Boshlang’ich sinflarda asosiy miqdorlar - Pedagogika - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	265.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Pedagogika

Boshlang’ich sinflarda asosiy miqdorlar

Sotib olish

Boshlang’ich sinflarda asosiy miqdorlar
Reja:
Kirish………………………………………………………………………. 6
I . Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga miqdoriy o’lchovlarni o’rganishning
nazariy asoslari……………………………………..…………
1.1. Uzunlik o’lchov birliklari bilan tanishtirish…………………………...
1.2. 3-sinflarda miqdorlarni o’qitishning joriy holati ……………………
II. Bob. Boshlang’ich ta’lim 3 sinf o’quvchilariga miqdorlarni o’rgatish
imkoniyatlari…………………………………………………..............……
2.1. Xajm haqida tasavvurlarni shakllantirish…………………………
2. 2 . Miqdorlarga oid masalalar yechish ……………………..………
Xulosalar ………………….…………………………………………..…..
Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati ……………………………………...
1

Kirish
Mavzun ing dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasida yosh avlodlarning o’qish
faoliyati mazmuni, maqsad va vazifasi, vositalari, metodlari tashkil etish shakllarini
va ilmiy pedagogik asoslarga tayangan holda takomillashtirishni taqozo etmoqda.
Buning ahamiyatini Prezidentimiz I.A.Karimovning “Xalqimizning ma’naviy
boyliklarini, jahon sivilizatsiyasi eng yaxshi yutuqlarini o’zida mujassamlashtirgan
yangi avlodni shakllantirish bugunning eng muhim vazifasidir ” 1
degan dasturiy
fikrlaridan ham bilib olish mumkin. Ushbu vazifaning samaradorligi miqdorlarga oid
masal a lar ularning bilim egallashdagi faolligini, mustaqil bilish faoliyatini
shakllantirish ga taqaladi. Bunda o’quvchilarning matematik tayyorgarligi jarayonini
shakllantirishni 3-sinf o’quvchilarida dolzarbligi yaqqol namoyon bo’ladi.
Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasini takomillashtirishga
bag’ishlangan ilmiy adabiyotlar tahlili psixologik-pedagogik tadqiqotlarda
boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish samaradorligini oshirishning ilmiy taxlili
birinchidan, axborotlarni boyitib borish orqali ta’lim mazmunini o’zgartirish, didaktik
elementlarni q at n ashtirib o’zlashtirish, (B.P.Erdniyev, P.M.Erdniyev), har bir fanning
asosiy g’oyasini ajratish (I.D.Zverev, V.N.Maksimova, R.A. Mavlonova,
A.Abduqodirov, A.M.Markushevich) nazariy bilimlarning rolini oshirish (V.V.
Davidov, A.K. Markova, J.. Ikromov, A.M. Pishkalo, L.SH.Levenberg,
N.U.Bikbayeva, E.Yangibayeva, M.Axmedov) yo’nalishlarida amalga oshirilgan.
Boshlang’ich sinf uchun darslik va o’quv qo’llanmalari (K. Q osimova, R.A.
Mavlonova, L.SH. Levenberg), o’qituvchilar uchun qo’llanmalar (M.I. Mopo, A.M.
Pishkalo, L.SH.Levenberg, N.U.Bikbayeva) va o’quvchilar uchun, tajriba-sinov
qo’llanmalari (M.Ahmedov, N.Abduraxmonova, R.Ibragimov, Y.M. Kolyagin, P.M.
Erdniyev) mualliflari mashqlar to’plami (o’quv materiallari) orqali boshlang’ich
maktab o’quvchilarining bilish faoliyatini shakllantirish mumkinligiga to’xtalib
o’tishgan. Didaktika va ta’lim metodikasi ga bag’ishlangan ishlarda (P.M.Erdniyev,
1 Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sa’asida: xavfsizlikka taµdid, bar³arorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –
T.: O’zbekiston, 1997. 215-bet.

2

N.U.Bikbayeva, L.SH. Levenberg, R.A. Mavlonova, K. Q osimova va boshqalar) bu
muammo umumiy holatda ko’zda tutiladi, biroq maxsus tadqiqot predmeti sifatida
ajratib olinmagan.
Shuningdek, Boshlang’ich sinflarda miqdoriy masalalar yechishni tashkil etish
vositasi sifatida ta’lim texnologiyasi, mustaqil ishlash, o’yin elementlaridan
foydalanish yetarli darajada o’rganilmagan. Boshlang’ich ta’lim nazariyasida kichik
yoshdagi o’quvchilarning mustaqil bilish faoliyatining mohiyati va uni tashkil etish
uslubiyati masalalar yechish texnologiyasining ilmiy asoslangani bilan birga
“Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi”ni ma’lum darajada
takomillashtirib borish, bitiruv malakaviy ishimizning mavzusini “
BOSHLANG ’ ICH sinflarda miqdorlarni o ’ qitish metodikasi ” deb nomladik.
Tadqiqot maqsadi . : BOSHLANG ’ ICH sinflarda miqdorlarni o ’ qitish
metodikasi bо’yicha dars samaradorligini oshirishning mazmuni, shakl va
metodlarini ishlab chiqish, uning bir butun tizimini о’rganib chiqish.
Tadqiqot obyekti : BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o ’ qitish jarayoni.
Tadqiqot predmeti : BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o’qitish ning
metod, usul va vositalari .
Tadqiqot farazi : BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi ni
takomillashtirish mumkin agar :
-BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o’rganish zaruriyati nazariy asoslansa;
- о’quvchilarning olgan bilimlari qiziqarli, ongli va aniq bо’lishi
ta’minlansa;
- BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish
mazmuni, shakl va metodlari takomillashtirilib borilsa;
- BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’ qitishda
matematikadan olgan bilimlarining sifat kо’rsatkichi yuqori bо’lishi e’tiborga
olinsa ;.
Tadqiqot vazifalar:
m atematika darslarida miqdorlar t u shunchasini psixologik-pedagogik jihatlarini
о’rganish.
3

3-sinflarda miqdorlarni o’rganishning eng maqbul usul, vosita va shakllarini
tanlash.
BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi o ’rganish
mustahkamlash orqali о’qitishning eng maqbul yо’llarini ishlab chiqish va uni
tajriba - sinov vositasida tekshirish.
Tadqiqot usullari:
1. Muammoga doir adabiyotlarni (psixologiya, pedagogika) tahlil qilish.
2. BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish ,
darsdan va maktabdan tashqari mashg’ulotlarda metodist о’qituvchilarning ish
tajribalarini о’rganish, tahlil qilish va umumlashtirish.
3. О’tkazilgan tajriba-sinov natijalarini tahlil qilish va umumlashtirish.
Tadqiqot bosqichlari:
Birinchi bosqich mavzuga doir adabiyotlar о’rganilib, tahlil qilish.
Bu davrda Boshlang’ich sinf fan dasturlari, darsliklari, tarbiyaviy ishlarni
о’rganish asosida matematikaga oid tajribalarni tahlil qilish.
Tadqiqot yuzasidan tajriba-sinov ishlarining rejasi ishlab chiqiladi.
Ikkinchi bosqich ishni bajarish davrida boshlang’ich sinflarda tajriba-sinov
о’tkazildi.
Tadqiqot natijalari matematik-statistik jihatdan tahlil qilindi va boshlan g’ ich sinf
amaliyotiga joriy etishga oid bir qator ishlar amalga oshirildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
- BOSHLANG’ICH sinfda miqdorlarni o’qitish dars ishlanmalarini ishlab
chiqildi.
- BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish
bilimlarni о’zlashtirish darajasini belgilovchi mezon ishlab chiqildi.
Tadqiqotning nazariy ahamiyati :
- BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish bilan
bog’lab о’qitish asosida tarbiyalashga yangicha yondashuv aniqlandi;
4

- BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish va
bilimini mustahkamlashga doir tadbirlar mazmuni ishlab chiqiladi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati:
- Ishlab chiqilgan tavsiyalar tо’rtinchi sinf matematika darslarining
samaradorligini oshirish imkoniga ega.
- BOSHLANG’ICH sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi о’rganish
о’quvchilarni bilimli va komil inson qilib tarbiyalashda, ota-onalar, о’qituvchi va
jamoatchilikda foydalanishlari mumkin.
Tadqiqotning metodologik asoslari О’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
milliy mafkurani mustahkamlash tо’g’risidagi qaror va kо’rsatmalari, О’zbekiston
Respublikasining “Ta’lim tо’g’risida”gi Qonuni, “ Kadrlar tayyorlash Milliy
dasturi” va I. A. Karimov asarlari va boshqa ilmiy adabiyotlar metodologik asos
qilib olindi.
Tadqiqotning asosiy metodi sifatida psixologik, pedagogik va yо’naltiruvchi
adabiyotlardan, amaldagi dasturlar, darsliklar va matematikaga oid о’quv
qо’llanmalar tahlilidan, pedagogik kuzatuv va tajribalar, suhbatlardan foydalandik.
Bitiruv malakaviy ish ikki bob, xulosa,foydalanilgan adabiyotlar rо’yxatidan
iborat.
5

