Bolalarga kompleks psixologik yordam - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	79.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

707 Sotish

Bolalarga kompleks psixologik yordam

Sotib olish

BOLALARGA KOMPLEKS PSIXOLOGIK YORDAM
Mudarija
KIRISH… ................................................................................................................ 3
I BOB. PSIXOLOG TOMONIDAN BOLA RIVOJLANISHI UCHUN
QULAY PSIXOLOGIK IQLIM YARATISH............................................. 4
1.1 § Bolalarga
individual yondashuv psixologik xizmatning asosiy
tamoyili ........................................................................................................ 4
1.2 § Bola uchun qulay iqlim yaratish ..................................... ............................ 1 2
I BOB Xulosasi ..................................................................................................... 14
II BOB. BOLANING QIZIQISHLARI VA QOBILIYATLARINI
RIVOJLANTIRISHDA YOSH DAVRLARINI HISOBGA OLISH ............... 1 5
2.1 § Bolaning qiziqishlari va qobiliyatlarini rivojlantirish ................................ 1 5
2.2 § O‘quvchilar bilan ishlashda har bir yosh davrining xususiyatlari
hisobga
olish ........................................................................................................ 21
II BOB Xulosasi .................................................................................................... 26
XULOSA................................................................................................................... 2 7
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI ........................................ 2 9
ILOVALAR....................................................................................................................31

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Psixologik xizmat fani shakllanishining nazariy-
ilmiy metodologik asoslari umumiy psixologiya fani shakllanishi bilan bog‘liq uzoq
tarixiy ildizlarga borib taqaladi. Albatta, psixologik xizmat fani dastlabki psixologik
tushunchalarning paydo bo‘lish va rivojlanish davrlari bilan bevosita bog‘liqdir.
Jonning aql-idrokli qismi omonat tanaga jo bo‘lgunga qadar ana shu dunyoga
daxldor. U tanaga jo bo‘lib olgach, tug‘ilishga qadar ko‘rilgan narsalarni eslay
boshlaydi. Xotiralar qanchalik yorqin bo‘lsa, unda haqiqiy bilimlar shunchalik ko‘p
ochilib boraveradi, degan fikrni ilgari surdi. Jon qismlarga bo‘lina olmaydi, lekin u
faoliyatning oziqlanish, his etish, harakatga keltirish, akl-idrok kabi turlariga oid
qobiliyatlarida namoyon bo‘lishini asoslab berdi.
Kurs ishning predmeti: Unga ko‘ra psixik hayot manzarasining arifmetik
yig‘indi tariqasida emas, balki integral tarzida namoyon etilishi tasavvurlarning
uzluksiz chegaralanishi g‘oyasiga tayangan holda persepsiya (bevosita ongsiz idrok)
ni appersepsiya (diqqat va xotirani o‘z ichiga olgan anglanilgan idrok) dan farqlagan
edi.
Kurs ishining ob’yekti: Bolaning rivojlanishi uchun qulay psixologik iqlim
yaratish ham psixologik xizmat mahsuldorligining omillaridan biridir. Bunday iqlim
yaratishda bolalarning kattalar va tengdoshlari bilan muloqati muhim hisoblanadi.
O‘smirlarning tengdoshlari va kattalar bilan muloqoti ular shaxsining shakllanishida
muhim omil hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi: Amaliyotchi psixolog tomonidan bola rivojlanishi
uchun qulay psixologik iqlim yaratish imkoniyatlari haqida umumiy ma’lumot.
Kurs ishining vazifalari:
-Bola uchun qulay iqlim yaratishni o‘rganish;
- Bolaning qiziqishlari va qobiliyatlarini rivojlantirishni o‘rganish;
- O‘quvchilar bilan ishlashda har bir yosh davrining xususiyatlari hisobga olishni
o‘rganish.
Kurs ishining tuzilishi . Mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 qism, xulosa,
2

foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan.
I BOB. AMALIYOTCHI PSIXOLOG TOMONIDAN BOLA
RIVOJLANISHI UCHUN QULAY PSIXOLOGIKIQLIM YARATISH
1.1. O‘quvchilarga individual yondashuv psixologik xizmatning asosiy
tamoyili
Ta’lim- tarbiya jarayonida o‘quvchilarga individual yondashuv zarurligi
hamma tomonidan tan olingan, lekin undan amalda foydalanish oson ish emas.
Bunga maktabda o‘qituvchilarning bola haqida ko‘p gapirishlari dalil bo‘ladi.
Chunki maktabda o‘quvchining qobiliyatlari, shaxsning asosiy xislatlari haqida
chuqur va har tomonlama ma’lumot beradigan mutaxassis yo‘q.
Ta’lim-tarbiyadagi individual yondashuv – bolani boshqalardan ajratib individual
o‘qitishni bildirmaydi, balki shaxsni u yoki bu xislatlarining shakllanishida maxsus
sharoitlarni hisobga olish, har bir o‘quvchining individual psixologik
xususiyatlarini ilmiy asosda tushunishni anglatadi. Psixologiyada
shaxsning individual xususiyatlari deganda bir shaxsni ikkinchi
shaxsdan farqlaydigan xususiyatlar tushuniladi. Individual
yondashuvning vazifasi – rivojlanishning individual usullarini aniqlash, bolaning
imkoniyatlarini, har bir shaxsning faolligini ta’minlashdan iborat. Bu nuqtai
nazardan olganda individual yondashuv faqatgina «tarbiyasi qiyin» bolalarga emas,
barcha o‘quvchilarga ham zarurligi tushunarli bo‘ladi. Kollej psixologlari bu usulni
u yoki bu shaklda qo‘llaydilar, chunki bu ko‘zga tashlanib turgan qiyinchiliklar
bilan birgalikda, bola shaxsiy taraqqiyotining ba’zi yashirin
nuqsonlarin ham topishgayordam beradi. Psixologik xizmat mahsuldorligi
sharoitlarini uch guruhga ajratish mumkin.Ular:a) bola uchun qulaydir.
b) bolaning qiziqishlari va qobiliyatlarini rivojlantirish;
v) har bir yosh davrining xususiyatlarini hisobga olish.
Mazkur konsepsiya psixologik xizmat metodologiyasini yaratishda muhim o‘rin
egallashi bilan ham ahamiyatlidir. Qolaversa, psixologik xizmat ko‘rsatish fani
ta’sir ko‘rsatuvchi ob’ektlari bo‘lgan sub’ektning ichki, psixik holatiga tashqi
3

taassurotlar natijasida ro‘y beradigan o‘zgarishlar jarayoni qanday kechishini
o‘rganadi.
U aks etuvchi narsaning sub’ektning faoliyatini boshqarishni, rejalashtirishni,
javob faoliyatini yo‘naltirishni ta’minlaydigan o‘sha in’ikosga aylanish jarayonini
amalga oshirishga yordam beradigan mehanizmlarni tadqiq qiladi.
Psixologik xizmat tarixida ongning ta’riflarini bilish muhim o‘rinda turadi.
Tegishli adabiyotlar asosida ongning quyidagi ta’riflarini bayon etish mumkin.
Uning birinchi ta’rifi nomining o‘zidayoq berilgan bo‘lib, ong anglash deganidir.
Kishining ongi bizning tevarak-atrofimizni qurshab turgan olam haqidagi bilimlar
majmuasidan tarkib topgan. Demak, ong tarkibiga shunday muhim bilish
jarayonlari kiradiki, ular yordamida odam o‘z bilimlarini doimo boyitib boradi. Bu
jarayonlar qatoriga sezgilar va idrokni, xotirani, hayol va tafakkurni qo‘shish
mumkin. Sezgilar va idrok yordamida miyaga ta’sir o‘tkazuvchi
qo‘zg‘atuvchilarning bevosita aks etishi natijasida ongda borliqning kishi
tasavvurida hosil bo‘lgan hissiy manzarasi gavdalanadi. Xotira ongda o‘tmish
obrazlarini qaytadan gavdalantirsa, xayol ehtiyoj ob’ekti bo‘lgan, ammo hozirgi
paytda yo‘q narsaning obrazli modelini hosil qiladi. Tafakkur umumlashgan
bilimlardan foydalanish yo‘li bilan masalaning hal etilishini ta’minlaydi. Aytib
o‘tilgan psixik bilish jarayonlaridan istalgan birining batamom barbod bo‘lishi u
yoqda tursin, buzilishi yo izdan chiqishi ham ongning barbod bo‘lishiga olib
keladi. Ongning ikkinchi ta’rifi. Unda sub’ekt bilan ob’ekt o‘rtasida aniq
farqlanishining o‘z ifodasini topishi, ya’ni odam «Men» degan tushuncha
bilan«Men emas» degan tushunchaga nima tegishli ekanini aniq biladi. Tirik
organizmlar dunyosi tarixida birinchi bo‘lib undan ajralib chiqqan va o‘zini atrof
muhitga qarama-qarshi ko‘ygan inson o‘z ongida ushbu qarama-qarshilik va
tafovutni saqlab kelmoqda. Jonli mavjudotlar ichida uning o‘zigina o‘zini bilishga,
ya’ni psixik faoliyatni o‘zini tadqiq etishga yo‘naltirishga qodir. Odam o‘z xatti-
harakatlarini va umuman o‘zini o‘zi ongli ravishda baholaydi. «Men»ning «Men
emas»dan ajratilishi xar bir kishi bolaligida boshdan kechiradigan yo‘l bo‘lib,
4

