloqot qilish, tajriba almashish, qo‘shma loyihalarda ishtirok etish yoshlarning dunyoqarashini kengaytiradi. Bu jarayon orqali ular boshqa xalqlarning madaniyatini o‘rganadi, o‘z milliy qadriyatlarini targ‘ib qiladi va global fuqarolik fazilatlarini egallaydi. Jamoalarda psixologik iqlimni sog‘lomlashtirish ham muhim vazifadir. Agar jamoada do‘stona, samimiy va o‘zaro hurmat muhiti mavjud bo‘lsa, u holda yoshlarning faoliyati samaraliroq bo‘ladi. Psixologlar, tarbiyachilar va rahbarlarning muntazam ishlari natijasida jamoa ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimiga aylanadi.Bundan tashqari, yoshlar jamoalarida o‘zini-o‘zi boshqarish mexanizmlarini rivojlantirish lozim. Jamoaning ichki organlari – kengash, qo‘mita yoki kichik guruhlar orqali faoliyatni boshqarish yoshlarning liderlik fazilatlarini mustahkamlaydi. Har bir a’zoga kichik mas’uliyatlar berilishi ularni mustaqil va tashabbuskor bo‘lishga o‘rgatadi.Takomillashtirish yo‘llaridan yana biri – jamoaviy loyihalashdir. Har bir jamoa o‘z hududida yoki maktabida muayyan loyihalarni amalga oshirishi mumkin. Masalan, ekologik bog‘ yaratish, “Kitobxonlik haftaligi”ni o‘tkazish, mahalliy tarixiy joylarni targ‘ib qilish kabi loyihalar yoshlarning tashabbusini kuchaytiradi. Yoshlar jamoalarining faoliyatini takomillashtirishda gender tengligi va inklyuzivlik masalalariga ham e’tibor qaratish zarur. Qizlar va o‘g‘il bolalar teng sharoitda faoliyat yuritishi, imkoniyati cheklangan yoshlar ham jamoaga 23Natijada, jamoa orqali shakllangan shaxs nafaqat bilimli va malakali, balki yuksak ma’naviyatli, axloqan pok, jamiyat taraqqiyotiga hissa qo‘sha oladigan yetuk inson sifatida voyaga yetadi. Jamoa tarbiyasidan o‘tgan inson hayotda mustahkam irodaga, sog‘lom dunyoqarashga va yuqori ijtimoiy mas’uliyatga ega bo‘ladi. 2.3. Bolalar va yoshlar jamoalarining faoliyatini takomillashtirish yo‘llari Bolalar va yoshlar jamoalari ta’lim-tarbiya jarayonida alohida o‘rin tutadi. Ular shaxsning rivojlanishida, ijtimoiylashuvida va jamiyatda faol fuqarolik pozitsiyasini egallashida katta ahamiyatga ega. Shu bois, jamoalarning faoliyatini takomillashtirish masalasi doimo dolzarbdir. Takomillashtirish jarayoni bir vaqtning o‘zida pedagogik, psixologik va tashkiliy omillarni qamrab olishi kerak. Zamonaviy yoshlar jamoalari oldida turgan asosiy vazifalardan biri – yosh avlodni milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiq, ma’naviy yetuk va axloqan barkamol inson qilib tarbiyalashdir. Bu maqsadga erishishda jamoa ichidagi muhitning ijobiy bo‘lishi, a’zolar o‘rtasidagi o‘zaro hurmat va hamkorlikni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Agar jamoada sog‘lom psixologik muhit shakllansa, yoshlarning o‘zaro muloqot madaniyati, mas’uliyati va ijtimoiy faolligi sezilarli darajada ortadi. Jamoa faoliyatini takomillashtirishda birinchi navbatda, tarbiyaviy ishlarning mazmunini yangilash zarur. An’anaviy ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar bilan bir qatorda, zamonaviy yoshlarning qiziqishlariga mos yangi shakl va usullarni qo‘llash foydalidir. Masalan, ijodiy loyihalar, innovatsion treninglar, klublar faoliyati, sport musobaqalari, ijtimoiy aksiyalar yoshlarning jamoaga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi. Yana bir muhim jihat – jamoa a’zolarining tashabbuslarini qo‘llab- quvvatlashdir. Har bir yoshning o‘z g‘oyasi, tashabbusi va iqtidorini erkin 19Jamoaning ma’naviy-axloqiy tarbiyadagi o‘rni, birinchi navbatda, yoshlarni umumiy qadriyatlar atrofida birlashtirishda namoyon bo‘ladi. Masalan, maktab sinf jamoasida birdamlik, o‘zaro yordam, intizom, kattalarga hurmat, kichiklarga mehr kabi qadriyatlar targ‘ib etiladi. Talabalar jamoasida esa mustaqillik, tashabbuskorlik, ijtimoiy faollik, hamkorlikda ishlash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik asosiy mezon sifatida shakllanadi. Bu qadriyatlarning jamoada ustuvor ahamiyat kasb etishi shaxsning ichki e’tiqodiga aylanadi. Ikkinchidan, jamoa shaxsning axloqiy fazilatlarini real hayotiy tajribada sinab ko‘rish uchun imkoniyat yaratadi. Kitoblardan o‘rganilgan nazariy qoidalar, oilada berilgan tarbiya aynan jamoa muhitida amaliyotga tatbiq etiladi. Masalan, o‘quvchilar birgalikda tadbir o‘tkazishda, sport musobaqasida yoki ijtimoiy loyihalarda ishtirok etganda o‘zaro hurmat, adolat, mas’uliyat kabi sifatlarni amalda qo‘llashga majbur bo‘ladilar. Shu tariqa, axloqiy me’yorlar shaxs hayotiy tajribasiga singadi. Uchinchidan, jamoa shaxsning ijobiy fazilatlarini shakllantirishda