Bolalarda xalq o’yinlari orqali jismoniy barkamolikni tarbiyalash - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	57.3KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

796 Sotish

Bolalarda xalq o’yinlari orqali jismoniy barkamolikni tarbiyalash

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
MAKTABGACHA TA’LIM FAKULTETI
MAKTABGACHA TA’LIM YO‘NALISHI
MAKTABGACHA PEDAGOGIKA
FANIDAN TAYYORLAGAN
Himoyaga tavsiya
etaman fakultet dekani
____________N.Ikromov
“___ ”_______________
KURS ISHI
MAVZU : BOLALARDA XALQ O’YINLARI ORQALI JISMONIY
BARKAMOLIKNI TARBIYALASH :
Talaba: 1 -kurs 2 20 -guruh talabasi
Nuriddinova Sevara
Ilmiy rahbar:
_________________________
Himoyaga tavsiya etiladi
“Maktabgacha ta’lim metodikasi” kafedrasi
Mudiri Norbo sheva M.O. _______________
“ ____ ” _____________________
Termiz 2021

Mundarija:
KIRISH 3
I.BOB. Maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarni jismoniy tarbiyalash 7
1.1. Ilk yoshli bolalarni jismoniy tarbiyash 7
1.2. Ilk yoshli bolalar jismoniy tarbiyasining ijtimoiy ruhiy asoslari 9
II. BOB.O‘YIN – BOLALARNING ETAKCHI FAOLIYATI
EKANLIGI 11
2.1. O‘yin bola tarbiyasining muhim vositasi 11
2.2. O‘yin nazariyasining asosiy masalalari 14
XULOSA VA TAVSIYALAR 23
FOYDALANILGAN ADABIYOLAR 26

Kirish

"Biz ta‘lim jarayonidagi barcha bo‘g‘inlari
faoliyatini bugungi zamon talablari
asosida takomillashtirishni o‘zimizning
birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz"

SH.M.MIRZIYOYEV
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyayev rahbarligida 2017-
yil 16 avgust kuni bo'lib o'tgan yig'ilishda maktabgacha ta'lim tizimini tarkibiy
jihatdan tubdan isloh qilish, mazkur muassasalarga bolalarni to'la qamrab olish
bo'yicha muhim vazifalar qo'yildi. Bu boradagi tahlillar natijasida qisqa vaqtda uch
yirik hujjat, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 9-sentabrdagi "Maktabgacha
ta'lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlar to'g'risida" gi PQ-3261 sonli
Qarori. 30-sentabrdagi " Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi PF-5198 sonli Farmoni hamda
"O'zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim vazirligi- faoliyatini tashkil etish
to'g'risida "gi PQ- 3305 Qarori qabul qilindi.
Yuqorida keltirilgan qaror va farmonlarni joriy qilinishdan maqsad, kelajak
avlodni yetuk shaxs bo'lib yetishishi uchun unung sog'lom bo'lishiga zamin
yaratishdir. Sog'lom avlod - sog'lom yurt demakdir, sog'lom avlodni tarbiyalash
vazifasi esa birinchi navbatda maktabgacha tarbiya muassasalari zimmasidadir.
Maktabgacha tarbiyani insonparvarlashtirish uni yangilash jarayonining
asosi hisoblanadi. Olimlar, amaliyotchi mutaxassislarning tobora ko'proq qismi
maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash tizimi shaxsga majmuali,
insoniy ta'sir o'tkazishi, har bir bolaning muntazam va imkon qadar to'la jismoniy
rivojlanish huquqi amalga oshirilishini ta'minlashi kerak, degan xulosaga
kelmoqdalar. Bolalarni o'rab turgan muhit o'zgarib bormoqda. Oddiy, sodda
o'yinlar o'rniga kompyuter o'yinlari kirib keldi. Bolani aqliy, estetik rivojlantirish
ustuvorlik kasb etmoqda. Ularni ahamiyatini inkor etmagan holda aytish kerakki,
harakatli o'yinlar, sayrlar, tengdoshlari bilan muloqot qilishga bolaning vaqti
tobora kamayib ketyapti. O'yin bilan bola faoliyatining boshqa turlari, o'yinlarning

har xil turlari orasidagi muvozanatning buzilishi (harakatli va o'tirib o'ynaydigan,
alohida va birgalikdagi) maktabgacha yoshdagi bolalar salomatligida ham, harakat
qobiliyatlarining rivojlanish darajasida ham o'z salbiy aksini topadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy rivojlantirish muammolarini hal
etishning yangi yo'llarini izlash, birinchidan, ko'rsatilgan ziddiyatlarni hal etish
zarurati bilan, ikkinchidan, o'sib kelayotgan yosh avlodning jismoniy tayyorgarligi
rivoji jarayonini takomillashtirish qonuniyatlarini, metodologik va usuliy
sharoitlarini o'rganish zarurati bilan bog'liq. Ilk go'daklikning jiddiy xususiyati
bolaning salomatligi, jismoniy rivojlanish holatining o'zaro aloqasi va bir-biriga
bog'liqligidir. Shunga ko'ra, maktabgacha yoshdagi bolalarni jismonan
sog'lomlashtirish, bolaning harakat sohasini rivojlantirish, chaqqon, kuchli, jasur
bo'lishdek hayotiy ehtiyojlar asosida harakatga bo'lgan qiziqishini kuchaytirishning
samarali vositalarini izlab topish va asoslab berish dolzarb masala hisoblanadi.
Mazkur muammoning yechimi, bizningcha, yaxlit tarbiya jarayonini, bolaning har
tomonlama mutanosib, jumladan, jismoniy va shaxsiy rivojini ta'minlovchi
ijtimoiy-pedagogik sharoitlar birligini yaratishdadir desak mubalag'a bo'lmaydi.
Bunda bolalarning harakat faoliyatini tashkil etishning o'yin shakllari eng qimmatli
sanaladi. Biroq harakatli o'yinlar asosida maktabgacha yoshdagi bolalarning
jismoniy sifatlari va psixik jarayonlarini maqsadli rivojlantirish masalasi xususida
ayrim ishlarda to'xtalib o'tilgan bo'lsa ham, batafsil so'z yuritilmagan. Shuning
uchun bu mavzu yuzasidan ish olib borishdan maqsad jismoniy tarbiya vositasi
sifatida harakatli o'yinlardan foydalanish asosida maktabgacha tarbiya
muassasalari sharoitida bolalarning harakat faoliyatini rivojlantirish
texnologiyasining nazariy asoslari va usuliy yo'llarini aniqlashdan iboratdir.
Maqsadga erishish jarayonida maktabgacha tarbiya muassasalari sharoitida
bolalarning harakat faoliyatini rivojlantirish uchun olib borilayotgan jismoniy
tarbiya va ommaviy sog'lomlashtirish tadbirlari tashkillashtirib tadqiqot olib borish
yuqorida keltirilgan muommoni yechishiga zamin yaratadi.
Maktabgacha tarbiya muassasalari sharoitida bolalarning harakat faoliyatini
rivojlantirish texnologiyasini yaratishning nazariy asoslari mazmuni, shakli,

