Boshlangʻich sinflarda "Sifat"soʻz turkumi ustida ishlashning mazmuni - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	48.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Surayyo Qurbondurdiyeva

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

0 Sotish

Boshlangʻich sinflarda "Sifat"soʻz turkumi ustida ishlashning mazmuni

Sotib olish

2 Mundarija
Kirish……………………………………………………..3
I. Bob. Boshlang’ich sinflarda “Sifat” so’z turkumi ustida
ishlashning mazmuni
1.1 Sifat so’z turkumi va uning tavsifi…………………….5
1.2 Sifatni o’rgatish metodikasi…………………………..10
II. Bob. Boshlang’ich sinflarda “Sifat” so’z turkumini
o’rgatishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish
2.1 Sifat so’z turkumini o’rgatishda innovatsion texnologiyalardan
foydalanish……………………………………………………16
2.2 Sifat mavzusini o’rgatishning ahamiyati……………………20
Xulosa…………………………………………………………24
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………..25

3 Kirish
Sifat (tilshunoslikda) — predmet belgisini bildiruvchi so zlar turkumi. Grammatikadaʻ
belgi so zi keng tushunchali bo lib, u belgini rang-tus, hajm, shaklko rinish,
ʻ ʻ ʻ
xususiyat va shu kabilarga ko ra bildiradi: qizil, keng, yoqimli va boshqa Shu
ʻ
xususiyatlariga ko ra, sifatlar ma nosiga qarab bir necha turga bo linadi: rang-tus
ʻ ʼ ʻ
bildiruvchi sifatlar — oq, sariq, qizil, nimrang kabi; mazata m bildiruvchi sifatlar —
ʼ
shirin, nordon, achchiq, bemaza kabi; xususiyat bildiruvchi sifatlar — mehribon,
sodda, mug ombir, yuvosh kabi; shaklko rinish bildiruvchi sifatlar — baland,
ʻ ʻ
gavdali, novcha, uzunchoq, yassi kabi; hajmo lchov bildiruvchi sifatlar — keng, tor,
ʻ
katta, og ir, yengil kabi va boshqa
ʻ
Sifat turkumi o ziga xos so z yasalishi va morfologik tizimiga ega. O zbek tilida
ʻ ʻ ʻ
yasama sifatlar, asosan, sifat yasovchi affikslar yordamida xreil qilinadi: aqlli
(aql+li), hosildor (hosil+dor), serqirra (serqirra) va shu kabilar Sifatning morfologik
belgisi — daraja kategoriyasiga egaligidir. Sifat bildiradigan belgi daraja nuqta
nazaridan 3 xil bo lishi mumkin: me yoriy, me yordan ortiq (yuqori) va me yordan
ʻ ʼ ʼ ʼ
oz (kuchsiz, past). Shunga ko ra, sifatning 3 xil daraja kategoriyasi farqlanadi: oddiy
ʻ
daraja —maxsus ko rsatkichi yo q va u belgining me yoriy (ortiq — kamlik, kuchli
ʻ ʻ ʼ
— kuchsiz va shu kabilarga befarq) holatini bildiradi: yaxshi, katta, shirin, xunuk
kabi; orttirma daraja — bu darajaning ham maxsus morfologik ko rsatkichi yo q.
ʻ ʻ
Belgining ortikligi ma nosi o zbek tilida bir necha usul bilan ifodalanadi. Mas,
ʼ ʻ
fonetik usul: sapsariq, ko mko k, baland (unlini cho ziq talaffuz etish); leksik usul
ʻ ʻ ʻ
(maxsus so zlar yordamida): juda kuchli, nihoyatda go zal kabi; analitik usul:
ʻ ʻ
shirindan shirin, qo poldan qo pol kabi; ozaytirma daraja shakli roq affiksi yordamida
ʻ ʻ
yasaladi: yaxshiroq, balandroq, sho rroq kabi. Sifatlar otlashuvi mumkin (qarang
ʻ
Otlashuv): Yaxshi topib gapirar, yomon topib gapirar. Qozonga yaqin yursang, qorasi
yuqar; yomonga yaqin yursang, balosi yuqar.
Yangi pedagogik bilimlar ko'lami Ta'lim to'g'risida"gi Qonun talablari asosida
kengayib bormoqda, tadqiqot yo'nalishlari erkin shaxsni shakllantirish muammolariga

4qaratilyapti. Bugungi kunda ta'lim-tarbiya jarayonida ta'limning turli o'qitish
metodlaridan unumli foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Ona tili darslari innovatsion texnologiya asosida tashkil qilinganda, asosan,
o'quvchilarda hamkorlikda ishlash ko'nikmasi shakllanadi, umumiy vazifalar
yechimini topishda bir-birlariga ko'mak beradilar, o'quvchilarda ijodiy va mustaqil
fikrlash malakalari tarkib topadi, o'quvchilar o'z ishlari natijasiga, o'qishga, ta'lim
olishga shaxsan mas'ullikni his qiladilar.
Ayni paytda har qanday o'quv maskanlarida muammoli o'qitish texnologiyasi
samarador hisoblanadi. Uning vazifasi faol bilish jarayoniga undash va tafakkurda
ilmiy-tadqiqot uslubini shakllantirish bo'lib u ijodiy, faol shaxs tarbiyasi
maqsadlariga mos keladi.
Muammoli o'qitishning mohiyatini o'qituvchi tomonidan o'quvchilarning o'quv
ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va o'quv vazifalarini, muammolarini
hamda savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o'zlashtirish bo'yicha ularning
bilish faoliyatini boshqarish tashkil etadi.

5I.Bob. Boshlang’ich sinflarda “Sifat”so’z turkumi ustida
ishlashning mazmuni
1.1 Sifat so’z turkumi va uning tavsifi.
Muammoli vaziyatning belgilari quyidagilar:
- o'quvchida notanish faktning mavjud bo'lishi;
- vazifalarni bajarish uchun o'quvchiga beriladigan ko'rsatmalar, yuzaga kelgan bilish
mashaqqatini hal qilishda ularning shaxsiy manfaatdorligi.
Muammoli vaziyatdan chiqa olish hamma vaqt muammoni, ya'ni — nima noma'lum
ekanligini, uning nutqiy ifodasi va yechimini anglash bilan bog'langan.
Muammoli vaziyatni fikriy tahlil qiladigan bo'lsak, u, avvalombor, o'quvchilarning
mustaqil aqliy faoliyatidir. U o'quvchini intellektual mashaqqat keltirib chiqargan
sabablarni tushunishga, unga kirish, muammoni so'z bilan ifodalash, ya'ni — faol fikr
yuritishni belgilashga olib keladi. Bu o'rinda izchillik yorqin ko'rinadi: avvalo,
muammoli vaziyat yuzaga keladi, so'ng o'quv muammosi shakllanadi. O'qitish
jarayonida o'quv muammosining muhim belgilari ham mavjud.
O'quv muammosining muhim belgilari quyidagilar:
- yangi bilimlarni shakllantirishga olib keladigan noma'lumning qo'shilishi;
- o'quvchilarda noma'lumni topish yo'lida izlanishni amalga oshirish uchun zarur
bo'lgan muayyan bilim zahirasining bo'lishi.
O'quv muammosini yechish jarayonida o'quvchilar aqliy faoliyatining muhim
bosqichi uning yechilish usulini o'ylab topishga oid farazlar, g'oyalar qo'yish hamda
uni asoslashdir.
O'quv muammosi muammoli savollar bilan izchil rivojlantirib boriladi va bunda har
bir savol uning hal qilinishida bir bosqich bo'lib xizmat qiladi.
Muammoli o'qitishda o'qituvchi o'quvchilaming bilish faoliyatini tashkil etadi,
shundagina o'quvchilar fanlarni tahlil qilish asosida mustaqil ravishda intellektual
mashaqqatlarni hal qilish, xulosa chiqarish va umumlashtirish, qonuniyatlarni
shakllantirish, qo'lga kiritilgan bilimlarni yangi vaziyatga tatbiq etishga intiladi.