uning o‘zini o‘zi anglashi mumkin.
Ongning uchinchi ta’rifi. Odamning maqsadni ko‘zlovchi faoliyatini ta’minlashdir.
Faoliyatning maqsadlarini yaratish ongning vazifasiga kiradi. Bunda faoliyat
motivlari yuzaga keladi va chamalab chiqiladi, irodaviy qarorlar qabul qilinadi,
harakatlarni bajarishning qanday borishi hisobga olinadi, unga tegishli tuzatishlar
kiritiladi va hokazo. Maqsadni ko‘zlovchi faoliyatning amalga oshirilishida, uning
muvofik-lashtirilishida va yo‘nalishida kasallik oqibatida yoki biron-bir boshqa
sabablarga ko‘ra har qanday buzilishining yuz berishini ongning buzilganligi deb
qaramoq kerak. Nihoyat, ongning to‘rtinchi ta’rifi uning tarkibiga muayyan
munosabatning kirganligidir. Kishi ongiga muqarrar ravishda his-tuyg‘ular olami
kirib keladi. Unda murakkab ob’ektiv va eng avvalo, odamning o‘zi ham jalb
etilgan ijtimoiy munosabatlar o‘z aksini topadi. Bu o‘rinda ham, boshqa ko‘pgina
hollarda bo‘lgani kabi patologiya normal ongning mohiyatini yaxshiroq anglab
olishga yordam beradi. Ayrim ruhiy kasalliklarga chalinganda ongning buzilganligi
aynan his-tuyg‘ular va munosabatlar sohasidagi buzilish bilan belgilanadi. Demak,
psixologik xizmat jarayonida ongli va ongsiz faoliyat tahlili muhim o‘rin tutar
ekan, binobarin, «Ong» tushunchasi psixologiyada, psixiatriyada va boshqa
fanlarda uning yuqorida keltirilgan asosiy ta’riflariga mos keladigan ma’noda
ishlatiladi. Ongi yaxshi saqlanib shaxsiy holati hamda harakatlari hakida hisob bera
olgan odam miyaga kelayotgan yangi axborotga o‘zidagi mavjud bilimlarni
hisobga olgan holda baho beradi va o‘zini tevarak-atrofdagi muhitdan alohida
ajratib, boshqa odamlarga va faoliyat vaziyatiga nisbatan tarkib topgan
munosabatlar sistemasini saqlab qoladi hamda ana shu barcha ma’lumotlar asosida
o‘z hatti-harakatini idora qiladi. Shunday qilib, psixologik xizmatning nazariy
asoslarini yaratishda shaxs va uning ongi bilan bog‘liq barcha metodologik
tushunchalar inobatga olinishi shartdir. Zero, bugungi kunda aynan psixologik
xizmat muammosiga bag‘ishlangan va uning barcha yo‘nalishlarini batafsil bayon
etishga qodir ilmiy adabiyotlar yetarli bo‘lmasa-da, bugungi kunda fan olamida va
jamiyat taraqqiyotida psixologik xizmat muammosining zarurligini ko‘rsata
5

oluvchi va uning "metodologik ildizlarini" asoslab bera oluvchi ilmiy
tadqiqotlarni
alohida qayd etish mumkin. Mazkur adabiyotlarni tahlil qilar
ekanmiz, ulardagi psixologik xizmat metodologiyasiga taalluqli ayrim umumiy
jihatlarni ijtimoiy psixologiya fani nuqtai nazaridan tadqiq qilishimizga to‘g‘ri
keladi. Bugungi psixologiya fani taraqqiyoti an’analari bilan bog‘liq insonning
iqtidorini, uning jamiyatdagi ijtimoiy faolligi va ijtimoiy tabiatidan ajratib
bo‘lmaydi. Shu nuqtai nazardan, inson omillarini va uning jamiyatdagi ijtimoiy
jarayonlarini to‘g‘ri va samarali boshqarish jarayoni jamiyatga va jamiyat
a’zolariga psixologik xizmat ko‘rsatish muqarrarligini talab qiladi. Vaholanki,
iqtisod, huquq, etika, etnografiya, tarix, sotsiologiya va shu kabi barcha fanlarning
o‘zaro mustahkam hamkorligi natijasida inson psixologiyasining amaliy
muammolari hal etilishi lozim. Hozirgi zamon ijtimoiy psixologik tadqiqotlar
masalasi, ayniqsa, uning amaliy vazifalari sotsial psixologiya fanining markazida
turuvchi psixologik va sotsiologik yondashuv yo‘nalishlari asosida hal qilinmoqda.
Masalan, Amerika va boshqa barcha g‘arb davlatlarida ikki xil ijtimoiy
psixologiya: "psixologik ijtimoiy psixologiya" va "sotsiologik ijtimoiy
psixologiya" mavjud. Bu yo‘nalishlar bir- biriga o‘xshasa-da, ularning bir-biridan
farqli jihatlari ham mavjud. Ya’ni, psixologik ijtimoiy psixologiya shaxs va
faoliyat, muomala, shaxslararo munosabat, shaxsning ijtimoiy-psixologik tuzilishi,
shaxsning kognitiv, konativ, xulq-atvor imkoniyatlarini o‘z ichiga olgan ijtimoiy
ustanovkalar, shaxs va jamoaning ijtimoiy- ruhiy kechinmalari kabi muammolar
ustida tadqiqot olib borishni maqsad qilib olgan bo‘lsa, sotsiologik ijtimoiy
psixologiyada esa, ko‘pincha, jamiyatning ijtimoiy qatlamlarini tahlil qilish xalqlar
psixologiyasi, ommaviy hodisalar psixologiyasi, sinflar, guruhlar, gumanistik
psixologiya kabilarga alohida urg‘u beriladi. Psixologik xizmat metodologiyasi esa
ko‘proq birinchi yo‘nalish — "Ijtimoiy psixologiya" asoslari zamirida tarkib
toptiriladi. Gap shundaki, har bir fanning rivojlanishi yangi dalillar asosida ilmiy
yo‘nalishni ochib beruvchi metodik qurilmalarning tuzilishi bilan bevosita
6

bog‘liqdir.
Chunki aniq metodologiya bo‘lmagan sohada aniq amaliy natijalar ham bo‘lmaydi.
Zero, ijtimoiy psixologiya fanining yana bir muhim yangi vazifasi psixologik
xizmat metodologiyasi bilan bog‘liq nazariy, amaliy va empirik yo‘nalishdagi
tadqiqotlar ko‘lamini belgilashning bugungi kungacha nechog‘lik hal
qilinayotganligini tahlil qilishga to‘g‘ri keladi. Bu borada psixologiya olamida
hanuzgacha aniq va mukammal tarzda ishlab chiqilgan va rasmiy tarzda tan
olingan yagona ilmiy yo‘nalish yoki konsepsiyaning qabul qilinmaganligi ayon
bo‘lsa-da, ilg‘or g‘arb psixologlari, Markaziy hamdo‘stlik Davlatlari
psixologlari hamda O‘zbekiston psixologlari tomonidan olib borilgan va olib
borilayotgan fan olami uchun o‘ziga xos salohiyatga, nufuzga ega bo‘lgan
tadqiqotlar mavjudki, ular qaysidir jihati bilan psixologik xizmat modeli va uning
psixologik himoya vositasi sifatidagi mohiyati, ahamiyati, va ijtimoiy istiqbollari
haqidagi ilmiy-amaliy tasavvurlarimizni shakllantirishga asos bo‘lib xizmat qilishi
mumkin. Ilmiy adabiyotlardan bizga ma’lum bo‘lishicha, ijtimoiy psixologik
xizmat metodologiyasining umumiy yo‘nalishlari G‘arb ijtimoiy psixologiya
namoyondalari tadqiqotlarini quyidagicha izohlash mumkin: V.Vundtning 1900
yilda chop etilgan "Xalqlar psixologiyasi" nomli yirik (o‘n tomlik) epik asari
ijtimoiy psixologiya yo‘nalishlarini yorqinlashtirishga xizmat qilib, inson
ma’naviyati, madaniyati va mafkurasini o‘rganishning murakkab tomonlarini ochib
berdi. Taniqli ingliz psixologi Vilyam Makdugallning 1908 yilda yozilgan
"Ijtimoiy psixologiyaga kirish" asaridagi "ijtimoiy xulq-atvor instinktlari"
nazariyasi freydizmga qarshi o‘laroq inson instinktlari va faoliyat uyg‘unligini
ta’minlash muammosini yoritishga ilk bor asos bo‘lib xizmat qildi. Binobarin,
E.Fromm, J.Saliven, V.Shuts, G.Sheparde, V.Bayon kabi olimlar tomonidan
guruhlar psixologiyasi nazariyasini yaratishga asos solindi. Bunda turli xil ijtimoiy
psixologik treninglar orqali guruhdagi shaxslararo munosabatlar bilan bog‘liq
psixologik iqlimni kamol toptirish yo‘llarining ilk bor ko‘rsatilishi mehnat
7