nazorat va rag‘bat mexanizmlariga ega. Har qanday jamoada a’zolar bir-birini kuzatadi, baholaydi, to‘g‘ri xatti-harakatlarni rag‘batlantiradi, noto‘g‘ri xatti-harakatlarni esa qoralaydi. Bu esa shaxsning o‘zini o‘zi tuta bilishini, mas’uliyatni his etishini ta’minlaydi. Jamoaning fikri, jamoaning bahosi ko‘pincha yosh inson uchun ota-onadan berilgan tanbeh yoki o‘qituvchi aytgan gapdan ham kuchliroq ta’sir qiladi. Shuning uchun tarbiyaviy jarayonda jamoa ichki ijtimoiy nazorat mexanizmi sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. To‘rtinchidan, jamoa shaxsni ma’naviy jihatdan boyitadi. Har qanday yoshlar jamoasida milliy qadriyatlar, an’analar, madaniyat va urf-odatlar albatta aks etadi. O‘quvchi-yoshlar jamoasida milliy bayramlarni o‘tkazish, tarixiy shaxslarni xotirlash, xalq og‘zaki ijodiyoti namunalaridan foydalanish, teatr, muzey va madaniy tadbirlarga birgalikda tashrif buyurish orqali shaxsda o‘z 22kechadi. Boshqa tomondan, jamoa a’zolari bir-birini nazorat qiladi: noto‘g‘ri xatti-harakatlar tanqid qilinadi, to‘g‘rilari esa rag‘batlantiriladi. Bu jarayon shaxsning axloqiy jihatdan to‘g‘ri shakllanishiga yordam beradi. To‘rtinchidan, jamoa milliy an’ana va madaniyatlarni yosh avlodga yetkazadi. Har qanday jamoa o‘zining madaniy hayoti, urf-odatlari, an’analari bilan ajralib turadi. Yoshlar birgalikda Navro‘z, Mustaqillik kuni, Vatan himoyachilari kuni kabi umumxalq bayramlarida ishtirok etib, milliy qadriyatlarga hurmatni o‘rganadilar. Bundan tashqari, jamoa doirasida teatr, muzey, madaniy tadbirlarga tashriflar uyushtiriladi. Natijada shaxs o‘z milliy ildizlariga, tarixiga va madaniyatiga sodiq bo‘lib shakllanadi. Beshinchidan, jamoa shaxsning ijtimoiy mas’uliyatini va faolligini oshiradi. Jamoada yoshlar faqat o‘zini emas, balki butun guruh manfaatini o‘ylashga o‘rganadilar. Masalan, umumiy tadbirlarni tashkil etishda har bir a’zo o‘ziga yuklatilgan vazifani mas’uliyat bilan bajarishi zarur bo‘ladi. Shu orqali u jamiyat oldidagi mas’uliyatni his qiladi. Bundan tashqari, jamoaviy ishlar yoshlarni tashabbuskor, faol bo‘lishga, muammolarni birgalikda hal qilishga o‘rgatadi. Oltinchidan, jamoa shaxsning ma’naviy barkamolligini ta’minlovchi ijtimoiy vosita sifatida ham maydonga chiqadi. Chunki har bir shaxsning ma’naviyati uning atrofidagi muhitga bog‘liq. Agar jamoa sog‘lom ijtimoiy-axloqiy muhitni shakllantira olsa, u holda shaxs ham yuksak axloqiy mezonlarga amal qilib voyaga yetadi. Aks holda, salbiy ta’sirlar kuchayib, yoshlarning noto‘g‘ri yo‘lga kirib qolish xavfi tug‘iladi. Yettinchidan, jamoa shaxsga o‘zini o‘zi anglash va rivojlantirish imkoniyati beradi. Jamoada har bir inson o‘z qobiliyatini sinab ko‘rishi, o‘z fikrini erkin bildirish, boshqalarning fikriga hurmat bilan qarashni o‘rganadi. Bu esa shaxsda o‘z-o‘zini baholash, o‘zini tarbiyalash va o‘z ustida ishlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. 3119) “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar” (Prezident farmonlari va qarorlari tahlili). — 2019–2021 , taxm. 30–72 b. . kelajakbunyodkori.uz 20) “Maktabgacha va maktab ta’limi jurnali” maqolalari to‘plami — ma’naviy tarbiya va jamoa tarbiyasiga oid maqolalar. — 2018–2023 , turli sonlar; har son taxm. 40–80 b. . new.tdpu.uz 21) “Mahalliy pedagogik texnologiyalar va tarbiya” — o‘quv qo‘llanma / Azizxo‘jayeva N. (yoki boshqa mahalliy mualliflar) — 2019– 2022 , taxm. 200–320 b. . www.namdu.uz+1 22) “Yoshlar va ijtimoiy faoliyat: volontyorlik va jamoaviy loyihalar” — maqola to‘plami (universitet nashrlari). — 2020–2023 , taxm. 30–64 b. . kelajakbunyodkori.uz 23) “Pedagogika: yangi yondashuvlar” — ilmiy jurnallar va elektron nashrlar (turli mualliflar). — 2018–2024 , taxm. 40–200 b. . universaljurnal.uz+1 24) “Ma’naviy-ma’rifiy madaniyat va yoshlar” — konferensiya materiallari (2021–2023). — 2021–2023 , taxm. 80–220 b. . Scribd 25) “Umumiy pedagogika va tarbiya metodikalari: o‘quv qo‘llanma” — fan va ta’lim nashriyotlari (Buxoro, Toshkent universitet nashrlari). — 2019– 2023 , taxm. 300–420 b. . uniwork.buxdu.uz+1 6Kurs ishi mavzusining metodlari Ishda mavzuga oid ilmiy manbalarni tahlil qilish, pedagogik kuzatish, qiyosiy tahlil, umumlashtirish va statistik metodlardan foydalanildi. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Birinchi bobda bolalar va yoshlar jamoalari tarbiyasining nazariy asoslari yoritilgan. Ikkinchi bobda esa bolalar va yoshlar jamoalarining zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rni, faoliyati va takomillashtirish yo‘llari ko‘rib chiqilgan. 