6Muammoli o'qitish natijasida o'quvchilarda bilimlarga mustaqil erishish qobiliyati
shakllanadi hamda mavzu bo'yicha turli g'oyalar topish, uni isbotlash orqali yangi
aqliy harakat usullarini topish va bilimlarni bir muammodan boshqasiga ko'chirish
ko'nikmasi hosil bo'ladi.
O'quvchilarda diqqat va tasavvurlari rivojlanadi, o'quv materiallarini idrok qilish
orqali ularning bilish faolligi oshadi.
Boshlang'ich sinflarda sifat turkumini o'rganish tizimi o'quv materialini leksik va
grammatik tomondan izchillik bilan boyitib, murakkablashtirib borishni ko'zda tutadi.
O'quvchilar savod o'rgatish davridan boshlab, to 4- sinfga qadar belgi bildiruvchi
so'zlarning — sifatning leksik va grammatik ma'nolarini boshlang'ich sinf ona tili
dasturi hajmida o'rganadilar. Savod o'rgatish davrida belgi bildirgan so'zlarning
ma'nolarini o'qituvchining "Mazasi qanday olma? Rangi qanday olma? Hajmi qanday
olma?" kabi savollari asosida kuzatish orqali amaliy bilib boradilar.
1-sinfda va 2-sinfda "Shaxs va narsaning belgisini bildirgan so'zlar" mavzusi
o'rgatilayotganda o'quvchilar belgi bildirgan so'zlarni ma'nolariga ko'ra guruhlash
ishlarini bajaradilar, ya'ni - ularni so'roqlar yordamida gap va matnda shaxs, narsa,
harakat, miqdor bildirgan so'zlardan farqlash ko'nikmasini egallaydilar. Bunda
o'qituvchi oldida turgan muhim vazifa o'quvchilarning narsa va shaxsning belgilar i
xilma-xil bo'lishini, ya'ni narsa rangi, mazasi, shakli, hidi, hajmi, xususiyatlariga ko'ra
farqlanishini, bular narsa va shaxsning belgilari ekanini anglashlariga erishish, nutqda
ulardan samarali foydalanish orqali o'quvchilar nutqini belgi bildirgan so'zlar bilan
boyitish va nutqini o'stirishdir. Ayniqsa, o'quvchilarga narsa va shaxslarni belgilariga
ko'ra tavsiflashga doir mashqlarga va bunga oid o'quv topshiriqlariga katta ahamiyat
berish lozim.
3-4-sinflarda esa sifat atamasi bilan tanishtirilgach, mazkur atama bilan elementar
nazariy ma'lumotlarga ega bo'ladilar.
3-4-sinfda o'quvchilarning sifatlarning o'ziga xos leksik-grammatik xususiyatlari
haqidagi bilimlari va ko'nikmalariga asoslanib, og'zaki va yozma ijodiy ishlar —

7maktab bog'i yoki istirohat bog'iga sayohat uyushtirib, u yerda kuzatilgan daraxt,
qushlar, hayvonlarni tasvirlab, kichik hikoya tuzish kabilarga alohida o'rin beriladi.
Buni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ona tili va o'qish darslarida ma'nodosh va
zid ma'noli sifatlar, sifatning o'z va ko'chma ma'nolarda ishlatilishini kuzatishga, sifat
yasashga doir leksik-semantik va grammatik mashqlarni tashkil etish maqsadga
muvofiqdir. Ona tili va o'qish darslarida o'quvchilar nutqi yangi-yangi sifatlar bilan
boyitiladi, ularga oldindan ma'lum bo'lgan sifatlarning ma'nosiga aniqlik kiritiladi.
Sifatlar bolalar nutqini va tasavvurini boyitishga xizmat qiladi. Sifatlar narsa va
hodisalarni aniq tasvirlash, ifodalash imkonini beradi. Bu imkoniyatdan foydalanib,
ijodiy matn tuzishga o'rgatish o'quvchilarning fikrini aniqlashtiradi, nutqining
ta'sirchanligini oshiradi.
Sifatni o'rgatishda yana rangli rasmlardan foydalanish juda katta samara beradi. Rasm
bolalar sezgisiga ta'sir etib, uning hayot tajribasida hali uchramagan tomonlarini
ochadi, ularga tanish bo'lgan hodisalarni chuqur anglashga ham yordam beradi.
Masalan, tabiat tasvirlangan rangli rasm o'quvchilar diqqatiga havola etilib, quyidagi:
l.Rasmda rassom qaysi ranglardan foydalangan? Daftaringizga ranglar deb ikki nuqta
qo'ying va ranglarni ifodalovchi so'zlarni yozing
2.Osmon qanday tasvirlangan? Uni tasvirlovchi so'zlarni "osmon" so'zi bilan birga
qo'llab yozing.
3.Tog' qanday tasvirlangan? Uni tasvirlovchi so'zlarni "tog'" so'zi bilan birga qo'llab
yozing.
4.Rasmda qaysi hayvonni ko'ryapsiz? Hayvonning sifatlarini uning nomi bilan birga
yozing.