BOB. BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIGA MIQDORIY
O’LCHOVLARNI O’RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1.Uzunlik o’lchov birliklari bilan tanishtirish
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgan dastlabki yillardanoq yoshlarimizning
ta’lim-tarbiyasida alohida e’tibor berib kelinmoqda.
Xususan mamlakatimizda ta’lim muassasalaridan tortib, o’rta umumta’lim, kasb-
hunar ta’limi va oliy ta’lim sohalarida ham tub islohotlar olib borilmoqda.
Respublikamizning biz yoshlarga ko’rsatayotgan g’amxo’rliklaridan biri biz kabi
o’rta maxsus ta’limotli boshlang’ich sinf o’qituvchilariga oliy ma’lumot olish uchun
yaratilgan maxsus sirtqi ta’limdir.
Shuningdek biz yoshlarga berilayotgan imkoniyatlardan to’g’ri foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilariga maktab ostonasidanoq
Respublikamizning sovg’asi berilishi, yosh bolajonlarimizning qalbiga Vatanimga,
Halqimga, Prezidentimga sodiqlik tuyg’ularini uyg’otmoqda.
Prezidentimiz aytganlaridek “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni,
mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’ e’tibori avvalambor
farzandlarimizning unib-o’sib, ulg’ayib qanday inson bo’lib hayotga kirib borishiga
bog’liqdir.
Biz bunday o’tkir haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak. (Yuksak
ma’naviyat yengilmas kuch asaridan).
Shu sababli maktablarda avvalo kelajakda o’quvchilarning barkamol inson
bo’lishiga ta’limda alohida e’tibor berib kelinmoqda.
Biz uchun yaratib berilgan va berilayotgan shart-sharoitlar dunyoning birorta
davlatida uchramaydi. Biz yoshlar mana shu sharoitlardan foydalanib shunday
kadrlarni tayyorlashimiz kerakki, kelajakda ular Elim deb, yurtim deb yonib
yashaydigan insonlar bo’lib yetishsin. Yoshlarning barkamolligi bizning
kelajagimizdir.
Barkamol avlod Vatanning baxti. Shunday kashfiyotlarning ijodkori komil
insondir. Inson komillikka bilim va tarbiya bilan erishadi. Ilm fan kishilarning
hayotiy ehtiyojlarini qondirish zaruriyatidan paydo bo’ladi.
6

(Abu Rayxon Beruniy)
Umuman men fanni ilg’or progressiv degan so’zlar bilan yonma-yon qo’yaman.
Fanning vazifasi kelajagimizning shakl-tamoyilini, tabiiy qonuniyatlarini,
ularning qanday bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat, deb tushunamiz. Odamlarning
mustaqillikning abzalligini mustaqil bo’lmagan millati kelajagi yo’qligi bu tabiiy bir
qonuniyat ekanligini isbotlab tushuntirib berishdir.
Fan jamiyat taraqqiyotini olg’a siljituvchi kuch vosita bo’lmog’i lozimdir.
(I.A.Karimov Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz).
Mamlatimizda boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish va matematika
kursining boshlang’ich bosqichi sifatida qaraladigan so’z bo’lib “ilm-fan” degan
ma’noni anglatadi.
Matematik g’oyalar barcha fanlarga kirib borib tadqiqot sohalarini shunchalik
kengaytirib yuboradiki natijada bilimlarni yangi sohalariga asos soladi.
“Sof matematikaning obyekti boqiy dunyoning fazoviy belgilari va miqdoriy
nisbatlari degan tamoyil materialdir”. (F.E’ngliz).
Boshlang’ich sinflarda matematika darslarida o’tiladigan har bir mavzu bolaning
yosh jismoniy ruhiyatiga va aqliy rivojiga ta’sir ko’rsatishi lozim.
Boshlang’ich sinflarda matematika fanidan o’rin olgan mavzulardan biri miqdor
o’lchovlarini o’rganish usulidir. Bu mavzu juda katta mavzu hisoblanib boshlang’ich
maktabning hamma sinflarida ya’ni 1-2-3-4-sinflar matematika kursidan keng o’rin
olgan. 1-sinfda miqdor o’lchovlarini oddiy elementlarini, 2-sinfda uzunlik
o’lchovlariga oid dissemetr, santimetr, metr, vaqt o’lchovlariga oid soat, minut,
sekund. Og’irlik o’lchovlariga oid gramm, kilogramm bilan tanishadilar.
3-sinflarda esa bular mustahkamlanadi: Kattaliklar usulida ishlashda
o’quvchilarning olgan bilimlari rasmiy bo’lib qolmasligi kerak. Buning uchun
o’quvchilarining mustaqil ishidan maksimal foydalanish kerak. Ularning hayotiy
tajribalariga kuzatishlariga amaliyotda olgan bilimlariga tayanish kerak.
Boshlang’ich sinflarda uzunlik jismning massasi, hajmi, figuralarning yuzi
o’rganiladi.
7

Jumladan o’lchamni o’rganish sohani o’rganish bilan boshlanadi. O’lchov
birliklari, tegishli sanoq birliklari o’rganilgandan so’ngina o’rganiladi. Jismli sonlar
ustidan arifmetik amallar bajariladi.
1. Qadimgi va hozirgi o’lchov birliklari orasidagi bog’liqlik.
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so’ng, o’zbek tilida davlat tili maqomi
berilib, milliy qadriyatlarimiz tiklanayotgan biz ota-bobolarimiz hayotida
foydalangan miqdor o’lchov birliklarini maktab boshlang’ich sinf matematika
kursidan boshlab o’rganishni hozirgi zamon talabi deb bilamiz.
Masalan: O’rganilayotgan uzunlik birliklarini takrorlashda ular moddalarini
qaytadan tayyorlash lozim kilometr bilan tanishtirishda shu masalani piyoda o’tish,
masalalarni ko’z bilan chamalashni mashq qilib amaliy jihatdan muhim ahamiyatga
ega bo’lgan ba’zi buyumlarni uzunligini va masofa haqidagi ma’lumotlarni. Ya’ni o’z
qadami uzunligini o’z bo’yini stol-stul balan d ligini, sinfxonaning bo’yi uzunligini
eslab qolish shart.
Masalan, o’rganishda darslik rasmlarini o’rganish bilan bir qatorda narsalarini
taroziga tortishga doir bir necha mashq o’tkazish kerak, sayohat paytida har xil tarozi
turlari bilan tanishtirish kerak.
Ba’zi narsalarni (1 obi non) bir banka qatiq, bir chelak suv massasi, 5 kg
olmadan nechta olma ketadi va hakozo).
Taroziga tortishda idishni og’irligini hisobga olish kerak. Vaqtga doir
hodisalarning vaqti (oldin, keyin), ularning davomiyligi (qisqa, uzoq, yaqin) har xil
vaqt birliklari haqida tasavvurga ega bo’lish uchun masalalardan foydalanish muhim
ahamiyatga ega.
Bolalarni yil haqidagi, oy haqidagi tasavvurlarini aniqlashtiradi. Vaqtni 24 soat
bilan hisoblash bolalar uchun yangilik hisoblanadi. Bolalar sutka davomida
hodisalarni boshlanishi tugashiga doir masalalar yechganlarida shunday vaqt
o’lchovlaridan foydalanadilar.
Bunday masalalar 3-sinfda qo’shish-ayirish amallarida yechishlari oy va yil
haqidagi masalalar taqvimga doir yechiladi.
8

Sekund-vaqt o’lchovlarining eng kichik birligi. Asr eng yirik vaqt o’lchovi.
Miqdor tushunchalari nafaqat boshlang’ich sinflarda qo’llanadi balki bu tushuncha
matematikada keng o’rganilayotgan asosiy tushunchadir. Ana shuning uchun ham
malakaviy ish mavzuni BOSHLANG’ICH-sinflarda miqdorlarni o’qitish metodikasi
dolzarb mavzu hisoblanadi.
Malakaviy ishda tuzilgan ilmiy faraz hozirgi va eski nomlar bilan yuritiladigan
miqdor o’lchovlari orasidagi bog’lanish o’quvchilarga beriladigan matematik bilimlar
sifati chuqurligi qay darajada ekanligini aniqlashda asos soladi.
Fikrimizning isboti sifatida o’lchov birliklaridan namunalar keltiramiz.
1 do’l-90 gr
1 qarich-20 sm
1 quloch-1 metr 40 sm
1 gar- 1 metr
1 qadam- 170 sm
1 chaqirim- 1 km
1 tosh- 8 km
1 suyash-15,16 sm
1 pud- 16 kg
1 misqol- 500 gr
1 chorak- 4 kg
1 daqiqa-1 minut
1 soniya- 1 sekund
1 tanob- 90 kv metr
1 akr- 1 kunda 1 juft qo’sh haydagach yer yuzi o’lchagichi bu o’lchov eski
nomlari desakda, lekin xalqimiz undan xo’jalikda, savdo sotiqda, qurilish yo’llarida
foydalanib kelmoqda. Birliklarni hisoblash dastlab insonlarning qo’l, oyog’i bo’lgan.
Dastlab 1-2 sinflarda uzunlik o’lchov birliklari bilan tanishtirish o’rganiladi.
Masalan: qadam, qarich, yasash va hakozo. Bular bilan uzunlik, buyum o’lchamlari
masofalar o’lchangan. Bu birliklardan hozirgi davrda ham foydalanib kelinmoqda.
9

Zamonaviy matematika bu birliklardan foydalanib eski va hozirgi miqdor
o’lchov birliklari o’rtasidagi farq dars mobaynida tushuntirib borilsa maqsadga
muvofiq bo’lardi. Chunki bu bilan ishlatilmay yo’qolib kelayotgan birliklarni saqlab
qolishimiz lozim.
Uzunlik o’lchov birliklari 1-sinf o’quvchilariga 2-chorak oxiriga detsimetr
haqidagi ma’lumot bilan boshlanadi. Detsimetr moduli yordamida ba’zi mashqlarni
bajarish mumkin. Bu mashqlarning hammasi bolalarni sonlarni yaxshi o’zlashtirishda
yordam beradi. Oldin ulardan gugurt qutisini cho’plarini, qalamning uzunligini
o’rganiladi. Buning uchun oldin aniq santimetrdan foydalanish aytib o’tiladi.
Santimetr uchun bir qancha modellarni tayyorlashlari mumkin buning uchun
katakli qog’oz varag’idan eng bir katakka teng bo’lgan uzun palaska va so’ngra
undan 1 sm-li paloska qirqishlari kerak.
Paloskalarni ustma-ust qilib bolalar o’zaro teng ekanligiga ishora hosil qiladilar.
Bunday paloskaning har biri satimetrning moduli ekanligini o’qituvchi aytadi.
Santimetrning modeli yordamida:
1) Berilgan kesmani o’lchash
2) Berilgan uzunlikdagi kesmani yasash.
Chizish masalalarni o’rganib oladilar. Santimetrda oid BOSHLANG’ICH-sinf
matematikasida turli masalalar berilgan.
Masalan BOSHLANG’ICH-sinf darsligi : 221-masala. Bir tomoni 6 sm, ikkinchi
tomoni 2 marta kichik to’g’ri to’rtburchak chizing va uning perimetrini toping.
Bolalarda to’g’ri to’rtburchak haqida ma’lumot beriladi, chizib ko’rsatiladi .
Р = ?
3