jamoalaridagi ijtimoiy psixologik xizmat vazifalarini belgilash uchun ma’lum
darajadagi empirik ma’lumot sifatida xizmat qilishi mumkin. Barcha rivojlangan
mamlakatlardagi kabi O‘zbekistonda ham psixologik xizmat muammosining qay
tariqa va qanday ilmiy-tashkiliy asoslarda bartaraf etilayotganligini o‘rganish,
tahlil va talqin qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki Respublikada psixologik
xizmatga oid olib borilayotgan nazariy-ilmiy va amaliy-uslubiy ishlar ko‘lamiga
ma’lum tartibda baho bermay turib, O‘zbekistonda psixologik xizmatni yanada
takomillashtirish va rivojlantirish masalasi haqida fikr- mulohaza yuritib
bo‘lmaydi. O‘zbekistonda psixologik xizmat tarkib topishining dastlabki ildizlari
va intihosi asrimizning 30-yillaridagi pedalogiya fani va pedalogik xizmat
faoliyatlariga borib taqaladi. Arxivdan olingan ma’lumotlarga qaraganda, mazkur
yillarda ta’lim jarayonini tashkil etish va rivojlantirish o‘quvchi va o‘qituvchi
faoliyati bilan bog‘liq psixologik omillarga asoslangan va bu talaygina yaxshi
natijalar ham bergan. Biroq, afsuski, o‘sha davrdagi Sobiq ittifoq mafkurasi va
Xalq ta’limi o‘rtasida paydo bo‘lgan ayrim ob’ektiv va sub’ektiv ziddiyatlar oqimi
umumta’lim maktablari uchun muhim ahamiyat kasb etgan pedalogik xizmat
ildiziga bolta urdi va uni rasmiy tarzda yo‘qqa chiqardi (Batafsil ma’lumotlarni
O‘zbekiston Arxivida saqlanuvchi hujjatlardan olish mumkin). Natijada, pedagogik
psixologiya yo‘li bilan bajariladigan barcha ishlar maktabda faqat pedagogik
yondashuvlar asosidagina amalga oshirildi. Shunday bo‘lsa-da, O‘zbekistondagi
umumta’lim tizimi bilan bog‘liq izlanishlar va psixologik tadqiqotlar to‘xtab
qolgani yo‘q. Ayniqsa, P.I.Ivanov, V.E.Chudnovskiy, M.G.Davletshin,
M.Vohidovlar tomonidan ishlab chiqilgan qator ilmiy va metodik tavsiyalar
maktabda psixologik xizmat tatbiqini yaratish uchun ma’lum darajada asos bo‘lib
keldi. Binobarin, 70-80-yillarda Toshkent Davlat Universiteti psixologiya kafedrasi
olimlari tomonidan psixologik tadqiqotlarning hayotga tatbiqini amalga oshirish
maqsadida talaygina mehnat jamoalarida psixologik xizmat tizimi joriy qilindi va
Respublikamizda ilk bor qator mehnat va ishlab chiqarish jamoalarida inson va
8

mehnat faoliyati, shaxs va shaxslararo
munosabatlar, rahbar va jamoa psixologiyasi bilan bog‘liq ilmiy-amaliy ishlar olib
borildi. Masalan: "Toshkentigrushka" fabrikasida 165/86 raqamli xo‘jalik
shartnomasi asosida olib borilgan ijtimoiy psixologik iqlimni tahlil qilish,
o‘rganish va yaxshilashga qaratilgan ishlar ko‘lami, "O‘zbekgazprom" tizimi
tashkilotlarida inson omillarini o‘rganish va undan ishlab chiqarishda unumli
foydalana olish yo‘llarni ijtimoiy psixologik jihatdan asoslab berish borasida olib
borilgan ilmiy- amaliy ishlar ko‘lami (mazkur ishlar: 154.4 mavjud sifri va
01840083351 raqamli Davlat qaydnomasi asosida rasmiylashtirilgan), Muborak
gazni kayta ishlash zavodi mehnat jamoalaridagi ijtimoiy psixologik xizmatning
tashkil etilishi (UDK 152.2 Davlat ro‘yxati raqami 000702604) o‘rta Osiyo ilmiy
tekshirish irrigatsiya instituti (SANIRI-165/83 raqamli shartnoma va UDK-154.4
Davlat raqami 01840085628 asosida rasmiy-lashtirilgan) da bajarilgan
kompleks ijtimoiy psixologik ishlar ko‘lami shular jumlasidandir. Kafedra
olimlari Z.R.Dushaboev, E.G‘.G‘oziev va V.A.Tokarevalar rahbarligida olib
borilgan mazkur ishlar ko‘lami nihoyatda keng qamrovli ilmiy-amaliy va ijtimoiy-
psixologik tadqiqotlar tatbiqi uchun muhim ahamiyatli ekanligi bilan alohida
ajralib turadi (Mazkur ishlar haqidagi batafsil hisobot beruvchi ma’lumotlarni
Toshkent Davlat Universiteti psixologiya kafedrasida saqlanuvchi hujjatlar
arxividan
olish mumkin). Shuningdek, 60-70 yillarda O‘zbekiston Pedagogik
Fanlar Ilmiy tekshirish instituti xodimlari P.P.Zimin, V.A.Tokar-yeva,
M.Sh.Rasuleva, M.Dadajonovlar tomonidan maktabda psixologik xizmat tatbiqini
o‘rganishga oid qator izlanishlar, amaliy tadbirlar olib borildi. Ayniqsa, 1966 yilda
Chirchiq shahrida axloqiy tarbiyaga oid, 1973 yilda Andijonda oilaviy tarbiyaga
oid, Samarqandda taniqli psixolog N.A.Menchinskaya ishtirokida aqliy taraqqiyot
muammolariga oid olib borilgan izlanishlarni alohida qayta etish mumkin.
Binobarin, mamlakatdagi iqtisodiy-ijtimoiy islohot-larning samarali bo‘lishini
ta’minlash, ishlab chiqarishda va ijtimoiy hayotning barcha bo‘g‘inlarida inson
9

omilidan foydalanish, har bir shaxs imkoniyatlarini to‘la-to‘kis yuzaga chiqarish
masalasi O‘zbekiston psixologlari oldiga psixologik xizmat bilan bog‘liq quyidagi
vazifalarni amalga oshirish mas’uliyatini yukladi: –aholi o‘rtasida psixologik
savodxonlikni oshirishga qaratilgan qator tadbirlarni belgilash va uni amalga
oshirish; –har bir shaxs imkoniyatini jamoadagi ijtimoiy-psixologik iqlimni
O‘zbekistonda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va etnopsixologik tamoyillariga
moslashtirilgan eng ilg‘or testlar, metodikalar asosida o‘rganish, tahlil qilish va bu
borada tegishli xulosalar chiqarish;
–xodimlarni tanlash va psixologik imkoniyatlari asosida turli sohalarga
yo‘naltirishda ma’muriy tashkilotlarga ko‘maklashish, shuningdek barcha
bo‘g‘indagi rahbar xodimlarning mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot
talabiga mos psixologik savodxonligini oshirish maqsadida qisqa muddatli
"ijtimoiy psixologiya" kurslarini tashkil etish;
–fuqarolarning kasbiy yo‘nalishlarini aniqlash va mehnat birjalari faoliyatini
rejalashtirishda faol yordam ko‘rsatish;
–qator yo‘nalishlarda aholiga sotsial-psixologik xizmat ko‘rsatilishini ta’minlash:
Jumladan;
-individual psixologik xizmat;
-ishlab chiqarish va mehnat jamoalariga psixologik xizmat;
-oilaviy hayot tizimida psixologik xizmat;
-xalq ta’limi tizimida psixologik xizmat;
-ichki ishlar tizimida psixologik xizmat;
-sport va sog‘lomlashtirish tizimlarida psixologik xizmat;
-tibbiyot tizimida psixologik xizmat;
-transport tizimida psixologik xizmat.
Shuningdek, mazkur sohalarda psixologik xizmatni muvaffaqiyatli amalga oshirish
uchun "sotsiolog-psixologlar", "amaliyotchi - psixologlar" tayyorlash mexanizmini
ishlab chiqish bugungi kunda eng dolzarb muammo ekanligi yanada sezilmoqda.
10