85.Daraxtlarni kuzating. Unda nimani sezyapsiz? Shamolning xususiyatiarini qaysi
so'zlar bilan ifodalash mumkin?
kabi topshiriqlar berilsa, bolalar ko'rsatilgan rasmlar asosida sifatlar to'plamini
yaratadi.
Masalan:
1-topshiriq asosida o'quvchilar quyidagi sifatlar to'plamini yaratishi mumkin.
Ranglar: oppoq, ko'k, ko'm-ko'k, jigar rang, sariq, sap-sariq, qizg'ish, qora, yashil.
2- topshiriq asosida esa: tiniq osmon, bulutli osmon, ko'm-kok osmon, musaffo
osmon, qora bulutli osmon, oq bulutli osmon, tinch osmon.
3- topshiriq: baland tog', qorli tog', archali tog', qoyali tog', qorsiz tog', cho'qqili tog'.
4- topshiriq: yirtqich ayiq, qo'ng'ir ayiq, beso'naqay ayiq, oq ayiq, beozor ayiq,
masxaraboz ayiq va nihoyat,
5- topshiriq asosida: yoqimli shamol, sovuq shamol, qattiq shamol, mayin shamol,
iliq shamol, tonggi shamol, kechki shamol, tog' shamoli.
Bir so'z asosida bir necha sifatli birikmalar tuzdirish o'quvchilar so'z boyligining qay
darajada ekanligini ko'rsatib beradi.
Ular tuzgan birikmalar asosida "Sifat - so'z turkumi" tushuntiriladi:
- Rasm asosida to'plagan rang bildiruvchi so'zlarni qanday so'zlar degan edik?
- Osmon, tog', shamol, ayiq so'zlari qaysi turkumga kiradi?
- Shu so'zlar orqali oldingi so'zlarga so'roq bering. Ular 1-2- sinflarda qanday so'zlar
deb o'rganilgan?
- Belgi bildirgan so'zlarni bir so'z bilan nima deb nomlash mumkin?
Bu savollar o'quvchilarni muammoli vaziyatga soladi va ularda muammoni hal
qilishga qiziqish uyg'otadi va intilishni yuzaga keltiradi.
Asosiysi, o'quvchilar mustaqil va amaliy izlanadilar. Til birliklarini o'zlari qidiradilar,
topadilar va o'zlashtiradilar.

9Natijada, "Sifatlar nimaning belgisini bildiradi? Ular qaysi so'zlar bilan bog'lanib
keladi?" kabi savollarga bemalol javob beradilar.
Ular tushunchalarini yanada aniqiash maqsadida ta'limiy o'yinlar tashkil qilinadi
O'quvchilar matn yaratishga bosqichma-bosqich: so'z ustida ishlash, gap va uning
mantiqiy bog'lanishi ustida ishlash, og'zaki hikoya tuzish va uni yozma shakllantirish
tarzida maxsus tayyorlab boriladi.
Shunday qilib, muammoli o'qitishning vazifasi o'quvchilar tomonidan bilimlarni
puxta o'zlashtirish va aqliy hamda amaliy, mustaqil faoliyatlarini samarali bo'lishiga
hamkorlik qilish, ularda yangi vaziyatda olingan bilimlarni ijodiy qo'llash malakasini
shakllantirishdan iborat.

101.2 Sifatni o’rgatish metodikasi.
Boshlang‘ich sinflarda so‘z turkumlarini o‘rgatish metodikasi
DTSga muvofiq, boshlang‘ich sinflarda morfologiyadan: ot, sifat, son, fe’l, kishilik
olmoshi sintaksisdan: gap, ega, kesim, ikkinchi darajali bo‘lak, uyushiq bo‘lak,
undalma kabi tushunchalarni, so‘z yasalishidan: o‘zak, qo‘shimcha, o‘zakdosh so‘zlar
kabi tushunchalarni shakllantirish ustida ish olib boriladi. Grammatik tushunchalar
so‘z, so‘z birikmasi, gap, morfema, leksika, fonema va boshqalarning o‘ziga xos
muhim belgilarini aniqlash va umumlashtirish natijasi hisoblanadi. O‘qituvchi bu
tushunchalarni shakllantirish jarayonini boshqarishi, o‘quvchilar aqliy faoliyatini
to‘g‘ri tashkil etish uchun tushuncha nimaligini bilib olishi, bu jarayonning
xususiyatlarini, tushunchani qanday sharoitda o‘zlashtirilishi samaraliroq bo‘lishini
ko‘z oldiga keltira olishi kerak..
Boshlang‘ich sinflarda grammatik tushunchani o‘zlashtirish uzoq davom etadigan va
kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun ancha murakkab jarayondir. Shunga ko‘ra,
o‘qituvchi boshlang‘ich sinflarda tushunchani o‘zlashtirishga oid ishlarni tashkil
etishda o‘rganiladigan tushunchaning lingvistik mohiyatini, bilimlarni o‘zlashtirish
jarayoning psixologik-didaktik xususiyatlarini, o‘quvchilarning nutqiy va aqliy
faoliyatini rivojlanish darajasini aniq bilib olishi zarur.
Grammatik tushunchalardan so‘z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh, fe’l) boshlang‘ich
sinflarda soddadan murakkabga qarab, izchillik tizimida o‘rgatiladi. So‘z turkumlari
ustida ishlash jarayonida o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqiy malakalari,
kishilarning aloqa vositasi bo‘lmish tilning hususiyatlari, to‘g‘ri nutqning ahamiyati
haqidagi bilimlari takomillashib boradi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son, fe`lning quyidagi xususiyatlarini bilib
oladilar va shu o‘rgangan belgilari asosida so‘z turkumlarini taqqoslaydilar:

11Shaxs, narsa, belgi, miqdor va tartib, harakat yoki holatni bildiradigan so‘zlar;
Bu so‘zlarning qanday so‘roqlarga javob bo‘lishi;
So‘zlarni o‘zgarish-o‘zgarmasligi va doimiyligi;
Gapda qanday bo‘lak vazifasida kelishi.
O‘quvchilarni o‘rganganlariga qarab, har bir so‘z turkumining grammatik belgilari
haqidagi bilimlari kengaya boradi. Boshlang‘ich sinf ona tili dasturiga ko‘ra,
o‘quvchilarda so‘zlarni dastlab, javob bo‘ladigan so‘roqlariga qarab guruhlab,
o‘rgatiladi. 3-sinfda ”So‘z turkumi” tushunchasi shakllantiriladi. Bunda o‘quvchilar
har bir so‘z turkumiga xos ayrim belgilar: so‘z turkumining umumlashtirilgan leksik
ma’nolari, otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi, bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar, ot,
sifat, son va fe`lning gapdagi vazifasi bilan tanishtiriladi. 4-sinfda so‘z
turkumlarining morfologik-sintaktik xususiyatlari haqidagi bilim chuqurlashtiriladi:
o‘quvchilar otlarning egalik va kelishiklar bilan o‘zgarishini, sifat va sonning gapdagi
vazifasini, shaxs-son va zamonni o‘rganadilar.
Berilgan quyidagi jadvalda boshlang‘ich 1-4-sinflarda o‘quvchilarining so‘z
turkumlari yuzasidan egallashlari lozim bo‘lgan bilimlar hajmi ko‘rsatilgan:
So‘z tur-
kumlari
So‘z turkumlari bo‘yicha beriladigan bilimlar
1 2 3 4 5 6 7
Ot Shaxs, narsa va joy nomini bildiradi. Kim?, nima?, qayer? So‘roqlariga javob
beradi. Birlik va ko‘plikda qo‘llaniladi. Egalik qo‘shimchalari bilan