vositalari hamda usuliyatini yangilash ishning predmeti hisobida amalga oshiriladi.
Shu predmetni qo'lash jarayonida quyidagi farazni ilgari surish maqsadga
muvofiqdir, jumladan maktabgacha tarbiya muassasalari sharoitida bolalar harakat
faoliyatini rivojlantirish jarayonini nazariy asoslash haqidagi taxminlarga
asoslanadi. Shuningdek, bolalar jismoniy tarbiyasidagi bu yo'nalishni amalga
oshirish an'anaviy vositalar, xususan, harakatli o'yinlardan ham bolalar harakat
faoliyatini rivojlantirish maqsadida foydalanish ta'sirini jiddiy yaxshilashga
yordam berishi mumkin.
Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tayyorgarligini
takomillashtirishning yosh xususiyatlari belgilab berildi, ularni maktabgacha ta'lim
muassasasi sharoitida rivojlantirish nazariy hamda tajriba yo'li bilan asoslab
beriladi, buning uchun quyidagilar aniqlandi:
1. Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasida harakatli o'yinlarni
qo'llash asosida jismoniy sifatlar jarayonlarni rivojlantirishning yosh xususiyatlari;
2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy jismoniy sifatlari orasidagi
o'zaro bog'liqligiga doir qonuniyatlar;
3. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy sifatlari va rivojiga ta'sir
o'tkazish tamoyili bo'yicha vosita hamda uslublari.
Ishni amaliy va nazariy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqotlar jarayonida
qo'lga kiritilgan ilmiy ma'lumotlar maktabgacha tarbiya muassasalari sharoitida
o'quv jarayonini takomillashtirish muammolariga ta'lluqli jismoniy tarbiya
nazariyasi va usuliyatining qonuniyatlarini oydinlashtiradi. Maktabgacha tarbiya
muassasalari sharoitida bolalarning harakat faoliyatini rivojlantirish texnologiyasi
ishlab chiqiladi va nazariy jihatdan asoslandi.Maktabgacha yoshdagi bolalarda
jismoniy sifatlarni tarbiyalash xususiyatlari asosan bolaga tug'ilganidayoq, uning
qoniga alohida rivojlanishning irsiy dasturlari tomonidan joylashtirilgan jismoniy
imkoniyatlarning tegishli yig'indisi ato etilgan bo'ladi. Organlar, organizm
tuzilmalarining biologik yetilishi davomida shaxsiy imkoniyatlar rivojlanib,
insonning har-xil jismoniy xususiyatlarini belgilaydi. E.A Pimonova, L.V
Karmanova va boshqalar bergan ma'lumotlarga ko'ra, so'nggi 20 yil mobaynida

bolalarning jismoniy rivojlanishida qayd etilgan umumiy ijobiy yo'nalishlari
(gavdaning barcha o'lchamlari kattalashuvi) ularning harakat tayyorgarligida
sezilarsiz o'sish kuzatiladi, bir qator ko'rsatkichlar esa (tezkorlik, tezlik-kuch
imkoniyatlari) ancha pasayadi. Shunga qaramay, mutaxassislar jismoniy sifatlarni
tarbiyalash aynan maktabgacha davrda boshlanishi kerak, deb hisoblaydilar.
Bolalar va o'smirlar harakat faolligi sifat jihatlarini rivojlantirishning fiziologik
omillari mushaklar hamda vegetativ organlar faoliyatining boshqarilishini
takomillashtirishda namoyon bo'ladi. Qisqa muddatli, tezkorlik va kuch
harakatlarida asab-mushak tizimi faoliyati boshqaruvini yaxshilashga ko'proq
ahamiyat beriladi. Birmuncha uzoq muddatli faoliyatda harakat funktsiyalarini
takomillashtirish bilan birga vegetativ funktsiyalarni muvofiqlashtirish ham jiddiy
ahamiyat kasb etadi. Biroq bolalar va o'smirlar organizmining kuch, tezlik va
chidamlilik ko'rsatkichlari yaxshilanishini belgilaydigan funktsiyalarining
fiziologik boshqarilishini yaxshilashda eng muhim o'rinni asab tizimi, ayniqsa,
mushak zo'riqishlarida organizmning funktsiyalari yaxshilanishini ta'minlovchi
aloqalarning shakllanishi egallaydi. Shunday qilib, bolalik davrida kuch, tezlik va
chidamlilikning o'zaro bog'liqligiga oid turli-tuman shakllarni belgilovchi
fiziologik mexanizmlar ham xilma-xildir. Shartli-reflektor omillar muhim
ahamiyatga ega.
Kurs ishining maqsadi: Bolalarda xalq o`yinlari orqali jismoniy
barkamollikni tarbiyalashga yordam beruvchi omillar va turli hil metodlardan
foydalangan holda mavzuni ochib berish.
Kurs ishining vazifalari.
Mavzuga oid turli hil qiziqarli metodlarni o`rganish, tahlil qilish va
umumlashtirish.
Xalq o`yinlari bola faoliyatining asosiy turi ekanligini va uning o`ziga
hos hususiyatlatini o`rganish.
Xalq o`yinlari turlarini o`rganish.
Kurs ishi materiallari doirasida tavsiyalar ishlab chiqish.

Kurs ishining obyekti: Xalq o`yinlari va uning turlari, o`yinlardan
na`munalar, Maktabga ta`lim tashkiloti.
Kurs ishining predmeti: Bolalarda xalq o`yinlari orqali jismoniy
barkamollikni tarbiyalashni shakllantirishga yordam beruvchi shart-sharoitlar.
Kurs ishining metadalogik asosi: O`zbekiston Respublikasi
Prezidentining soxaga oid qarorlari “Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo`yiladigan davlat talablari”, “ilk qadam” o`quv dasturi.
Kurs ishining metodlari: Mazmunan ko’proq didaktik o’yinchoqlar,
stol ustida o’ynaladigan stol-bosma o’yinlari, syujetli-rolli o’yinlarni o’ynash.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi: kurs ishi kirish, ikki bob, beshta
paragraph, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalardan iborat.

I. BOB. Maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarni jismoniy
tarbiyalash.
1.1. Ilk yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyash
3 yoshli bolalar esa ovqatlarni mustaqil va tartibli eyishga o‘rgatib boriladi. Ilk
yoshdagi bolalarda madaniy-gigienik ko‘nikmalarni tarbiyalash. Ilk yoshdagi
bolalarda kiyinishga, yuvinishga, ovqatlanishga ijobiy munosabatlarni yaratish,
o‘ziga-o‘zi xizmat qilish ko‘nikmalarini mustaqil harakatlarni shakllantirishga
tayyorgarlik bo‘lib xizmat qiladi.
1,5-2 yoshli bola deyarli hamma kiyimlarini o‘zi echa oladi, taxlab qo‘yadi va
kiyimlarini ayrimlarini kiya oladi. Bu yoshdagi bolalar o‘zlari yuvinadilar va
artinadilar. 2-3 yoshli bolalar mustaqil ovqat eyishga kiyimlarini kiyib echishga
o‘rganadilar. Ilk yoshda jismoniy mashqlar va uqalash. Bola hayotining
dastlabki yilida uqalash va gimnastika har kuni yakka tartibda o‘tkaziladi.
2 yoshga qadam qo‘ygan bolalar bilan mashg‘ulotlar o‘tkazayotganda yurishni,
arqonga chiqishni, sakrashni, buyumni uloqtirishni, muvozanatni rivojlantirishga
alohida e’tibor beriladi.3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarni jismoniy
tarbiyalashning yosh tavsifi va vazifalari. Bu yosh davrida bola organizmida
kata o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. 7 yoshga borganda bolaning bo‘yi o‘rtacha 120
sm gacha o‘sadi. Organ va tizimlarda morfologik va funksional o‘zgarishlar
bo‘ladi. Umurtqaning egiluvchanligi ortadi, muskullarning kuch darajasi
kuchayadi, o‘pkaning xajmi o‘sadi. Nafas olish chuqurroq va uzoqroq bo‘ladi.
Ovqat xazm qilish apparati barqaror ishlaydi.
Bolalarning shu davrdagi jismoni va ruhiy rivojlanishi xususiyatlari
munosabati bilan quyidagi o‘ziga xos vazifalar o‘rtaga qo‘yiladi:
1. to‘laqonli uyg‘un jismoniy rivojlanishi yurak tomir va nafas olish
tizimini mashq qildirish qaddi qomat va oyoqni shakllantirish;
2. organizimni chiniqtirish;
3. barcha asosiy harakatlarni, sport mashqlarini bajarish
ko‘nikmalarini tarbiyalash;