14O‘quvchilar o‘rtasida tenglik, do‘stlik va hurmat munosabatini shakllantirish. Har bir bola imkoniyatini namoyon etishi uchun sharoit yaratish Jamoaviy faoliyatni individuallashtirish — ya’ni, umumiy maqsad bilan shaxsiy qiziqishni uyg‘unlashtirish. Zamonaviy yondashuvlar Bugungi kunda pedagogika va psixologiya fanida jamoaning ahamiyatiga oid yangicha qarashlar shakllanmoqda: Kooperativ ta’lim — kichik guruhlarda ishlash orqali o‘quvchilarni hamkorlikka o‘rgatish. Loyihaviy faoliyat — umumiy loyiha asosida jamoaviy ijodiy ishlash. Psixologik treninglar — o‘zaro muloqotni mustahkamlash, konfliktlarni bartaraf etish. Raqamli jamoalar — onlayn guruhlar orqali bolalar va yoshlarning jamoaviy faolligini rivojlantirish. Jamoa shaxs tarbiyasining eng muhim psixologik-pedagogik vositasidir. Unda shaxs o‘zini anglaydi, ijtimoiylashadi, axloqiy me’yorlarni o‘zlashtiradi va jamiyatning faol a’zosi bo‘lib shakllanadi. Shuning uchun pedagoglar va ota- onalar jamoa tarbiyasidan oqilona foydalanishi, bolalarni ijobiy jamoalarda tarbiyalashi zarur. 7I bob. Bolalar va yoshlar jamoalari tarbiyasining nazariy asoslari 1.1. Bolalar va yoshlar jamoalarining shakllanish tarixi va rivojlanish bosqichlari Bolalar va yoshlar jamoalari g‘oyasi qadim zamonlardan boshlab insoniyatning ijtimoiy hayoti bilan bog‘liq holda shakllanib kelgan. Inson tabiatiga xos bo‘lgan ijtimoiylik, bir-biriga tayanib yashash, umumiy manfaat yo‘lida hamkorlik qilish ehtiyoji jamoa tushunchasining eng dastlabki ildizlarini tashkil etadi. Qadimgi jamiyatlarda bolalar kattalar mehnat jarayoniga qo‘shilgan, ovchilik, chorvachilik va dehqonchilik ishlari davomida jamoa bilan yashash, hamkorlik qilishni o‘rgangan. Shu sababli tarixiy taraqqiyot jarayonida bolalar jamoasi nafaqat oilaviy, balki ijtimoiy institut sifatida ham shakllangan. Antik davrlarda, xususan, qadimgi Yunoniston va Rimda yoshlar jamoalari maxsus tarbiya muassasalari – gimnaziyalar, palastralar orqali tashkil etilgan. Bu muassasalar yoshlarni jismonan chiniqtirish, bilim berish, harbiy mahorat va fuqarolik burchini o‘rgatishda asosiy maktab bo‘lgan. Yoshlar jamoalari ijtimoiy-siyosiy hayotda faol ishtirok etishlari bilan birga, jamiyatning mafkuraviy poydevorini ham mustahkamlagan. Rim davlati misolida ko‘rish mumkinki, yosh legionerlar dastlab maxsus jamoalarda tarbiyalanib, keyinchalik imperiyaning harbiy qudratini ta’minlovchi kuchga aylangan. O‘rta asrlar davrida bolalar va yoshlar jamoalari diniy maktablar, madrasalar va cherkov qoshidagi ta’lim maskanlari orqali shakllandi. Bu davrda jamoa asosan diniy qadriyatlar asosida faoliyat yuritib, yoshlarni itoatkorlik, ibodat va mehnat ruhida tarbiyalagan. Sharqda esa madrasalarda tahsil olgan yoshlar ko‘proq ilmiy va axloqiy bilimlar asosida jamoada faoliyat yuritgan. Xususan, Movarounnahr va Xorazmda yoshlarni jamoaviy tarbiyalash masalasi ilm-fan, adabiyot va hunarmandchilik maktablari orqali yo‘lga qo‘yilgan. Bu jarayon o‘z 21bo‘lsa, u o‘ziga kerakli tarbiyaviy ta’sirlarni to‘liq qabul qila olmaydi. Shuning uchun pedagog va tashkilotchilar jamoa a’zolarini faollikka undashi, ularni tadbirlarga, munozaralarga, ijtimoiy loyihalarga jalb qilishi zarur. Jamoaning shaxsni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashdagi o‘rni Shunday qilib, jamoa shaxsni har tomonlama shakllantirishda eng muhim ijtimoiy muhit sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Jamoaning shaxs tarbiyasidagi ma’naviy-axloqiy o‘rnini chuqurroq yoritish uchun uni bir necha asosiy jihatlarga ajratib ko‘rib chiqamiz. Birinchidan, jamoa ijtimoiylashuvning asosiy makoni sifatida shaxsni tarbiyalaydi. Bola yoki yosh inson jamoa a’zosi bo‘lganidan so‘ng, u jamiyatning kichik modeli bilan to‘qnash keladi. Bu yerda u o‘zini boshqalar bilan solishtiradi, o‘zining ijtimoiy o‘rnini belgilaydi. Jamoada mavjud qoidalar, intizom, me’yor va talablar orqali yosh shaxs jamiyat hayotiga moslashadi. Masalan, maktab sinfida o‘quvchilar birgalikda ishlash, vazifalarni bajarish, mas’uliyatni bo‘lishish orqali ijtimoiylashadi. Shu orqali ular jamiyatning kelajakdagi faol a’zosi bo‘lishga tayyorlanadilar. Ikkinchidan, jamoa qadriyatlar va axloqiy me’yorlarni shaxs ongiga singdiradi. O‘zbek xalqining asrlar davomida shakllangan milliy qadriyatlari – kattalarga hurmat, kichiklarga mehr, halollik, adolat, vatanparvarlik kabi fazilatlar jamoada bevosita targ‘ib etiladi. Bu qadriyatlar nafaqat og‘zaki targ‘ibot orqali, balki amaliy faoliyat jarayonida yoshlarning hayotiga