Yukoridagi vazifalarni amalga oshirish borasida olimlar tomonidan talaygina
nazariy-ilmiy va amaliy-uslubiy ishlar amalga oshirildi. Jumladan, Nizomiy nomli
Toshkent Davlat pedagogika universitetining yetakchi mutaxassislari
rahbarligidagi olimlar guruhi, O‘zbekiston Milliy universitetining E.G‘oziev
rahbarligidagi olimlar guruhi, A.Avloniy nomidagi Respublika pedagogik xodimlar
malakasini oshirish va qayta tayyorlash markaziy institutining yetakchi olimlar
guruhi, Respublika iqtidorli bolalarni tanlashga xizmat qiluvchi olimlar guruhi,
viloyatlardagi psixologiya kafedrasida faoliyat yuritayotgan olimlar guruhi
tomonidan olib borilgan va olib borilayotgan ilmiy-amaliy tadqiqot ishlari u yoki
bu sohada psixologiyaning amaliy tatbiqini yaqqol va ravshan namoyon
etmoqdakim, bu xayrli ishlar O‘zbekistonda tashkil etilgan umumiy psixologik
xizmat tizimining dastlabki ilmiy-tashkiliy asosini barpo etishda
muhim
ahamiyat kasb etadi. 1
1.2 Bola uchun qulay iqlim yaratish
Bolaning rivojlanishi uchun qulay psixologik iqlim yaratish ham psixologik
xizmat mahsuldorligining omillaridan biridir. Bunday iqlim yaratishda bolalarning
kattalar va tengdoshlari bilan muloqati muhim hisoblanadi. O‘smirlarning
tengdoshlari va kattalar bilan muloqoti ular shaxsining shakllanishida muhim omil
hisoblanadi. Muloqotdagi muvaffaqiyatsizlik, shunday ichki noqulaylikka, o‘zini
yomon his qilishga olib keladi-ki, uning o‘rnini hayotning boshqa sohalaridagi
hech qanday ko‘rsatkichlar bosa olmaydi. Muloqot o‘smirlar tomonidan muhim
jarayon sifatida qabul qilinadi; bu haqida ular muloqot shakllariga e’tibor berishni,
kattalar va tengdoshlari bilan o‘zaro munosabatlarini tahlil qilishlarini, ularni
tushunishga urinishlarini misol qilib keltirish mumkin. O‘smirda xuddi shu
tengdoshlari bilan muloqotda shaxs ijtimoiy yetukligining muhim ko‘rsatkichi
bo‘lmish qadriyatlar shakllana boshlaydi. Ularda asosan muloqot – qadriyatlar
1
Karimov I. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
11

mazmunini belgilaydi. Bu yosh tengdoshlari orasida o‘zini ko‘rsatishga intilish,
o‘zini va suhbatdoshini yaxshiroq bilishga
intilish, atrof-muhitni bilish kabi muloqot motivlari jamoa tomonidan tan olinishi,
o‘ziga ishonish, xatti-harakatlarining mustahkamligi va yuksak umumiy
madaniyat, o‘z fikriga ega bo‘lish, mustahkam iroda, o‘z-o‘zini nazorat qilish,
halollik, ko‘ngilchanlik kabi qadriyatlar sistemasining yuzaga kelishiga sabab
bo‘ladi. U yoki bu sababga ko‘ra tengdoshlari bilan muloqot shakllanmagan
o‘smirda yoshiga nisbatan shaxsning taraqqiyotida orqada qolish kuzatiladi.
O‘smir shaxsining shakllanishida tengdoshlari bilan muloqotning rolini
kamaytirmagan holda, ba’zan bu muloqotga katta ahamiyat berilishini ta’kidlash
joiz. Tengdoshlari bilan muloqot–ontogenezning barcha bosqichlarida bolaning
shaxsiy va psixik rivojlanishida muhim hisoblanadi, lekin bola «normal» (axloqan
tarbiyalangan) katta kishilar bilan muloqotda bo‘lgandagina, u o‘z funktsiyasini
bajaradi. Xuddi shu kattalar bilan muloqotda tengdoshlari orasida shakllangan
qadriyatlarni tushunish va nazorat qilish ro‘y beradi. Xuddi shu kattalar bilan
muloqotda jamiyat uchun xos bo‘lgan axloqiy fazilatlarni va qadriyatlarni
o‘zlashtiradi. Psixologik tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, o‘smirlik va
o‘spirinlik davrida kattalar bilan norasmiy ishonchga asoslangan muloqotga ehtiyoj
bu davrda paydo bo‘lgan yangi psixologik tuzilmalardan biridir. Hozirgi
maktablarda o‘quvchilarning kattalar, tengdoshlari bilan to‘liq muomala
muloqotini ta’minlaydigan psixologik sharoitlar yaratilmagan. Shu sababli
o‘quvchilarda maktabga, o‘qishga salbiy munosabat, o‘ziga, atrofdagi kishilarga
nisbatan noto‘g‘ri munosabat shakllanadi. Bunday sharoitda shaxsning rivojlanishi
va unga mahsuldor ta’lim berish mumkin bo‘lmay qoladi. Shuning uchun ham
qulay psixologik iqlim yaratish, o‘quvchilar va kattalar o‘rtasida qiziqarli muloqot
uchun imkoniyat yaratishga amaliyotchi psixologlar, sinf rahbarlari, o‘qituvchilar,
ota- onalar intilishlari lozim. Psixologik xizmat faoliyati o‘quvchilar aqliy
taraqqiyoti va shaxsiy xususiyatlarini diagnostika qilishga, ta’lim tarbiyadagi
buzilishlarning psixologik sabablarini aniqlashga qaratilmasdan, balki bunday
12

buzilishlarni yo’qotish va oldini olishga qaratiladi. Bunday psixologning
aniqlangan chetlashishlarni Korreksiya qilishda faol ishtirok etish zarurligi kelib
chiqadi.
Mazkur ishlar o‘quvchilarni maktabda, kollejda va litseylarda o‘qitish davomida
psixologik-pedagogik jihatdan chuqurroq o‘rganishga yo‘naltirilgan bo‘lib,
ularning individual xususiyatlarini, ta’lim tarbiyadagi nuqsonlarning sabablarini
aniqlashga mo‘ljallangandir. Yosh davr taraqqiyoti mezonlariga muvofiqligini
aniqlash maqsadida psixolog bolalar, o‘quvchilar, maxsus maktab, o‘quvchilarini,
akademik litsey va kasb-hunar kollejlari, oliy o‘quv yurti talabalarini psixologik
tekshiruvdan o‘tkazadi, ularning darajalarini belgilaydi. O‘quvchilarning kasbiy
yaroqliligini diagnostika qiladi, ularning shaxs xislatlari, irodaviy sifatlari, his-
tuyg‘ulari, o‘z- o‘zini boshqarish imkoniyati, intellektual darajasini
tekshiradi. Maslahat berish ishlari o‘qituvchilar, o‘quvchilar, ota-onalar uchun olib
boriladi. Maslahat berish ishlari individual va guruhiy bo‘lishi mumkin. 2
I BOB Xulosasi
O‘smirlarning tengdoshlari va kattalar bilan muloqoti ular shaxsining
shakllanishida muhim omil hisoblanadi. Muloqotdagi muvaffaqiyatsizlik, shunday
ichki noqulaylikka, o‘zini yomon his qilishga olib keladi-ki, uning o‘rnini
hayotning boshqa sohalaridagi hech qanday ko‘rsatkichlar bosa olmaydi. Muloqot
o‘smirlar tomonidan muhim jarayon sifatida qabul qilinadi; bu haqida ular muloqot
shakllariga e’tibor berishni, kattalar va tengdoshlari bilan o‘zaro munosabatlarini
tahlil qilishlarini, ularni tushunishga urinishlarini misol qilib keltirish mumkin.
O‘smirda xuddi shu tengdoshlari bilan muloqotda shaxs ijtimoiy yetukligining
muhim ko‘rsatkichi bo‘lmish qadriyatlar shakllana boshlaydi. O‘smir shaxsining
shakllanishida tengdoshlari bilan muloqotning rolini kamaytirmagan holda, ba’zan
bu muloqotga katta ahamiyat berilishini ta’kidlash joiz. Tengdoshlari bilan
muloqot–ontogenezning barcha bosqichlarida bolaning shaxsiy va psixik
2
Barotov Sh.R va boshq. Eksperimental psixologiya. – Magistrlar uchun o‘quv qo‘llanma. – T.: Fan nashriyoti, 2008. -
108 b.
13