4. jismoniy qobiliyatlar, sifatlarni rivojlantirish;
5. ozodalik, tartiblilik odatlarini tarbiyalash.
Turli vositalardan kompleks foydalanganda bu vazifalarning barchasi
muvaffaqiyatli amalga oshiriladi.
3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarning rejimi. (Kun tartibi) 3
yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan bolalarning uyqusi 12-13 soat (shundan 1,5-2
soati kunduzgi), 5 1shdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarda 11-12 soat davom
etadi.
O‘yinlar uchun salkam 4 soat, harakat faoliyati uchun (turli shakllarda)
qariyb 5 soat, kunduzgi uyquga 1 soatu 5 minutgacha ajratish zarur.
Bolalarning aktiv faoliyati – o‘yin, o‘quv, mehnat va turmush faoliyati
kun mobaynida bir necha bor o‘zgaradi.
1.2. 3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarni jismoniy tarbiyalash
metodikasi
Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar 8 minutga yaqin aqlli faoliyat
bilan faol shug‘ullanishlari mumkin, katta maktabgacha yoshdagi bolalar esa
anna shunday faoliyat bilan 12-14 minut shug‘ullana oladilar. SHundan keyin
ularning diqqati susayadi. Agar mashg‘ulotlar orasida va mashg‘ulotning o‘zida
harakatli mashqlar (jismoniy tarbiya daqiqalari, jismoniy tarbiya tanaffuslaridan)
foydalanilsa, bolalarning imkoniyatlari birmuncha ko‘payadi.
Bolalar bog‘chasi kun tartibida xilma-xil o‘yinlarga alohida o‘rin beriladi.
Vaqtdan to‘laqonli foydalanish uchun tarbiyachi o‘yinchoqlar va qo‘llanmalarni
oldindan tanlab qo‘yishi, bolalarni bajarish ko‘nikmalarini tarbiyalashi zarur.
Sayr qilish har tomonlama tarbiyaviy ishlar uchun kengsh imkoniyatlar beradi.
Sayr chog‘ida, tabiat va ijtimoiy hodisalar kuzatiladi , bolalarning mehnat va
o‘yin faoliyati, sport mashqlari uyushtiriladi.
3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarning ovqatlanishi. Maktabgacha ta’lim
muassasalarida butun ovqatlanishni tashkil etish bolalarda taomni eyishga ijobiy
munosabatni yaratishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Muayyan vaqtda, 3,5-4 soat

oralig‘ida bolalarga mazali tayyorlangan, chiroyli tashqi ko‘rinishga ega bo‘lgan
taomlar beriladi. Ovqatlanish uchun zarur bo‘lgan hamma narsa oldindan
tayyorlab qo‘yiladi, chunki kutish ishtahani pasaytiradi, asab tizimini
qo‘zg‘atadi. Stolni enaganning o‘zi bezaydi, o‘rta guruhdan boshlab esa bu ishda
navbatchi bolalar faol ishtirok etadilar. Navbatchilikning tartibi va
harakatlarning xususiyatlari tarbiyachi tomonidan puxta o‘ylanadi va bolalar
aniq ketma-ketlikda tushuntiriladi. Normal ovqatlanish jarayoni uchun osoyishta
vaziyat kata ahamiyatga ega.
3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarda madaniy-gigienik
ko‘nikmalarni tarbiyalash. Butun maktabgacha yosh davomida madaniy-
gigienik ko‘nikmalarni shakllantirish yuzasidan kata ishlar olib boriladi.
Harakatlar muvofiqligini rivojlantirishdagi, fikrlashdagi ro‘y bergan kata
siljishlar bolalarning o‘ziga-o‘zi xizmat qilishi, navbatchilik, jamoadagi muloqot
davrida zarur bo‘lgan xilma-xil harakatlarni uddalashi uchun imkon beradi.
4 yoshga qadam qo‘ygan bolalar qo‘llarini to‘g‘ri yuvishni (qo‘llarni bir-
biriga ishqab sovun surish, sovunni yuvib tashlash va har bir barmoqni artish) ni,
tish yuvishni (dastlab oddiy xo‘l cho‘tka bilan, 4 yoshdan boshlab poroshok
bilan), ovqatdan keyin og‘izni chayqashni, dastro‘molchadan foydalanishni, stol
atrofida o‘zini madaniy tutish qoidalariga rioya etishni (qoshiqdan, sanchqidan
foydalanishni, ovqatni to‘kmaslikni) bilishi kerak. Bolalar o‘yinchoqlarga
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishni, ozodalik va tartib saqlashni
o‘rganadilar.
5 yoshga qadam qo‘ygan bolalar ancha mustaqil bo‘lib qoladilar, ular
endi sovun bilan yuzlarini, bo‘yinlarini, quloqlarini yuva oladilar, ancha puxtalik
bilan kiyina oladilar, har bir harakatni bajarish tartibini biladilar, bir-birlarining
tashqi ko‘rinishlaridagi yoki atrofdagi nuqsonlarni seza boshlaydilar.
6-7 yoshli bolalar o‘ziga o‘zi xizmat ko‘rsatishga doir barcha
harakatlarni ancha tezroq va aniqroq bajara oladilar. Ular tez, toza, kiyimlarini,
polni ho‘l qilmasdan yuvina olishlari, puxta va tez kiyina olishlari, o‘z tashqi
ko‘rinishlarini kuzatib borishlari kerak. Ovqatlanish ko‘nikmalariga katta

talablar qo‘yiladi: bolalar sanchqi, pichoqdan to‘g‘ri foydalanadilar , tartibli
ovqat eydilar. O‘yin burchaklarini yig‘ishtirish, navbatchilik turlari
majburiyatlari va ko‘nikmalari doirasi kengayadi, navbatchilarning vazifalari
murakkablashadi.
Madaniy gigienik ko‘nikmalarni muntazam mustahkamlab borish kerak.
Tarbiyaviy ishlar tizimining o‘zgarishi, malakalarni shakllantirish va ulardan
foydalanishga e’tiborning yo‘qligi ularning tezda yo‘qolishiga olib kelishi
mumkin.
3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun jismoniy mashqlar.
Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ish olib borishda jismoniy mashqlar katta
o‘rin tutadi. 3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan davrda bolalar tarbiyachi
rahbarligida va mustaqil ravishda asosiy harakatlarni, sport mashqlarni
egallagan, xilma-xil harakatli o‘yinlarni o‘ynashni o‘rgangan bo‘lishlari kerak.
Bu keng dastur ishning xilma-xil vositalari va shakllaridan foydalangandagina
bajarilishi mumkin.
Har kuni bolalar bir necha bor jismoniy mashqlarni bajaradilar: ertalab
gigienik gimnastika shaklida; haftasiga ikki marta jismoniy tarbiya
mashg‘ulotlari tarzida bajaradilar, ularga turli xildagi saf tortishlar, umumiy
rivojlantiruvchi mashqlar, asosiy harakatlar, harakatli o‘yinlar kiradi. O‘rta va
katta yoshdagi bolalar bilan o‘tirib bajariladigan mashqlardan jismoniy tarbiya
daqiqalari, mashg‘ulotlar orasida jismoniy tarbiya tanaffuslari o‘tkaziladi. Sayr
chog‘ida sport mashqlari, harakatli o‘yinlar uyushtiriladi, bolalarning kichik
guruhlari bilan ish olib boriladi. Kunduzgi uyqudan keyin saf tortishlar, qayta
saf tortishlar, raqs harakatlari, maroqli mashqlar bajarilib, ular chiniqtirish
tadbirlari bilan qo‘shib o‘tkaziladi. Sayr chog‘ida va xonada bolalarning turli
qo‘llanmalar va motorli o‘inchoqlar bilan mustaqil o‘yinlari uyushtiriladi.
Maktabgacha ta’lim bolalar muassasalarida jismoniy tarbiyaning
quyidagi o‘ziga xos vositalaridan foydalaniladi:
1) harakatli o‘yinlar o‘tkazilib, ularga eng ko‘p o‘rin beriladi;