2 marta kichik
Rasmda qarab perimetr qoidasi eslatiladi.
10

Noma’lum tomoni topiladi.
6:2=3 (6*2)+ (3*2)=12+6=18 cm
Javob qisqa yozib oladi 18 sm qilib yoziladi. 3-sinflarda millimetr o’lchov birligi
haqida tushuntiriladi. Millimetr bilan tanishtirish eng qiyin usulidir.
Mashtabli chizg’ichdagi bo’linmalarni qarab chizg’ichning bitta mayda
bo’linishi chizg’ichning ikkita chizg’ichchasi orasidagi kesma millimetr deb
atalishini aytamiz. Bolalar esa 10 mm bor ekanligini bilib oladilar.
Millimetr qisqa yozuvda “mm” deb yoziladi. Eng muhimi shuki o’quvchilar
sanash vaqtida chizg’ichda ko’rmog’i to’g’ri joylashtirish malakalarini o’zlashtirib
olishlari zarur.
10 ichida nomerlash o’rganilayotganda, 3-chorak boshida yangi chiziqli birlik
,, metr ’’ o’rganiladi. Bu mavzuni o’qishdan oldin o’qituvchi oldindan tayyorlab
qo’yilgan bir necha predmetni oladi. Bolalar bilan birga o’lchab birliklarini ular
orasidagi munosabatlarini esga oladi.
Amaliy masalani yechayotib: Masalan: sinfxonani bo’yini santimetr va detsimetr
bilan o’lchash mumkinmi? Deb savol qo’yadi “Yo’q” mumkin emas degan javobni
beradilar. Shundan so’ng metr o’lchovi haqida tushuntiriladi. Metr haqida gapirganda
yog’och chizg’ichni ko’rsatib , u bilan uzun narsalarni, gazlamalarni, daraxtlarni
bo’yini o’lchash mumkinligini aytiladi va unga doir masalalar mumkinligi
ko’rsatiladi va bajariladi.
192-masala. Bolalar choyshabiga 2m surp, ko’rpa jildiga undan ikki marta ortiq surp
ketadi. 8ta shunday ko’rpa jildiga qancha surp ketadi?
Yechish
1)2*2=4 m (ko’rpa jild)
2)8*4=32 Javob 32metr
Metr so’zi qisqa yozuvda “M” deb yoziladi.
640-masala. Tikuvchi qizlar 6 ta ko’ylak va 6 ta xalat tikishdi . Har bir ko’ylakka 3 m
dan, xalatga 2 m dan gazlama ishlatildi.Hammasi bo’lib necha metr gazlama
ishlatilgan?
11

Yechish:
1)6*3=18 m
2)6*2= 12 m
3)18+12=30m Javob:30m
668-masala.1 to’p gazlama 28m bo’lsa, 10 to’p gazlama necha metrni tashkil etadi?
Yechish: 10*28=280m Javob:280m
Metr asosida lenta sanoq simlar , sinfxona pollari o’lchanadi.
303-masala. 6 ta bir xil ko’ylakka 12 m gazlama ketadi. 18 m matodan necha
shunday ko’ylak tikish mumkin?
Yechilishi: 12:6=2 m 18:2=9
Javob 9 ta ko’ylak tikish
Bu masalalar bilan birga bolalar masofani ko’zda chamalash bilan birga metrni
ham ishlatishni o’rganib oladilar.
Uzunlik o’lchovining so’nggi yangi birligi bu kilometr. Bu birlik haqida
tasavvurga ega bo’lish uchun kilometr ustida amaliy mashg’ulot o’tkaziladi. 1 km
masofani o’qituvchi bolalar bilan pioda bosib o’tadi. Har bir qadam metr bilan
o’lchanadi; natijada 1 km-1000 m ekanligiga ishonch hosil qilinadi. 1 km masofani
bosib o’tishda qancha vaqt ketganini ham hisobga olishadi. 3-sinfda o’lchov birliklari
orasidagi masofaga oid masofalar yechiladi.
769-masala.Tezyurar poyezd 1 soatda 122 km masofani bosib o’tdi. Poyezd shu
tarzda yursa, 3 soatdan keyin uning bosib o’tgan jami masofasi qancha bo’ladi?
Yechish:
1)122*3=366 km bo’ladi.
858-masala.1 soatda piyoda 5 km, velosiped 20 km, motosikl 60 km, avtomobil 120
km masofani bosib o’tadi.240 km masofani piyoda, velosiped, motosikl, avtomobil
necha soatda bosib o’tishi mumkin?
Yechish:
1)240:5=48 soatda piyoda
2)240:20=12 soatda velosiped
3)240:60=4 soatda motosikl
12

4)240:120=2 soatda avtomobil
H ar bir masofa matni mazmunini tushunish, ongli o’qish, masala ustida fi k r
yuritish bu o’quvchini og’zaki nutqini o’stirishda katta yordam beradi. Masaladagi
notanish so’zlar ustida ishlash doskada yoki lug’at daftarga yozib olishlari mumkin.
Masalaga doir og’zaki savol-javob o’tkazib undagi noma’lum songa diqqat
e’tibor qaratiladi.
9) Avtomobilda bir shahardan ikkinchi shahar tomon yo’l oldi. Bir soatda 94 km yana
bir soatda 85 km masofa bosib o’tdi.Agar bu ikki shahar orasidagi masofa 268 km
bo’lsa,manzilga yetib boorish uchun yana qancha masofa qoldi?
Yechish:
1)94+85=179 km
2)268-179=89 km Javob:89 km
O’quvchilarga o’lchov birliklari o’rgatilgandan so’ng uzunlik o’lchovi jadvali
keltiriladi.
1m=100sm
1dm=10sm
1sm=10mm
1 m=10dm
1 km=1000m
Bu jadvalni bolalar eslab qolishlari kerak. Bu jadval orqali har xil mashqlar
bajariladi.
1) 1dm1sm dan necha marta katta
2) 1mm santimetrdan qanday qismini tashkil etadi.
3) Sonlarni metr va kilometrda ifodalang.
36 647 m 3896m va hakozo masalani tenglamalar usulida ham topish mumkin.
271-masala. Haydovchi 3 kunda 798 km yo’l yurdi.U 1-kuni 323 km,2-kuni 20 km
kam yo’l yuradi.Haydovchi 3-kuni necha kilometr yo’l yurgan?
Yechish:
1)323-20=303 km
2)798-(323+303)=798-626=172 km
13

Javob:3- kuni 172 km
Avvalari o’zbek x alqimizda juda ko’p uzunlik o’lchovlari ishlatilgan . Undan
xalqimiz to’liq foydalangan .
Hozirgi kunda kelib ular o’z kuchini yo’qotib bormoqda. Ularning o’rniga
yuqorida ko’rib o’tilgan uzunlik o’lchovlari qo’llanilmoqda.
Biroq ularning hammasini ham o’z kuchini yo’qotgan deb bo’lmaydi. Gaz, enli,
qarich, quloch, tosh, qadam, chaqirim, manzil, yog’och, farsang, odim, mayin va
boshqa so’zlardir.
Mana shu so’zlar o’sha vaqtda ma’lum bir o’lchov birligi hisoblangan. Ular
guruhlarga ajratilgan.
1) narsa uzunligiga nisbatan
2) masofa uzunligiga nisbatan
qarich so’zi asrlar davomida xalq o’rtasida barcha muomilada ishlatib kelingan.
Hozir ham bu o’lchovdan foydalanamiz.
1 qarich =20 sm.
Quloch so’zi narsa buyumning uzunligini o’lchaganida ishlatilgan. Bu ikki qo’l
orasidagi miqdorni bildiradi.
Masalan: ikki quloch arqon, besh quloch. Qulochlar har xil bo’lavermaydi.
Manzil so’zi ham noaniq o’lchovda ifodalangan ikki joy orasidagi masofa
ifodalangan. Masalan: yarim manzil yurganimizdan so’ng dengiz bo’yiga yetdik.
Tosh so’zi uzoq yillardan buyon yo’l o’lchovida foydalaniladi. Masalan bir tosh
emas ikki tosh bo’lsa ham ishni bitirib kelaman.
Yog’och so’zi ham qadim zamonlardan beri ishlatilib kelinadi.
Mag’ribdan mashriqqa dunyoning yuzi.
Aytmang bizga noma’lum dunyo
Obodi, xabari, dunyosi, dunyo tuzi,
Yuz ming qirq olti yog’och yo’ldir bu dunyo
1 yog’och -8km dan ortiq (taxminan)
Farsang so’zi ham qadimdan ishlatilgan so’zlardan biridir. Bu so’zlar hozirda
muomilada ishlatilmaydi. Ularning o’rniga km so’zi qo’llaniladi.
14

1.2. 3-SINFLARDA MIQDORLARNI O’QITISHNING JORIY
HOLATI
Og’irlik o’lchov birliklari.
Maktabgacha bo’lgan yoshdayoq bolalarning his tuyg’ulari asosida jismlarning
og’irliklari haqida dastlabki tasavvurlarni olgan.
Ular shu sharoitda biror narsani ko’rsatib ko’rib og’ir, yengil, biroz og’irroq,
biroz yengilroq kabi so’zlarni gapirganlar.
Jismning massasi og’irlik kuchi bilan chambarchas bog’liq. Bu kuch bilan jism
yerga tortiladi. Shuning uchun jism massasi jismning o’ziga bog’liq emas. Jism
og’irligini taqqoslaganda bu xossa massa deb ataladi.
Matematik nuqtai nazardan massa quyidagi xossalarga ega bo’lgan musbat
kattalik.
1. T arozida bir-birini muvozanatlashtiruvchi jismlarning massasi bir xil.
2. Bir necha jismning massalari ularning yig’indisiga teng. Jismning massasi
qancha katta bo’lsa uning og’irlik kuchi ham shuncha katta bo’ladi. Boshlang’ich
sinflarda bolalar kilogramm bilan tanishadilar.
1 kg og’irlik haqida tasavvur qilishlari uchun amaliyot bajarishlar lozim
Bolalar bu narsa 1 kg ekan deb aniq ishonch hosil qiladilar. O’qituvchi darsda
og’irlik o’lchovlari moslama tarozini ko’rsatadi. Tarozi pallasi undagi yuklar pallasi
baravarlashtirish kerakligini aytadi. Dars mobaynida tarozini tarbiyaviy ahamiyatlari
ham tushuntiriladi.
15