12o‘zgaradi Kelishik qo‘shimchalari bilan turlanadi Gapda ega yoki ikkinchi
darajali bo‘lak vazifasida keladi. Otlar yasaladi.
Sifat Shaxs va narsaning belgisini bildiradi. Qanday? Yoki qanaqa? so‘rog‘iga
javob bo‘ladi. Birlik va ko‘plikda o‘zgarmaydi Gapda ikkinchi darajali
bo‘lak vazifasida keladi. Sifatlar yasaladi.
Son Shaxs, narsaning sanog‘i va tartibini bildiradi. Necha? Yoki nechanchi?
so‘rog‘iga javob bo‘ladi. Birlik va ko‘plikda o‘zgarmaydi Gapda ikkinchi
darajali bo‘lak vazifasida keladi. Sonlar yasalmaydi
Olmosh Kishilik olmoshlari shaxsni bildiradi va ot o‘rnida qo‘llanadi. Kishilik
olmoshlari kim? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. Ular birlik va ko‘plikda bo‘ladi.
Kishilik olmoshlari kelishik qo‘shimchalari bilan qo‘llaniladi. Ular gapda bosh
va ikkinchi darajali bo‘laklar vazifasida keladi. Olmoshlar yasalmay-di.
Fe’l Shaxs, narsaning harakatini bildiradi. Nima qildi?, nima qiladi?, nima qilyapti?,
nima qilmoqchi? Kabi so‘roqlarga javob bo‘ladi. Bo‘lishli va bo‘lishsiz shaklda
qo‘llanadi. Shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanadi.

Uch zamonni bildiradi. Gapda kesim vazifasida keladi. Fe`llar yasaladi.
Boshlang‘ich sinflarda so‘z turkumlarini o‘rganishdagi asosiy vazifa o‘quvchilarning
og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, lug‘atini yangi ot, sifat, son, fe’llar bilan boyitish,
o‘quvchilarning shu vaqtgacha foydalanib kelgan so‘zlarining ma’nosini aniq
tushunishiga erishish, bog‘lanishli nutqda so‘zlardan to‘g‘ri foydalanish malakasini
o‘stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun so‘z turkumlarini
o‘rganish jarayonida ma’nodosh, turli ma’noni bildirgan so‘zlar ustida muntazam
ishlab boriladi. O‘quvchilar ko‘p ma’noli so‘zlar, ularning o‘z va ko‘chma ma’noda
ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta’limni o‘quvchilarning shaxsiy tajribalari,
bevosita ko‘rganlari, eshitganlari, kitobdan o‘qiganlari bilan bog‘lash muhim
ahamiyatga ega. Kichik yoshdagi bolalarda kuzatish, muhim narsalarni sezish
ko‘nikmalarini shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir
qatorda, ularning nutqini o‘stirish vazifasi ham amalga oshiriladi .

13Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanida o‘quvchilarni og‘zaki va yozma nutqini har
jihatdan shakllantirish ta`lim sohasidagi barcha pedagogik fanlar bilan bog‘langan
holda amalga oshiriladi va ana shu fanlarni to‘liq o‘rganishga tayyorlaydi. Bu
jarayonda o‘quvchilarga ta`lim-tarbiya berish bilan birga barkamol shaxsni
shakllantirishga zamin hozirlanadi. Barkamol shaxsni shakllantirishda albatta,
o‘quvchilarni tanqidiy fikrlashga o‘rgatish katta samara beradi.
Ona tili darslarida so‘z turkumlarini o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarda tanqidiy
fikrlashni shakllantirishga zamin yaratuvchi, quyidagi berilgan didaktik topshiriqlar
fan bo‘yicha bilimlarni mustahkamlaydi, shu bilan birga pedagogikadagi fanlararo
bog‘liqlik masalasini ham ijobiy hal qiladi:
1-topshiriq: berilgan beshta so‘zdan to‘rttasi bitta umumiy belgiga ega. Beshinchi
so‘z ularga mazmunan mos kelmaydi. Uni topib belgilang. Tanlangan so‘zingiz
raqamini javob varaqasiga yozing. Faqat bitta so‘zni va raqamni belgilang.
1.a) yurmoq; b) sakramoq; v) raqs tushmoq; d) o‘tirmoq; g) yugurmoq.
Bu yerda to‘rtta so‘z harakatni, faqat bittasi – o‘tirmoq harakatsizlikni bildiradi.
Shuning uchun u ortiqcha.
2-topshiriq: juft so‘zlar berilgan. Ular uchun umumiy xususiyatni ifodalaydigan
so‘zni toping. Bunda mavjud barcha umumiy xususiyatlardan imkon qadar shu ikki
narsaga eng yaqin va xos xususiyatni topib yozish kerak. javobingizni so‘zlar
juftligining yoniga yozing.
Misol: Archa-qarag‘ay; to‘g‘ri javoblar: “daraxtlar”, “doimiy yashil o‘simliklar”,
“ninabargli daraxtlar”. Eng to‘g‘ri javob: “ninabargli daraxtlar”.
Otni o‘rgatish metodikasi. Boshlang‘ich sinflarda “OT” so‘z turkumini o‘rganish
tizimi aniq izchillikda, bir-birini to‘ldirgan holda, berilayotgan bilim va mashqlar asta
soddadan-murakkabga qarab maqsad tomon yo‘naltiriladi. Bu jarayonda o‘quvchilar
otdan to‘g‘ri foydalanish va to‘g‘ri yozish malakasini shakllantiriladi.
Otning til hodisasi sifatidagi xususiyatlari, uni o‘rganish vazifalari, o‘quvchilarning
yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf uchun beriladigan material
hajmi, ularni o‘rganish izchilligi belgilangan.
1-4-sinflarda otni o‘rganish vazifalari:

