Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 46.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 18 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

18 Продаж

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning ilmiy asoslari

Купить
Boshlang’ich sinf o’quvchilarini umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning ilmiy asoslari. Reja: I Kirish. II Asosiy qism. 1. Umuminsoniy qadriyatlarning mohiyati, jamiyatdagi o‘rnini pedagogikada o‘rganilishi. 2. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning prinsiplari va usullari. 3. Insonning hayotida madaniy-ma’naviy qadriyatlarning o‘rini. III Xulosa. IV Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish Muammoning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat qurish va jahon hamjamiyati tomonidan rivojlangan davlat sifatida o‘rin olish vazifasi qo‘yildi. Albatta yurtimizda jahon talablariga mos keladigan, har tomonlama rivojlangan, o‘z kasbini puxta egallagan, vatanparvar fidoyi insonlarni tarbiyalab yetishtirishda ta’lim muassasalarida o‘qitishni yanada yuksak bosqichga ko‘tarish, uning tarbiya bilan uyg‘unligini ta’minlash katta ahamiyatga ega. Shu sababli Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev ta’limdagi islohotlarga katta e’tibor bilan qaradi. “Shu o‘rinda haqli savol tug‘iladi, – degan edi yurtboshimiz, bizning o‘rta, o‘rta maxsus va oliy Boshlang’ich ta’lim muassasasilarimiz kasb mahorati va ma’naviy-ma’rifiy, umumbashariy jihatdan ana shunday zamonaviy sohalarda ishlaydigan yoshlarni tayyorlashga qodirmi ? Menimcha unchalik tayyor emas. Xalq ta’limi yangicha sharoitlarda o‘z ishini nihoyatda sekinlik bilan qayta qurmoqda. Jahon bozoridagi integratsiya, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot sur’atlari xalq ta’limining barcha bo‘g‘inlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni mustahkamlashni talab etmoqda. Binobarin, bu hol tarbiya, ta’lim, siyosiy va kasbiy tayyorgarlik masalalarini hal etishga kompleks yondashishni taqozo etmoqda”. Barkamol insonni tarbiyalashda umumbashariy qadriyatlarimiz, ma’naviyat sohasida belgilangan maqsadlarni amalga oshirish uchun o‘tgan davr ichida mamlakatmiz rahbariyati tomonidan juda katta ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Jumldan 1994 yilda birinchi Prezidentimizning “Istiqlol va ma’naviyat” to‘plami chop etildi. 1994 yil 23 aprelda Prezident tomonidan “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazini tashkil etish to‘g‘risida”gi, oradan ikki yil o‘tgach, ya’ni 1996 yil 9 sentabrda “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish to‘g‘risida”gi Farmonlar e’lon qilindi. 1997 yil 29 avgustda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX- sessiyasida qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da xalqimizning umumbashariy qadriyatlari, ma’naviyati 2 masalasiga, yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga juda katta ahamiyat berilgan. Shuningdek “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” dagi uzluksiz ta’limni isloh qilish yo‘nalishlarida “Milliy mustaqillik prinsiplari va xalqning boy intellektual merosi hamda umumbashariy qadriyatlarning ustuvorligi asosida ta’limning barcha darajalari va bo‘g‘inlarida ta’lim oluvchilarning ma’naviy va ahloqiy fazilatlarini rivojlantirish”alohida belgilab qo‘yilgan. Bu hujjatlarga binoan Respublika oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi 1997 yildan boshlab barcha Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida “Ma’naviyat va ma’rifat asoslari” maxsus kursini o‘qitish to‘g‘risida Qaror qabul qilingan. Ta’lim muassasalarida Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash masalasiga e’tibor berilayotgan bo‘lsada, bu borada o‘z yechimini kutayotgan muammolar talaygina. Tadqiqot ishlari, ilmiy izlanishlarda ko‘proq ta’limiy muammolar, yangicha o‘qitish texnologiyalari mavzulari ustida bahs yuritilmoqda. Aslida, Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash birinchi masala darajasiga olib chiqish, maqsadga muvofiqdir. Chunki jamiyat ravnaqi uchun faqat nazariy bilimlarga ega bo‘lgan, mexanik mashina singari vazifalarini bajaruvchi kasb egalari emas, balki, eng avvalo chuqur his-tuyg‘uli, yuksak ma’naviy- axloqiy fazilatlarga ega shaxslar zarur. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni mustaqil, erkin faoliyati orqali axloqiy fazilatlarni tarkib toptirish bilangina bunday shaxsni Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarilash mumkin. Mustaqillik sharofati bilan milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an’analarimiz, axloq-odob, madaniyatimiz qayta tiklanib, ta’lim Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari mazmunining asosiga aylandi. Zero, o‘sib kelayotgan yosh avlod o‘z milliy qadriyatlarini, axloq-odob madaniyatini o‘zlashtirishi va ularga hurmat bilan qarashi lozim. Shundagina u o‘z yurtining haqiqiy vakili degan ulug‘ unvonga ega bo‘ladi. O‘zbek xalqi tarixan Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash sohasida o‘ziga xos dorulfunun yaratgan. Bu borada xalq pedagogikasi boy tajribaga ega. Bugungi kundagi Boshlang’ich ta’lim 3 yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash maqsad va vazifalarini hal etishda uning o‘rni beqiyosdir. Keyingi yillarda Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash an’analariga oid muammolar yuzasidan ko‘plab tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Tarbiyachi olimlarimiz tomonidan yaratilgan bir necha risola, qo‘llanma, ilmiy-tadqiqot ishlari bunga yaqqol misol bo‘la oladi. R.H.Jo‘rayev, P.Holmatov, Sh.Sharipov, B.Raximov, U.Nishonaliyev, N.Saidaxmedov, O‘.Tolipov, S.Nishonova, R.Safarovalarning tadqiqot ishlari shular jumlasidandir. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning usul va vositalari muammosiga bag‘shlangan tadqiqot ishlari ko‘plab uchrasada, ammo ular asosan katta yoshdagi tarbiyalanuvchi va talabalar o‘rtasida ushbu muammoning yechimini topishga qaratilgan. Lekin, Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda qo‘llaniladigan usul va vositalar haqida yaxlit bir tadqiqot ishi qilingan deb bo‘lmaydi. Qolaversa, keyingi yillarda Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashga nisbatan ta’limga e’tibor kuchayib bormoqda. Muammoning dolzarbligi, nazariy-pedagogik va amaliy holatidan kelib chiqib, biz bitiruv malakaviy ishimizning mavzusini “Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash” deb oldik. Tadqiqot ishimizning maqsadi – Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning pedagogik shart-sharoitlarini aniqlashdan iboratdir. Tadqiqot ishimizning obyektini – Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash tizimi, uning predmetini – Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash jarayonida qo‘llaniladigan samarali usul va vositalari etib oldik. Muammoning dolzarbligi, maqsadi, obyekt va predmetidan kelib chiqqan holda tadqiqot ishimizning quyidagi vazifalarini belgilab oldik: 4 Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning mazmuni, maqsad va vazifalarini aniqlash; Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning qo‘llaniladigan samarali usul va vositalarini tasniflash; Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning samarali usul va vositalari ta’sirida Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bola shaxsini aniqlash yo‘llarining pedagogik-psixologik shart-sharoitlarini nazariy va metodik jihatdan asoslash; To‘plangan nazariy-metodik ma’lumotlar va tajriba-sinov natijalari asosida uslubiy tavsiyalari berish. Tadqiqot ishimizning bazasi bo‘lib, Qashqadaryo viloyati Qarshi shahridagi Boshlang’ich ta’lim muassasasigacha ta’lim muassasalarining tarbiyalanuvchilari xizmat qildi. Tajriba-sinov ishlarimizda 12 ta tarbiyachi va 59 ta tarbiyalanuvchilar ishtirok etdilar. Tadqiqot ishimizning nazariy ahamiyati shundan iboratki, biz unda Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning maqsad va vazifalarini, uni amalga oshirishning samarali vosita va usullarini ochib beriladi. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashni uzviyligi, vositalarini tajriba-sinov ishlari natijalari bilan asosladik. Belgilangan tadqiqot maqsadi va vazifalarini hal etish bitiruv malakaviy ishimizning mazmunini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ish o‘z ичига кириш, ikki bob, uning to‘rt fasli, xulosa va metodik tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatini oladi. Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Ma’lumki boshlang’ich sinf o’quvchilarini umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashni o’rganish “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fanining asosiy mavzularidan biri hisoblanadi. Bo’lajak yosh avlodni tarbiyalashda yetishib chiqayotgan pedagog kadrlarni tayyorlashda ushbu mavzu muhim ahamiyat kasb etadi. 5 Bu mavzuni o’rganish uchun talaba hamisha izlanishda bo’lishi va o’z ustida ishlashi kerak. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda kurs ishi mavzusini dolzarb mavzular qatoriga kiritish mumkin. Kurs ishi mavzusining asosiy vazifalari: Oliy ta’lim muassasalarida “Tarbiyaviy ishlar metodikasini” o’rganish Tarbiyaviy ishlar metodikasini faning asosiy maqsadi va vazifasi xisoblanadi va buni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Kurs ishi mavzusining mazmuni: Maskur kurs ishi kirish, asosiy qism, asosiy qism uchta rejadan iborat va xulosa foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan tashkiltopgan. 6 1. Umuminsoniy qadriyatlarning mohiyati, jamiyatdagi o‘rnini pedagogikada o‘rganilishi Mustaqillik mevasi bo‘lgan , biz qurayotgan xukukiy , demokratik jamiyatning ma’naviy binosi mustaxkam bulishi kerak . Bu esa avvalo , avlodni chukur bilimli, teran fikrli uz o‘tmish durdonalaridan va ma’naviy qadriyatlaridan xabardor , vatanparvar , xalkparvar , fidoiy kilib tarbiyalashni takozo etadi . Komil inson shaxsini tarbiyalash ishi esa eng murakkab qiyin jarayondir . Bu jarayonni amalga oshirishda ular ongiga milliy va ma’naviy qadriyatlarni singdirish maqsadga muvofikdir . Demak , yosh avlod qachonki o‘z tarixini , madaniyatini , milliy qadriyatini , tilini , dinini va urf-odatlarini mukammal bilgandagina mustakillikning tub moxiyatini yanayam chukurrok anglaydi . Milliy istiklol mafkurasi xam ana shu milliy qadriyatlarga asoslanib yaratilishi bejiz emas , albatta . Bu borada birinchi Prezidentimiz I.Karimovning « Xar bir fuqaro ajdodlarimizning bebaxo merosi , milliy qadriyat va an’analarimizga munosib bulishga erishish , yuksak fazilatli va komil insonlarni tarbiyalash , ularni yaratuvchanlik ishlarida da’vat kilish , shu mukaddas zamin uchun fidoiylikni xayot mezoniga aylantirish - milliy istiklol mafkuramizning bosh maqsadidir»- deganlari ayni muddaodir . Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimovning bir qancha asarlarida, «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va boshqa manbalarda Respublikamiz yoshlarini qanday insonlar qilib boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari lozimligi aniq belgilab berilgan. Bugungi kunda Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashadan asosiy maqsadi - yosh avlodni har tomonlama yetuk, jamiyatimiz taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan barkamol insonlar etib shakllantirishdir. Barkamol inson o‘zida ma’naviy va jismoniy yetuklikni mujassam etadi. Yoshlarimizni qadriyatlar asosida tarbiyalash uchun birinchi galda sharq mutafakkirlarining meroslari dasturi amal bo‘lib xizmat qiladi. Al- Farobiy, 7 A.Yassaviy, B.Naqshbandiy, Al-Buxoriy, Beruniy, Ibn Sino, al-Xorazmiy, al- Farg‘oniy, Firdavsiy, A.Temur, A. Navoiy va Bobur singari jahonga taniqli bir necha aql egalarining ijtimoiy-siyosiy, falsafiy qarashlariga tayanib ish ko‘rilsa Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari ta’sirchanligi yanada mukammallik kasb etadi. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash, ma’naviy qadriyatlar va istiqlol istikboli xamda mafkuraviy ong , yashash tarzi hakida, ya’ni avlodlar mushtarakligi to‘g‘risida fikr yuritar ekanmiz , uni uch toifaga bo‘lish lozim : Keksa avlod istiklolni ardoqlab shunday erkin va ozod kunlarga yetib kelgani uchun shukronalar aytayotgan bulsa , urta avlod talabchan , ochig‘ini aytish kerakki , xayotda uz urnini topayotir , ayrim xollarda , iste’molchilik kayfiyatida xam yelib yugurmokda , yosh avlod esa xayotga faol kirib kelmokda , ularning yashash tarzi to‘g‘risidagi qarashlarning shakllanishida milliy va ma’naviy qadriyatlarning aloxida urni va axamiyati borligini ta’kidlash mumkin va Ayni paytda , ularning xayotdagi ma’naviy- ma’rifiy o‘zgarishlarni , ya’ni mafkuraviy talablarni idrok etishdagi burchi va mas’uliyatini anglash tuyg‘usi tobora usayotganliga guvoxmiz . Xush, ma’naviy qadriyatlarimiz xususida sharq mutafakkirlarimizning ilmiy , ma’rifiy merosi borasida yoshlarimizning tasavvur va bilim darajasi kanday ? Qayd kilish lozimki o‘rta asrlar uygonish davri , bunyodkorlari bulmish allomalar bizning ajdodlarimiz ekanligidan faxrlanamiz . Bu borada Ibn Sinoning ma’naviy merosida kator muammolar tizimida axlok-odob masalalari e’tiborli saloxiyatga egadir . Uning «Burch xakida risola» , «Axlok xakida risola» , «Insof xakida risola» kabi asarlarida axlok-odobning goyat muxim kirralari bayon etilgan . Mutafakkirlarning asarlarida, jumladan « Tadbiri manzil» risolasida xam inson tabiati azaldan axloqli yoki axloksiz bulmaydi , degan g‘oya muxim axamiyat kasb etadi . Aslida odamlar tayyor fazilat , odat va xayotiy ko‘nikmalar bilan tug‘ilmaydilar. Bunday xususiyatlar ularning ijtimoiy 8 hayotida shaxsiy va o‘zgalar tajribasi , ajdodlar an’analari , ta’lim-tarbiyaning faol ta’siri ostida asta-sekin shakllana boradi . Ta’lim-tarbiya o‘zgalarning ma’naviy ta’siri ostida inson uzida ijobiy axlokiy fazilatlarni shakllantiradi yoki «yomon dustlar» ya’ni salbiy odatlar soxibiga aylana boradi . Jahonda XII asrdan boshlab xanuzgacha algebra fani asoschisi sifatida Al-Xorazmiy nomi ulug‘lanadi . Hozirgi zamonda kosmik kemalar, havo transporti , hisoblash texnikasi , ishlab chikarishning texnologik jarayonlar algoritmi qoidasi asosida ishlaydi . Abu Nasr Farobiy inson akliy va ijodiy faoliyatining takomillashuvida musiqiy oxanglarning fizikaviy holatiga asos soldi . U Musqkaning matematik nazariyasini yaratdi . Bunday yaratuvchanlik milliy va ma’naviy qadriyatlarimiz sifatida ulug‘lanar ekan , ularni o‘rganish , o‘zlashtirish yosh avlodning muxim burchi bo‘lmog‘i kerak . Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash, bu yosh avloddan milliy g‘oya asosidagi tafakkur , chuqur bilim va ixtisoslikni talab kilmokda . Uning negizi- milliy qadriyatlarimizdir. « Yangicha yashash , ozod va obod Vatan erkin va farovon xayot kurish tuygusi esa yosh avlod oldiga keksa avlodga qaraganda mas’uliyatlirok vazifalarni qo‘ymokda . Xususan , ong va tafakkur xamda ma’naviy qadriyatlardagi uzgarishlar xayot talabidan orkada kolayotganligi ma’naviy saloxiyatdagi qusurlar bilan bog‘likdir . Shunday qilib, qadriyatlar-harakat usuli, metodikasi va uning individual yetimga aylanishi uchun shart-sharoit yaratish degan ma’noni bildiradi. Mustaqillik milliy ma’naviyatimizning zaminini tashkil qiluvchi «qadriyatlar», «milliy istiqlol», «milliy iftixor», «milliy g‘urur», «milliy ong» kabi tushunchalarning ijtimoiy siyosiy va kundalik hayotimizdagi asosiy ahamiyati va o‘rnini qayta tiklab berdi. Bu bizning ma’naviy hayotimizda qo‘lga kiritgan katta yutuqlarimizdandir. 