Tarozini tortish paytidagi har xil holatlari kuzatiladi. Masalan, tarozining bir
pallasida biror buyumni kitoblar yoki sumkani qo’yib tarozini, ikkinchi pallasiga
toshlar qo’yiladi. Lekin toshlar bu buyumlardan og’ir yoki ortiqcha buni qanday
bilishimiz mumkin tarozini qaysi pallasi og’ir bo’lsa o’sha palla pastga turadi.
Yengil pallaga kerakli toshlarni qo’yamiz va tarozi tenglashadi. Bundan biz
tarozi pallasini tenglashganini ko’ramiz.
Shundan keyin o’quvchilar o’qituvchi yordamida 1 kg, 2 kg, 3kg, 5kgli toshlar
bilan tuz, shakar, guruch kabi narsalarni navbat bilan o’lchab ko’rishlari mumkin.
To r tish davomida natijalarni doskaga yozib ketaveradilar. Daftarga son orqasiga kg
so’zi “kg” deb yozib quyiladi. Keyin esa o’quvchilar bilan qiziqarli masalalar tuzib
yechiladi.
490-masala. Do’kondan 400g qora choy va undan 150g kam ko’k choy xarid
qilindi.Hammasi bo’lib necha gramm choy xarid qilingan?
Yechish:
1)400-150=350g
2)400+350=750g
Javob: 750g choy xarid qilingan.
494-masala. Do’kondan 400g sariyog’ va undan 50g ortiq pishloq xarid qilindi.
Hammasi bo’lib necha gramm mahsulot xarid qilindi?
Yechish:
16

1)400+50=450g
2)400+450=850g
Javob:850g mahsulot xarid qilingan.
496-misol.1) Sentnerda ifodalang:200kg;500kg;700kg;900;3t;48t;10t;85t.
2)Tonnada ifodalang:30sr;50sr;560sr;840sr;1000sr.
Yechish:
1)200kg=2sr 3t=30sr
500kg=5sr 10t=100sr
700kg=7sr 48t=480sr
900kg=9sr 85t=850sr
2)30sr=3t 840sr=84t
50sr=5t 1000sr=100t
560sr=56t
501-masala. Bozorda 10 qop guruch keltirildi. Har bir qop guruch 70kg dan
bo’lsa, bozorga necha sentner guruch keltirilgan?
Yechish:
1)70*10=700kg
1sr=100kg
2)700kg=7sr Javob:7sr guruch keltirilgan.
Dars davomida bolalarga mantiqiy qiziqarli masalalar berib boriladi
Masalan.
1. Xo’roz bir oyoqda tursa og’ir bo’ladimi, yoki ikkala oyoqda turgandami?
Bu jumboqli masalalar o’quvchilarni o’ ylantiradi.
Bir kg tosh og’irmi? Yoki bir kg paxtami?
O’quvchilar o’z fikrlarini aytadilar. O’qituvchidan yordam olishlari mumkin.
Navbatdagi da r sda o’quvchilar gramm bilan tanishadilar. O’quvchilarda gramm
haqidagi tassavurni uyg’otish uchun bolalarda 1 grammlik toshni ko’rsatib uni
chamalab ko’rishadi.
S h unda gr yengil o’lchov birligi ekanligiga ishora hosil qilishadi. U bilan yengil
narsalar urug’lar, dorilar tangalar o’lchanadi degan firkni tushuntirish lozim.
17

Masalan 1 tiyinlik tanga 2 g ekanligini aytish kerak.
Biz sinfxonada dorixona tarozisini olib kelamiz. Unda dorilar tortilishini
tushuntiramiz. Dorilarni o’lchash uchun 1g, 2 g, 3g, 5 g, 10 g, 100 g mayda toshlar
kerakligi aytiladi.
Shundan keyin tortish grammga doir amaliy mashg’ulotlar o’tkaziladi.
525-masala.Do’kondan 1kg 200g konfet va undan 300g ortiq pecheniy xarid
qilindi.Do’kondan jami qancha konfet va pecheniy xarid qilindi?
Yechish:
1) 1kg 200g=1200g
2) 1200+300=1500g
3) 1200+1500=2700g=2kg 700g
Javob:2kg 700g
O’quvchilarga tarozida o’zlari tortib ko’rishlari uchun sharoit yaratamiz, yo’l
qo’ygan xatolarini ko’rsatib boramiz.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida savdo tarozisi haqida kengroq tushuntirish katta
ahamiyatga ega. Buning uchun bolalarni yaqin joylashgan savdo do’konlariga olib
borib u yerda tarozidan qanday foydalanish tushuntiriladi. 500 g tuz olmoqchi bo’lsak
bu yarim kgni tashkil etishini tushuntiramiz.
1 kg -1000 gramm
0,5 kg-500 gramm
Masalalar orqali mustahkamlaymiz.
529-masala. Bozorda sotuvchi 1-kuni 312 kg, 2-kuni undan 43 kg ortiq piyoz
sotdi. Sotuvchi 2 kunda necha kg piyoz sotgan?
Yechish:
1)312+43=355kg
2)312+355=667kg Javob:667 kg piyoz sotgan.
521-masala. Birinchi xirmondagi bug’doy 12 ta qopga, ikkinchi xirmondagi
bug’doy 8 ta qopga solindi. Har bir qop 50kg dan bo’lsa, hamma bug’doy necha
sentner? Tonnaga aylantirganda-chi?
18

Yechish:
1)8+12=20 ta qop
2)20*50=1000kg Javob:1)10sr 2)1t
541-masala. Bozorga 768 kg sabzi keltirildi.1-kuni 232 kg, 2-kuni
324kg sabzi sotildi. Qancha sabzi qoldi?
Yechish:
1)768-232=536kg
2)536-324=212kg
II usul
768-(324+232) =768-556=212 Javob:212 kg
Boshlang’ich sinflarda og’irlik o’lchovlarini tushuntirishda davom etamiz.
O’quvchilar o’zlari uchun notanish bo’lgan yangi o’lchov birliklari bilan tanishadilar.
Bu tonna va sentner. Shu o’lchov birliklari orqali og’irlik o’lchovi jadvali yuzaga
keladi.
1kg=1000 gr
1 gr=1000mgr
1 sen=100 kg
1 tonna=1000 kg

Savol-javob orqali og’irlik o’lchov birliklari mustahkamlanadi.
1) 1 kg da necha gramm bo ’ladi ?
2) 1 tonna qancha kg ni tashkil etadi?
O’quvchilar 1 tonna yoki 1 sentner og’irlikdagi massani qo’lga ko’tarib
bo’lmasligini tushinib yetadilar. Qum, shag’al, tuproq, ko’mir, sement kabi narsalar
ushbu o’lchov birligi yordamida o’lchashni tushuntiriladi. Shartda 1 qop kartoshka 2
sentner: “Moskvich” avtomobilining og’irligi taxminan bir tonna: 30-35 ta
o’quvchilarning og’irligi taxminan 1 tonnaga teng ekanligini tushuntirish katta
ahamiyatga egadir. Og’irlik o’lchovi g a doir masalalar ularni tassavurini yanada
boyi t adi.
19

Masalan: 64kg=g
702s=s kg
3642 tonna= t = kg
563-masala.Tomorqadan 194kg piyoz, undan 76kg ortiq sabzi, sabzidan 158kg ortiq
kartoshka kovlab olindi.Necha kilogram kartoshka kovlab olingan?
Yechish:
1)194+76=170kg sabzi
2)170+158=328kg kartoshka Javob:328 kg
564-masala. Bozorga 378 kg pomidor va undan 76 kg ortiq bodiring keltirildi.
Bozorga hammasi bo’lib qancha pomidor va bodiring keltirilgan?
Yechish:
1)387+76=463 kg bodiring
2)387+463=850 kg Javob:850 kg
O’tmishda xalqimiz ko’pgina og’irlik o’lchovi birliklaridan foydalangan.
Masalan: Misqol, pud, do’l, payza, botmon, daxlar, chorak, nimcha va boshqa
og’irlik birliklaridir.
Og’irlik o’lchov birliklarini ikki guruhga bo’lish mumkin.
1) Aniq miqdorni ifodalashi birliklar
2) Noaniq miqdorni ifodalovchi birliklar.
Aniq miqdorni ifodalovchi birliklar pud, keli, dol va boshqalar.
Pud- so’zi qadimdan og’irlik o’lchovi sifatida qo’llanilgan, hozirdan “don”
maxsulotlarini o’lchashda ishlatiladi.
1 pud-16kg
Do’l esa taxminan 90-100 kg ni bildiradi.
Keli-esa taxminan 3-4 kg ni bildiradi.
Bundan tashqari og’irligi aniq bo’lmagan miqdorni ifodalovchi o’lchov birliklari
ham bor.
Paysa, botmon, chorak.
Paysa, miqdor- so’zlari ham miqdorli o’lchovlarda ishlatiladi.
20

Misqol-500 gr
C h orak-4kg
Nilaa-500 gr
Garbek-125 kg
Nimchorak-2kg
Masalan 1 qadoq olma, sakkiz qadoq tosh, uch chorak g’isht, bir chorak qand,
bir choksa lashba mayi, 50 botmon bug’doy kabi so’zlar.
594-masala.Do’konga keltirilgan 10 qop shakar 3 kg li xaltachalarga solib
chiqildi. Agar bir qop shakar 45 kg bo’lsa, keltirilgan hamma shakar necha
xaltachaga solingan?
Yechish:
1)45:3=15 kg
2)10*15=150 ta xaltacha javob:150 ta
623-masala. Supermarketdan 502 kg qo’y go’shti va mol go’shti keltirildi.
Birinchi kuni qo’y go’shtidan 138 kg, mol go’shtidan 154 kg sotildi. Supermarketda
qancha go’sht qoldi?
Yechish:
1)138+154=292 kg
2)502-292=210 kg
Javob: 210 kg
21