14Ot haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish;
Kim? so‘rog‘iga javob bol`gan otlardan nima? so‘rog‘iga javob bo‘lgan otlarni
farqlash ko‘nikmasini hosil qilish;
Atoqli otlarni (kishilar ismi-sharifi, hayvonlarga qo‘yilgan nomlar, ko‘cha va
hakozolar) bosh harf bilan yozish ko‘nikmasini shakllantirish;
Otlarni birlik va ko‘plikda qo‘llanishi bilan tanishtirish;
Otlarni egalik qo‘shimchalari bilan to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmasini shakllantirish;
Otlarning kelishiklar bilan turlanishi va kelishik qo‘shimchalarining yozilishi haqida
malaka hosil qilish;
O‘quvchilar lug‘atini yangi otlar bilan boyitish va ulardan nutqda aniq, o‘rinli
foydalanish malakasini oshirish;
So‘zlarni tahlil qilish, taqqoslash, umumlashtirishni bilish.
Yuqorida berilgan otni o‘rganish vazifalari o‘zaro bog‘langan holda bajariladi. Shu
bilan birga, “ot” mavzusini o‘rganishning muayyan bosqichida bajarish lozim bo‘lgan
bir vazifani hal qilishga ko‘proq ahamiyat beriladi. Masalan, 1-2-sinflarda otning
faqat belgilari, nimani bildirishi, so‘roqlari o‘rganiladi. 3-sinfda otga atama beriladi,
birlik va ko‘plikda qo‘llanishini o‘zlashtirishga ahamiyat beriladi. 4-sinfda otning
egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llanishi, kelishiklar bilan turlanishi va kelishik
qo‘shimchalarining yozilishini o‘rganishga e’tibor qaratiladi. Kichik yoshdagi
bolalarni nutqi va tafakkurini o‘stirish vazifasi ta`lim berish jarayonida otni
o‘rganishning barcha bosqichlarida bajariladi. O‘quvchilarning lug‘atini boyitish,
bog‘lanishli nutq malakalari va fikrlash qobiliyatini o‘stirish grammatik bilimlarni
o‘rganish va orfografik malaka hosil qilishning butun jarayonida amalga oshiriladi.
Savod o‘rgatish davridan boshlab, o‘quvchilarni otni o‘rganishga tayyorlab boriladi.
Bu davrda o‘quvchilar shaxs-narsalarni va ularning nomi bo‘lgan so‘zlarni farqlashga
o‘rganadilar, so‘zning leksik ma’nosiga e’tibor berib, so‘zlarning ma’nosiga qarab

15guruhlash ko‘nikmasi shakllantiriladi. Masalan, qushlar, meva va sabzavotlar, kiyim
va buyumlarni va hakazo. So‘zlarni leksik ma’nosi asosida guruhlash mashqlari
otlarni taqqoslash, o‘xshash tomonlarini aniqlash, umumlashtirish ko‘nikmasini
o‘stiradi. Shunday bo‘lishiga qaramay, o‘quvchilar so‘zning aniq ma’nosini yetarli
bilmaydilar, grammatik tushunchani shakllantirish uchun so‘zning leksik ma’nosini
bilish bilan birgalikda uning grammatik belgilarini ham o‘zlashtirish zarur.
Keyingi bosqichda otning leksik ma’nolari va grammatik belgilari ustida maxsus
ishlanadi. O‘quvchilar kim? so‘rog‘iga javob bo‘lgan otlarni nima? so‘rog‘iga javob
bo‘lgan otlardan farqlashni, ularni so‘roq berish bilan ajratishni o‘rganadilar, ularda
mavhum grammatik tafakkur o‘sa boradi va atoqli otlarni bosh harf bilan yozish
ko‘nikmasi shakllana boradi.
O‘quvchilarni 2-sinfda otlarni atamasiz, leksik ma’nosi, atoqli va turdosh otlar
haqidagi bilimlari chuqurlashtiriladi.
Otlarning birlik va ko‘plikda qo‘llanishi bilan o‘quvchilar 3-sinfda tanishadilar. Bu
jarayonda o‘quvchilar: a) birlik va ko‘plikda qo‘llangan otlarning ma’nosi va
qo‘shimcha orqali farqlash; b) birlikdagi otdan ko‘plik shaklidagi va ko‘plikdagi
otdan birlik sondagi ot hosil qilish; v) gapda so‘zlarning bog‘lanishini hisobga olgan
holda, otlardan nutqda to‘g‘ri foydalana olish ko‘nikmalari shakllantiriladi.
Otlarni egalik qo‘shimchalari bilan qo‘llash murakkab jarayon bo‘lib, bu tushunchani
4-sinf o‘quvchilariga o‘rgatishdan avval ularga shaxs tushunchasini tanishtirish lozim
bo‘ladi. Buning uchun o‘quvchilarda shaxs, narsaning kimgadir tegishli ekani, shu
narsaning kimgadir qarashliligi, uning egasini bildirishini misollar bilan
tushuntiriladi. Masalan: Bugun chizgan rasmim yaxshi chiqdi. Sening rasming
qanday chiqdi? Odilning chizgan rasmi ham yaxshi chiqibdi.
Gaplarda berilgan rasmim, rasming, rasmi so‘zlarini tahlil qilib, o‘zak rasm ekani –
im, -ing, -i qo‘shimcha ekanini aniqlanadi. Shunda o‘qituvchi rasm va rasmim
so‘zlarini taqqoslashni topshiradi va o‘quvchilar bu so‘zning qo‘shimchasi yuzasidan
fikr yuritadilar, ammo bu ular uchun muammoli vaziyatni keltirib chiqaradi. .

16I. Bob. Boshlang’ich sinflarda “Sifat” mavzusini o’rgatishda
innovatsion texnologiyalardan foydalanish
2.1 Sifat mavzusini o’rgatishda innovatsion texnologiyalardan
foydalanish.
Sifatni o‘rgatish metodikasi. Boshlang‘ich sinflarda sifatni o‘rganish tizimi izchillik
bilan soddadan -murakkablashib boradi.
1-va 2-sinflarda o‘quvchilar sifatni leksik ma’nosini kuzatadilar. Sifatga qanday?,
qanaqa? so‘rog‘ini berishni o‘rganadilar. 3-sinfda sifat so‘z turkumi sifatida
o‘rganiladi. 4-sinfda ilgari o‘rganilganlar takrorlanib, grammatik materialga bog‘liq
holda orttirma darajadagi sifatlarning yozilishi o‘rgatiladi.
Boshlang‘ich sinflarda sifatni o‘rganish metodikasi uning lingvistik xususisyatlariga
asoslanadi. Sifat predmetning belgisini bildirib, uni ot bilan bog‘liq o‘rganishni talab
qiladi. 1-sinfdanoq o‘quvchilar e’tibori sifatning otga bog‘lanishini aniqlashga
qaratiladi. O‘quvchilar predmetning belgisini aytadilar, ularda so‘roq yordamida
gapda so‘zlarning bog‘lanishini aniqlash ko‘nikmasi o‘stiriladi, bunda ot va sifatdan
so‘z birikmasini ajratadilar. Keyingi sinflarda bu bog‘liqlik aniqlashtiriladi va
boshlang‘ich sinflarda sifatlarning xususiyatlari ustida ishlashni leksik va grammatik
yo‘nalishda olib borish talab etiladi.
Sifat mavzusi boshlang‘ich sinflarda quyidagi izchillikda o‘rganiladi:
sifat bilan dastlabki tanishtirish (1-2-sinf);
sifat haqida tushuncha berish (3-sinf);