rivojlanishida muhim hisoblanadi, lekin bola «normal» (axloqan tarbiyalangan)
katta kishilar bilan muloqotda bo‘lgandagina, u o‘z funktsiyasini bajaradi.
II BOB. BOLANING QIZIQISHLARI VA QOBILIYATLARINI
RIVOJLANTIRISHDA YOSH DAVRLARINI HISOBGA OLISH
2.1.Bolaning qiziqishlari va qobiliyatlarini rivojlantirish.
Bolaning qiziqishlari va qobiliyatlarini rivojlantirish ham psixologik xizmat
mahsuldorligi sharoitlaridan biridir. Biz ota-onalar farzandimiz ulgurmayotgan
“joyni to‘ldirishga” harakat qilamiz, ya’ni ximiya, yoki matematikadan
ulgurmayotgan bo‘lsa unga repititor yollab ximiyani yoki matematikani
o‘rgatishga harakat qilamiz. Biz bolaning “bo‘sh joyini to‘ldirish” emas, balki
bolaning qiziqishini, qobiliyatini rivojlantirsak, psixologik xizmat mahsuldor
bo‘ladi. Agar farzandimiz shaxmatga qiziqsa, uni shaxmat to‘garagiga berishimiz
zarur, balki undan kelajakda Rustam Qosimjonovday jahon chempioni chiqar.
Amaliy psixolog bolalar, o‘quvchilar, talabalarning psixik taraqqiyotdagi, xulq -
atvor muomalasidagi nuqsonlar va kamchiliklarni asta-sekin tuzatish, Korreksiya
qilish dasturini ishlab chiqaradi va amaliyotga uni tatbiq etadi. Buning uchun ular
bilan maxsus mashg‘ulotlar o‘tkazadi, ijodiy qobiliyatlarni o‘stirish maqsadida
treninglar olib boradi. Shaxsning barcha individual psixologik xususiyatlari kabi
qobiliyatlar unga qandaydir tabiat tomonidan tug‘ma ravishda, tayyor holda
berilmaydi, balki hayot va faoliyat jarayonida tarkib topadi. Kishi dunyoga hech
qanday psixik xususiyatlarsiz, faqat ularni orttirishga qaratilgan umumiy
imkoniyatlar bilan keladi, xolos. Hozirgi paytda iste’dod nishonalarini miyaning va
sezgi organlarining mikrostrukturasi bilan bog‘laydigan nazariya eng mahsuldor
hisoblanadi. Shuningdek, iste’dod nishonalarini nerv jarayonlarining ayrim
differentsial xususiyatlari bilan (nerv kuchi, muvozanatlashuvi va harakatchanligi
o‘rtasidagi farqlarga qarab) va shu bilan oliy nerv faoliyati turlari bilan bog‘lovchi
gipoteza ham haqiqatga yaqinroqdir. Bulardan tashqari, qobiliyatlarning tabiiy
asoslarini nerv sistemasining xususiy xususiyatlari deb atalgan xususiyatlar bilan
bog‘laydigan, ya’ni ayrim odamlarda ko‘rish, boshqa odamlarda eshitish,
14

uchinchi bir xilida esa harakat sohasida
namoyon bo‘ladigan o‘ziga xos tipologik xususiyatlar bilan bog‘laydigan
gipotezalar yana ham haqiqatgayaqinroqdir. Jiddiy statistika qobiliyatlar va
iste’dodlarning irsiyat yo‘li bilan o‘tishini isbotlaydigan hech qanday dalillar
bermaydi. Qobiliyatlarning irsiyat yo‘li bilan o‘tishi haqidagi ilmiy
nazariyaga ham qarama-qarshidir. Garchi qobiliyatlarning rivoji har turli
odamlarda mutloqo bir xil bo‘lmagan tabiiy shart-sharoitlarga bog‘liq bo‘lsa ham,
yuqorida ko‘rib o‘tilgan iste’dod nishonalari va qobiliyatlar o‘rtasidagi nisbat,
qobiliyatlar shunchaki tabiat in’omi emas, balki kishilik tarixining mahsuli
ekanligini ko‘rsatadi. Agar hayvonlarda oldingi avlod yutuqlarining keyingi
avlodga o‘tkazib berilishi asosan organizmning irsiy morfologik o‘zgarishlari
orqali amalga oshsa, insonda bu ijtimoiy-tarixiy yo‘l bilan, ya’ni mehnat quroli, til,
san’at asarlari va shu kabilar bilan amalga oshadi. Qobiliyatlar va iste’dodlarni
shakllantirish muammosi katta ijtimoiy va davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan
masaladir. Inson qobiliyatlarini rivojlantirishning muhim omillari – barqaror
maxsus qiziqishlardan iborat. Maxsus qiziqishlar – bu insoniyat faoliyatining
qandaydir soha mazmuniga bo‘lgan qiziqishlari bo‘lib, bu qiziqishlar ana shu
turdagi faoliyat bilan kasb tariqasida shug‘ullanish moyilligiga o‘sib ko‘tariladi.
Bilishga doir qiziqish bu o‘rinda faoliyat usullari va uslublarini amaliy ravishda
egallab olishni rag‘batlantiradi. Biror mehnat yoki o‘quv faoliyatida qiziqishning
paydo bo‘lishi bu faoliyatga nisbatan qobiliyatlarning uyg‘onishi bilan
chambarchas bog‘liqligi va qobiliyatlarning rivojlanishi uchun dastlabki zamin
sifatida xizmat qilishi qayd etilgan. Shaxs qobiliyatlarini rivojlantirishda barqaror,
turg‘un, kasbiy maxsus qiziqishlar muhim omillar, vositalar tariqasida xizmat
qiladi. Maxsus qiziqishlari inson faoliyatidagi u yoki bu sohaning (tarmoqning)
mazmuniga nisbatan intilishidan iborat shaxsiy fazilat, ichki turtki,
harakatlantiruvchi kuchdir. Bunday maxsus qiziqishlar turlicha faoliyat bilan
kasbiy tayyorgarlik sifatida shug‘ullanish moyilligiga o‘sib o‘tadi.
15

Bilishga oid qiziqish (fan asoslarini egallashga yo‘naltirilgan ichki turtki) faoliyat
usullarini amaliy jihatdan o‘zlashtirib olishni va yangi vaziyat, sharoitga
ko‘chirishni taqozo qiladi, rag‘batlantiradi hamda shaxsda o‘zini o‘zi boshqarishni
ta’minlashga yordam beradi. Qobiliyatning rivojlanishi shaxsning tarkib
topishi bilan uzviy uyg‘unlikka ega bo‘lib, inson kamoloti har ikkala omilning
birikuvini talab qiladi. Iste’dodli o‘quvchilar va talabalar shakllanishi ijtimoiy
muhit, ijtimoiy institutlar, ma’naviyat asoslari hamda o‘zini o‘zi namoyon etish,
o‘zini o‘zi kashf qilish, o‘zini o‘zi rivojlantirish asosida amalga oshishi odatiy
ijtimoiy psixologik qonuniyat tariqasida xizmat qiladi. Qobiliyat har bir bolada har
xil sohaga yo‘nalgan bo‘ladi. Lekin buni bolalar ochiqdan-ochiq namoyon
qilavermaydilar. Ba’zida esa kattalarning ota-onalar va hattoki o‘qituvchi-
murabbiylarning e’tiborsizligi, sharoit va imkoniyatlarning noqulayligi tufayli
bolalarning qiziqishlari rivojlanmay qolib ketadi. Bunday qobiliyat hammada ham
bo‘lavermaydi. Iste’dod- talant, nihoyatda zo‘r qobiliyat, biror sohada yuksak
darajadagi layoqat. U idrok, tasavvur, tafakkur, xotira, kuzatuvchanlik benihoya
o‘sganligida, voqea-hodisalarning yangi qirralarini, ularning zamiridagi murakkab
aloqadorlikni kashf etishda ko‘rinadi. Kishi bilimlarni o‘zlashtirishini, nazariy va
amaliy masalalarni hal etilishi, ijodi, o‘z bilim va malakalarni turmushga tatbiq qila
bilishidan uning iste’dodini bilish mumkin. Rivojlantiruvchi o‘yin didaktik
material bilan istalgan harakatlar emas, u majburiy o‘quv mashg‘uloti usuli ham
emas. Bu o‘ziga xos, to‘laqonli va bolalar uchun yetarlicha mazmunli faoliyat
bo‘lib, o‘z ta’sir motivlari va harakat usullariga ega. Bugungi kunda
rivojlantiruvchi o‘yinlarga oid adabiyotlar talaygina, biroq bolalar bilan
mashg‘ulotlarning muayyan dasturini tuzishda ayrim o‘ziga xos jihatlarni e’tiborga
olish maqsadga muvofiq:
Bu jihatlar:
- bolada kattalar bilan hamkorlikdagi faoliyatga ehtiyoj mavjuddigi;
- mazkur yosh davrining ma’lum psixik funktsiyalar va shaxsiy sifatlar rivojlanishi
uchun senzitivligi eng yaqin rivojlanish zonasi.
16