singdiriladi. Masalan, jamoaviy tadbirlarda ishtirok etish, milliy bayramlarni nishonlash, tarixiy shaxslarni xotirlash kabi amaliy jarayonlar yoshlarning ongiga qadriyatlarni chuqurroq o‘rnatadi. Uchinchidan, shaxsiy namuna va ijtimoiy nazorat orqali fazilatlar mustahkamlanadi. Har qanday jamoada faol, mehnatsevar, intizomli, odobli shaxslar mavjud bo‘lib, ular boshqalarga o‘rnak bo‘ladi. Yoshlar ko‘pincha o‘z tengdoshlari yoki jamoada obro‘li insonlarning xatti-harakatlariga taqlid qiladilar. Shu bois jamoada ijobiy namunalar ko‘proq bo‘lsa, tarbiya samarali 8navbatida, Sharq uyg‘onish davri madaniy-ma’naviy taraqqiyotining asosiy omillaridan biriga aylangan. Yangi davrda, ya’ni XVII–XVIII asrlarda Yevropada maktab ta’limi keng rivojlana boshlagan davrda bolalar jamoalari maktab sinflari va to‘garaklari shaklida yuzaga chiqdi. Pedagogika fanining asoschilaridan biri Y.A. Komenskiy “Buyuk didaktika” asarida jamoada tarbiya berishning afzalliklarini alohida ta’kidlab, o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyatidan samarali foydalanish zarurligini ko‘rsatgan. Shu davrdan boshlab jamoa nafaqat tabiiy ehtiyoj, balki tarbiyaviy jarayonning asosiy usuli sifatida ham qarala boshlandi. XIX–XX asr boshlarida Rossiyada va Yevropada bolalar va yoshlar jamoalari faoliyatining yangi shakllari yuzaga keldi. Ayniqsa, maktab tashqarisidagi bolalar tashkilotlari – sport klublari, musiqa to‘garaklari, adabiy jamiyatlar yoshlarni jamoaviy ruhda tarbiyalashga xizmat qilgan. Bu jarayon natijasida jamoa shaxsning axloqiy, estetik va jismoniy kamolotida muhim tarbiyaviy institut sifatida shakllandi. XX asrning birinchi yarmida bolalar va yoshlar jamoalari tushunchasini ilmiy asoslab bergan mashhur pedagoglardan biri A.S. Makarenko bo‘ldi. U o‘zining “Pedagogik poema” va boshqa asarlarida jamoaning shaxs tarbiyasidagi o‘rnini alohida ochib berdi. Makarenkoga ko‘ra, jamoa – bu shaxsni har tomonlama shakllantiruvchi, unga ijtimoiy tajribani o‘rgatuvchi eng samarali vositadir. U jamoa orqali bolalarda intizom, mehnatsevarlik, mas’uliyat va birdamlik kabi xislatlarni shakllantirish mumkinligini isbotlab berdi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda bolalar va yoshlar jamoalari ko‘proq mafkuraviy va ijtimoiy yo‘nalishda faoliyat yuritdi. Sobiq ittifoq davrida “Oktyabryat”, “Pionerlar”, “Komsomol” kabi tashkilotlar bolalarni jamoa orqali tarbiyalashda asosiy vositalardan biri bo‘ldi. Ular yoshlarni vatanparvarlik, mehnatga sadoqat, do‘stlik va jamoaga xizmat qilish ruhida tarbiyalashga qaratilgan edi. Biroq bu jarayonda mafkuraviy yondashuv ustun bo‘lganligi sababli, jamoalarning tabiiy ijodiy va erkin faoliyat imkoniyatlari cheklangan. 9Mustaqillik yillarida esa O‘zbekistonda bolalar va yoshlar jamoalari yangi mazmun kasb etdi. 1991 yildan boshlab ta’lim-tarbiya tizimida milliy qadriyatlar, ma’naviyat, mustaqillik g‘oyalari asosida jamoalarni shakllantirish jarayoni boshlandi. “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati, “Yoshlar ittifoqi” kabi tashkilotlar yoshlarni ijtimoiy-siyosiy hayotda faol ishtirok etishga chorlovchi jamoalar sifatida faoliyat yuritdi. Bugungi kunda esa “Yoshlar ishlari agentligi” tashabbuslari bilan ko‘plab jamoalar faoliyat yuritib, yoshlarning ijtimoiy faolligini oshirish, ularni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, kasbiy malakasini oshirishga qaratilgan loyihalarni amalga oshirmoqda. Hozirgi davr bolalar va yoshlar jamoalari rivojlanishida yangi bosqich sifatida baholanmoqda. Chunki jamoalar endilikda faqat maktab yoki mahalliy darajada emas, balki xalqaro hamkorlik asosida ham faoliyat yuritmoqda. Internet va ijtimoiy tarmoqlar yoshlarning virtual jamoalarda birlashishini ta’minlab, ularga bilim almashish, loyiha yaratish, ijtimoiy aksiyalarda qatnashish imkoniyatini bermoqda. Demak, bugungi kunda bolalar va yoshlar jamoalari tarixiy rivojlanish yo‘lini bosib o‘tib, an’anaviy shakllardan zamonaviy texnologik asoslangan shakllarga o‘tmoqda. 