2) asosiy gimnastika (asosiy harakatlar, umum rivojlantiruvchi va saf
tortish mashqlari);
3) sport mashqlari (konkida uchish, chang‘ida yurish, suzish, velosipeda
uchish);
4) bolalar turizmi.
Ko‘rsatilgan vositalardan uyg‘un birlikda foydalanish har tomonlama
jismoniy rivojlanishni ta’minlaydi.
Nazorat uchun savollar
1. Jismoniy tarbiyaning mazmuni.
2. Jismoniy tarbiyadagi asosiy tushunchalarning «jismoniy tarbiya»,
«jismoniy barkamollik», «badantarbiya», «jismoniy rivojlanish» mazmunini
ochib bering.
3. Ilk yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasining vazifalari.
4. 3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarning jismoniy
tarbiyalashning mazmunini ochib bering.
5. Rejim (kun tartibini) tashkil etish.
6. Turli yosh guruhlarida bolalarning ovqatlanishini tashkil etish.
7. Ilk yoshdagi bolalarda madaniy-gigienik ko‘nikmalarni tarbiyalash.
8. 3 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalarda madaniy-gigienik
ko‘nikmalarni tarbiyalash.
9. Jismoniy tarbiya vositalari.
10. Chiniqtirishning mohiyati va uni o‘tkazish metodikasi.

II. BOB.O‘YIN – BOLALARNING ETAKCHI FAOLIYATI
EKANLIGI
2.1. O‘yin bola tarbiyasining muhim vositasi.
Jamiyatning ma’naviy takomili unda amalga oshiriladigan ta’lim -
tarbiya ishlarining mazmuni , shakl va mohiyatiga bog‘liqdir. SHu boisdan ham
ta’limdagi yangilanishni, respublikamizda amalga oshirilayotgan bosqichma -
bosqich ta’lim tizimini pedagogik talqin qilish, bu jarayonni samaradorli
kechishini ta’minlash zaruriyati yuzaga keladi.
Ma’lumki, bolalarning asosiy vaqti o‘yin bilan o‘tadi.O‘yin -
maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlanishining muhim
vositasi, ularning asosiy faoliyati bo‘lib hisoblanadi.O‘yin jarayonida bola
shaxsi faoliyat sub’ekti sifatida shakllana boshlaydi.O‘yin uzoq davrlardan beri
mashhur olimlar, pedagog-psixologlar, faylasuflar, sotsiologlar, etnograflar va
madaniyat arboblari diqqatini o‘ziga qaratib kelgan.
¤rta Osiyo madaniyati tarixida oilada farzand tarbiyasiga juda katta
e’tibor qaratilganligi, mashhur allomalardan Abu Nasr al Forobiy, Abu Rayhon
Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf xos Xojib Axmad Yugnakiylar o‘z asarlarida
xalqimizga xos bo‘lgan farzand tarbiyasi muhim omillari ustida fikr yuritganlar.
Xalq pedagogikasini o‘rganish davomida olimlarning farzand ta’lim -
tarbiyasi va odob – axloqqa oid asarlarida, bolalarni tarbiyalashda tarbiyaviy
ishning eng ta’sirchan uslubi - o‘yin shaklidan juda keng foydalanganligini
ko‘ramiz.O‘tmish pedagog olimlaridan P.F.Lesgaft, K.D.Ushinskiy tomonidan
o‘yin nazariyasi ishlab chiqilgan.O‘yinning mehnat jarayoni asosida paydo
bo‘lganligi va uning yosh avlodni mehnat faoliyatiga tayyorlashdagi roli, o‘yin
mazmunining bola shaxsini shakllantirishdagi ahamiyatini K.D.Ushinskiy
asoslab berdi.
V.G.Plexanov san’atning kelib chiqishini tadqiq qilayotganda bolalar
o‘yinlariga e’tibor qiladi. Uning fikricha, kishilik tarixida o‘yinlar san’at kabi
mehnat paydo bo‘lgandan so‘ng va uning asosida vujudga kelgan. U,- “O‘yinda

kattalarning mehnat faoliyati o‘z aksini topadi, o‘yin mehnat farzandi, u
mehnatdan oldin paydo bo‘lgan ?odisadir”,- deb yozgan edi.
Jamiyat hayotida mehnat jarayonida bolalar kattalar mehnatiga taqlid
qilish orqali o‘ynaydilar, xuddi shu o‘yin keyinchalik bolalarni mehnat
faoliyatiga tayyorlashda muhim bosqich bo‘lib hisoblanishini asoslab, o‘yinni
obrazli, hayotni haqqoniy aks ettiruvchi jarayondir, degan edi V.G.Plexanov.
P.F.Lesgaft “Bolaning dastlabki o‘yini tevarak – atrofdagi voqea -
hodisalarga taqlid qiladi, o‘yin ijtimoiy voqelikni aks ettiradi”,- deb izohlagan
edi.
Buyuk psixolog D.V.Elkonin o‘yinning kelib chiqishida yangi Qoyani
ilgari suradi jamiyatning dastlabki taraqqiyotidayoq bolaning kattalar hayoti va
mehnatida ishtirok etishi bolalarning mehnat qilishlari uchun qulay o‘yinchoq
mehnat qurollari ishlab chiqilgan.O‘yinchoq qurollar paydo bo‘lishi natijasida
rolli o‘yinlar paydo bo‘ladi. D.V.Elkonin kattalar mehnatida ishtirok etish or?ali
bolada mehnat qilishga intilish hissini uyg‘otish zarurligi Qoyasini isbotlab
bergan.
Maktabgacha pedagogikada o‘yin nazariyasi ijtimoiy faoliyat hisoblanib,
mehnatning tarixiy rivojlanish jarayonida paydo bo‘ladi. O‘yin doimo hayotni
aks ettiradi. SHuning uchun uning mazmuni ijtimoiy voqelikda o‘zgarib
turadi.O‘yin – maqsadga qaratilgan o‘ylangan jarayondir.O‘yin jarayoni asosida
uquv faoliyati rivojlanadi. Bola yoshligida qancha ko‘p o‘ynasa, maktabda
yaxshi o‘qishiga va keyinchalik mehnat faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
2.2. O‘yin nazariyasining asosiy masalalari.
O‘yin nazariyasining asosiy masalalari ?uyidagilardan iborat:
1. O‘yinning mohiyati va o‘ziga xos xususiyatlari;
2. O‘yinning bola hayoti va tarbiyasidagi o‘rni.
O‘yinning mohiyati va o‘ziga xos xususiyatlari.
O‘yin - buyumli-predmetli va ijtimoiy voqelikda harakat qilish va uni
anglashga yo‘naltirilgan jarayondir. U o‘zining kelib chiqishi ko‘ra, yo‘nalish va