Bolalar bog‘chasi turli yosh guruhlari bolalari bilan rivojlantiruvchi mashg‘ulotlar
maqsad va vazifalari an’anaviy, bolalar qandaydir yangi bilim va malakalarni
egallaydigan mashg‘ulotlardagi kabi emas. Rivojlantiruvchi o‘yin va
mashg‘ulotlarning mazmuni bolaning psixik rivojlanishini oldinga surish, uning
idroki, diqqati, xotirasi, tafakkuri, nutqi, harakat sohasi, ixtiyoriy xulq, atvori, ya’ni
bola tomonidan asl o‘quv dasturini muvaffaqiyatli o‘zlashtirish asosini tashkil
etadigan psixik funktsiyalar va shaxsiy sifatlarni takomillashtirishdir.
Ota - onalar va bolalar bog‘chasi personali ongiga yetkazish muhimki, psixolog
ishi bolani o‘qitish emas, balki uni rivojlantirishga qaratilgan. Bu ish esa anchagina
sekin kechadi va ijobiy natijaga birdaniga erishilmaydi, balki atrofdagilar uchun
sezilmasdan, yashirin namoyon bo‘lishi ham mumkin. Psixolog ishi natijalari
zohiriy namoyon bo‘ladi, masalan, atrofdagilar xulq-atvoridagi ayrim noxush
shakllar yo‘qolgani, bola ilgari bajara olmagan faoliyat turlarini bajarish uchun
qobiliyatlar paydo bo‘lganini sezmaydi. Maxsus o‘tkazilgan tadqiqotlardan
ma’lum bo‘lishicha, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida yorqin individual farqlarni
ko‘rish mumkin. Bu ular o‘quv faoliyatida ko‘zga tashlanadi. O‘quv faoliyatida
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining umumiy va maxsus qobiliyatlari birinchi
o‘rinda turadi. Tajriba o‘tkazilgan bolalarning 80 %ida qandaydir muvaffaqiyatga
erishilgan. Shunday qilib, maxsus qobiliyatlarni o‘quvchilar individual farqlarining
asosi sifatida qarab, o‘quv-tarbiya ishlarida ularni hisobga olish zarur.
O‘quvchilarning shaxsiy va psixik rivojlanishida umumiy maxsus qobiliyatlar
muhim omil hisoblanadi. O‘quvchi qiziqishlari va qobiliyatlarini anglashi, ularning
qanchalik rivojlanganligidan qat’iy nazar umuman shaxsningshakllanishiga katta
ta’sir ko‘rsatadi. Iqtidorli bolalar bilan ishlashda psixologlar iqtidorning tuzilishini
belgilaydigan asosiy omillarni bilishlari lozim.
Bular quyidagilar:
-umumiy intellektual yoki aqliy qobiliyatlarning yuqori darajasi;
-bilish motivining dominantligi - boshqa motiv turlaridan ustunligi;
-yangi predmetlar, vazifalar, voqea-hodisalarga duch kelganda, muammoni
17

qo‘yilishi va yechimini topishda ijodiy faollikning namoyon bo‘lishi.
Iqtidorning erta namoyon bo‘lishi ikki yoshdan olti yoshgacha kuzatiladi. Bunday
bolalar ikki-uch yoshdan o‘qishga intiladilar, uch-to‘rt yoshda o‘qishni va sanashni
biladilar, besh-olti yoshda so‘zlarni va uncha katta bo‘lmagan jumlalarni yoza
oladilar. Maktabgacha yosh davrida iqtidorli bolalar boshqalardan intellektning
rivojlanish darajasi bilan ajralib turadilar. O‘zlarining juda faolligi, ko‘plab savol
berishlari, qiziquvchanligi, kattalardan oladigan ma’lumotni oson eslab qolishi va
qayta aytib bera olishi bilan birga, boy tasavvurga egadirlar. Iqtidorli bolalar ko‘p
hollarda turli hisob-kitoblarga qiziqadilar, she’r yoki ertaklar to‘qiydilar, musiqa
mavzularini chaladilar, shaxmat o‘ynaydilar, rasm chizadilar, qo‘shiq aytadilar va
raqsga tushadilar. Yetti yoshdan o‘n yoshgacha bo‘lgan davrda bolalar ko‘p
hollarda kollektsiya yig‘ishga (markalar, medallar, sevimli multfilm va kino
qahramonlarining rasmlari va h.), qog‘oz, yog‘och va boshqa materiallardan turli
predmetlarning loyihalarini yasashga qiziqadilar. Iqtidorli
bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha barcha noma’lum bo‘lgan narsalarga va
yangiliklarga nisbatan mustaqil ravishda javob axtarishda faollik ko‘rsatib,
kattalarga turli savollar beradilar. Bu savollarga berilgan javoblar orqali atrof
olamni, voqea-hodisalarning sabab va oqibatlarining bog‘liqligini anglaydilar,
shaxsiy xatti-harakatlarini ongli ravishda boshqara oladilar.
3- yoshli bolaga xos bo‘lgan xislatlar:
1. Nutqi ma’no jihatidan bir-biriga bog‘langan so‘zlardan iborat.
2. O‘yinda rolga kiradi.
3. Shar, olma va boshqa predmetlarni chiza oladi.
4. O‘zi yechinib kiyina oladi.
5. Kubiklarni bir-birining ustiga qo‘ya oladi.
6. Tayanchsiz zinalardan o‘zi ko‘tarilib, tusha oladi.
4 yoshli bolalar esa, o‘z imkoniyatlarini real baholay oladilar.
Lekin, 4-5 yoshli bolalar hali shaxsiy xususiyatlarini idrok etishga va baholashga
qodir emaslar, shuningdek o‘zlari haqida ma’lum bir xulosani bera olmaydilar.
18

O‘z-o‘zini anglash layoqati katta bog‘cha yoshida rivojlanib, avval u qanday
bo‘lgani va kelajakda qanday bo‘lishini fikrlab ko‘rishga harakat
qiladilar. Bog‘cha yoshidagi bolalar shaxsining shakllanishiga ko‘ra, bu davrni 3
bosqichga ajratish mumkin:
- birinchi davr - 3- 4 yosh oralig‘ida bo‘lib, emotsional jihatdan o‘z- o‘zini
boshqarishning mustahkamlanishi bilan bog‘likdir;
- ikkinchi davr - 4- 5 yoshni tashkil qilib, axloqiy o‘z-o‘zini boshqara olish bilan
bog‘liq;
- uchinchi davr esa, shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyatlarini shakllanishi
bilan tavsiflanadi.
Shuning uchun ham maktabgacha yoshdagi bola shaxsini tadqiq qilish juda
murakkab jarayondir, chunki ko‘pgina shaxsni tadqiq qilish metodlari, katta yoshli
odamlarga mo‘ljallangan va bolani o‘z-o‘zini tahlil qilish imkoniyatlariga
asoslanmagan. Bundan tashqari psixodiagnostika yordamida o‘rganiladigan shaxs
sifatlari maktabgacha tarbiya yoshida to‘liq shakllanmagan va beqarordir. Bolalar
psixodiagnostikasi ixtiyorida faqat maxsus proektiv metodlar ya’ni bolani yutuqqa
erishish motivlari va xavotirlanish holatlarini o‘rganish metodlari mavjuddir yoki
shaxs sifatlarini baholashda ekspert metodlaridan foydalanish mumkin. Bunda
bolani yaxshi biladigan kattalar, tarbiyachilar, ota-onalar ekspert sifatida
maydonga chiqadilar . Bizga ma’lumki, intellektual testlar odamni aqliy faoliyatni
rivojlanganlik darajasi va ularni alohida kognitiv protsesslarini (idrok diqqat,
xayol, xotira, nutq) baholashda qo‘llaniladi. Quyida maktabgacha yoshdagi
bolalarning bilish jarayonlari, ijodiy (kreativ) qobiliyati hamda bolalarda
faoliyatning biror sohasidagi iqtidorni aniqlash bo‘yicha bir qator testlar,
shuningdek ushbu yoshdagi bolalarda bilish jarayonlarini rivojlantirish bo‘yicha
mashg‘ulotlar hamda ota-onalar uchun maslahatlar taqdim etiladi. 3
3
Karimova.V Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. Toshkent: “Universitet”, 2009.
19

2.2. O‘quvchilar bilan ishlashda har bir yosh davrining xususiyatlari
hisobga olish.
Yoshra qarab psixologik maslahat berishning umumiy vazifasi bola psixik
taraqqiyoti borishini, bu jarayonni davrlarga bo‘lish va belgilangan normaga
muvofiq, tasavvurlar asosida nazorat qilishdan iborat. Aniq maslahat berish
vazifalarini yechishda L.S.Vigotskiy maktabi psixologlarining bola psixikasi
individual taraqqiyoti muammolari bo‘yicha umumiy fikrlaridan foydalanish
mumkin. Bularga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Irsiyat va muhitning
ta’sirinigina tan oladigan g‘arb qarashlaridan farqli ravishda sobiq sovet yosh
psixologiyasida bola psixik taraqqiyoti jarayoni tahlilida, taraqqiyotning sharoiti,
harakatra keltiruvchi kuchlari, manbaalari ham e’tiborga olinadi. Psixik
faoliyatning individual shakllari bola insoniyat tajribasini o‘zlashtirish jarayoni
asosida vujudga keladi (rivojlanadi). Ana shu tajribani o‘zlashtirish bolaning faol
faoliyatidan - muloqatdan, o‘yindan, o‘qishdan tashqarida bo‘lishi mumkin
emas. Individual maslahat berish faoliyati psixologik tekshiruv, bola taraqqiyotini
aniqlash va yordam dasturini tuzish bilan bog‘liq. Bu sohaga psixologik oldindan
aytish, tuzatish va boshqa tushunchalar kiradi. Hozirgi zamon psixologiyasida
psixologik tashxis (diagnoz) tushunchasi eng kam ishlangan tushunchalardan biri
bo‘lib, aniq asosga ham ega emas. Maslahat berish amaliyotida shartli-variantli
oldindan aytish haqida ham to‘xtalib o‘tish mumkin. Shartli-variantli oldindan
aytish deganda, har xil sharoitlarni amalga oshirganda bola taraqqiyotining keyingi
davrida mumkin bo‘lgan variantlarni tushunamiz. Boshqacha so‘zlar bilan
aytganda, u yoki bu noqulay sharoitlar saqlanganida, yoki olinganida
bolani
qanday
psixik taraqqiyot kutishini aytib beriladi. Individual maslahat
berishning muhim amaliy qismi sifatida L.S.Vigotskiy psixologik-pedagogik
tavsiyalar berishni ko‘zda tutadi. Tavsiyanomalar tuzishda maslahat so‘rab
murojaat qilgan o‘qituvchiga yoki ota-onaga ulardan olingan ma’lumotni mavhum,
noaniq va mazmunsiz-maslahatlar bilan o‘zlariga qaytarishdan saqlanish kerak.
20