1.2. Jamoaning shaxs tarbiyasidagi psixologik-pedagogik ahamiyati Jamoa — insonning ijtimoiy rivojlanishida asosiy muhit bo‘lib, uning shakllanishi, tarbiyasi va hayotiy qadriyatlarini belgilovchi omillardan biridir. Ayniqsa, bolalar va yoshlar tarbiyasida jamoaning tutgan o‘rni beqiyosdir. Chunki bola ilk yoshidan boshlab jamoa ichida yashashni, muloqot qilishni, o‘zini namoyon etishni o‘rganadi. Shaxsning psixologik jihatdan shakllanishi ham, tarbiyaviy yo‘nalishda o‘zini anglash jarayoni ham jamoa ta’sirida sodir bo‘ladi. Jamoaning tarbiyadagi psixologik mohiyati Jamoa — bu faqat birgalikda faoliyat yuritadigan odamlar to‘plami emas, balki ularning maqsadlari, qadriyatlari, hissiyoti, bir-biriga bo‘lgan 16ular mansub bo‘lgan jamoalarning o‘rni katta bo‘lgan. O‘zbekiston ta’lim- tarbiya tizimida ham jamoaviy ishlar orqali yoshlarning ma’naviy dunyosi boyitilmoqda. To‘rtinchidan, jamoa shaxsda liderlik va tashabbuskorlik sifatlarini rivojlantirishga imkon beradi. Yoshlar o‘z tashabbuslari bilan jamoa oldida chiqish qilishi, yangi g‘oyalar ilgari surishi orqali boshqaruv ko‘nikmalarini hosil qiladi. Bu esa kelajakda jamiyatda faol pozitsiyani egallashiga, mas’uliyatli qarorlar qabul qilishiga zamin yaratadi. Beshinchidan, zamonaviy yoshlar jamoalari ta’lim-tarbiya jarayonida innovatsion yondashuvlarni qo‘llash imkonini beradi. Masalan, loyiha asosida o‘qitish, guruhiy treninglar, kooperativ ta’lim metodlari, ijtimoiy loyihalar yoshlarning ijodkorlik va mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Jamoa asosida tashkil etilgan tadbirlar — ekologik aksiyalar, xayriya ishlari, sport musobaqalari yoshlarning amaliy ko‘nikmalarini mustahkamlaydi.Oltinchidan, yoshlar jamoalari zamonaviy axborot makonida ham faoliyat yuritmoqda. Bugungi kunda onlayn jamoalar — ijtimoiy tarmoqlarda tashkil etilayotgan yoshlar guruhlari ham tarbiya jarayonida muhim o‘rin tutadi. Albatta, bunday virtual jamoalarda ham tarbiyaviy imkoniyatlar mavjud, ammo ular pedagogik nazorat va yo‘naltirishni talab qiladi. Chunki ijtimoiy tarmoqlar orqali yoshlar nafaqat ijobiy, balki salbiy ta’sirlarga ham duch kelishi mumkin. Shu bois zamonaviy pedagogika jamoaviy tarbiyaning virtual muhitdagi shakllariga ham e’tibor qaratmoqda. Yettinchidan, yoshlar jamoalari ijtimoiy faollikni oshiradi. Jamiyatda o‘tkazilayotgan tadbirlarda, ijtimoiy aksiyalarda, madaniy loyihalarda yoshlarning jamoaviy ishtiroki ularni nafaqat faol fuqaro sifatida shakllantiradi, balki ularda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlikni kuchaytiradi. Masalan, “Yoshlar ittifoqi”, “Yoshlar parlamenti”, “Volontyorlik harakatlari” kabi jamoalar yoshlarning ijtimoiylashuvini kuchaytiruvchi muhim maydonlardir. 12tashabbus ko‘rsatadi, sport jamoasida esa yetakchi o‘yinchi sifatida boshqalarni ruhlantiradi. Bu bosqich shaxsning to‘laqonli ijtimoiylashuvi va mustaqil faol a’zoga aylanishini bildiradi. Jamoa va shaxsning o‘zaro ta’siri jadvali Bosqichlar / Jarayonlar Jamoaning shaxsga ta’siri Shaxsning jamoaga ta’siri 1. Moslashuv bosqichi Jamoa qoidalari, qadriyatlari va an’analarini bola ongiga singdiradi. Bola jamoaga moslashishga harakat qiladi, boshqalar bilan o‘zini taqqoslaydi. 2. Qadriyatlarni qabul qilish Jamoa me’yorlari shaxsning ichki e’tiqodiga aylanadi, ijtimoiy mas’uliyat hissi shakllanadi. Bola jamoa qadriyatlarini qabul qilib, o‘z xatti-harakatlarini shu qadriyatlarga moslashtiradi. 3. Faol ishtirok va tashabbus Jamoa shaxsga imkoniyat yaratadi, uni qo‘llab- quvvatlaydi va faoliyatga jalb etadi. Bola yoki yosh tashabbus ko‘rsatib, jamoaning rivojiga faol hissa qo‘sha boshlaydi. 4. Baholash va nazorat Jamoa shaxsni baholaydi, uning xatti-harakatlarini ijtimoiy mezonlar orqali tartibga soladi. Shaxs o‘z faoliyati orqali jamoaning obro‘sini oshiradi yoki pasaytiradi. 5. Yetakchilik va ijtimoiylashuv Jamoa yetakchilarni shakllantiradi, ularning tajribasini boshqalarga yoyadi. Shaxs liderlik fazilatlari bilan jamoani birlashtiradi, yangicha g‘oyalarni ilgari suradi. O‘zaro ta’sirning psixologik xususiyatlari Baholash mexanizmi – jamoa shaxsni baholaydi, bu baho esa bolaning o‘z- o‘zini qadrlashiga ta’sir ko‘rsatadi. 20milliy ildizlariga, tarixiga, madaniyatiga hurmat tuyg‘usi shakllanadi. Bu esa ularning ma’naviy kamoloti uchun muhim asosdir. Beshinchidan, jamoa axloqiy tarbiyani shaxsiy namuna orqali ta’minlaydi. Jamoada faol va ijobiy shaxslar, liderlar o‘z xatti-harakati, odobi, mehnatsevarligi, tashabbuskorligi bilan boshqalarga o‘rnak bo‘ladi. Yoshlar odatda o‘z tengdoshlari yoki biroz kattaroq jamoa a’zolarining ta’siriga tezroq beriladilar. Shuning uchun jamoada ijobiy namunalarni ko‘plab yaratish va ulardan tarbiyaviy vosita sifatida foydalanish muhimdir. Jamoaning ma’naviy-axloqiy tarbiyadagi o‘rnini tushunishda pedagog va psixologlarning qarashlari ham muhimdir. Masalan, A.S. Makarenko tarbiyani jamoa orqali amalga oshirishni ta’kidlab, “jamoa shaxsni tarbiyalaydi va shaxs jamoani shakllantiradi” degan fikrni ilgari surgan. Unga ko‘ra, jamoa faqat tashqi tashkilot emas, balki shaxs uchun doimiy tarbiyaviy