I. BOB. BOSHLANG’ICH TA’LIM 3 SINF O’QUVCHILARIGA
MIQDORLARNI O’RGATISH IMKONIYATLARI
2.1. XAJM HAQIDA TASAVVURLARNI SHAKLLANTIRISH
Navbatdagi darsda o’quvchilar hajm o’lchov birligi bilan tanishadilar. Buning
uchun litrning har xil ko’rinishlari: didon, banka, chelak kabi idishlar bo’lishi kerak.
“Idishning sig’imi” yoki litr tushunchasi o’quvchilarga fazoviy tushunchalarni
uyg’otadi.
Bolalarda litr haqida tushuncha hosil qilishda, o’qituvchi darsini suhbatdan
boshlashi kerak.
Masalan. Kim sut yoki yog’ sotib olgani sotuvchi uni nima bilan o’lchaganini
qancha idishda solgani haqida savol berib o’tkazadi.
Ana shunday litrni ko’rsatish va litr yordamida har xil idishning sig’imini
o’lchashda ortsa bo’ladi.
C h unki bolalar savol-javob orqali litr haqida tasavvurga ega bo’ladilar.
Litrga doir masalalar yechish mumkin.
Sherternada 850 l sut bor edi. Undan har birida 30l dan qilib 7 ta bedonga sut
qo’yildi. She rter nada necha litr sut qoldi?
Yechilishi:
1) 30 * 7 = 210
2) 840-210 = 630 javob 630 litr.
925-masala.
36 l uzum sharbatini har biri 3 litrli shisha bankalarga 28 litrli olxo’ri sharbatini
har biri 2 litrli shisha bankalarga qo’yishdi. Hamma bankalar nechta bo’ladi?
Yechilishi:
1) 36:3 = 12
2) 28:2 = 14
3) 12+14 = 26 javob 26 ta. (1 usul)
22

36: 3+28:2=14+12=26 (2 usul)
926-masala.
69 l sutdan 3 kg sariyog’ olish mumkin. 92 l sutdan qancha sariyog’ olish
mumkin?
Yechilishi:
1) 69:3 = 23
2) 92:23 = 4
Javob: 4 kg
Litr bilan suyuq narsalar o’lchanadi.
Agar litr sonlar bilan birga kelganda albatta qisqa yozuvda “l” deb yozib
quyiladi. O’qituvchi buni misollar bilan doska yordamida yozib tushuntiradi.
1litr=1000gramm
1litr sut=1 l sut
1 litr suv=1 l suv
684-masala.
Bir sigirdan bir kunda 24 litr, ikkinchi sigirdan 3 marta kam sut sog’ib olindi.
Bu ikki sigirdan bir kunda qancha sut sotib olish mumkin?
Yechilishi:
1) 24:3 = 8
2) 24+8 = 32
Javob: 32 litr.
Bunday masalalardan bir nechtasini keltirish mumkin.
Geometrik figuralarning yuzi.
Boshlang’ich sinflarda miqdorlar tushunchasi materialni o’rganish
quyidagicha sistemalardan iborat.
1. Geometrik figuralardan sanash obyektlari sifatida foydalaniladigan
masalalarni yechishda asosan zarur atamalar o’zlashtiriladi.
2. Miqdorlar tushunchasi kattaliklarni tasavvur etish va figuralar yuzini
o’lchash haqidagi ko’nikmalarni shakllantirish, hal etish.
23

3. Ko’p burchaklarni premetrini va to’g’ri to’rtburchaklarni yuzini topish.
4. Parametrlar bilan berilgan figuralar elementlarini yasash.
5.Miqdorlar tushunchasi figuralarni katak-katak qog’ozga, silliq qog’ozga
chizg’ich cho’pi yordamida o’lchamlarini hisobga olmay elementlar yasash.
6.Figuralarni sinflarga ajrata olish.
7. Figuralarni qismlarga bo’lish.
8. Harfiy figuralardan foydalanib miqdorlar tushunchasi chizmalarni o’qish.
Predmet yoki ularning qismlarini miqdorlar tushunchasi shakllarini aniqlash
bilan bog’liq masalalarni hal etish.
Masalalarni bir qismi rivojlantiruvchi funksiyalardan iborat. Boshlang’ich
sinflarda kattaliklar asosida figuralar yasash, qirqish, ustiga qo’yish usuli bilan ularni
taqqoslashga doir mashqlar bajariladi. O’quvchilarda quyidagi tartibda figuralar yuzi
o’rgatiladi.
1. Taqqoslash qaysi figuralarni qaysi tekislikdan o’rin olganini aniqlash orqali
o’quvchilarda tasavvur hosil qila olish.
2. Birlik, kvadrat haqidagi tasavvurlarni o’rgatish.
3. Har xil figuralarning yuzini sant i metrda o’lchash orqali topish.
4. To’g’ri to’rtburchak yuzini kvadrat santimetr orqali topa olishga o’rgatish.
5. Kvadrat de t simetr bilan to’g’ri to’rtburchak yuzini topa olish.
To’g’ri to’rtburchak yuzini kvadrat metr bilan topa olish.
Endi har qaysi bosqichlarni alohida ko’rib chiqamiz.
To’g’ri to’rtburchak yuzini kvadrat metr bilan topa olish.
Endi har qaysi bosqichlarni alohida ko’rib chiqamiz.
Figuralarning umumiy yuzi haqidagi umumiy tasavvurlarni shakllantirishdan
oldin o’quvchilarga kesmalarni taqqoslash, kesma uzunliklariga nisbatan “katta”,
“kichik”, “uzun”, “qisqa”, munosabatlar haqidagi o’quvchilarga to’plangan
ma’lumotlarni umumlashtirish mumkindir.
Figuralarni yuzi tushunchasini shakllantirishda amaliy mashg’ulotlarda alohida
ahamiyat berish lozim.
24

Bu mashg’ulotlar o’quvchilarga mavzuni yaxshi o’zlashtira olishlariga yordam
beradi.
O’quvchilarga bunday amaliy mashg’ulotlar berish mumkin bo’ladi.
Kataklar qog’ozga berilgan figuralarni chizing va qirqing. Shu figuralarni
taqqoslang.
Topshiriq bajarishdan oldin o’quvchilar A,V,O,E,F,G figuralarni chizib
olishadi, so’ngra ularni qirqishadi. Shundan keyin figuralarni taqqoslashga kirishiladi.
Masalan, Uchburchakni (V figurani) kvadrat (A figura) ustiga q o’ yiladi.
Ma’lumot ikki figurani bir biriga taqqoslaganda ularning qaysi biri katta-kichik
ekanini yoki o’zaro teng ekanini aniqlash mumkin bo’ladi. Uchburchak kvadratni
ustida butunicha joylashganini ko’ramiz. Bu holda bir uchburchakni yuzini
kvadratdan kichik deymiz.
Endi doirani to’rtburchak yuzini qo’yamiz va doira to’rtburchak yuziga to’liq
joylashganini ko’ramiz.
Demak, doira yuzini to’rtburchak yuzidan katta ekanini ko’ramiz.
Ma’lum bo’ladiki, ikki figurani bir–biriga taqqoslaganda ularni katta-kichik
yoki teng ekanini ko’ramiz.
273- masala.
F A
V
G E
O
25

Har bir shaklni yuzini toping
287-masala. Bir yuzaga ega bo’lgan shakllarni nomlarini ayting
1 2 3 4
659-masala. Shakl qismlarni yuzlarini hisoblang.
Buni o’quvchilarga ko’rsatish uchun berilgan figuralarni taqqoslash tahlil qilish
mumkin bo’ladi. Bu figuralar o’qituvchi tomonidan doskaga chizib qo’yiladi.
O’quvchilar oldin 4 ta to’g’ri burchakli poloskalardan tashqari to’pdan to’g’ri
to’rtburchak tuzadi. Bu poloskalarni har birida 6 tadan katak bor. So’ngra 3 ta
uchburchakli poloskalardan tashkil topgan.
To’g’ri to’rtburchakni chizishdan oldin, poloskalarni har birida 9 tadan katak
borligini ko’ramiz.
26

O’quvchilar har biridagi kataklar sonini sanab qaysi b i rida kataklar soni ko’p
ekanini bilishlari kerak. O’quvchilar bu masalani grafik usulida yechishda yuzalarni
taqqoslashni yangi usulini egallab oladilar.
672-masala.
1 2 3 4
Ko’z bilan chamalab teng uzunlikdagi yuzaga ega bo’lgan shakllarni toping.
Yuzi har xil bo’lgan shakllarning nomlarini ayting. Yuzi eng katta bo’lgan
shakllarni toping.