9 Xush, qadriyatlar o‘zi nima? Ularning mohiyati, asosiy jihatlari nimadan iborat? Eng avvalo, shuni qayd qilish kerakki, qadriyatlar juda sermazmun va ko‘p qirrali tushunchadir. Shuning uchun ham adabiyotlarda mazkur tushunchaning mohiyatini ifodalashda turlicha yondashuvlarni uchratishimiz mumkin. Masalan, «Falsafiy ensiklopediya»ning beshinchi jildida qadriyatlar quyidagicha tavsiflangan: «Qadriyat fal safiy va sotsiologik tushuncha. U, birinchidan, biror obyektning ijobiy yoki salbiy qimmatini, ikkinchidan, ijtimoiy ongning normativ, belgilovchi—bag‘ishlovchi jihati (subyektiv qadriyatlar yoki ong qadriyatlari)ni ifoda etadi. Shunga ko‘ra obyektiv (ashyoviy) va subyektiv (ong) qadriyatlari bir biridan farqlanadi» Mazkur manbada yozilishicha, tabiiy boyliklar va tabiat hodisalari (bular yaxshilik va yomonlik nuqtai nazaridan baholanadi) mehnat mahsullarining iste’mol qiymati (umuman foydalilik); ijtimoiy hodisalarda mujassamlashgan ijtimoiy ezgulik va yovuzliklar; tarixiy hodisalarning progressiv yoki reaqion ahamiyati, hozirgi zamon kishilarining boyligi sifatida namoyon bo‘luvchi moziynning madaniy merosi, ilmiy haqiqatning foydali samarasi yoki nazariy ahamiyati, kishilarning hatti harakatlarida ifodalanuvchi axloqiy, yaxshilik yoki yomonlik, tabiiy va ijtimoiy obyektlarning hamda san’at asarlarining estetik jihatdan tavsiflanishi, sajdagohlar, diniy ibodat buyumlari va boshqalar ashyoviy qadriyatlarga kiradi Ong qadriyatlariga normativ tasavvurlar (yaxshi lik va yomonlik adolat, go‘zallik va xunuklik haqidagi, tarixning ma’nosi va insonning vazifasi haqidagi tasavvurlar, ideallar, harakat meyorlari va tamooyillari tarzida ifodalangan ijtimoiy ko‘rsatmalar va baholar, talab va ta’qiqlar, maqsad va loyihalar kiradi. Qadriyatlarni mazmuni va harakteriga ko‘ra progressiv va reaqion tiplarga ajratish mumkin» Bu esa, mazkur kategoriyani o‘ta sig‘imdor qilish bilan birga uni izohlashni mushkullashtiradi. Turli chalkashliklar keltirib chiqaradi. Shu jihatdan taniqli faylasuf olim V.P.Tugarinovning fikri e’tiborga loyiqdir: «Qadriyatlar muay yan jamiyat yoki guruhga mansub kishilar turmushi va madaniyatining haqiqiy yoki ideal ne’matlari bo‘lgan tabiat va jamiyat 10 hodisalarining mohiyati (yoki hodisaning bir jihati)dir. Bu ne’matlarning qadriyatlar deyilishiga sabab kishilar ularni qadrlaydilar, chunki bu qadriyatlar ularning shahsiy va ijtimoiy turmushini boyitadi. Shuning uchun ham kishilar o‘z tasavvurlaridagi qadriyatlarni ximoya qiladilar va o‘zlari uchun maqsad yoki ideal bo‘lgan qadriyatlarni amalga oshirishga intiladilar. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda, qadriyatlar ichida eng birinchi va eng umumiysi hayotning o‘zidir, chunki hayotdan mahrum bo‘lish qolgan barcha qadriyatlardan foydalanishni yo‘qqa chiqaradi. Qadriyatlarning boshqa turlari, aslini olganda, hayot ne’matlarining mohiyatidir, madaniy qadriyatlardir». V.P.Tugarinov «qadriyat» va «baho» tushunchalarini bir biridan farqlash zarurligini uqtiradi. U yoki bu hodisani qadriyatlarga mansub hisoblash, ya’ni uni qadriyatlarga qo‘shish yoki qo‘shmaslik ana shu munosabatga, ijobiy yoki salbiy bahoga bog‘liq. Yosh avlodni Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarini shakllantirish – bizning burchimizdir. 11 2. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning prinsiplari va usullari Davlatimizning mustaqillikka erishuvi ta’lim va Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarining milliy shakllarini rivojlantirishga keng imkoniyatlar ochib berdi. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari - ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlari nazarda to‘tgan xolda, tarbiyachilarning tarbiyalanuvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o‘zaro amaliy va nazariy muloqatidir. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda uning mohiyatini tushunib yetish kerak. Qadriyatlar o‘zining mohiyatiga ko‘ra bir necha turga bo‘linadi. Jumladan, inson va uning hayoti eng oliy qadriyat hisoblanadi. Inson yuq joyda biron narsaning qadr qimmati haqida so‘zlash bema’nilikdir. Shuning uchun ham inson qadr qimmatini e’zozlash, uning turmushini yaxshilash, bilimi va madaniy saviyasini rivojlantirish, sog‘lig‘ini saqlash, hayotini himoya qilish davlatimiz siyosatining asosiy yo‘nalishini tashkil etadi. Jamiyatimizda ro‘y berayotgan tub o‘zgarishlarning, islohotlarning barchasi kishilar hayoti to‘q, boy, go‘zal bo‘lishi, inson o‘zini chinakam erkin his etishi, o‘z mehnati natijasining, o‘z taqdirining, o‘z mamlakatining egasi bo‘lishini ta’minlashga qaratilgandir. Inson ehtiyojlarini qondirishda tabiiy qadriyatlar katta ahamiyat kasb etadi. Tabiiy qadriyatlarga yer va yer osti boyliklari, suv, xavo, o‘rmonlar, o‘simliklar, xayvonot dunyosi va boshqalar kiradi. Markaziy Osiyo, xususan, O‘zbekiston zamini xilma xil qazilmalarga boy. Yer yuzasiga yaqin yotgan qazilmalarning aksariyati ochilgan va ular xalq xo‘jaligi, fan va texnika tarakqiyoti uchun xizmat qilmoqda. Shu bilan birga xali ochilmagan, ruyobga chiqmagan konlar ham ko‘p. Bu konlarning juda oz qismi bevosita yer yuziga chiqqan bo‘lsa, aksariyati yer ichkarisida yashirinib yotibdi. Iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan tabiiy xom ashyo uyumlari «foydali qazilmalar» 12 O‘zbekiston Respublikasining milliy boyligi, uning asosiy qadriyatlaridandir. O‘zbekiston behisob tabiiy boyliklarga, qulay jug‘rofik muxitga ega. Tabiat tabiiy resurslar manbaidir. Tabiiy resurslar, ya’ni yonilg‘i, har xil metallar, rudalar, havo, suv, o‘simliklar, xayvonot dunyosi bo‘lmasa insoniyat yashay olmaydi. Tabiat biz uchun moddiy ne’matlarning bosh manbai sifatida ham, cog‘lik, shodlik, turmushga mehr-muxabbatning va har bir kishidagi ma’naviy boyliklarning bitmas tuganmas omili sifatida ham o‘zining g‘oyat zo‘r ahamiyatini hech qachon yuqotmaydi. Ona Yer kishilar uchun moddiy ne’matlar manbai, dastlabki mehnat vositalarining xazinasidir, inso niyat taraqqiyotining beshigidir. Yerdan inson o‘zi uchun zarur narsalarni undiradi. Yer insonni boqadi. Taniqli ingliz iqtisodchi olimi Vilzm Petti aytganideq, mehnat boylikning otasi bo‘lsa, Yer uning onasidir. Insonning kundalik hayoti va sevinchlari ham Yer