Shunday qilib, bola taraqqiyotining yosh-psixologik xarakteristikasini quyidagi 3
asosiy tarkibiy qismlarni tahlil qilib, hosil qilish mumkin: Taraqqiyot ijtimoiy
vaziyatni (kimlar bilan gaplashadi, oilada kattalar bilan va tengdoshlar bilan
o‘zaro
munosabat xarakteri) baholash; Berilgan yosh uchun muhim
faoliyat turining taraqqiyoti darajasi (o‘yin, o‘qish, rasm
chizish va
boshqalar),
yosh normalariga mosligi;
O‘z-o‘zini anglash bola psixik taraqqiyotining bilish va shaxsiy hissiy
sohalarida berilgan yoshga mansub o‘zgarishlarni aniqlash. Lekin bu tavsiyanoma
bola umumiy taraqqiyotining ilgarigi o‘sishisiz yetarli emas, shuning uchun uning
tarixiy taraqqiyotiga katta e’tibor berish kerak. Bolalar psixologi o‘z ishida
o‘qituvchilar, patopsixologlar, psixoterapevtlar yoki defektologlar bilan
hamkorlikda ishlab, o‘zining maslahat berish vazifalarini bajarishi kerak. Ular bola
tarbiyasi va taraqqiyot sharoitlarini har tomonlama tahlil qilish, uning shaxsi va
bilish faoliyatida yosh va individual xususiyatlarini aniqlash, shartli-variantli
oldindan aytib berishlarni tuzish va psixologik-pedagogik tavsiyanomalar tuzish
bilan bog‘liqdir. Psixologik xizmatning asosiy vazifasi-tadqiqot ishlari, amaliy
ishlar va tashviqot ishlridan iborat 3 ta vazifadan tashkil topadi. Ilmiy tadqiqot
vazifalari - o‘quvchilar shaxsning shakllantirishning muhim muammolarini, ta’lim
va tarbiyaning psixologik asoslarini o‘quvchilar bilan o‘qituvchilar, maktab
psixologlari, maktab psixologlar bilan o‘qituvchilar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni
hamda maktab psixologning etikasini o‘z ichiga oladi. Amaliy vazifalar -
psixologik tadqiqotni natijalarini amalda psixologik xizmat ishida qo‘llab,
bolalarning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlash, o‘quvchilrning o‘qish
faoliyatini osonlashtirish, o‘quvchi shaxsini har tomonlama kamon toptirish,
o‘quvchilarnig qobiliyat va moyilliklarini aniqlash va rivojlantirish, talabalar bilan
hunarga, kasbga oid suhbat, maslahat ishlarini olib borish, turli xildagi «qiyin»
bolalar bilan ish olib borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan iboratdir. Tashviqot
ishlari – psixologik bilimlarni, psixologik umumta’lim tashviq qilib,
o‘quvchilarning psixologik bilimlarini oshirish, ota- onalar uchun seminarlar,
21

ma’ruzalar va suhbatlar uyushtirish, anjumanlar o‘tkazishdan iborat. Bu
sharoitlarning barchasiga alohida to‘xtalamiz: Kichik maktab yoshida insonning
maqsadli yo‘nalishi ta’lim va tarbiyasi amalga oshiriladi. Xuddi shu yosh psixik
jarayonlarning ixtiyoriyligi, harakatning ichki rejasi, faol aqliy faoliyatga ehtiyoj,
o‘quv ko‘nikma va malakalarini egallash uchun juda qulay yoki senzitiv yosh
hisoblanadi. Boshqa so‘zlar bilan aytganda, kichik maktab yoshining oxiriga kelib
bola o‘qiy olishi va o‘qishni istashi kerak. Ta’limning keyingi bosqichlarida
vujudga keladigan barcha muammolar (o‘zlashtira olmaslik, maktabga borishni
istamaslik) yoki bolaning o‘qiy olmasligiga yoki bolaning o‘qiy olmasligiga yoki
o‘qishga qiziqmas bo‘lganligiga bog‘liq bo‘ladi. Boshlang‘ich sinflarning oxirida u
yoki predmetga qiziqish borliqqa, bilish jarayonlariga faol munosabatini
belgilaydi. Faqat bir predmetiga chuqur qiziqish ham o‘quvchilarning umumiy
rivojlanishiga turtki bo‘ladi. Agar boshlang‘ich sinflarda o‘qishga qiziqish
shakllantirilmagan bo‘lsa, undan keyingi yosh davrlarida bu juda qiyin bo‘ladi,
ikkinchidandan yetarli darajada shakllantirilmagan o‘quv faoliyati o‘smirlik
davrida yangi tuzilmalarning paydo bo‘lishiga to‘siq bo‘ladi. Maxsus o‘tkazilgan
tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, boshlang‘ich sinf o‘quvchilaridan yorqin
individual farqlarni ko‘rish mumkin. Bu ular o‘quv faoliyatida ko‘zga tashlanadi.
O‘quv faoliyatida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining umumiy va maxsus
qobiliyatlari birinchi o‘rinda turadi. Tajriba o‘tkazilgan bolalarning 80 %ida
qandaydir souvaffaqiyatga erishilgan. Shunday qilib, maxsus qobiliyatlarni
o‘quvchilar individual farqlarning asosi sifatida karab, o‘quv – tarbiya ishlarida
ularni hisobga olish zarur. O‘quvchilarning shaxsiy va psixik rivojlanishida
umumiy maxsus qobiliyatlar muhim omil hisoblanadi. O‘quvchi qiziqishlari va
qobiliyatlarini anglashi, ularning qanchalik rivojlanganligidan qat’iy nazar
umuman shaxsning shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bolaning rivojlanishi
uchun qulay psixologik iqlim yaratish ham psixologik xizmat mahsuldorligining
omillaridan biridir. Bunday yaratishda bolalarning kattalar va tengdoshlari bilan
muloqati muhim hisoblanadi. O‘smirlarning tengdoshlari va kattalar bilan muloqoti
22

ular shaxsining shakllanishida muxim omil hisoblanadi. Muloqotdagi
muvaffaqiyatsizlik, shundaay ichki noqulaylikka, o‘zini yomon his qilishga olib
keladi-ki, uning o‘rnini hayotning boshqa sohalaridagi hech qanday ko‘rsatkichlar
bosa olmaydi. Muloqot o‘smirlar tomonidan muhim jarayon sifatida qabul qilinadi;
bu haqida ular muloqot shakllariga e’tibor berishni, kattalar va tengdoshlari bilan
o‘zaro munosabatlarini tahlil qilishlarini, ularni tushunishga urinishlarini misol
qilib keltirish mumkin. O‘smirda xuddi shu tengdoshlari bilan muloqotda shaxs
ijtimoi yetukligining muhim ko‘rsatkichi bo‘lmish qadriyatlar shakllana boshlaydi.
Ularda asosan muloqot - qadriyatlar mazmunini belgilaydi. Bu yosh tengdoshlari
orasida o‘zini ko‘rsatishga intilish, o‘zini va suhbatdoshini yaxshiroq bilishga
intilish, atrof muhitni bilish kabi muloqot motivlari jamoa tomonidan tan olinishi,
o‘ziga ishonish, xatti - harakatlarining mustahkamligi va yuksak ummumiy
madaniyat, o‘z fikriga ega bo‘lish, mustahkam iroda, o‘z-o‘zini nazorat qilish,
halollik, ko‘ngilchanlik kabi qadriyatlar sistemasining yuzaga kelishiga sabab
bo‘ladi. U yoki bu sababga ko‘ra tengdoshlari bilan muloqot
shakllanmagano‘smirda yoshiga nisbatan shaxsning taraqqiyotida orqada qolish
kuzatiladi. O‘smir shaxsining shakllanishida tengdoshlari bilan muloqotning rolini
kamaytirmagan holda, ba’zan bu muloqotga katta ahamiyat berilishi ta’kidlash
joiz. Tendoshlari bilan mudloqotilik – ontogenezning barcha bosqichlarida
bolaning shaxsiy va psixik rivojlanishida muhim hisoblanadi, lekin bola
«normal» /axloqan tarbiyalanagan/ katta kishilar bilan muloqotda bo‘lgandagina u
o‘z funksiyasini bajaradi. Xuddi shu kattalar bilan muloqotda tengdoshlari orasida
shakllangan qadriyatlarni tushunish va nazorat qilish ro‘y beradi. Xuddi shu
kattalar bilan mulokotda jamiyat uchun xos bo‘lgan axloqiy fazilatlarni va
qadriyatlarni o‘zlashtiradi.
Psixologik tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, o‘smirlik va o‘spirinlik davrida
kattalar bilan norasmiy ishonchga asoslangan mulokotga ehtiyoj bu davrda paydo
bo‘lgan yangi psixologik tuzilmalardan biridir. Hozirgi maktablarda
o‘quvchilarning kattalar, tengdoshlari bilan to‘liq muomala muloqotni
23