mazmuniga ko‘ra ijtimoiy voqelik hisoblanadi.O‘yin, bu bola faoliyatining
yorqin turi. Unda maqsadning mavjudligi , sabablar, amalga oshirish
vositalarining rejali harakatlari natijaning mavjudligi uning o‘ziga xosligidir.
Xususiyatlarning orasida sabablarning o‘ziga xosligi asosiy hisoblanadi.O‘yin
jarayonida bolaning psixik bilish jarayoni, irodasi, ?issiyoti, ehtiyoji va
qiziqishlari, ta’sirchanligi – uning butun shaxsiyati shakllanadi.
Bola o‘yinda amaliy ehtiyojlarga qaram bo‘lmaydi. Bunda u o‘zining
bevosita ehtiyoj va qiziqishlaridan kelib chiqadi. Bolalarning o‘yinlari o‘zining
rang – barangligi bilan ajralib turadi.O‘yin o‘z mazmuni va tashkil etilishiga
ko‘ra, bolalarga ta’sir ko‘rsatish darajasi, buyumlarning turlari va kelib
chiqishiga ko‘ra ijodiy va qoidali o‘yinlarga bo‘linadi.
Ijodiy o‘yinlar bu bolalarning mustaqil ijodiy, o‘zlari o‘ylab chiqqan
o‘yin majmuidir. Bunda bolalar o‘z taassurotlari, borliq hayotdagi tushunchalari
va unga bo‘lgan o‘z munosabatlarini aks ettiradilar. Ijodiy o‘yinlar quyidagi
turkumlarga bo‘linadi:
- syujetli-rolli;
- dramalashtirilgan;
- qurilish;
- tabiat materiallari bilan o‘ynaladigan o‘yinlar.
Ijodiy o‘yinlar va ularga rahbarlik. Ijodiy o‘yinlar boshqa tur o‘yinlardan
quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:
1. O‘yin mazmunining o‘ziga xosligi.
2. Rollarning mavjudligi.
3. Xayoliy vaziyatning mavjudligi.
O‘yin mazmunining o‘ziga xosligi uning eng muhim xususiyatlaridan
biridir. Pedagog va psixologlarning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, kattalarning
ijtimoiy hayoti o‘zining rang-barang ko‘rinishlari bilan syujetli-rolli
o‘yinlarning mazmuni bo‘lib xizmat qilar ekan. Ular bolalar kattalar ijtimoiy
hayotining namunasini oladigan faoliyat turi o‘yin ekanligini asoslab berdilar.
Ijodiy o‘yinlar syujetlari va mazmunining rang-barangligi, ularni tavsiflash

zaruratini keltirib chiqaradi. Syujet o‘yin faoliyati tizimida asosiy komponent
sifatida o‘z ichiga personajni, hayotiy vaziyatni, harakat va personajlar
munosabatini oladi. Ijodiy o‘yinlarda xayoliy vaziyatning mavjud bo‘lishi
bolaning tafakkurini o‘stirib syujet va rollar o‘yin mazmunini takomillashtiradi.
Ijodiy syujetli-rolli o‘yinlarning o‘ziga xos sabablari mavjuddir. Buning eng
asosiy sababi – bolalarning kattalar bilan birgalikda ijtimoiy xayot kechirishga
intilishidir. Bu sabablar bolaning yoshiga qarab, o‘yin mazmuniga qarab
o‘zgarib boradi. Kichik yoshdagi bolalarda asosiy sabab buyumlar bilan
bajariladigan qiziqarli harakatlar bo‘lsa, bola katta bo‘lgan sari o‘yindagi
kattalar harakatlarini va munosabatlarini qayta aks ettirish asosiy sabab bo‘lib
xizmat qiladi. SHunga ko‘ra, o‘yinlarni syujeti, mazmuniga ko‘ra 3 guruhga
bo‘lish mumkin.
1. Maishiy o‘yinlar (oila, bolalar bog‘chasi va boshqa voqelikni aks
ettiradigan).
2. Mehnat mavzuidagi o‘yinlar (oila va kattalar mehnatida ishtirok etish,
o‘z-o‘ziga xizmat va boshq.).
3. Ijtimoiy mavzudagi o‘yinlar.
Bolalar rollarni tanlab o‘ynaydilar. Syujetli-rolli o‘yinlarda xatti-
harakatlarni, qoidalarni egallash asosida, rolda mujassamlashtirilgan axloqiy
qoidalar ham o‘zlashtiriladi.O‘yinda kishilar turmushiga, ishlariga, jamiyatdagi
xulq-atvor me’yor va qoidalariga ijobiy munosabat shakllantiriladi. Xuddi shu
jarayonda o‘yin muomala madaniyatini shakllantirish vositasi sifatida ham
yuzaga keladi. Aqliy tarbiyaning asosiy vositalaridan biri bu syujetli o‘yin
hisoblanib, unda bola atrof-muhitdagi voqea va hodisalarni aks ettirib, xayolan
ularni qayta tiklaydi.O‘yinning xayoliy vaziyati bolaning aqliy faoliyatining
rivojlanishiga doimo ta’sir ko‘rsatadi.
D.B.Elkonin syujetli-rolli o‘yinni birgalikda o‘ynaladigan o‘yinda
tasvirlanayotgan voqealarga, harakatlarga , buyumlarga nisbatan o‘z nuqtai
nazarini boshqalar nuqtai nazari bilan jamlash masalasi shakllanishi natijasida

yalpi tafakkur bosqichiga o‘tishga imkon beruvchi bilishga oid jarayon yuz
berishini ta’kidlab o‘tgan.
O‘yinning san’atga yaqinligi syujetli-rolli o‘yinlardan estetik tarbiyada
foydalanish imkonini yaratadi. Bola o‘yinidagi ijodkorlik bilan bog‘liq bo‘lgan
tuyQular estetik tuyQularga yaqin turadi.O‘yinda bolaning katta harakat tajribasi
shakllanadi. Turli harakatlarni rivojlantirish va takomillashtirish uchun qulay
sharoit yaratiladi, bola rolga kiradi, o‘z roliga oid xatti-harakatlarni amalga
oshirish uchun tasvirlayotgan rollarning o‘ziga xos xususiyatlarini ongli
ravishda ifodalaydi.
Ikki yoshdagi bolalar hayotida syujetli o‘yinchoqlar bilan juda oddiy
o‘yinlar o‘tkaziladi. Bolalar bu o‘yinchoqlarni qo‘lda ushlab yuradilar, siqib
ko‘radilar, erga tashlab ko‘radilar, o‘yinchoqlarni Qildiratadilar, o‘yinchoqda
nima tasvirlanganligiga e’tibor bermaydilar. Bu yoshda kundalik hayotda
tevarak – atrofdagi katta kishilar va bolalar harakatini kuzatib borishni, bu
harakatlarni o‘z o‘yinlarida aks ettirishni o‘rgatish lozim: qo‘Qirchoqni
ovqatlantirish, uyquga yotqizish va boshq.
Bu yoshda buyumli o‘yin bir necha bosqichda amalga oshiriladi:
1 bosqichida. bolalar o‘yinchoqlar bilan kattalar harakatlariga taqlid qiladilar.
2 bosqichda. o‘zlashtirgan harakatlarni mustaqil bajara boshlaydilar, so‘ngra bu
harakatlarni boshqa buyumlarga ko‘chiradilar.
3 bosqichda tasviriy o‘yin vujudga keladi, uning mazmunini shartli qurollar
bilan bajariladigan harakatlar tashkil qiladi.
Bola kundalik hayotda kuzatgan buyumlar bilan bajariladigan
harakatlarga taqlid qiladi (gazeta o‘qiydi, er chopadi, kir yuvadi), bularning
hammasi syujetli – rolli o‘yin uchun sharoit yaratadi.
Uch yoshga qadam qo‘ygan bolalar bilan suhbatlar, kuzatishlar
o‘tkazish, hikoya va ertaklar o‘qib berish, maslahat berish va o‘yinlarga
qiziqtirish kerak. O‘yinda bolalarni katta ish-harakatining faqat tashqi
tomonigagina taqlid qildirmay, balki ularni odamlarga, mehnatga bo‘lgan
munosabatlariga ham taqlid qildirish, bolalarda ahillik bilan o‘ynay olish,