1 2 3
27

Masala
Rasmda nechta ko’pburchak bor.
28

1.3. Miqdorlarga oid m asalalar y echish
Matematik masala deb, ikki yoki undan ortiq son ifoda ustida amal bajarib
yangi bir sonni ifodani topish g a aytiladi.
Miqdoriy masalalar asosan sonlar, miqdorlar munosabatlar va ularga mos
bo’lgan qisqa hayotiy voqeallarni, qamrab olib, ularni so’z bilan ifodalaydi.
Arslar davomida bunday masalalarni yechish o’quvchilarni diqqatini jalb etib
kelgan.
Matematik olimlar masala va uning mohiyati haqida ajoyib fikrlarni aytib
qoldirganlar.
Masalani tushunishnigina yetarli deb bo’lmaydi, uni yechish uchun istak ham
zarur.
Kuchli istaksiz qiyin masalani yechib bo’lmaydi, u bo’lganda esa mumkin.
Istak bo’lsa yo’li topiladi.
Biz mana shu istakni avvalo boshlang’ich sinf o’quvchilarida shakllantirib
borishimiz zarur.
Miqdor o’lchoviga asoslangan masalalarni yechish bu masala shartiga berilgan
sonlar va izlanayotgan sonlar orasidagi bog’lanishlarini ochib beradi.
Ana shu masaladagi noma’lumni topish uchun boshlang’ich sinf o’quvchilarida
avvalo sodda masalalarni yechish malakasi hosil qilinadi. So’ngra o’quvchilar
masalalarni quyidagicha yechia boshlaydilar.
Masala
To’g’ri to’rtburchakning tomonlari uzunligi a) 30 sm v) 20 sm bo’lsa uning
premetrini toping
Yechilishi.
30.2+20.2=60+40=100 sm 1 usul
(30+20).2=50 .2=100 sm 2 usul
30+30+20=60+40=100 sm 3 usul
Matematik omillar birligiga ko’ra beshta masalani 20 xil usulda yechish
afzaldir.
29

Odamda yoshligidanoq miqdorlarni o’lchash masalalarini egallashlari, ularni
turli birliklarda ifodalashni o’rgatish lozimdir. Miqdorlarga doir masalalarni
yechishda biz o’quvchilarga hayotiy misollar keltirib, ularni taklif qilib tushuntirib
berishimiz zarur.
5. Bog’ga 60 tur ko’chat o’tkazildi. Bulardan 20 tupi olma 30 tupi xurmo
qolganlari esa jiyda. Bog’ga necha to’p jiyda o’tkazilgan.
Yechilishi: 1) 20+30=50
2) 60-50=10
Javob 10 tup
6) 20+10+60=30+60=90 60-(10+40) =10
70-20-20=30 60-40-10=10
80-60+40=60
80-(60+10) =10
7. 30 va 20 sonlarining yig’indisi 50 ga teng. Yig’indi birinchi qo’shiluvchidan
necha marta ortiq? Ikkinchi qo’shiluvchidanchi?
Yechish. 50-30=20 birinchi qo’shiluvchidan 20 ta ortiq.
50-20=30 ikkinchi qo’shiluvchidan 30 ta ortiq .
8) 80-20 = 60 60-10 = 50
90+10 = 100 10+30 = 40
50+30 = 80
100-50 = 50
40+50 = 90
9) 3 ta molxonada 100 ta sigir bor birinchi molxonada 30 ta, ikkinchida 50 ta
sigir bor. Ushbu ifodalarni hisoblab nimani bilish mumkin.
Yechilishi: 3-sida 20 ta sigir bo’lishini bilish mumkin.
10) 3 ta o’quvchi 11 kg makalatura to’pladi. Birinchi o’quvchi 4 kg, ikkinchi
esa 3 kg to’pladi. Uchinchi o’quvchi qancha makalatura to’pladi.
Yechilishi. 1) 3+4 = 7
30

3) 10-7 = 3
Javob 3 kg
11) 11-2+3 = 12 12-9+8 = 11
11-4+5 = 12 12-5+4 = 11
12) o’quvchi ruchka va daftarlardan hammasi bo’lib 12 ta sotib oldi. Daftar 9
ta, ruchkalar daftarlardan necha kam.
Yechish: 12-9 = 3 javob 6 ta kam
9-3=6
13) 20 m chit bor edi. 7 m chitdan ko’ylaklar tikildi va ya’na shuncha chit
yostiq jilti tikish uchun olindi. Necha metr chit qoldi?
7+7 = 14 20-14 = 6 javob 6m
Yechish rejasi
1. Ko’ylaklar tikilgandan keyin necha metr chit qoldi?
2. Yostiq jiltlari tikilganidan keyin necha metr chit qoldi?
Masalani boshqa usul bilan yeching .
1) 7+7=14 2) 20-14=6
Masalalar yechilishini tushuntiring bunda 7m chit ko’ylakka 7m yostiqqa ketdi.
506-masala. To’g’ri to’rtburchak shaklidagi futbol maydonining
tomonlari100m va 60m. Futbol maydonining perimetri necha metrga teng?
Yechish: 100m
P=2(a+b)
P=2(60+100) = 320m 60m

II usul
1)60+100=160 2) 2*160=320
546-masala. Tomonlari 2sm 7mm va 3sm 6mm bo’lgan to’g’ri to’rtburchak
chizing. Uning perimetrini toping?
31

Yechish: 1sm=10mm
2sm 7mm=27mm
27mm 3sm 6mm=36mm
36mm
P=2(a+b) = 2*(27+36) = 126mm
Javob:126mm=12sm 6mm.
588-masala. Bir shahar bilan ikkinchi shahar orasidagi masofa 248 km, 2-
shahar bilan uchinchi shahar orasidagi masofa esa undan 64 km ortiq. Birinchi va
uchinchi shahar orasidagi masofa qancha?
Yechish:
1)248+64=312 km
2)248+312=560 km
Javob:560 km
637-masala. Bozorga 360 kg sholg’om va 245 kg turp keltirildi. Bir kunda 457
kg sholg’om va turp sotildi. Jami necha kg sholg’om va turp qoldi?
Yechish:
1)360+245=605 kg
2)605-457=148 kg
Javob:148 kg
674-masala.1 qop guruch 60 kg ga teng. Birinchi va ikkinchi kuni 5 qopdan
guruch sotildi. Ikki kunda necha kg guruch sotilgan?
Yechish:
1)5+5=10 qop
2)10*60=600 kg
Javob:600 kg
675-masala. Radiusi 2sm 4mm bo’lgan aylana chizildi. Uning radiusi necha
mm ga teng?
Javob:20+4=24 mm
32

678-masala. Do’konda 1 ta qalamning narxi 100 so’m , 1ta ruchkaning narxi
esa 200 so’m.Lobar do’kondan 3 ta qalam va 2 ta ruchka sotib oldi.Lobar jami necha
so’m sarfladi?
Yechish:
1)3*100=300 so’m qalam
2)2*200= 400 so’m ruchka
3)300+400=700 so’m
Javob:700 so’m
685-masala.1 ta daftarning narxi 300 so’m , 1000 so’mga nechta daftar olish
mumkin?Necha so’m ortib qoladi?
Yechish:
1)300*3=900 so’m
2)1000-900=100 so’m
Javob:3 ta,100 ortib qoladi
688-masala. Bahodir va Botir do’kondan daftar sotib olmoqchi bo’lishdi.
Bahodir sotuvchiga 900 so’m berib, 3 ta daftar oldi. Botir 2 ta daftar olishi uchun
sotuvchiga necha so’m berishi kerak?
Yechish:
1)900:3=300 so’m (1 ta daftar)
2)2*300=600 so’m
Javob:600 so’m berishi kerak
692-masala. Neksiya’’ Toshkentdan Samarqandga 4 soatga yetib bordi. Agar
Toshkentdan Samarqandgacha masofa 320 km bo’lsa, Nek siya har bir soatda necha
km yo’l bosgan?
Yechish:
320:4=80 km dan
705-masala. Do’konga 120 kg konfet keltirildi. Ularning hammasi 6 kunda
sotib bo’lindi. Bir kunda necha kilogrammdan konfet sotilgan?
Yechish:
120:5=20 kg dan
33

710-masala. Go’sht do’konida bir kunda 140 kg qo’y go’shti va 180 kg mol
go’shti sotildi. Kuniga shunday miqdorda go’sht sotilsa 3 kunda hammasi bo’lib
qancha go’sht sotiladi?
Yechish:
1)140+180=320 kg
2)320*3= 960 kg
Javob:960 kg
717-masala.8 ta gugurt 800 so’m turadi.500 so’mga nechta gugurt sotib olish
mumkin?
Yechish:
1)800:8=100 so’m (1 ta)
2)500:100=5 ta
724-masala. Do’konga keltirilgan 4 qop un 80 ta xaltachaga solib chiqildi.
Agar har bir qop 60 kg dan bo’lsa, har bir xaltachaga necha kilogrammdan un
solingan?
Yechish:
1)4*60=240 kg
2)240:80=3 kg dan
Javob:3kg dan
755-masala.4 ta qopdagi guruch 40 ta xaltachaga solib chiqildi. Agar har bir
qopdagi guruch 50 kg dan bo’lsa, xaltachalarga necha kilogramdan guruch solingan?
Yechish:
1)4*50=200 kg
2)200:40=5 kg
759-masala. Ikki shahar orasidagi masofa 240 km bo’lib, avtobus 1 soatda 60
km masofani bosib o’tadi. Agar avtobus shu tarzda yursa, manzilga yetib borishi
uchun yana necha soat yo’l yurishi kerak?
Yechish: 240:60=4 soat javob:4 soat yo’l yurishi kerak
34

766-masala. Do’konga 528 kg yog’ keltirildi. Agar har kuni 132 kg dan sotilsa,
3 kunda necha kilogramm yog’ sotiladi? Do’konda yana qancha yog’ qoladi? Qolgan
yog’ yana necha kunda sotiladi?
Yechish:
1)132*3= 396 kg yog’ sotiladi
2)528-396=132 kg yog’ qoladi
3)1 kunda sotiladi.
772-masala. Nargiza bir haftada kitobning 132 sahifasini o’qidi. U shu
maromda o’qisa, 3 haftada kitobning yana necha sahifasini o’qiydi?
Yechish:132*3=396 sahifasini o’qiydi.
776-masala. Kvadrat shaklidagi bog’ devor bilan o’ralgan. Devorning bir
tomoni 121 m ga teng. Bog’ning boshqa bir tomonida kirish uchun darvoza bo’lib
uning eni 4 m ga teng. Bog’ni o’rab turgan devorning jami uzunligi qancha?
Yechish:
S=(a+b) *2
(121+4) *2=250 m
779-masala. Korxonada 1 kunda 312 ta ayiqcha o’yinchog’i tayyorlandi. Har
kuni shunchadan tayyorlansa, 3 kunda tayyorlangan o’yinchoqlar nechta bo’ladi?
Yechish:
312*3=936 ta o’yinchon bo’ladi.
783-masala. Do’konga 400 ta muzqaymoq keltirildi.1-kuni 128 ta, ertasiga
undan 34 ta ortiq muzqaymoq sotildi? Yana qancha muzqaymoq qolgan?
Yechish:
1)128+34=162 ta 2 kunda sotildi
2)400-162=238 ta qoldi.
791-masala. Gulchehrada 1000 so’m pul bor edi. U do’kondan 3 ta o’chirg’ich
va 2 ta chizg’ich sotib oldi. Agar 1 ta o’chirg’ich 100 so’m, 1 ta chizg’ich 300 so’m
tursa Gulchehrada necha so’m qoldi?
Yechish:
1)3*100=300 so’m o’chirgich
35