ta’sminlaydigan psixologik sharoitlar yaratilmagan. Shu sababli o‘quvchilarda
maktabga, o‘qishga salbiy munosabat, o‘ziga, atrofdagi kishilarga nisbatan
noto‘g‘ri munosabat shakllanadi. Bunday sharoitda shaxsning rivojlanishi va uenga
mahsuldor ta’lim berish mumkin bo‘lmay qoladi. Shuning uchun ham qulay
psixologik iqlim yaratish, o‘quvchilar va kattalar o‘rtasida qiziqarli muloqot uchun
imkoniyat yaratishga amaliyotchi psixologlar, sinf rahbarlari, o‘qituvchilar, ota-
onalar intilishlari lozim. Psixologik tashviqot ishlari teleko‘rsatuv va radioda
chiqish, yakkama-yakka maslahatlar tashkil etish, muloqot treninglari
uyushtirishdan iboratdir. Psixologik xizmatning uchchala vazifasi o‘zaro
chambarchas bog‘liq, ularning birgalikda olib borilishi maqsadga muvofiq.
Maktabdagi psixologik xizmat O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi Vazirligi
tomonidan tashkil etilib - quyidagi tartib va darajaga egadir:
1. Yuqori darajada – psixologik xizmat vazifalarini aniqlash, uning xujjatlarini
tartibga keltirish Respublika xalq ta’limi Vazirligi qoshidagi psixologik xizmat
markazining buyurtmasiga binoan yuqori malakali psixologlar (pedagogika
institutlarida universitetlarining psixologiya kafedralari) tomonidan amalga
oshiriladi.
2. O‘rta darajada – mazkur xujjatlar tomonidan hali hisobga olinmagan yangi
masalalarini amaliy ravishda hal etish-psixolog mutaxassislar /xalq ta’lim Vazirligi
qoshidagi
maktab psixologik xizmati markazi/ tomonidan amalga oshiriladi.
3. Asosiy ommaviy darajada – psixologik xizmatning kundalik vazifalarini amalga
psixologik xizmat haqidagi qonun va qoidalarga binoan psixologik jihatini to‘g‘ri
hal qilish. 4
I I BOB X ulosasi.
Bu ish amaliyotchi psixologlar /maktab psixologi/, viloyat xalq boshqarmasi
4
Haydarov F.I., Xalilova N.I., Psixologiya fanlarini o‘qitish metodikasi. O‘quv qo‘llanma – T.; 2007.
24

qoshidagi psixologik xizmat bo‘limlari, nohiya, shahar xalq ta’lim bo‘limlari
qoshidagi psixologik xizmat /bo‘limlar/ xonalari, maktab, maktabgacha tarbiya
muassalari, kasb hunar kollejlaridagi amaliyotchi psixologlar tomonidan amalga
oshiriladi.
XULOSA
Psixologik xizmatning asosiy vazifasi-tadqiqot ishlari, amaliy ishlar va
tashviqot ishlridan iborat 3 ta vazifadan tashkil topadi. Ilmiy tadqiqot vazifalari -
o‘quvchilar shaxsning shakllantirishning muhim muammolarini, ta’lim va
tarbiyaning psixologik asoslarini o‘quvchilar bilan o‘qituvchilar, maktab
psixologlari, maktab psixologlar bilan o‘qituvchilar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni
hamda maktab psixologning etikasini o‘z ichiga oladi. Amaliy vazifalar -
psixologik tadqiqotni natijalarini amalda psixologik xizmat ishida qo‘llab,
bolalarning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlash, o‘quvchilrning o‘qish
faoliyatini osonlashtirish, o‘quvchi shaxsini har tomonlama kamon toptirish,
o‘quvchilarnig qobiliyat va moyilliklarini aniqlash va rivojlantirish, talabalar bilan
hunarga, kasbga oid suhbat, maslahat ishlarini olib borish, turli xildagi «qiyin»
bolalar bilan ish olib borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan iboratdir. Tashviqot
ishlari – psixologik bilimlarni, psixologik umumta’lim tashviq qilib,
o‘quvchilarning psixologik bilimlarini oshirish, ota-onalar uchun seminarlar,
ma’ruzalar va suhbatlar uyushtirish, anjumanlar o‘tkazishdan iborat. Bu
sharoitlarning barchasiga alohida to‘xtalamiz: Kichik maktab yoshida insonning
maqsadli yo‘nalishi ta’lim va tarbiyasi amalga oshiriladi. Xuddi shu yosh psixik
jarayonlarning ixtiyoriyligi, harakatning ichki rejasi, faol aqliy faoliyatga ehtiyoj,
o‘quv ko‘nikma va malakalarini egallash uchun juda qulay yoki senzitiv yosh
hisoblanadi. Boshqa so‘zlar bilan aytganda, kichik maktab yoshining oxiriga kelib
bola o‘qiy olishi va o‘qishni istashi kerak. Ta’limning keyingi bosqichlarida
vujudga keladigan barcha muammolar (o‘zlashtira olmaslik, maktabga borishni
istamaslik) yoki bolaning o‘qiy olmasligiga yoki bolaning o‘qiy olmasligiga yoki
o‘qishga qiziqmas bo‘lganligiga bog‘liq bo‘ladi. Boshlang‘ich sinflarning oxirida u
25

yoki predmetga qiziqish borliqqa, bilish jarayonlariga faol munosabatini
belgilaydi. Psixologik xizmatning asosiy vazifasi-tadqiqot ishlari, amaliy ishlar va
tashviqot ishlridan iborat 3 ta vazifadan tashkil topadi.
26

psixologlar bilan o‘qituvchilar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni hamda maktab
psixologning etikasini o‘z ichiga oladi. Amaliy vazifalar - psixologik tadqiqotni
natijalarini amalda psixologik xizmat ishida qo‘llab, bolalarning maktab ta’limiga
tayyorligini aniqlash, o‘quvchilrning o‘qish faoliyatini osonlashtirish, o‘quvchi
shaxsini har tomonlama kamon toptirish, o‘quvchilarnig qobiliyat va
moyilliklarini aniqlash va rivojlantirish, talabalar bilan hunarga, kasbga oid
suhbat, maslahat ishlarini olib borish, turli xildagi «qiyin» bolalar bilan ish olib
borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan iboratdir. Tashviqot ishlari – psixologik
bilimlarni, psixologik umumta’lim tashviq qilib, o‘quvchilarning psixologik
bilimlarini oshirish, ota- onalar uchun seminarlar, ma’ruzalar va suhbatlar
uyushtirish, anjumanlar o‘tkazishdan iborat. Bu sharoitlarning barchasiga alohida
to‘xtalamiz: Kichik maktab yoshida insonning maqsadli yo‘nalishi ta’lim va
tarbiyasi amalga oshiriladi. Xuddi shu yosh psixik jarayonlarning ixtiyoriyligi,
harakatning ichki rejasi, faol aqliy faoliyatga ehtiyoj, o‘quv ko‘nikma va
malakalarini egallash uchun juda qulay yoki senzitiv yosh hisoblanadi. Boshqa
so‘zlar bilan aytganda, kichik maktab yoshining oxiriga kelib bola o‘qiy
olishi va o‘qishni istashi kerak.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
1. Karimov I. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat,
2008.
2. Mirziyoyev Sh. Insonparvarlik, ezgulik va bunyodkrlik – milliy g‘oyamiz
poydevoridir. – T.: “Tavsir” 2021-yil Baxtiyor Omon. Boburning bolaligi.
- Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2002.
3. Barotov Sh.R va boshq. Eksperimental psixologiya. – Magistrlar uchun
o‘quv qo‘llanma. – T.: Fan nashriyoti, 2008. - 108 b.
4. Ibodullaev Z.Tibbiyot psixologiyasi. Darslik. Toshkent: “Yangi asr
avlodi”, 2009. – 294 b.
5. Karimova.V Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot. Toshkent:
“Universitet”, 2009.
6. Karimova V.M., Xolyigitova N.X. Psixologiya. O‘quv ko‘llanma. – T.:
“IQTISODIYoT”, 2014. –175 b.
7. Haydarov F.I., Xalilova N.I., Psixologiya fanlarini o‘qitish metodikasi.
O‘quv qo‘llanma – T.; 2007.
8. Barotov Sh.R O‘quvchi shaxsi va sinf jamoasini psixologik tahlil qilish
usullari. – Buxoro, 1993. – 29 b.
9. Izard K. Emotsii cheloveka. – M., 2003
10. Meyer V., Chesser E. Metodы povedencheskoy terapii. SPb, 2001
11. Nasledov A.D. SPSS: Kompyuternыy analiz dannыx v psixologii i
sotsialnыx naukax. — SPb.: Piter, 2005. – 416 s.
28

INTERNET SAYTLARI
1. www.arxiv.uz
2. www.aim.uz
3. www.fayllar.org
4. www.tami.uz
5. Allbest.ru saytida
6. http://fayllar.org
29

Bolalarga kompleks psixologik yordam

Sotib olish