17shu grammatik mavzu bilan bog‘liq holda ayrim sifatlarning yozilishini o‘zgartirish
(4-sinf).
Sifatni uch bosqichda o‘rgatiladi. Avval, birinchi bosqich (1-2-sinf)da o‘quvchilarga
predmetning belgilarini, ularga savol berishni o‘rgatiladi. Masalan, biron predmet
rasmini kuzatish orqali belgilarini aniqlash: koptok rasmini ko‘rsatib, qanday
koptok?-savoliga o‘quvchilar rasmdagi koptok belgilarini aniqlab, aytadilar, qizil,
katta, dumaloq, chiroyli, kabi. Bundan tashqari sinfda, umuman atrofda o‘quvchilarni
o‘rab turgan predmetlarning belgilarini aniqlash va bu predmetlar bir-biri bilan ana
shu o‘ziga xos belgilari orqali farq qilishlarini misollar bilan tushuntiriladi. Shunday
mashqlardan so‘ng, o‘quvchilar xulosa chiqaradilar, ya`ni predmet belgisini bildirgan
so‘zlar qanday? qanaqa? so‘roqlariga javob bo‘ladi.
O‘quvchilarni predmet belgisini bildirgan so‘zlarni nutqimizdagi ahamiyatini
anglashlarini samarali o‘zlashtirishlari uchun sifat ko‘p uchraydigan matnlarni o‘qib,
sifatlarini ajratish va turli didaktik o‘yin, topshiriqlardan foydalanish maqsadga
muvofiqdir. Masalan, kalaster usulidan foydalanilsa …
Ikkinchi bosqich (3-sinf)da o‘quvchilar nutqini yangi sifatlar bilan boyitish va ularda
“sifat” tushunchasini shakllantirib, sifatlardan nutqda unumli foydalanish ko‘nikmasi
o‘stiriladi. Bunda o‘quvchilarning “predmet belgisi” degan tushunchasi
umumlashtirilib, uning xususiyatlarini so‘z turkumi sifatida o‘ziga xos
ko‘rsatkichlarini a) predmet belgisini bildiradi; b) qanday? qanaqa? so‘rog‘iga javob
bo‘ladi, v) gapda otga bog‘lanib, shu ot bilan so‘z birikmasi hosil qiladi, d) gapda
ikkinchi darajali bo‘lak vazifasida keladi o‘rgatiladi. Bu sinfda o‘quvchilar og‘zaki va
yozma ijodiy ishlarga katta o‘rin beriladi. O‘quvchilarni sifatning leksik ma’nosi
haqidagi tushunchalarini chuqurlashtirish va predmetni har tomonlama tasvirlash
malakasi o‘stiriladi.

18Sifat haqidagi bilimlarni takomillashtirish, o‘quvchilarda og‘zaki va yozma nutqda
sifatlardan aniq, o‘rinli foydalanish ko‘nikmasini o‘stirish bilan bog‘liq holda –roq
qo‘shimchasi bilan qo‘llangan sifatlarni va ko‘m-ko‘k, yam-yashil kabi sifatni to‘g‘ri
yozish malakasini uchinchi bosqichda ya`ni 4-sinfda shakllantiriladi.
O‘quvchilarda sifat – so‘z turkumiga oid olgan bilimlarini shakllantirish va
mustahkamlashda ham didaktik topshiriqlardan foydalanish ta`lim-tarbiya
samaradorligini oshirish va mustaqil fikrlovchi shaxsni shakllantirishda alohida o‘rin
tutadi. Boshlang‘ich sinflarda sifat – so‘z turkumini o‘rgatishda quyidagi didaktik
o‘yin topshiriqdan foydalanish mumkin. Bu topshiriqda berilgan predmetlarga ularga
tegishli bo‘lgan, ya`ni, sifatlarini bildiruvchi so‘zlarni ko‘rsatkichli chiziqcha bilan
birlashtirib chiqadilar. Bunday o‘yin-topshiriqlardan dam olish daqiqasida ham
foydalanish mumkin. O‘quvchilar bunday topshiriqlarni bajarish jarayonida yanada
faollashadilar va fikrlab, ba`zi sifatlarni berishda o‘zaro baxslashadilar. Bu bilan
ularda olingan bilim mustahkamlanish bilan bir qatorda tanqidiy fikrlash, o‘z fikrini
himoyalash kabi malakalar shakllantiriladi.
Muayyan bir belgining ortiq-kamligi jihatidan farqlanishi sifat darajasi deyiladi.
Sifatlarda to‘rtta daraja bor: oddiy daraja, qiyosiy daraja, orttirma daraja, ozaytirma
daraja.
Narsalar orasidagi belgi o ‘zaro taqqoslanmasa, oddiy daraja deyiladi. M a s a i an:
yuksak, тип, hushyor, kalta.
Bir narsadagi belgining boshqalariga nisbatan ortiq yoki kamligi qiyosiy daraja
deyiladi. Qiyosiy daraja oddiy dara- jadagi sifatga -roq qo‘shimchasini qo‘shish bilan
hosil bo‘- ladi. M a s a 1a n: yuksakroq, uzunroq, hushyorroq, kaltaroq. Belgining bir
narsada boshqalariga nisbatan eng ko‘p ekani orttirma daraja deyiladi. Orttirma
daraja eng, juda, niho- yat kabi so‘zlar bilan hosil bo‘ladi. Masai an: eng yuk
sak, juda тип…
Belgining bir narsada boshqalariga nisbatan bir qadar kam ekani ozaytirma daraja
deyiladi. Ozaytirma daraja sal, biroz, xiyla, nim kabi so‘zlar bilan hosil bo‘ladi. M a s
a 1a n: biroz yuksak, sal тип…

192 5 0 — mashq. Oddiy darajadagi sifatlarni qiyosiy yoki orttirma darajaga
aylantiring.
Go‘zal bir yigit eshikni qoqdi. (Abdulla Qahhor) 2. Ayiq qahri qistab, g‘ijinib qoldi,
Panjasiga nogoh bir xarsang oldi. (Mirtemir)
Tarbiyachi o‘rta va katta gurah bolalariga doston haqida so‘ylardi. («Durdona»)
251- mashq. Gaplarni o‘qing. Sifatlarning darajasini o‘zgartiring. Bu gap mazmuniga
qanday ta’sir qilayotganini tushuntiring.
G ‘azal nihoyatda ta’sirli. Ayniqsa, uch-to‘rt bolaning ovozi juda yoqimli, ohangdor.
(Oybek) 2. Biz kirgan xona dadam ishlaydigan hujradan ham tor, qorong‘iroq ekan.
(Hakim Nazir) 3. So‘ng sirkka o‘tib, eng uchqur otlardan birini tanlaysan, yo‘lga
ravona boMasan.
(X To‘xtaboyev)
252- mashq. Uyga topshiriq. Sifat darajalarini aniqlab, namunadagidek
yozing.
N a m u n a : Ayolning cho‘zinchoqroq yuzida hadik paydo bo‘ldi. —Cho‘zinchoqroq
(qiyosiy daraja)
Baykal —dunyodagi eng chuqur ko‘l. 2. Usti yaltiroq, ichi qal- tiroq. (Maqol) 3.
Hayotda halol, to‘g‘riso‘z bo‘lish kerak. (Rauf Tolib)
Qo‘rqoq oldin musht ko‘taradi. (Maqol) 5. Uning dadil harakatini ko‘rib, sal yengil
nafas oldim. (Sh. Xolmirzaye v)
So'z turkumlari ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi so'zlarning
leksikgrammatik, morfologik va sintaktik belgilariga ko'ra turli guruhlarga ajratilishi,
ya'ni so'z turkumlari haqidagi ilm hisoblanadi. Boshlang'ich sinflar dasturi
o'quvchilarni so'z turkumlari mustaqil va yordamchi so'z turkumlariga bo'linishi bilan
maxsus tanishtirishni ko'zda tutmaydi, ammo o'qituvchi bolalarni so'z turkumlarining
belgilari bilan amaliy tanishtiradi. So'z turkumlarini o'rganishdagi asosiy vazifa
o'quvchilarning og'zaki va yozma nutqini o'stirish, lug'atini yangi ot, sifat, son, fe'l-lar