tufaylidir. Shunday ekan, inson uchun g‘oyat darajada muxim va zarur bo‘lgan hayot manbai Yerni qadrlamaslik e’zozlamaslik mumkin emas! Zotan, O‘zbekistan Konstitutsiyasining 55-moddasida yozib qo‘yilgan: «Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muxofazasidadir» Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda ularga birinchi navbatda inson mehnati, xatti-harakati, aql zakovati bilan yaratilgan «ikkinchi tabiat», ya’ni turli tuman moddiy boyliklar, zavod va fabrikalar, ishlab chiqarish kuchlari, transport vositalari, asbob-uskunalar, turar joy, mol-mulk, noz-ne’mat va shu qabilar moddiy qadriyatlar ekanligini tushuntirish lozim. Ma’lumki, moddiy qadriyatlarning asosini jamiyatimizning moddiy texnika bazasi tashkil qiladi. Insoniyat jamiyatining har biri o‘ziga xos moddiy texni ka bazasiga ega. Ular bir-biridan sifat jihatidangina emas, balki miqdor jihatdan ham farq qiladi. Tosh va yog‘ochdan yasalgan sodda qurollarni ishlatish, yoyning ixtiro qilinishi va ov qilish, olovdan foydalanishning kashf etilishi, metalldan mehnat 13 qurollarini yasash va boshqa shu qabilar hammasi ibtidoiy jamiyat moddiy texnika bazasi uchun harakterlidir. Biroz takomillashgan mehnat qurollarini dexqonchilik, hunarmandchilik va qurilish ishlarida qo‘llash, og‘ir jismoniy mehnat talab qiladigan barcha sohalarda qullarning mehnatidan shafqatsizlarcha foydalanish quldorlik jamiyatining moddiiy texnika bazasi uchun xos belgilardir. Shamol va suv tegirmonlaridan foydalanish, metallarni eritish va ularni qayta ishlash yo‘llarini yaxshilash feodal jamiyatiga taalluqli moddiy texnika bazadir. Yirik va kuchli mashinalarni ixtiro qilish, ijtimoiy ishlab chiqarishda fan-texnika yutuqlaridan keng foydalanish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish, yangi texnologiyani joriy etish, tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan har tomonlama foydalanish indo‘strial jamiyatning moddiy texnik bazasini tashkil etadi. Respublikamizda taraqqiy etayotgan mashinasozlik, metallurgiya, kimyo, issiqlik energiyasi, transport va aloqa, kapital qurilishi, yengil, oziq-ovqat, agrar sanoati va boshqa milliy boyliklar majmuasi mustaqil O‘zbekiston xalqining moddiy qadriyatlarini tash kil etadi. Moddiy qadriyatlarning negizini mulk tashkil eta di. Davlat iste’molchilarning hyquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi Prezidentimiz ta’kidlaganidek mulkchilik munosabatlari masalalarida yaqin vaqtlar ichida qat’iy o‘zgarishlar amalga oshirilishi kerak. Mulk o‘zining haqiqiy egasi quliga o‘tishiga erishish zarur. Faqat ana shundagina uning egasi ushbu mulkni saqlash va ko‘paytirish uchun kurashadi. «Mulkning, - deydi I. Karimov, —mulkdorga tom ma’noda xizmat qilishiga, uning mulk egasiga, butun mamlakatga foyda keltirib, har bir fuqaroning farovonligiga xizmat qilishiga erishish zarur. 14 3. Insonning hayotida madaniy-ma’naviy qadriyatlar ning o‘rin i Unga ilmiy texnikaviy va intel lektual imkoniyatlar, maorif, ta’lim tarbiya, tibbiy xizmat, milliy meros, turli shakllarda namoyon bo‘ladigan madaniyat durdonalari, til, adabiyot, san’at, xalq hunarmandchiligi maxsulotlari, noyob tarixiy va madaniy yodgorliklar, arxitektura va hokazolar kiradi. Markaziy Osiyo azal-azaldan ilm-fan va madaniyatning, adabiyot va san’atning markazlaridan biri bo‘lib kelgan. Bu o‘lkada yetishib chiqqan buyuk mutafakkirlar jahon ilm fani va madaniyatini o‘z kashfiyotlari va o‘lmas asarlari bilan ijodiy boyitib, yuqori cho‘qqiga ko‘tardilar, uning keyingi taraqqiyotiga samarali ta’sir ko‘rsatdilar. Butun madaniy olamga taniqli olimlar va mutafakkirlar, Samarkand, Buxoro, Shahrisabz, Xiva singari muxtasham shaharlar yaratuvchilari bo‘lmish ulug‘ ajdodlarimizning ijodiyoti o‘zining ulug‘vorligi va go‘zalligi bilan hozirgacha hammani lol qoldirmoqda. «O‘zbekistonda yuz berayotgan progressiv o‘zgarishlar,— deydi I.Karimov, — uning juda katta tabiiy boyliklari, ishlab chiqarish, ilmiy texnikaviy va intellektual imkoniyatlari, noyob milliy madaniy merosi, xalqimiz tarixi va hozirgi hayoti bilan qiziqayotgan dunyoning barcha mintaqalaridagi siyosatchilar, bizneschilar, oddiy odamlarni o‘lkamizga tabora ko‘proq jalb etmoqda» Endilikda mintaqamizning boy ma’naviy madaniyati, uning noyob milliy qadriyatlari, bebaho falsafiy va ma’naviy merosi xalqimizning ruhiyati, ma’naviyatini yanada yuksak darajaga ko‘tarish uchun xizmat qilmoqda. Biz Sharq sivilizatsiyasi va madaniyatiga mansubligimiz bilan faxrlanamiz, deydi Prezidentimiz I.Karimov,- Sharq sivilizatsiyasi va madaniyati esa doimo xalqni bo‘lg‘usi o‘zgarishlarga ma’naviy va ruhiy jihatdan tayyorlashga intilib kelgan. Axloqiy qadriyatlar kishilarning bir birlariga, o‘zlari mansub jamoaga, vatanga nisbatan tarixan tarkib topgan munosabatlarini ifodalaydi. Axloq muayyan xulq atvor, odob, xatti harakat, meyor, qoida va tamoyillar majmuasidir. Axloqiy tushunchalarga yaxshilik va yomonlik burch, vijdon, sha’n (or-nomus), baxt, 15 adolat, ideal qabilar kiradi. Insonning oila, jamiyat, xalq manfaatlarini anglab qilayotgan har qanday xatti harakati yaxshilik kategoriyasi nuqtai nazaridan baholanadi. Burch — kishining Vatan, xalq, jamoa, oila bilan o‘zaro munosabatlarida o‘z oldidagi majburiyat va mas’uliyatini sezishi, ularga nisbatan sadoqatni ifodalaydi. Vijdon kishining xatti harakatiga o‘zining munosabatini, kishining o‘z xulq odobi uchun ma’naviy mas’uliyat hissini ifodalaydi. Qadriyatlar amal qilish