rollarni taqsimlay bilish, ko‘zlangan maqsadga erisha olish, tortinchoq va
uyatchan bolalarga loyiq rollarni taklif qilib, ularning o‘yinga qo‘shilishiga
yordam berish kerak. Bolalarda xayol tasavvurlarini o‘stirish ularda mustaqil
biron yangi o‘yinni ijod etish, bu o‘yinga kerakli narsalarni tanlash, binolar
qurish , ba’zi o‘yinchoqlarni o‘z qo‘li bilan yasash, badiiy mashg‘ulotlarda
orttirgan malakalarini o‘yinda qo‘llash, qo‘shiqlar aytish, she’r o‘qish, chizgan
rasmlardan va yasagan narsalardan foydalanish istagini uyg‘otadi.
Jamoa o‘yinining paydo bo‘lishi uning mavzui va mazmunini ham,
tuzilishini ham tez rivojlantirish va o‘zlashtirish imkonini yaratadi. Bolalar
o‘yinlari mavzuining o‘zgarishida maishiy o‘yinlardan mehnat, ishlab chiqarish
syujetiga ega bo‘lgan o‘yinlarga, so‘ng turli ijtimoiy hayot voqea va hodisalari
aks ettiriladigan o‘yinlarga o‘tiladi.O‘yinning mazmuni ham rivojlanadi.
Katta yoshli bolalar hayotida harakatlar qatorida xilma - xil ijtimoiy
munosabatlar, xatti-harakatlar ham aks eta boshlaydi.O‘yinlar mavzui
doirasining kengayishi, ular mazmunining teranlashuvi, o‘yin shakli va
tuzilishining o‘zgarishiga olib keladi.
2.3.O‘yinning mazmun va mohiyati va unga rahbarlik.
Tayyorgarlik davri, o‘yinga kirishish, o‘yindagi harakatlarni muhokama qilish,
asosiylarini belgilab olish jarayonlariga bo‘linadi. Bu jarayonlar o‘yin
mazmunini to‘laroq ifoda eta olishga, o‘zaro iliq munosabatlarini o‘rnatishda
kelishib olishga yordam beradi.O‘yinni rivojlantirish uchun o‘yinga
qo‘yiladigan talablar mazmunini o‘zgartirish kerak.O‘yin vaziyatini tanlash
o‘yinga rahbarlik qilayotgan pedagogning mahoratiga, qiziqishiga bog‘liq.
Syujetli-rolli o‘yinlar mazmunining o‘ziga xosligi uning eng muhim
xususiyatlaridan hisoblanadi. Mashhur pedagog va psixologlardan D.B.Elkonin,
D.V. Mendjeritskiy, P.E.Samorukova va boshqalarning fikricha, syujetli–rolli
o‘yinlar kattalarning ijtimoiy hayotidagi rang-barang xatti-harakatlari,
ko‘rinishlari – bolalar o‘yinlarining asosiy mazmuni bo‘lib xizmat qilib, kattalar
ijtimoiy hayotining namunasini oladigan faoliyat turidir.

Syujet o‘yin faoliyatida asosiy komponent bo‘lib, u personajni, hayotiy
vaziyatni, harakat va personajlar munosabatini o‘z ichiga oladi. Syujetli-rolli
o‘yinlar o‘z mazmun va mohiyatiga ko‘ra jamoa o‘yini bo‘lib hisoblansada,
yakka holda o‘ynalmaydi, degan fikrni keltirib chiqarmasligi kerak. Syujetli-
rolli o‘yinlar bolaning aqliy, axloqiy, jismoniy rivojlanishlarida muhim ahamiyat
kasb etib, bunda bola ehtiyoji va malakasi tarbiyalanib, shakllanib boradi.
Syujetli-rolli o‘yinlarga rahbarlik qilish quyidagi asosiy bosqichlarda
amalga oshiriladi.
1 - bosqich. Bolalarning qiziqishlarini, ulardagi syujetli o‘yinlar
rivojlanishi darajasini o‘rganishning asosiy vositasi quyidagilar:
- bolalar o‘yinlarini kuzatish,
- o‘yin rivojining asosiy yo‘nalishlari, o‘yin mavzusi, o‘yin mazmuni,
bola o‘yin faoliyatining rivoji , o‘yinda o‘zaro munosabatlarning rivojlanishi
bo‘yicha tavsifnoma tuzish;
- o‘yinga rahbarlik maqsadini aniqlash.
2 – bosqich. Kattalarning o‘yin mavzui va mazmuniga ta’sir etishi:
- o‘yin mavzui bo‘yicha sayohat va maqsadli sayrlar;
- suhbatlar;
- badiiy asarlar va hikoyalar o‘qib berish;
- illyustrativ rasmlar ko‘rsatish;
- mavzu bo‘yicha turli mashg‘ulotlar;
- tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari.
3 – bosqich. O‘yinga tayyorgarlik (o‘yin o‘ynash uchun maxsus joy,
o‘yinchoqlar va o‘yin materiallari):
- tayyor o‘yinchoqlarni tanlash;
- qo‘lda yasalgan o‘yinchoqlar. Bunda bolalarning mustaqil
shug`ullanishlari uchun o‘yin zonasini tashkil etish.

4 – bosqich. Bolalarni o‘ynashga o‘rgatish (o‘yin jarayoni va boshqa narsalarni
o‘yinda aks ettirish):
- o‘yinchoq va uning o‘rnini bosuvchi buyumlar ta’sirini o‘rganish;
- o‘yinda xayoliy tasavvurlarni aks ettirishga o‘rgatish;
- o‘yinda so‘zlardan foydalanishga o‘rgatish;
- o‘yinda harakatlarni hisobga olish malakalarini shakllantirish;
- so‘z va harakat;
- harakat va o‘yin materiali,
- so‘z, harakat va o‘yin materiali o‘yinning tili hisoblanadi.
5 – bosqich. O‘yinda axloqiy munosabatlarga ta’sir etish, bolalar jamoasi,
xulq-atvor, madaniyat, o‘yin faoliyatida o‘yin madaniyatini shakllantirish:
- ma’lum o‘yin mavzuiga nisbatan bolalarning his-tuyQularini uyg‘otish;
- bolalarga o‘yinni avvaldan rejalashtirish elementlarini o‘rgatish;
- o‘yinda rol va o‘yinchoqlarni oqilona taqsimlashga o‘rgatish;
- tengdoshlari bilan ahil o‘ynay olish madaniyatini tarbiyalash;
- ahil jamoani shakllantirish: mustaqil o‘ynash va o‘yinni oxiriga
etkazish, o‘yin jarayonidagi kelishmovchilik, bahslarni oqilona hal eta olish
malakalarini tarbiyalash;
- kattalarning o‘yinga ta’sir etishi – maslahat berishi, tushunchalarini
to‘ldirish, o‘yinga to‘laqonli yordam berish;
- bolalarning o‘yin faoliyatlarini, axloqiy munosabatlarni baholash.
Sahnalashtirish o‘yinlarining o‘ziga xos xususiyatlari. Sahnalashtirish
o‘yinlari, bu bolalarning mustaqil ijodiy o‘yin turi bo‘lib, unda badiiy asar va
hikoyalar bolalar tomonidan rollarga bo‘lib ijro etiladi. Bu o‘yinlar bolalarda
iroda, intizom va o‘z xatti-harakatlarini boshqara olish, boshqalarning
harakatlari bilan hisoblashish kabi ijobiy ma’naviy xislatlarni shakllantiradi.
Sahnalashtirish o‘yinlarida bolalar o‘yin jarayoniga kirib boradilar,
voqea va ertak qahramonlarining ichki hayotiga bevosita aloqador bo‘lgan
qahramonlik, jasurlik, mehribonlik , jonbozlik, jonkuyarlik kabi ijobiy