makon bo‘lib, u shaxsning ichki dunyosiga, axloqiy qarashlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Zamonaviy jamiyat sharoitida yoshlar jamoalarining axloqiy-tarbiyaviy o‘rni yanada ortmoqda. Chunki bugungi globallashuv davrida yoshlar ko‘plab tashqi ta’sirlarga – internet, ijtimoiy tarmoqlar, xorijiy madaniyat oqimlariga duch kelmoqda. Ana shunday sharoitda milliy qadriyatlar va axloqiy me’yorlarni jamoa muhitida singdirish, yoshlarni sog‘lom ijtimoiy yo‘nalishga yo‘naltirish o‘ta muhim vazifaga aylanadi. Yoshlar jamoalari, xususan, maktab sinflari, talabalar guruhlari, yoshlar ittifoqi va turli to‘garaklar yoshlarning bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etishda ham muhim rol o‘ynaydi. Bu jarayonda ular nafaqat o‘z iqtidorlarini namoyon etadilar, balki turli ijtimoiy loyihalarda qatnashish orqali jamiyat uchun foydali bo‘lish, boshqalarga yordam berish, mehr-oqibat ko‘rsatish kabi fazilatlarni o‘zlashtiradilar. Bunday faoliyat shaxsda ijtimoiy mas’uliyatni oshiradi va uni komil inson sifatida tarbiyalaydi. Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning samaradorligi jamoada shaxsning qanchalik faol ishtirok etishiga ham bog‘liq. Agar bola yoki yosh jamoa hayotida passiv 25a’zolarida befarqlikni kuchaytiradi. Aksincha, umumiy maslahat va kelishuv asosida qarorlar chiqarilsa, yoshlar o‘zlarini mas’uliyatli deb his qiladi va faol ishtirok etadi. Jamoalarda faoliyatni takomillashtirishning yana bir yo‘li – ularni ijtimoiy foydali faoliyatlarga keng jalb qilishdir. Masalan, ekologik tadbirlar, obodonlashtirish ishlari, xayriya aksiyalari, kitobxonlik marafonlari nafaqat yoshlarning ijtimoiy faolligini oshiradi, balki ularda hamjihatlik, mehr-oqibat, jamoaviy hamkorlik fazilatlarini shakllantiradi. Shu orqali jamoa nafaqat tarbiyaviy, balki ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Yoshlar jamoalarining samarali faoliyatida motivatsiya masalasi ham muhim o‘rin tutadi. Agar jamoa a’zolari o‘z mehnatining natijasini ko‘rsa, ular faolroq bo‘ladi. Shu bois, jamoa faoliyatida rag‘batlantirish tizimini qo‘llash zarur. Bu nafaqat moddiy mukofotlar, balki ma’naviy rag‘batlar – faxriy yorliqlar, minnatdorchilik, keng jamoa oldida e’tirof etish orqali amalga oshirilishi mumkin. Jamoa faoliyatini takomillashtirishda ijtimoiy sheriklik alohida ahamiyat kasb etadi. Ta’lim muassasalari, mahalla, davlat va nodavlat tashkilotlari bilan hamkorlik qilish jamoa imkoniyatlarini kengaytiradi. Masalan, turli tashkilotlar bilan qo‘shma loyihalar tashkil etish, yoshlarni kasb-hunar o‘rganishga jalb qilish, innovatsion tanlovlarda ishtirok etish jamoaning faoliyatini mazmunan boyitadi. Shuningdek, yoshlar jamoalarida liderlik fazilatlarini rivojlantirish ham muhimdir. Har bir jamoada yetakchilar bo‘ladi, ammo ularni to‘g‘ri yo‘naltirish zarur. Yetakchi yoshlar o‘z jamoasiga namunali bo‘lib, boshqalarni ilhomlantira olishi kerak. Shu maqsadda, maxsus yetakchilik treninglari, psixologik mashg‘ulotlar, tashkilotchilik ko‘nikmalarini oshirishga qaratilgan dasturlar ishlab chiqilishi foydali bo‘ladi. Jamoa faoliyatini takomillashtirish jarayonida milliy qadriyatlarni unutmaslik ham zarur. O‘zbek xalqining asrlar davomida shakllangan an’analari, urf- odatlari, odob-axloq qoidalari yoshlar tarbiyasida muhim o‘rin tutadi. Shuning 11o‘zini namoyon etadi, boshqalarning bahosini eshitadi, o‘zini jamiyat mezonlari orqali solishtiradi. Ikkinchi tomondan esa, shaxsning individual qobiliyatlari, tashabbusi, faoliyati jamoaning umumiy qiyofasini belgilaydi. Shunday qilib, jamoa va shaxs o‘rtasidagi munosabat ikki tomonlama jarayon bo‘lib, ular bir- birini o‘zaro boyitadi. 1. Dastlabki bosqich: moslashuv jarayoni Shaxs jamoaga kirganida eng avvalo moslashuv bosqichidan o‘tadi. Bu davrda bola o‘zini “boshqalar” bilan taqqoslaydi. U jamoaning qoidalari, me’yorlari, urf-odatlari va odob-axloq tamoyillari bilan tanishadi. Psixologlar bu bosqichni ijtimoiy taqqoslash davri deb ham atashadi. Chunki bola o‘zini jamoa a’zolari bilan solishtirib, o‘zining ijobiy yoki salbiy tomonlarini aniqlaydi. Masalan, sinfga yangi qo‘shilgan o‘quvchi avvaliga jamoaga moslashishda qiynaladi, ammo vaqt o‘tishi bilan jamoaning umumiy faoliyatiga kirishib ketadi. 