doirasiga ko‘ra milliy, mintaqaviy va umuminsoniy turlarga bo‘linadi. Milliy qadriyatlar - murakkab ijtimoiy ruhiy hodisa bo‘lib, u millatning tili, madaniyati, tarixi, urf odatlari, an’analarini, jamiki moddiy va ma’naviy boyliklarini, iqtisodiy, ijtimoiy siyosiy hayotining barcha tomonlarini qamrab oladi. Har bir ruhan sog‘lom kishida o‘z qadr qimmatini saqlash, o‘zini hurmat qilish tuyg‘usi mavjud. Har bir millatda ham xuddi shu holatni ko‘ramiz. Millatlarning o‘z o‘zini anglash jarayoni takomillashgan sari milliy manfaatlar ham, milliy qadriyatlar ham kuchayib, mustahkamlanib boraveradi. Milliy qadriyatlarning e’zozlanishi va kuchayib borishi zinhor milliy hudbinlikka, manmanlikka olib kelmasligi kerak Shuning uchun ham bu masalada xushyorlik, nazokat, insof, diyonat, bag‘rikengliq sahovat talab qilinadi. Zotan, milliy qadriyatlarning o‘zi ayni paytda, mintaqaviy yoki umuminsoniy qadriyatlarning uzviy qismi sifatida namoyon bo‘ladi. Mintaqaviy qadriyatlar iqtisodiyoti, madaniyati, tarixi, tili, dini, urf-odat va an’analari mushtarak bo‘lgan xalqlar manfaatlariga xizmat qiladigan tabiiy va ijtimoiy hodisalar majmuasini tashkil etadi. Mintaqaviy qadriyatlarga misol sifatida Markaziy Osiyo xududida istiqomat qiluvchi o‘zbeq qozoq, tojiq qirg‘iz, turkman xalqlariga xos bo‘lgan qadriyatlarni eslatib o‘tishimiz mumkin. Buyuk Turon diyorida unib o‘sgan mazkur xalqlarning tarixi, tili, mada niyati, dini, urf odat va an’analarida juda ko‘p umumiylik mavjud. Ular hamisha bir birlariga orasini, quda qudag‘ay bo‘lganlar, hozir ham 16 bahamjihat, totuv hayot kechirmoqdalar. Mazkur xalqlarning iqtisodiy, madaniy, ma’naviy, savdo sotiq. munosabatlari juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Qadimdan bir ma’naviy ruhiy iqlimdan nafas olib kelgan xalqlarimiz tariximizning, ayniqsa, bugungi mas’uliyatli davrida aql, zakovat va shijoat, dunyoviy salohiyat va milliy g‘urur talab etadigan bir pallada yana ham yaqinroq, yana ham mehr oqibatliroq bo‘lishlari lozimligini hayotiing o‘zi taqozo qilmoqda. Mintaqaviy qadriyatlar turkumiga Markaziy Osiyoda yagona iqtisodiy hududni tashkil qilish, Orol muammolarini xal etish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash, mintaqamizda yashovchi xalqlarni tibbiy, ijtimoiy jihatdan himoyalash, boy tarixiy, ma’naviy merosimizni avaylab asrash qabilar kiradi. Umuminsoniy qadriyatlar milliy va mintaqaviy qadriyatlardan mazmuni jihatdan chuqur va keng bo‘lib, umumbashariy ahamiyat kasb etadi. Umuminsoniy qadriyatlar barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad va intilishlariga muvofiq koladi. Shuni ta’kidlash kerakki, jahondagi birorta xalq va millat o‘zidan boshqa xalq va millatlardan, umuman jahon sivilizatsiyasidan mutlaqo ajralgan, alohida madaniyatga ega emas. Millatlar boshqa xalqlarning madaniy ma’naviy yutuqlaridan foydalanmay turib rivojlana olmaydilar. Shu sababli, barcha xalqlarning ijtimoiy iqtisodiy, madaniy ma’naviy rivojlanishi, tarixi bir biri bilan chambarchas bo‘lib ketgan. Umuminsoniy qadriyatlar turkumiga insoniyat sivilizatsiyasining tarakqiyoti bilan bog‘lik bo‘lgan umum bashariy muammolar kiradi. Ulardan eng asosiylari yer yuzida ilm fanini taraqqiy ettirish, tinchlikni saqlash, yadroviy qurollarning poygasini to‘xtatish, xalqaro xavfsizlikni ta’minlash, turli kasalliklarning oldini olish, tabiatni muxofaza qilish, qashshoqlik va savodsizlikka barham berish, sanoat xom ashyosi, ener giya manbalari va oziq-ovqat bilan ta’minlash, koinotni va jahon okeani resurslarini o‘zlashtirish bilan bog‘lik bo‘lgan muammolar kiradi. Jamiyatimizning iqtisodiyoti, mada niyati va ma’naviyatining ilgari qarab rivojlanishiga, milliy axloq, odob, urf-odat negizlarida komil insonni tarbiyalashga, mustaqil Respublikamizni har tomonlama ravnaq toptirib, jahon sivilizatsiyasiga qo‘shishga astoydil hizmat qiladigan qadriyatlar — bu progressiv qadriyatlarni 17 tashkil etadi. Aksincha, jumhuriyatimizning oldida turgan ijtimoiy siyosiy, iqtisodiy. madaniy, ma’naviy muammolarni hal etishga tusqinlik qiladigan hodisalar reaksion qadriyatlarga kiradi. Shuning uchun tarbiyachi birinchi uchrashuvga alohida tayyorgarlik ko‘rib tarbiyalanuvchining mashg‘ulot tayyorlaydigan xonasi, uydagi xo‘jalik ishlariga ishtiroki, nimalarga ko‘proq qiziqadi, kun tartibi singari masalalar bo‘yicha fikr yuritishi zarur. Ba’zi Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari ota-onalarni Boshlang’ich ta’lim muassasasiga kelishi uchun Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlariga xilof ish tutadi. Masalan, «Bolaning papkasi, kundalik daftarini olib qo‘yib, ota-onangni aytib kelsang beraman»-deydilar. Bunday muomala ota-onalar bilan Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari o‘rtasidagi munosabatni yomonlashtiradi. Oilada bola Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlariga salbiy ta’sir qiladigan omillar asosan ota-onalarning pedagogik bilimlari yetarli emasligidan shaxsning rivojlanishi qonunlarini tushunmasligidan kelib chiqadi. Pedagogik tashviqotning barcha turlari ota-onalar Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari sohasidagi kamchiliklarni bartaraf etishi, o‘z farzandlarini yanada yaxshiroq o‘rganishlariga yordam beradi. Bu Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlariishlarimizni talab darajsiga chiqishda muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov «Buyuk ma’naviyatimizni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zamini mustahkamlash, zamon talablari bilan uyg‘unlashtirish asosida jahon andozalari va ko‘nikmalari darajasiga chiqarish» ga davlat etadi. Bu dastlab kichik yoshdagi bolalar qalbini munavvar etish uning ruhini sog‘lomlashtirish, axloqan pok bo‘lishiga erishish orqali amalga oshiriladi va ularni buyuk maqsadlar sari intilishga o‘rgatadi. 