fazilatlarni o‘zlarida yaqqol namoyon qiladilar. Bu jarayonda bolalarning nutq
faolligi, luQat boyligi, dunyoqarashi kengayib boradi.
Sahnalashtirish uchun badiiy asar, ertaklar tanlash katta yoshdagilardan
bolalarning yosh xususiyatlari, qiziqishlari, istaklarini hisobga olishni talab
etadi.
Adabiy asarlarni tanlashda quyidagi talablar qo‘yiladi:
1. Asar mazmunining Qoyaviy-ma’naviy barkamolligi.
2. Asarning badiiy jihatdan mazmundorligi.
3. Asardagi qatnashchi va rollarning soni (qancha ko‘p bo‘lsa, asar
shuncha ahamiyatlidir).
4. Asarda mazmun yaxshi bo‘lishi bilan birga, harakatlarning turi ham
ko‘p bo‘lishi.
5. Asar ifodali o‘qishga mos bo‘lishi.
6. Asar mazmuni qiziqarli, hayot bilan boQlangan bo‘lmoQi.
Bolalar xalq ertaklarini sahnalashtirishni yaxshi ko‘radilar. Masalan,
“Sholg`om”, “Zumrad va Qimmat”, “Bo‘g`irsoq” va boshqalar. Bolalar boshqa
xalq ertaklarini ham turli usullarda qo‘g`irchoq, soya, stol teatri orqali
sahnalashtirishga ehtiyoj sezadilar.
Badiiy asarni eslab qolishlari uchun uni qayta o‘qib berish, sahna
ko‘rsatish, rasmlar namoyish etish, didaktik o‘yinlardan foydalaniladi.
Sahnalashtirish o‘yinlari qiziqarli o‘tishi va uzoq vaqt davom etishi
uchun kerakli jihozlar tayyorlanishi va unga to‘g‘ri rahbarlik qilinishi kerak.
Kattalar o‘yin rejissyori rolini amalga oshira borib, bolalarning xatti-harakatlari,
qobiliyatlari, intilishlarini hisobga olib boradilar.O‘yinda faol ishtirok etgan
bolalarni alohida rag‘batlantirilib, kelgusida qaysi asarlarni sahnalashtirish
kerakligini aniqlaydilar.
Bolalarni ijodiy qobiliyatlarini yanada takomillashtirishda qurilish
materiallari bilan o‘tkaziladigan o‘yinlarning roli kattadir.
Pedagoglardan Z.V.Lishtvan, V.G.Nechaeva o‘z tadqiqotlarida qurish-
yasash o‘yinlarining o‘ziga xos tomonlari va ahamiyatini yoritib berganlar.

Qurish–yasash o‘yinlari bolada buyum obrazini fazoviy ifodada tasvirlashni
talab qiladi.O‘yin jarayonida biror bir material yoki buyumning xajmi, katta-
kichikligi, bir-biriga mosligi, fazoviy mo‘ljallay olish ko‘nikmasi shakllanadi,
rivojlanadi. Qurish–yasash o‘yinlari bolalarda kuzatuvchanlikni shakllantiradi,
buyumlarni fazoviy joylashtira olishga o‘rgatadi.
Bu o‘yinlarni o‘tkazish quyidagi bosqichlarda o‘tkaziladi.
1 - bosqich. Bolalarning qurish-yasash qobiliyatlari ko‘nikma-malakalarini,
qiziqishlari darajasini o‘rganish. Qurilish o‘yinlariga rahbarlik maqsadini
aniqlash.
2 – bosqich. Qurilish inshoot va binolariga sayohat, ekskursiya, maqsadli sayrlar
tashkil etish. Turli suratlar, rasmlar, badiiy asarlar, suhbat orqali katta shahar va
poytaxtdagi binolar , quruvchilar mehnati bilan yaqindan tanishtirish.
3 – bosqich. 1. Bolalar o‘yinlari uchun sharoit yaratish. Qurilish materiallarini
etarli tarzda tayyorlash (guruh va yakka-yakka shuQullanishlari uchun).
2. Qurilish materiallari turli hajm va katta-kichiklikda bo‘lishi mumkin.
3. Guruhda va er maydonchasida qurilish materiallari hamda ish qurollarning
saqlanishi.
4. Qurilish materiallarining to‘g‘ri va qulay saqlanishi.
5. Qurilish burchagidagi o‘yinchoqlar va materiallarning joylanishi.
6. Tashlandiq materiallardan qo‘lbola o‘yinchoqlarning mavjudligi.
7.O‘lkamiz va uning poytaxti, turli transportlar aks ettirilgan albomlar.
8. Bino va inshootlarning qurilishini bolalar bilan kuzatish.
4 – bosqich. Bolalarni qurish-yasashga o‘rgatish va malakalarini shakllantirish.
Bunda quyidagi usullardan foydalaniladi:
1. Kattalarning tushuntirib, ko‘rsatib berishi.
2. Kattalarning biror-bir qurilishni qurib ko‘rsatishi, har bir qismni tahlil qilib
berishi.
3. Namuna sifatida tayyor qurilish inshootini ko‘rsatish.
4. Qurilishning ayrim muhim qismlari va ularning xususiyatlari bilan
tanishtirish.

5. Tugallanmagan qurilish ob’ektini davom ettirishga jalb etish.
6. Berilgan mavzu asosida binolarni mustaqil qurish-yasashlari.
7. Bolalarning ijodiy-ixtiyoriy qurish-yasashlari.
8. Tayyor qurilishni tahlil qilish.
5–bosqich. Bolalarning ijodiy qurilish o‘yinlarini tashkil etish.O‘yin
jarayonida o‘zaro munosabatlarda axloqiy sifatlarni, o‘ynay olish madaniyatini
shakllantirish, shuningdek, yoz oyida qum, suv, qish oyida esa qor bilan
o‘ynashga rahbarlik qilish.
Qum bilan o‘ynash. Qum bolalarning o‘ynashlari uchun eng qulay o‘yin
vositasi bo‘lib hisoblanadi. Qumlar maxsus yashiklarda nam holatda saqlanadi.
Qumni saqlashga gigienik talablar qo‘yiladi:
a) qum turli xil tosh, shishalardan tozalangan bo‘lishi;
b) qum faqat namroq holda saqlanishi;
d) bolalarning salomatligiga xavf solmasligi kerak.
Kichik yoshdagi bolalarni qum bilan o‘ynashlari uchun bayroqchalar,
o‘yinchoqlar tayyorlab qo‘yilishi kerak.
Suv bilan o‘ynaladigan o‘yinlar. Bu o‘yinlar bilan kichik yoshdan
boshlab shuQullanish mumkin. Suvda qo‘Qirchoqni cho‘miltirish, o‘yinchoqlar
bilan suvda o‘ynash, katta yoshdagi bolalar esa suvda cho‘milishlari mumkin.
Qor bilan o‘ynaladigan o‘yinlar bolalarda quvnoq kayfiyatni uyg‘otadi. Buning
uchun bolalarga yoQoch belkurakcha, qorni tashish uchun yashikcha ortilgan
chana bo‘lishi shart. Kattalar yordamida qor uyumlaridan turli shakllar, qorbobo,
qorqiz, hayvonlarning qiyofasini yasaydilar.

Xulosa
Pedagogika amaliyotida predmetlar bilan sujetli, harakatli va didaktik
o'yinlar farqlanadi. Bolalar jismoniy tarbiyasida harakatli o'yinlar juda katta
ahamiyatga ega, harakatli o'yinlar kichik, o'rta va katta harakatchanlik darajasiga
ega bo'lishi mumkin. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar tabiiy harakatlarni
o'yinlar yordamida o'zlashtiradilar (qadamlab yurish, yugurish, sakrash,
uloqtirish, tirmashish). Harakatli o'yinlar bolalarni jismonan tarbiyalashning
asosiy vositalaridan biri. Ularni ikki yoshdan boshlab qo'llash mumkin. Bu
davrda bolalar yugurish, sakrash, uloqtirish, tirmashib chiqish kabi hayot uchun
zarur harakat ko'nikmalarini o'zlashtira boshlaydilar.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalar kuch (qo'llarda tortilish), tezkorlik
(qisqa masofaga yugurish, mokisimon yugurish) va boshqa sifatlar bobida
musobaqalashar ekanlar, o'z harakat va imkoniyatlarini baholashga qodir
bo'ladilar. Jismoniy rivojlanishdan tashqari, harakatli o'yinlar bolalarda iroda,
mardlik, qat'iyatlilik, chidamlilik, jur'at kabi xislatlarni tarbiyalashga yordam
beradi. Bolalar o'zlarining harakatiga bo'lgan ulkan ehtiyojlarini, odatda, o'yinlar
vositasida qondirishga urinadilar. Ular uchun o'yin - birinchi navbatda, faoliyat,
harakat. Harakatli o'yinlar chog'ida bolalarning harakatlari takomillashadi,
tashabbuskorlik va mustaqillik, ishonch va qat'iyat kabi sifatlari rivojlanadi. Ular
o'z harakatlarini muvofiqlashtirish, hatto ayrim qoidalarga rioya qilishni
(dastlab, albatta, sodda shaklda) o'rganadilar. Uch yoshgacha bo'lgan bolalar,
odatda, juda ta'sirchan, emotsional, holatlari noturg'un, ular serharakat bo'ladilar,
lekin bir turli harakatlardan tez charchaydilar, tanaffussiz uzoq vaqt yura
(yugura) olmaydilar. Shuning uchun o'ta faol bolalarni nazorat qilib turish:
qo'llarida osilishga, katta balandlikdan sakrashga ruxsat bermaslik, ularning
e'tiborlarini birmuncha sust sur'atli o'yinlarga tortish kerak. Asta-sekin
o'yinlarning mazmuni ham o'zgarib boradi. Bolalar dastlab kattalarning
ko'rsatmalari bilan harakatlarni bajaradilar: masalan, tovuq yoki qushchani
tasvirlaydilar - "don cho'qiydilar", "uchadilar" Uch yoshda bolalar kattalarning
harakatlariga taqlid qilishdan turli "tasviriy" yoki rollar bo'yicha bo'ladigan