2. Qadriyatlarni qabul qilish bosqichi Keyingi bosqichda shaxs jamoa qadriyatlarini qabul qila boshlaydi. Bu qadriyatlar uning shaxsiy e’tiqodiga aylanadi. Jamoada hurmat, yordam, do‘stlik, halollik kabi tamoyillar ustuvor bo‘lsa, bola ham shu qadriyatlarga amal qila boshlaydi. Shu tariqa jamoa shaxsning ichki dunyosiga chuqur kirib boradi. Pedagogik nuqtayi nazardan bu jarayon tarbiyaning eng muhim bosqichi hisoblanadi. Chunki bola tashqi nazorat ta’siridan chiqib, ichki nazorat mexanizmlarini rivojlantiradi. Endi u xatti-harakatlarini faqat qo‘rquv yoki majburiyatdan emas, balki ichki e’tiqod asosida amalga oshiradi. 3. Faol ishtirok va tashabbus bosqichi Uchinchi bosqichda shaxs nafaqat jamoaning qoidalariga amal qiladi, balki uning rivojiga faol hissa qo‘sha boshlaydi. Bola yoki yosh o‘z tashabbusi bilan jamoaviy ishlarda qatnashadi, yangi g‘oyalar ilgari suradi, boshqalarga yordam beradi. Shu tariqa shaxs jamoa ichida liderlik sifatlarini namoyon etishi mumkin. Masalan, sinfda faol o‘quvchi umumiy tadbirlarni tashkil etishda 10munosabatlarining yaxlit tizimidir. Psixologiya nuqtayi nazaridan jamoa quyidagi funksiyalarni bajaradi: Shaxsning ijtimoiylashuvini ta’minlaydi. O‘z-o‘zini anglash va baholash imkonini yaratadi. Shaxsda irodaviy sifatlar, sabr-toqat, birdamlikni rivojlantiradi. Muloqot ko‘nikmalari va emotsional barqarorlikni shakllantiradi. Masalan, maktab sinfi, sport to‘garagi yoki yoshlar klubi bola uchun nafaqat bilim olish, balki o‘zini boshqalar orasida ko‘rish, ularning fikrini his qilish va unga moslashishni o‘rgatadigan psixologik maktabdir. Pedagogik ahamiyati Pedagogik nuqtayi nazardan jamoa — shaxsni har tomonlama tarbiyalashda eng samarali vositalardan biridir. Tarbiyachi, o‘qituvchi yoki murabbiy jamoa kuchidan foydalanib quyidagilarga erishadi: Tarbiyaviy ta’sirni kuchaytirish – alohida olingan tarbiyaviy ish jamoa ta’siri bilan qo‘shilganda samarasi bir necha barobar ortadi. Jamoaviy faoliyat orqali o‘qitish – o‘quvchilar jamoaviy topshiriqlar orqali bilimlarni chuqurroq o‘zlashtiradi. Jamoaviy javobgarlik – har bir bola umumiy natija uchun mas’ul ekanini his etadi. Liderlik va tashabbuskorlikni rivojlantirish – jamoa muhitida har kim o‘z qobiliyatini namoyon etishi mumkin. Jamoa va shaxsning o‘zaro ta’siri Shaxs va jamoa o‘rtasidagi munosabatlar insonning hayotida markaziy o‘rin tutadi. Chunki inson biologik mavjudot sifatida tug‘ilsa-da, jamiyat a’zosi bo‘lib shakllanadi. Bu jarayonda jamoa asosiy ijtimoiy maktab sifatida namoyon bo‘ladi. Jamoa shaxsning ijtimoiylashuvi, ma’naviy rivojlanishi va shaxsiy sifatlarining shakllanishida kuchli omil hisoblanadi. Bir tomondan, jamoa shaxsga tashqi ta’sir ko‘rsatib, uning xatti-harakatlarini, odatlarini, axloqiy qarashlarini shakllantiradi. Jamoa doirasida bola yoki yosh 26uchun jamoalarda turli milliy bayramlar, udumlar, xalq og‘zaki ijodi namunalarini targ‘ib qilish, ularni amaliy faoliyatga singdirish katta samara beradi. Zamonaviy yoshlar jamoalari shaxsning ma’naviy, intellektual va jismoniy jihatdan rivojlanishi uchun keng imkoniyat yaratishi kerak. Shu bois, ular o‘z faoliyatida nafaqat ta’limiy va tarbiyaviy, balki sport, madaniyat va san’at yo‘nalishlarini ham qamrab olishi muhimdir. Yoshlar turli yo‘nalishlarda faoliyat olib borsa, ular ko‘proq iqtidorlarini namoyon qila oladi va jamiyat uchun ko‘p qirrali mutaxassis sifatida voyaga yetadi. jamoalarda konfliktlarni boshqarish masalasiga ham e’tibor qaratish kerak. Har qanday jamoada turli fikrlar va qarashlar mavjud bo‘ladi. Agar nizolar to‘g‘ri hal qilinmasa, ular jamoaning parchalanishiga olib kelishi mumkin. Shu bois, jamoa rahbarlari va a’zolari murosaga kelish, adolatli hal etish, hurmat va bag‘rikenglik asosida munosabat qurishni o‘rganishi lozim. Bolalar va yoshlar jamoalari faoliyatini takomillashtirish jarayonida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish alohida ahamiyatga ega. Bugungi yoshlar ko‘proq raqamli muhitda faoliyat olib boradi. Shuning uchun jamoalar ijtimoiy tarmoqlar, onlayn platformalar, virtual uchrashuvlar orqali o‘z faoliyatini yanada jozibali qilishi mumkin. Masalan, jamoa ichida maxsus onlayn guruhlar tuzish, interaktiv forumlar tashkil etish, yoshlarning g‘oya va tashabbuslarini internet orqali yig‘ish samaradorlikni oshiradi.Bundan tashqari, jamoalarning faoliyatini tahlil qilish va monitoring qilish tizimi ham rivojlantirilishi lozim. Agar jamoa o‘z faoliyatini doimiy ravishda baholasa, kamchilik va yutuqlarini aniqlasa, bu kelgusida rejalashtirishda katta yordam beradi. Monitoring jarayonida yoshlarning fikri va takliflarini inobatga olish jamoaning o‘ziga xosligini saqlashga xizmat qiladi. Yoshlar jamoalari uchun motivatsion dasturlar ishlab chiqish ham takomillashtirishning muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bunday