18 Boshlang‘ich ta’lim jarayonida olib borilgan kuzatish ishlari va pedagogik tajribalarimizni xulosa qilib, shuni aytish kerakki, boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashda quyidagilarni tavsiya qilamiz. Mashg‘ulotlarda yozuvchilarni tarjimai holi va asarlarini o‘rganishda umuminsoniy qadriyatlariga oid savollar, muammolar qo‘yish yo‘li bilan mashg‘ulot jarayonini tashkil qilish. Tarbiyalanuvchilarga mashg‘ulotlarni o‘tgach, ulardan ongimizni boyitishga xizmat qiladigan, tarbiyalanuvchiga ma’naviy oziqa beradigan misollarni topib kelishni vazifa sifatida topshirish. Har bir mashg‘ulot o‘tilayotganda tarbiyalanuvchini umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashga ta’sir etuvchi misollarni topishga o‘rgatib borish. Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashga doir mavzular asosida savollar tuzishga o‘rgatish. Mashg‘ulot jaryonida boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashga doir ko‘rgazmalar, texnik vositalar va adabiyotlardan foydalanish. Mashg‘ulot jaryonida Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashda ularni oldindan shunga tayyor turishlariga erishish. Har bir mashg‘ulotda Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan asar qahramonlari, ularning ma’naviy qiyofalarini ochib beruvchi qisqa suhbatlar o‘tkazib borish. Umuminsoniy qadriyatlarning mazmuni va mohiyatini tarbiyalanuvchilarga chuqur tushuntirish. Katta guruhlarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashga erishilsa, ularni tabiatga nisbatan qarashlari o‘zgaradi. Ular o‘z atrofida sodir bo‘layotgan voqealarga ongli munosabatda bo‘ladi, ularni tahlil qiladi, kerak bo‘lsa xulosalar chiqaradi. Mavzularni o‘rganish jarayonida tarbiyalanuvchining so‘z boyligini oshirish, erkin va mustaqil fikr yuritish, ifodali va ravon so‘zlash ham uning ma’naviyatining bir bo‘lagi ekanligi singdiriladi. 19 Mavzular bilan bog‘langan holda o‘z xududlaridagi tarixiy obidalar, urush faxriylari, mehnat faxriylari bilan tanishtirlib, ular bilan suhbatlar uyushtirilib tarbiyalanuvchining ma’naviy dunyosi boyitiladi. Biz bugungi kunda mustaqillik tufayli yangi jamiyat barpo etdik. Bu jamiyatning kelajagi istiqboli shubhasiz, bugungi kun yoshlarining qo‘lida. Shu bois biz o‘z ishmizga mas’uliyat bilan yondashib, ham jismonan, ham ma’nan sog‘lom avlodni shakllantirishga erishishimiz zarur. Bugungi kunda ushbu muammoni hal etish uchun amalga oshirish zarur bo‘lgan vazifalar: Ma’naviy-barkamol yoshlarni tarbiyalashda xalq og‘aki ijodi, milliy urf-odat va an’analar, diniy ta’limotlar, buyuk mutafakkirlarimizning asarlari, xalqimizning serqirra va mushtarak madaniyatini o‘rganish; Boshlang‘ich ta’lim jarayonini takomillashtirish, katta guruh tarbiyachilar jamoasini mustahkamlash, Boshlang’ich ta’lim muassasasida sog‘lom ma’naviy muhit yaratish, katta guruhlar tarbiyachilari uslub kengashi ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, nazoratni kuchaytirish; Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni mustaqil va erkin fikr yuritishga o‘rgatish, ularda xalqimizning ahillik, tenglik, adolat, saxiylik, hurmat, vatanparvarlik, insoniylik mafkuramizning nozik tomonlarini shakllantirish; Boshlang’ich ta’lim muassasasida turli xil tadbirlarni o‘tkazish, ularga barcha Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni jalb qilish, Boshlang’ich ta’lim muassasasi, oila va jamoatchilik hamkorligini mustahkamlash - yosh avlodni ma’naviy barkamol shaxs sifatida kamol topishida muhim omillardan bo‘lib hisoblanadi. Ularda milliy va umumbashariy qadriyatlarni shakllantirish mas’uliyatini oshiradi. 20 Xulosa Mustaqil O‘zbekistonimizni kelajak istiqbolini belgilab berish, uni dunyo hamjamiyatdagi o‘rni va nufuzini yuksaltirish so‘zsiz bugungi kun yosh avlodga bog‘liq. Ma’naviy barkamol yoshlarni tarbiyalash bu yuksak orzular sari bir qadam desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Shunday ekan, katta guruh tarbiyalanuvchilarida umuminsoniy qadriyatlarini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Chunki umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish jarayonida Vatan va uning tarixi, millat qadr-qimmati, boy o‘tmish madaniy merosimiz, odob –axloq masalalari, xalqimizning milliy urf-odatlari, buyuk allomalar va ularning boy adabiy meroslari keng miqiyosida o‘rganiladi. Ilmiy tadqiqot ishida katta guruh tarbiyalanuvchilarida umuminsoniy qadriyatlarini shakllantirishning asoslari ishlab chiqildi. Mashg‘ulotda va mashg‘ulotdan tashqari mashg‘ulotlarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish nazariy va amaliy jihatdan tahlil etilgan. Mashg‘ulot mashg‘ulotlarida Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashning tashkiliy-uslubiy yo‘nalishlari ishlab chiqilgan. 