2)2*300=600 so’m chizg’ich
3)1000-(300+600) =1000-900=100 so’m
Javob:100 so’m qolgan.
702-masala. Bir shahardan ikkinchi shaharga tomon avtomobil (to’xtamasdan
shunday yursa) yo’lga chiqdi. Avtomobil 1 soatda 70 km masofani bosib o’tdi.
Avtomobil to’xtamasdan shunday yursa, yana 2 soatdan keyin bosib o’tgan jami
masofa qancha bo’ladi?
Yechish:
2*70=140 km javob:140 km
1) 5 ta bir xil yashikka 30kg pecheniy joylandi. 54kg pecheyni joylash uchun
shunday yashikdan nechta kerak?
Yechish
30:2=6kg (1ta yashikka)
54:6=9 ta yashik
Javob 9 ta yashik
2)27 kg asalni 9ta shisha bonkaga baravar qilib va 40 kg asalni 8ta bidonga
baravar qilib quyildi. Bidonning sig’imi bonkaning sig’imidan necha kg ortiq
Yechish: 1) 27:9=3 kg 2) 40:8=5kg 3) 5-3=2 kg
Javob: 2 kg
3)Uchburchakning bir tomoni 34sm, ikkinchi tomoni 26sm, uchunchi tomoni
birinchi tomonidan 2 marta qisqa. Uchburchakning premetrini toping.
Yechish: 1) 34:2=17 sm 2) 34+26+17=77 sm Javob: 77 sm
4)Otga bir kunda beriladigan tuz miqdori 32 g, sigirga undan ikki marta ortiq,
qo’yga esa ot va sigirga birgalikda qancha tuz berilishi kerak bo’lsa, shundan 8 marta
kam tuz berish kerak. Qo’yning bir kunlik iste’mol qiladigan tuz miqdorini toping.
Yechish: 1) 32*2=64g 2) (32+64):8=12g
36

Javob:12g

5) Bog’bon 60 kg olxo’ri terdi. U 6 ta yashikni baravar qilib to’ldirganidan
keyin yana 12 kg olxo’ri qoldi. Bog’bon har bir yashikka necha kilogrammdan
olxo’ri solgan?
Yechish: 1)60-12=48 kg 2) 48:6=8 kg
Javob: 8kg
6)Tarvuz ekilib yig’ib olguniga qadar 150 kun o’tadi, qovunga tarvuzga
qaraganda 10 kun kam, kartoshkaga qovunga qaraganda 20 kun kam vaqt ketadi.
Kartoshka ekilib yig’ilib olinguniga qadar necha kun o’tadi?
Yechish:
1)150-10=140 kun
2)140-20=120 kun
Javob:120 kun
7) Buvi 14 kalava tivit ipdan paypoqlar to’qidi. Har juft paypoqqa 2 kalavadan
ip ketdi. U 5 juft paypoqni nevaralariga sovg’a qildi.Buvida necha juft paypoq qoldi?
Yechish: 1) 14:2=7 juft paypoq 2)7-5=2 juft paypoq
8) Birinchi kitob 120 betli, ikkinchi kitob 115 betli, uchunchi kitob 1- va 2-
kitolar necha bet bo’lsa, shundan 100 bet kam. 3-kitob necha betli?
Yechish:
1) 120+115=235 bet
2) 235-100=135 bet
Javob:135 bet
9) Do’konda bir kunda 215 kg un sotildi. Shundan keyin do’konda sotilganiga
qaraganda101 kg ortiq un qoldi. Ertalab do’konda qancha un bo’lgan?
Yechish: 1) 215+101=316 kg 2)215+316=531 kg
Javob: 531 kg un bo’lgan.
37

10) 30 so’mdan 6 ta daftar va 4 ta bir xil rasm daftari sotib olindi. Hammasiga
420 so’m to’landi. Rasm daftarinig narxini toping.
Yechish:
1) 30*6=180 so’m
2) 30*4=120 so’m
Javob: 120 so’m
11) Ikki shaharda bir-biriga qarab ikki poyezd yo’lga chiqdi. Biri
uchrashguncha 279 km, ikkinchisi 3 marta kam yo’l yurdi. Shaharlar orasidagi
masofa qancha?
Yechish:
1) 279:3=91 km
2) 279+91=370 km
Javob: 370 km
207) Sabzi xaltaning og’irligi 2 kg, kartoshka xaltaning masasi 1 kg ortiq
bo’lsa 9 ta kartoshkali xaltaning massasini toping.
Yechish:
(2+1) * 9=3 * 9=27 javob 27 kg
208) To’pda 20 m chit bor edi. 5 m chit ishlatildi. Qolganiga qaraganda necha
metr kam chit ishlatilgan?
Yechish:
20+5=25 15:5=3 javob 3 marta kam
209) Daftar 36 so’m. Chizg’ich undan 4 marta arzon. Daftar necha so’m
qimmat. Yechish:
1)36:4=9 2) 36-9=27 javob 27 so’m qimmat
201) Buvi 1 kalava tilit ipdan paypoqlar to’qidi. Har juft paypoqqa 2 kalavadan
ip ketdi. 5 juft paypoqqa nevaralariga sovg’a qildi. Necha juft paypoq qoldi?
Yechilishi:
38

1) 14:2=7 2) 7-5=2
Javob 2 ta paypoq qoldi.
210) 600-90=510 740-(90+30) =620
370+30=400 360-(480-370) =250
18+16:8=20 ( 93-3 ) :3+7=37
211) Olxo’ri solingan 1 ta yashik 12 kg. Uzum solingan 3 ta yashik 27 kg
keldi. Olxo’ri solingan 1 ta yashik, uzum solingan bitta yashikdan necha kg og’ir?
1) 27:3=9 2) 12-9=3 javob 3 kg og’ir
212) Ayirmaning ixtiyoriy usul bilan hisoblash usulini toping?
730-90=640 610-70=540 810-30=780
213) Odam yurganda bir minutda 9 l yugurganda 5 marta ortiq havo yutadi
odam 2 minutda necha l havo yutadi?
Yechish:
1) 9.5=45 2) 45.2=90 javob 90 l
214) Duradgor 7 soatda 63 ta bir xil yog’och qoshiq yasadi. Shunday mehnat
unumdorligida 54 ta qoshiq yasash uchun necha soat kerak?
1) 63:7=9 2) 54:9=6 javob 6 soat kerak.
215) 780-(530-60) =310 (330-280)-440=170
910-(840-730) =800 (450+70)-360=160
216) Polizda uch jo’yakda baravarida 24 tup bodring va 4 ta bir xil jo’yakda 24
tup pomidor bor. Har bir jo’yakda bodringga qaraganda nechta kam pomidor bor?
Yechish:
1) 24:3=8 2) 24:4=6 3) 8-6=2 javob 2 ta
217) 18 l itr o’rik sharbati 2 litrda shisha bankalarda, shuncha shaftoli sharbati
esa 3 litrli shisha bankalarda quyildi. Hammasi bo’lib necha bankada qo’yilgan?
Yechish:
1) 18:2=9 2) 18:3=6 3) 9+6=15 javob 15 ta
39

218) Chelakda 10 litr suv bor. Bankaga chelakdagi suvning beshdan bir qismi
ketadi. Bankaga necha l itr suv ketadi?
Yechish:
10:5=2 javob 2 litr
219) X onada har birida 6 kgdan 3 chelak va har birida 9 kgdan 2 savat pomidor
terib olindi. Necha kg pomidor terib olingan?
1) 6*3=18 2) 9*2=18 3) 18+18=36 javob 36 kg
220) Uzunlik 19 m bo’lgan bir bo’lak simdan 7m qirqib olindi. Qolgan sim 4 ta
teng bo’lakka bo’lindi. Har bir bo’lak necha metrga teng?
Yechish:
19-7=12 12:4=3 javob 3m.
133) Traktor 6 soatda 42 l yonilg’i sarflaydi. 56 l yonilg’i necha soatda yetadi?
Yechish:
1)42:6=7 2) 56:7=8 javob 8 soatga yetadi.
134) Bolalar bog’chasiga nok olib kelindi. 5 kun mobaynida har kuni bolalarga
9 kg dan nok berildi. 29 kg nok qoldi. Necha kg nok olib kelingan?
Yechish:
1) 5*9=45 2) 45+29=74 javob 74 kg
135) Har qaysi ustidagi sonlarni o’qing bu sonlardan har birining yozuvda
uchraydigan raqamlarini ayting bu raqamlar nimani bildiradi.

126 47 895 451
904 500 37 700
378 703 109 514
40

136) Shunday sonlarni yozingki ularga 4 ta yuzlik 2 ta o’nlik, 7 ta birlik; 9 ta
o’nlik, 3 ta birlik, 5 ta yuzlik; 8 ta yuzlik 1 ta birlik bo’lsin. 427, 593, 801.