20bilan boyitish, o'quvchilar shu vaqtgacha foydalanib kelayotgan so'zlarning ma'nosini
aniq tushunishiga erishish, bog'lanishli nutqda u yoki bu so'zdan o'rinli foydalanish
malakasini o'stirish hisoblanadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun so'z
turkumlarini o'rganish jarayonida sinonim, antonimlar (atamalar berilmaydi) ustida
muntazam ish olib boriladi, o'quvchilar ko'p ma'noli so'zlar, ularning o'z va ko'chma
ma'noda ishlatilishi bilan tanishtiriladi. Bunda ta'limni o'quvchilarning shaxsiy
tajribalari, bevosita ko'rganlari, radiodan eshitganlari, kitobdan bilib olganlari bilan
bog'lash muhim ahamiyatga ega. O'quvchilarda kuzatish, muhim narsalarni sezish
ko'nikmalarini shakllantirish, atrof-muhit haqidagi bilimlarini boyitish bilan bir
vaqtda ularning nutqini o'stirish vazifasi ham amalga oshiriladi. ―Ot" mavzusini
o'rganish tizimi maqsadga yo'naltirilgan jarayon bo'lib, bunda shu so'z turkumining
umumlashtirilgan ma'nosi va grammatik belgilari aniq izchillikda, bir-biri bilan ilmiy
asoslangan bog'liqlikda o'rganiladi, shuningdek, otdan nutqda to'g'ri foydalanish va
to'g'ri yozish malakasini shakllantirish maqsadida bajariladigan mashqlar asta
murakkablashtira boriladi. Til hodisasi sifatida otning xususiyatlari, uni o'rganish
vazifalari, o'quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, har bir sinf
uchun material hajmi, ularni o'rganish izchilligi belgilangan. Boshlang'ich sinflarda
otni o'rganish vazifalari quyidagilar: 1) ,,Ot" haqidagi grammatik tushunchani
shakllantirish
Yangi pedagogik bilimlar ko'lami Ta'lim to'g'risida"gi Qonun talablari asosida
kengayib bormoqda, tadqiqot yo'nalishlari erkin shaxsni shakllantirish muammolariga
qaratilyapti. Bugungi kunda ta'lim-tarbiya jarayonida ta'limning turli o'qitish
metodlaridan unumli foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Ona tili darslari innovatsion texnologiya asosida tashkil qilinganda, asosan,
o'quvchilarda hamkorlikda ishlash ko'nikmasi shakllanadi, umumiy vazifalar
yechimini topishda bir-birlariga ko'mak beradilar, o'quvchilarda ijodiy va mustaqil
fikrlash malakalari tarkib topadi, o'quvchilar o'z ishlari natijasiga, o'qishga, ta'lim
olishga shaxsan mas'ullikni his qiladilar.

21Ayni paytda har qanday o'quv maskanlarida muammoli o'qitish texnologiyasi
samarador hisoblanadi. Uning vazifasi faol bilish jarayoniga undash va tafakkurda
ilmiy-tadqiqot uslubini shakllantirish bo'lib u ijodiy, faol shaxs tarbiyasi
maqsadlariga mos keladi.
Muammoli o'qitishning mohiyatini o'qituvchi tomonidan o'quvchilarning o'quv
ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va o'quv vazifalarini, muammolarini
hamda savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o'zlashtirish bo'yicha ularning
bilish faoliyatini boshqarish tashkil etadi.
Muammoli vaziyatning belgilari quyidagilar:
- o'quvchida notanish faktning mavjud bo'lishi;
- vazifalarni bajarish uchun o'quvchiga beriladigan ko'rsatmalar, yuzaga kelgan bilish
mashaqqatini hal qilishda ularning shaxsiy manfaatdorligi.
Muammoli vaziyatdan chiqa olish hamma vaqt muammoni, ya'ni — nima noma'lum
ekanligini, uning nutqiy ifodasi va yechimini anglash bilan bog'langan.
Muammoli vaziyatni fikriy tahlil qiladigan bo'lsak, u, avvalombor, o'quvchilarning
mustaqil aqliy faoliyatidir. U o'quvchini intellektual mashaqqat keltirib chiqargan
sabablarni tushunishga, unga kirish, muammoni so'z bilan ifodalash, ya'ni — faol fikr
yuritishni belgilashga olib keladi. Bu o'rinda izchillik yorqin ko'rinadi: avvalo,
muammoli vaziyat yuzaga keladi, so'ng o'quv muammosi shakllanadi. O'qitish
jarayonida o'quv muammosining muhim belgilari ham mavjud.
O'quv muammosining muhim belgilari quyidagilar:
- yangi bilimlarni shakllantirishga olib keladigan noma'lumning qo'shilishi;

22- o'quvchilarda noma'lumni topish yo'lida izlanishni amalga oshirish uchun zarur
bo'lgan muayyan bilim zahirasining bo'lishi.
O'quv muammosini yechish jarayonida o'quvchilar aqliy faoliyatining muhim
bosqichi uning yechilish usulini o'ylab topishga oid farazlar, g'oyalar qo'yish hamda
uni asoslashdir.
O'quv muammosi muammoli savollar bilan izchil rivojlantirib boriladi va bunda har
bir savol uning hal qilinishida bir bosqich bo'lib xizmat qiladi.
Muammoli o'qitishda o'qituvchi o'quvchilaming bilish faoliyatini tashkil etadi,
shundagina o'quvchilar fanlarni tahlil qilish asosida mustaqil ravishda intellektual
mashaqqatlarni hal qilish, xulosa chiqarish va umumlashtirish, qonuniyatlarni
shakllantirish, qo'lga kiritilgan bilimlarni yangi vaziyatga tatbiq etishga intiladi.
Muammoli o'qitish natijasida o'quvchilarda bilimlarga mustaqil erishish qobiliyati
shakllanadi hamda mavzu bo'yicha turli g'oyalar topish, uni isbotlash orqali yangi
aqliy harakat usullarini topish va bilimlarni bir muammodan boshqasiga ko'chirish
ko'nikmasi hosil bo'ladi.
O'quvchilarda diqqat va tasavvurlari rivojlanadi, o'quv materiallarini idrok qilish
orqali ularning bilish faolligi oshadi.
Boshlang'ich sinflarda sifat turkumini o'rganish tizimi o'quv materialini leksik va
grammatik tomondan izchillik bilan boyitib, murakkablashtirib borishni ko'zda tutadi.
O'quvchilar savod o'rgatish davridan boshlab, to 4- sinfga qadar belgi bildiruvchi
so'zlarning — sifatning leksik va grammatik ma'nolarini boshlang'ich sinf ona tili
dasturi hajmida o'rganadilar. Savod o'rgatish davrida belgi bildirgan so'zlarning
ma'nolarini o'qituvchining "Mazasi qanday olma? Rangi qanday olma? Hajmi qanday
olma?" kabi savollari asosida kuzatish orqali amaliy bilib boradilar.
1-sinfda va 2-sinfda "Shaxs va narsaning belgisini bildirgan so'zlar" mavzusi
o'rgatilayotganda o'quvchilar belgi bildirgan so'zlarni ma'nolariga ko'ra guruhlash
ishlarini bajaradilar, ya'ni - ularni so'roqlar yordamida gap va matnda shaxs, narsa,
harakat, miqdor bildirgan so'zlardan farqlash ko'nikmasini egallaydilar. Bunda