1-4 guruhlarning o‘qish mashg‘ulotligiga kiritilgan XIX asr shoir va yozuvchilarining ijod namunalari ham ma’naviy barkamollik manbai ekanligi ta’kidlab o‘tilgan. Bu borada, katta guruhlarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirishda ijodkor, bilimdon tarbiyachilarning o‘rni beqiyos ekanligi ko‘rsatib o‘tiladi. Katta guruhlarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish tajribalari o‘rganiladi. Boy tariximizga nazar tashlanib, donishmand ajdodlarimiz siymosida - ma’naviyatimizning asl durdonalari mavjudligi ko‘rsatib o‘tilgan. Tajriba-sinov ishlari natijasida shu narsa ma’lum bo‘ldiki, katta guruh Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashda qo‘yidagilarga amal qilish lozim. Boshlang‘ich ta’lim jarayonini aniq maqsad asosida, uzluksiz, izchil va tizimli tashkil etish; 21 Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarini ruhda tarbiyalashning shakl va uslublarini ishlab chiqish; Ilg‘or pedagogik texnologiyalarning eng zamonaviy usullaridan unumli foydalanish; Tarbiyachining malakalarini oshirishni va o‘z ustida muntazam ishlashlarini ta’minlash. Tadqiqot ishi natijasida qo‘yidagi xulosalarga keldik: Katta guruh tarbiyalanuvchilarida umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirishda boshlang‘ich ta’limning mazmun-mohiyati katta ahamiyatga ega. Umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish asosida tarbiyalanuvchilarda ona vatanga muhabbat, muqaddas zaminga hurmat, milliy g‘urur, odob-axloq, do‘stga sadoqat, yuksak axloqiy fazilatlar shakllantiriladi. Bu esa mafkuramizning asosini tashkil qiladi. Ta’lim tizimiga e’tibor kuchaytirilishi, kompyuterlardan, yangi pedagogik texnologiyalardan, boshlang‘ich ta’limning eng ilg‘or tajribalaridan unumli foydalanish zarur. Ta’limni tarbiya bilan uzviy bog‘lab, guruhdan tashqari ishlarni ta’lim jaryoni bilan uzviy aloqada tashkil etish orqali tarbiyalanuvchilar ma’naviy dunyosini boyitish, mashg‘ulot samaradorligini oshirish maqsadga muvofiqdir. Olib borilgan tadqiqot ishimiz natijalariga asosan qo‘yidagi tavsiyalarni taqdim etish mumkin: O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni hayotga tadbiq etish ishlari davlat siyosatining ustivor yo‘nalishlaridan biridir; Vatanga muhabbat, ota-onaga hurmat, millatiga sadoqat, milliy qadriyatlarga, an’analarga va ajdodlarga, xalqiga, ona-tabiatga iliq munosabat, milliy odob hamda qoidalarga rioya qilish singari hislatlarni shakllantiruvchi uslubiy majmualar yaratish; Respublikamizda katta guruh tarbiyalanuvchilariga ma’naviy-axloqiy tarbiya berishda sog‘lom muhit ustivorligiga erishish; 22 Ta’lim va tarbiyaning uzuluksizligiga ahamiyat berish; Ta’lim va tarbiya jarayonida bola ruhiyatini tarbiyalash; Ta’lim jarayonida tarbiya samardorligini va ta’lim qudratini oshirish; Ta’lim-tarbiyani dunyoviy tasnifda shakllantirish; Vatan ravnaqi yo‘lida halol va fidokorana mehnat qilish ruhida tarbiyalash.; Mehnat faxriylari va ilg‘orlari, ilm-fan xodimlari, ijodkorlar, priu badvalat qariyalar bilan uchrashuvlar tashkil etish; Suhbat, munozara, ma’ruzalar, ertaliklar, musoboqalar uyushtirish, xalq og‘zaki ijodi namunalari hamda bolalar ongini o‘stiruvchi asarlardan foydalanish; Boshlang‘ich ta’lim fanlari mazmuniga milliy va umumbashariy qadriyatlarni singdirish; Tarbiyalanuvchilarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirishga qaratilgan ilg‘or pedagogik texnologiyalarni zamonaviy usullari topish va uni amaliyotga joriy etish; Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalashda umuminsoniy, milliy ma’naviy qadriyatlar, o‘zbek xalqning urf- odatlaridan foydalanish; Mashg‘ulotlar jaryonida tarbiyalanuvchilarda umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirishda Boshlang’ich ta’lim muassasasi, oila va jamoatchilikning birgalikdagi faoliyatini muvofiqlashtirish; Katta guruh tarbiyalanuvchilarida umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish mazmuni, ish shakllari va uslublarini belgilab beruvchi pedagogik prinsiplar, ya’ni tarbiyaning hayot va mehnat bilan bog‘liqligi, jamoada tarbiyalash va jamoaga suyanib ish ko‘rish, Boshlang’ich ta’lim yoshidagi bolalarning psixologik xususiyatlarini hisobga olish, tarbiya jarayonining yaxlitligi, tarbiyaviy ta’sirlarning birligiga erishish. 23 Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Amir Tеmur o’gitlari. T., Cho’lpon, 1992 y. 2. Amir Tеmur va Tеmuriylar davrida madaniyat va san'at (maqolalar). T.,1996 y. 3. Axmеdov B. Buyuk Tеmur. T., 1996 y. 4. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.: Abdulla Qodiriy nashriyoti, 1993. 5. Goziеv E "Psixologiya"(o’quv qullanma) T.1994 yil. 6. I.A.Karimov "Barkamol avlod O’zbеkiston taraqqiyotining poydеvori".T.1998 yil. 7. I. A. Karimov. “ Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” –T.: “ Ma`naviyat”, 2008. 8. Imom Termiziy. Saxixi Termiziy. – T.: Qomuslar bosh tahririyati., 1993. 9. Karimov I.A. Amir Tеmur – faxrimiz, g’ururimiz. T., 1998 y. 10. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kеlajak yo’q. T., Shark, 1998 y. 11. Muminov I.M. Amir Tеmurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va roli. T., Fan, 12. Mirzo Ulug`bek. To`rt ulus tarixi. – T. «Meros», 1996. 13. Qosimov B. Milliy uyg`onish. T.: «Ma`naviyat», 2002. 14. T.,O’qituvchi, 1995 y. 15. Tursunov I.,Nishonov U "Pеdagogika" T. 1996 yil. 16. O’zbеkistonda ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixidan. T., Uzbеkiston, 1995 y. 17. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.- T.: «O`zbekiston», 2009. Elektron ta’lim resurslari 1. www.ziyonet.uz 2. www.e-tarix.uz 3. www.ziyonet.uz 4. www.pedagog.uz 24

Boshlang’ich sinf o’quvchilarini umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashning ilmiy asoslari

Купить