137) 3*8+76=100 3*4+2 * 9=30
7 * 7+51=100 18:6+24:3=11
138) Valining 98 so’m puli bor edi. U har biri 9 so’mdan 2 ta qalam va qolgan
puliga 8 ta bir xil daftar oldi. Har bir daftarga necha so’m to’ladi.
Yechish:
1)9*2=18 2) 98-18=80 3)80:8=10 javob 10 so’m
223) 631 litr pomidor sharbati shisha bankalarning har biriga 9 l dan
qo’yildi.15 l sharbat har bir shisha bankada 3,5 l dan quyildi Necha shisha bankadan
sharbat quyilgan?
1) 631:9=70 (1 q) 2) 15:3,5=4 (1 q)
224) 650-310=340 780+120=900 300-170=130
230-180=50 700-200=500 250+750=1000
225) Uchburchakning bir tomonining uzunligi 18sm, 2 chi tomonining uzunligi
undan 3 marta qisqa. 3 chi tomonining uzunligi esa 14 sm. Uchburchak tomonining
uzunliklarining yig’indisi toping?
Yechish:
1) 18:3=6 2) 18+6+14=38 javob 38 sm.
226) 650-310=230
230-180=50
227) Bitta qopda 50 kg guruch sig’adi. 100 kg guruch solish uchun nechta qop
kerak? 100:50=2 javob 2 ta.
41

228) Uchburchakning perimetri 37 sm. Uning bir tomoni 11 sm bo’lsa,
ikkinchi tomoni 10 sm. Uchinchi tomonini toping?
Yechish:
1) 10+11=21 2)37-21=16 javob 16 sm

Agar hozir tungi soat bo’lsa, sutka boshidan boshlab qancha vaqt o’tgan erta
soat sakkiz; kunduzi soat 3; kechqurin soat 7 bo’lsachi?
3da 3 soat, erta 8 da 8soat, kunduzi 3 da 15 soat , kech yettida 19 soat vaqt
o’tgan.
Do’konda 6 kgli yashshiklarda 48 kg olxo’ri va 5 kg li yashiklarda shuncha
yashik nok olib kelindi. Do’konga qancha yashik nok keltirilgan?
48:6=8 8.5=40 javob 40 kg
Po’latda har birida 5 tadan 7 paket marka bor edi. U 4 ta markani do’stida
sovg’a qildi. Po’latda necha marka qoldi?
5 *7 =35 35-4=31 javob
Ko’chada har bir qatorda 19 tadan 20 qator uy bor edi. Yana 18 ta uy qilindi.
Bu ko’chadagi uylar nechta bo’ldi.
(19*2)+18=38+18=56 javob 56 ta uy
340+20=360 560+300=860 720-60=660
680+40=720 520+30=550 780-80=700
2 ta matorli qayiq bir manzildan qarama-qarshi tomonga qarab jo’nashdi.
Shulardan biri 38 kg 2 chisi undan 5 km ortiq yo’l bosdi. Shu vaqtda qayiqlar bir-
biridan qancha masofada bo’lgan.
38+5=43 43+38=81 javob 81 km.
Sinfda 4 ta guruh bor edi. Har qaysi guruhda 5 tadan o’g’il bola va 3 tadan qiz
bola bor. Sinfda kim ko’p qizlarmi o’g’il bolalarmi?
42

5*4=20 3*4= 12 20-12=8
Javob: o’g’il bolalar 8 ta ko’p
Uch g’ildirakli vilosepedlarni yig’ishda usta 27 ta g’ildirakdan, shogirt esa 18
ta g’ildirakdan foydalandi. Usta shogirtidan nechta ortiq vilosiped yig’gan?
27:3=9 18:3=6 9-6=3 javob 3 ta ko’p
To’g’ri to’rtburchakning bo’yi 8 sm eni va bo’yining 1/4 qismini tashkil qiladi.
To’g’ri to’rtburchakning enini aniqlang. Tomonlari uzunliklari yig’indisini toping?
eni r=2+2+8+8=20 jami 20 sm.
Hisoblashlarni tugating.
70:5=(50+20):5=50:5+20:5=10+4=14
90:6=(60+30):6=60:6+30:6=10+5=15
56:4=(40+16):4=40:4+16:4=10+4=14
84:7=(78+14):7=70:7+14:7=10+2=12

43

Xulosalar .
O’zbekiston Respublikasining istiqboli xalq xo’jaligining hamma tarmoqlarida
bo’lganidek, xalq ta’limi oldida ham muhim vazifalarni qo’ymoqda. Zero yosh avlod
tarbiyasi O’zbekiston istiqbolini mustahkamlashning muhim zamini deb hisoblanadi.
“Yoshlari bilimdon, yurtning kelajagi buyukdir”.(I.A.Karimov “Barkamol
avlod orzusi”).
Biz shunday farzandlarimizni tarbiyalashimizda boshlang’ich sinflarda
matematika fanini ahamiyati juda katta ekanligini aytib o’tishimiz lozim hisoblanadi.
Bugungi kunda har bir kishi ishbilarmonlikni, iqtisodiy hisob-kitobni bilishi
zarur.
Matematika kerak
Har bir o’g’il qizga
Aqlini va fikrini
Soladi yaxshi izga
Shuning uchun boshlang’ich sinflarda ta’lim jarayonini tubdan yaxshilash davr
talabi hisoblanadi. Bu esa har bir o’qituvchidan yuksak tajribani puxta bilimni,
malakani talab qiladi.
Boshlang’ich sinflarda miqdor va birliklarni juda keng o’rganilmoqda.
Boshlang’ich sinf matematikasida uzunlik o’lchovi, vaqt o’lchovi, yuzani o’lchash va
topishga doir misol va masalalar berilgan.
Bu sinflarda miqdor o’lchovlari o’zgarmas birligidan foydalanib bilib boriladi.
Masalan: uzunlik o’lchovi, millimetr, santimetr, detsimetr, metr, kilometr.
Og’irlik o’lchovi: gramm, kilogramm, sentiner, tonna.
Vaqt o’lchovi: sekund, minut, soat, yil, asr, oy, kun sutka, hafta.
O’lchov birliklarini tarkib toptirishda qadimgi nomlardan ham foydalanilgan.
Masalan: qarich, quloch, gaz, qadam, chaqirim, tosh, pud, misqol, chorak, daqiqa,
tanob, asr, qadam, olchin, ongli, manzil, yog’och, farzand va shular kabilar.
Bundan tashqari miqdorlar tushunchasi figuralarning yuzini o’lchashda ham
ma’lum birliklardan foydalaniladi.
44

Kvadrat sant i metr (kv sm) kvadrat detsimetr (kv dm) kvadrat metr (kv m)
lardir.
Hozirgi vaqtda minutni daqiqa, sekuntni soniya deb atash odat tusiga kirib
qolgan.
Maktab matematika darsligida o’qituvchi uchun shunchaki ko’rsatma berilgan.
Darsni qiziqarli va mazmunli o’tish uchun esa o’qituvchining mahoratiga bog’liq.
Shuning uchun ham men malakaviy bitiruv ishimda qiziqarli savollar, miqdor
birliklarini kelib chiqish tarixi, eskicha nomlanishini ham keltirib o’tdim.
Shu bilan birga dars jarayonini o’yin va qiziqarli didaktik tarzda olib borish
maqsadga muvofiqdir.
Darsni she’riy usulda olib borish ham darsni qiziqarli o’tib mavzuni yaxshi
tushunib olishga yordam beradi.
Har bir masalalarni yechayotganda 4 ta masala berishni eslatib o’tiladi.
“Ta ortiq”-bu qo’shish
“Ta kam”-esa ayirish
“Marta ko’p”-ko’paytirish
“Marta kam”-esa bo’lish
Buni derla:
Matematik hisob
Masala yechilar
Aytilar javob
Matematikada didaktik she’rlar o’quvchini fikrlashga, izlanishga
dunyoqarashini kengaytirishga olib keladi. Har bir dars ko’rgazmali va ko’rsatmali
bo’lmog’i lozim. Chunki:“Sinfga surat olib kirsang soqov ham tilga kiradi” deb
bejizga aytilmagan. Dars mobaynida o’quvchilar bilan qiziqarli suhbatlar o’tkazish,
ular bilan birga sahna, badiiy ko’rinish va savol-javoblar o’tkazish har bir miqdor
birliklariga doir test kartochkalaridan foydalanish ham ko’zda tutilgan. Biz tajriba-
sinov ishimizni Qarshi shahridagi 10-umumiy o’rta ta’lim maktabida olib bordik.
Tajriba sinov-ishlarini o’tkazish natijalariga ko’ra quyidagi xulosalarga keldik.
45

1. 3-sinf o’quvchilari miqdorlarni o’rganish natijasida hayotiy hisob–
kitoblarni bajarishga qulaylik yaratadi.
2. 3- sinf o’quvchilariga miqdorlarni hayotiy masala va misollar
orqali o’rgatish maqsadga muvofiq bo’ladi.
3. 3-sinf o’quvchilariga miqdorlarni o’rgatishda interfaol
metodlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
4. 3- sinf o’quvchilari interfaol metodlar asosida o’rganish natijasida
miqdorlarga doir bilimlari oshadi va iqtisodiy bilim, ko’nikmalari shakllanadi
hamda 4-5-6 sinflarda miqdorlarni yechishga zamin yaratiladi.
46

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. “Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” Toshkent Sharq
nashriyoti matbaa konserni.
2. M.Axmedov, B.Ibragimov, M.Jumaev, “Matematika o’qituvchisi kitobi”. Toshkent.
O’zinkomsentr. 2003y.
3. N.U.Bikboeva, R.M. Sedelnikova. T.A.Adanbekova “Boshlang’ich sinflarda
matematika o’qitish metodikasi” Toshkent O’qituvchi 1996y
4. N.U.Bikboeva, E.Yangiboeva “Matematika 3-sinflar uchun darslik” Toshkent
O’qituvchi 2008yil.
5. “Boshlang’ich ta’lim” jurnali 2007yil 3-son (28-29 betlar) Toshkent .
6. M.Jumaev va boshqalar “1-sinf uchun matematika daftari” Toshkent O’qituvchi
nashriyoti.
7. N.U.Bekboeva va boshqalar “Matematika 2-sinflar uchun darslik” Toshkent
O’qituvchi 2003 yil
8. B.Omonov “Yuz bilan yuzma-yuz” Toshkent O’qituvchi 1995 yil
9. “Ta’lim taraqiyoti O’zbekiston Respublikasi halq ta’limi vazirligining
axborotnomasi” 7 maxsus soni. Toshkent Sharq nashriyoti 1999 yil.
10. M.Jumaev “Matematika o’qitish metodikasidan praktikum” Toshkent O’qituvchi
2004 yil.
47

Boshlang’ich sinflarda asosiy miqdorlar

Sotib olish