dasturlar yoshlarning o‘ziga ishonchini oshiradi, ularda ijtimoiy faoliyatga bo‘lgan 309) “Yoshlar va davlat siyosati” — strategik hujjat va tahliliy maqolalar to‘plami (Strategy.uz resursi). — 2019–2023 , taxm. 40–80 b. . strategy.uz 10) “Ma’rifat karvoni va kitobxonlik tashabbuslari” — Lex.uz hamda rasmiy hisobotlar (yoshlar kitobxonligi dasturi). — 2020–2023 , taxm. 32– 56 b. . Lex.uz+1 11) “Jamoa tushunchasi va uning o‘ziga xosliklari” (ta’limiy material, JDPU) — pedagogik maqola/PDF. — 2020 , taxm. 36 b. . Jizzax Davlat Pedagogika Universiteti 12) “Umumiy pedagogika” (NamDU ta’lim manbasi, 2024 chop etilishi) — kurs darsligi. — 2024 , taxm. 480–528 b. . www.namdu.uz 13) “Maktabda va jamoada ma’naviy-axloqiy tarbiya” — ilmiy maqola to‘plami (universitetlar nashrlari). — 2018–2023 , turli mualliflar, taxm. 20– 60 b. . new.tdpu.uz+1 14) Jo‘Rayeva M.D. va boshqalar. “Talabalarni boshlang‘ich ta’lim- tarbiya fanini o‘qitishga tayyorlash” (maqola). — 2024 , taxm. 18 b. . КиберЛенинка 15) “Ta’lim tizimidagi islohotlar: olimlar va amaliyot” — to‘plam (AFU portfolio materiallari). — 2024 , taxm. 112 b. . Alfraganus University Portfolio 16) “Filologiyaning dolzarb masalalari” (maqolalar to‘plami) — qo‘qonlik nashrlar; yoshlarning madaniy tarbiyasi, adabiyot va tarbiya mavzulari. — 2023 , taxm. 560 b. . api.scienceweb.uz 17) “Xalq o‘yinlari orqali tarbiyalanuvchilar ma’naviy-axloqiy tomonlarini shakllantirish” — Kokand Universiteti jurnal maqolasi. — 2023 , taxm. 12–18 b. . herald.kokanduni.uz 18) “Yoshlar ishlari agentligi va mahalliy tashabbuslar” — agentlik hujjatlari, amaliy tavsiyalar. — 2019–2023 , taxm. 20–48 b. . Telegram+1 17Sakkizinchidan, yoshlar jamoalarida o‘zaro munosabatlar, kommunikativ madaniyat shakllanadi. Har bir a’zo jamoada o‘z fikrini bildirishni, boshqalarning fikrini hurmat qilishni, nizolarni tinch yo‘l bilan hal qilishni o‘rganadi. Bu esa shaxsning demokratik jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishiga yordam beradi.To‘qqizinchidan, jamoa yoshlar uchun real hayotiy vaziyatlarni sinab ko‘rish maydonidir. Masalan, o‘quvchi maktab parlamenti ishida qatnashib, ijtimoiy qarorlar qabul qilish jarayonini o‘rganadi. Bu esa uni kelajakda jamiyatning faol a’zosi sifatida shakllantiradi.O‘ninchidan, zamonaviy yoshlar jamoalari milliy g‘oya va mafkuraning tashuvchisi bo‘lib xizmat qiladi. Jamoalarda o‘tkaziladigan tadbirlar orqali yoshlar Vatan, xalq, millat oldidagi burchini chuqur his qiladi. Mustaqillik davrida yoshlarni milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash aynan jamoa asosida samarali kechmoqda. Zamonaviy yoshlar jamoalari │ ├── 1. Turlari │ ├─ Maktab jamoalari │ ├─ Talabalar jamoalari │ ├─ Yoshlar tashkilotlari │ └─ Norasmiy guruhlar │ ├── 2. Faoliyat yo‘nalishlari │ ├─ Ta’limiy │ ├─ Madaniy-ma’rifiy │ ├─ Sport va sog‘lom turmush │ ├─ Ijtimoiy │ └─ Innovatsion │ └── 3. Tarbiyaviy imkoniyatlari ├─ Shaxsiy sifatlarni rivojlantirish 13Emotsional qo‘llab-quvvatlash – jamoa shaxsga ruhiy tayanch bo‘ladi, uni yolg‘izlikdan asraydi. Me’yoriy tartibga solish – jamoa qoidalari shaxsning xatti-harakatlarini tartibga soladi. Motivatsion ta’sir – jamoa muvaffaqiyati yoki mag‘lubiyati shaxs uchun kuchli rag‘batlantiruvchi omil bo‘ladi. Jamoaning axloqiy tarbiyadagi o‘rni Jamoa — axloqiy me’yorlarni shakllantirishda asosiy muhitdir. Chunki: Jamoa ichida bolaning harakatlari ijobiy yoki salbiy baholanadi. Baholash jarayoni orqali bola “to‘g‘ri” va “noto‘g‘ri” tushunchalarini anglaydi. Jamoa bosimi va qo‘llab-quvvatlashi bola uchun kuchli motivatsion omil bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, sinfda yaxshi o‘qigan o‘quvchi rag‘batlantirilsa, boshqalar ham unga ergashadi. Yoki intizomsizlik qilgan bola jamoa tomonidan tanbeh olsa, u o‘z xatolarini tuzatishga intiladi. Jamoaning psixologik-pedagogik ta’sir mexanizmlari Birgalikda faoliyat – umumiy maqsad sari birlashish shaxsda mas’uliyatni kuchaytiradi. Jamoaviy an’ana va qadriyatlar – bola jamoa odatlariga moslashib, o‘z xatti- harakatlarini tartibga soladi. O‘zaro nazorat – jamoa ichida har bir a’zo boshqalarini kuzatib, ular uchun namuna bo‘ladi. Jamoaviy emotsiya – umumiy quvonch, g‘alaba yoki muvaffaqiyatsizlik hissi bolalarni birlashtiradi. O‘qituvchi va tarbiyachining roli Jamoaning samarali ta’siri uchun pedagogning roli nihoyatda muhim. U quyidagilarni amalga oshirishi lozim: Jamoada sog‘lom psixologik muhit yaratish.

 Bolalar va yoshlar jamoalari va ularning zamonaviy shaxs tarbiyasidagi o‘rni 

Купить