o'yinlarga o'tadilar. Ular rolli yoki obrazli o'yinlarni o'ynaydilar, shifokor,
sotuvchi, haydovchi, oshpaz va boshqalarni tasvirlaydilar. Bolalar o'zlariga
tanish
harakatlarnigina emas, ko'rganlarini faol ravishda takrorlaydilar. O'yin
uzoqroq davom etadi, uning sujeti xilma-xil va tushunarliroq bo'lib boradi.
Keyinroq o'yin yanada murakkablashadi. Unda uchta rol paydo bo'ladi, masalan,
bir bola qo'yni, ikkinchisi - bo'rini, uchinchisi - cho'ponni tasvirlaydi .
Har xil o'yinchoqlar bilan o'tkaziladigan mustaqil harakatli o'yinlar juda
foydali. Bolalarni ikkita, uchtadan guruhlash mumkin. Bolaning harakatlari
odatda o'yinchoq turlari bilan belgilanadi, masalan, bayroqchalar, halqalar bilan
yugurish, mashinalarni yurgizish, koptoklarni dumalatish, otish, ilib olish kerak.
Bolalar bunday o'yinchoqlar bilan qiziqib shug'ullanadilar. Biror
mustaqil o'yinlarda bolalar darhol faollik va tashabbuskorlikni namoyon eta
olmaydilar, ularning harakatlari bir xil va cheklangan. Lekin kattalarning
topshirig'ini bajarish bilan bog'liq o'yinlarda bolalarning harakatlari aniq
maqsadga yo'naltirilgan bo'ladi, ular harakatlarni bir necha bor takrorlab, harakat
ko'nikmalarini mustahkamlaydilar, chaqqonlik, epchillikni rivojlantiradilar.
Bolalar hatto o'zlari o'yin bilan mashg'ul bo'lgan vaqtlarida ham ularga rahbarlik
qilib turish juda muhim. Ulardan ayrimlarining o'yinini murakkablashtirish,
boshqalariga boshlagan ishini oxiriga etkazishini o'rgatish, uchinchisi agar
jimgina o'ynayotgan bo'lsa, gaplashib turish maqsadga muvofiq. Ko'pincha
mustaqil o'yinlarda bolalar noto'g'ri va hatto xavfli harakatlarni ham bajaradilar.
Stul yoki xoda ustidan butun oyoq kaftiga tayangan holda deyarli to'g'ri oyoq
bilan sakrab tushadilar; yerdan butun oyoq kafti bilan itarilib yuguradilar.
Bunday hollarda har xil yo'llardan foydalaniladi. Katta odam o'zi o'yinga
kirishadi, bolalarga ular taqlid qila oladigan biror tanish va yaqin obrazni
eslatadi (mushuk qanday yumshoq sakrashini, qushchalar qanday shovqinsiz
uchishlarini). Bolalarga o'rgatilishi kerak bo'lgan dastlabki o'yinlar muayyan
sujet va qoidalarga ega bo'lmaydi. Bola oddiy, qiziqarli topshiriqlarni bajaradi,
kelib o'yinchoqni qo'liga oladi, kattalar oldiga yugurib borib, ular qo'lida nima

yashirilganligini ko'radi. "Bayroqchani ol", "Mening yonimga yugur",
"Bayroqchani top" o'yinlari bunga misol bo'la oladi. O'yinlarni o'rgatishda
muayyan izchillikka rioya qilish kerak. Masalan, "Meni tutib ol" o'yini "Seni
tutib olaman" o'yiniga qaraganda soddaroq. Birinchi holatda bola o'zidan katta
kishini tutib olishi lozim, ikkinchi o'yinda tutilish xavfi yuzaga keladi, shuning
uchun bola ko'proq jismoniy kuch sarflashiga to'g'ri keladi. O'yinlar tobora
mazmunan xilma- xil bo'lib borishi, yanada murakkabroq topshiriqlarni o'z
ichiga olishi zarur. Agar bola dastlab o'yinchoqni olish uchun o'zi istagan
sur'atda yugurgan bo'lsa, o'yin yaxshi o'zlashtirilib olinganidan so'ng yugurish
sur'atini kattalar belgilashi kerak.
Tavsiyalar
1.Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni qoidali o’yinlarga jalb qilish ularni aqliy
faoliyatni o’stiradi .Tarbiyachilar ularga alohida etibor berishlari kerak
2.Yoshligidan qoidali o’yinlarni o’ynab katta bo’lgan bola aqliy jihatdan sog’lom
bo’ladi
3.Harakatli o’yinlar bollarni jismoniy sog’lom o’sishiga yordam beradi shuning
uchun ham tarbiyachilar bolalarni sog’lom o’sishlari uchun harakat qilishlari kerak

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1 . Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash
– yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan
tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b.
2. Sh.M. Mirziyoyev Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –T.:
“O‘zbekiston”. – 2017.– 102b.
3. Sh.M. Mirziyoyev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan
birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b.
4. Sh. M. Mirziyoyev 7 fevral 2017 yil kuni “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 sonli farmonni
5. Sh.M. Mirziyoyevning “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. T.:-2016y. 29-
dekabr
6 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta’lim tizimini
boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”giqarori 01.10.2018yil
7 . O’zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasining “Maktabgacha ta’lim
tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi
qarori 391- son 13-may 2019-yil.
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017yil 7 fevral PF-4947sonli
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi
to’g’risida”gi farmoni//lex.uz
9 . O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019- yil 9-sentabrdagi PQ-3261
sonli “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
tog’risida”gi qarori //lex.uz
10.“Ilk qadam” o’quv dasturi. Toshkent.: 201 8 yil.
11 . “Nutqni o’stirish nazariyasi va metodikasi” S.Babayeva 2018 yil.

12. “Maktabgacha Pedagogika” darslik F. Qodirova, Sh Toshpo’latova, N.
Qayumova, M.A’zamova “Tafakkur” nashriyoti Zangota tumani Toshkent 2019
yil.
13. Xasanboyeva.O.U.va boshq.. “Maktabgacha ta’lim pedagogikasi”. T.:
Ilm ziyo. 2006 yil.
14 . Sh.A.Sodiqova “Maktabgacha pedagogika” “Tafakkur sarchashmalari”
T.: 2013.
15. N.M.Qayumova. “Maktabgacha pedagogika” TDPUnashriyoti -T.: 2013
y.
Internet saytlari
16. www. tdpu. uz
17. www. pedagog. Uz .
18. www. Ziyonet. uz
19. www. edu. uz
20. tdpu-Intranet. Ped

BOLALARDA XALQ O’YINLARI ORQALI JISMONIY BARKAMOLIKNI TARBIYALASH

Sotib olish