23o'qituvchi oldida turgan muhim vazifa o'quvchilarning narsa va shaxsning belgilar i
xilma-xil bo'lishini, ya'ni narsa rangi, mazasi, shakli, hidi, hajmi, xususiyatlariga ko'ra
farqlanishini, bular narsa va shaxsning belgilari ekanini anglashlariga erishish, nutqda
ulardan samarali foydalanish orqali o'quvchilar nutqini belgi bildirgan so'zlar bilan
boyitish va nutqini o'stirishdir. Ayniqsa, o'quvchilarga narsa va shaxslarni belgilariga
ko'ra tavsiflashga doir mashqlarga va bunga oid o'quv topshiriqlariga katta ahamiyat
berish lozim.
3-4-sinflarda esa sifat atamasi bilan tanishtirilgach, mazkur atama bilan elementar
nazariy ma'lumotlarga ega bo'ladilar.
3-4-sinfda o'quvchilarning sifatlarning o'ziga xos leksik-grammatik xususiyatlari
haqidagi bilimlari va ko'nikmalariga asoslanib, og'zaki va yozma ijodiy ishlar —
maktab bog'i yoki istirohat bog'iga sayohat uyushtirib, u yerda kuzatilgan daraxt,
qushlar, hayvonlarni tasvirlab, kichik hikoya tuzish kabilarga alohida o'rin beriladi.
Buni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ona tili va o'qish darslarida ma'nodosh va
zid ma'noli sifatlar, sifatning o'z va ko'chma ma'nolarda ishlatilishini kuzatishga, sifat
yasashga doir leksik-semantik va grammatik mashqlarni tashkil etish maqsadga
muvofiqdir. Ona tili va o'qish darslarida o'quvchilar nutqi yangi-yangi sifatlar bilan
boyitiladi, ularga oldindan ma'lum bo'lgan sifatlarning ma'nosiga aniqlik kiritiladi.
Sifatlar bolalar nutqini va tasavvurini boyitishga xizmat qiladi. Sifatlar narsa va
hodisalarni aniq tasvirlash, ifodalash imkonini beradi. Bu imkoniyatdan foydalanib,
ijodiy matn tuzishga o'rgatish o'quvchilarning fikrini aniqlashtiradi, nutqining
ta'sirchanligini oshiradi.

24 Xulosa
Sifatni o'rgatishda yana rangli rasmlardan foydalanish juda katta samara beradi. Rasm
bolalar sezgisiga ta'sir etib, uning hayot tajribasida hali uchramagan tomonlarini
ochadi, ularga tanish bo'lgan hodisalarni chuqur anglashga ham yordam beradi.
Masalan, tabiat tasvirlangan rangli rasm o'quvchilar diqqatiga havola etilib, quyidagi:
l.Rasmda rassom qaysi ranglardan foydalangan? Daftaringizga ranglar deb ikki nuqta
qo'ying va ranglarni ifodalovchi so'zlarni yozing
'quvchilar matn yaratishga bosqichma-bosqich: so'z ustida ishlash, gap va uning
mantiqiy bog'lanishi ustida ishlash, og'zaki hikoya tuzish va uni yozma shakllantirish
tarzida maxsus tayyorlab boriladi.
Shunday qilib, muammoli o'qitishning vazifasi o'quvchilar tomonidan bilimlarni
puxta o'zlashtirish va aqliy hamda amaliy, mustaqil faoliyatlarini samarali bo'lishiga
hamkorlik qilish, ularda yangi vaziyatda olingan bilimlarni ijodiy qo'llash malakasini
shakllantirishdan iborat.
O'quv muammosini yechish jarayonida o'quvchilar aqliy faoliyatining muhim
bosqichi uning yechilish usulini o'ylab topishga oid farazlar, g'oyalar qo'yish hamda
uni asoslashdir.
O'quv muammosi muammoli savollar bilan izchil rivojlantirib boriladi va bunda har
bir savol uning hal qilinishida bir bosqich bo'lib xizmat qiladi.
Muammoli o'qitishda o'qituvchi o'quvchilaming bilish faoliyatini tashkil etadi,
shundagina o'quvchilar fanlarni tahlil qilish asosida mustaqil ravishda intellektual
mashaqqatlarni hal qilish, xulosa chiqarish va umumlashtirish, qonuniyatlarni
shakllantirish, qo'lga kiritilgan bilimlarni yangi vaziyatga tatbiq etishga intiladi.
Muammoli o'qitish natijasida o'quvchilarda bilimlarga mustaqil erishish qobiliyati
shakllanadi hamda mavzu bo'yicha turli g'oyalar topish, uni isbotlash orqali yangi
aqliy harakat usullarini topish va bilimlarni bir muammodan boshqasiga ko'chirish
ko'nikmasi hosil bo'ladi.
O'quvchilarda diqqat va tasavvurlari rivojlanadi, o'quv materiallarini idrok qilish
orqali ularning bilish faolligi oshadi.

25Foydalanilgan adabiyotlar
1. Avliyakulov N.X., Namozova N.J. Muammoli o'qitish texnologiyalari. - T.: "Fan
va texnologiyalar" nashriyoti, 2008. - 80 b.
2. G'afforova T.Boshlang'ich ta'limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar: O'quv
qo'llanma. Toshkent. Tafakkur, 2011.
3. Muslimov N. va boshqalar. Innovatsion ta'lim texnologiyalari - Toshkent: 2015. -
208 bet.
4. Qosimova K. va boshq. Ona tili o'qitish metodikasi. Toshkent-2009.
5. Saidaxmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar. Toshkent, 2003.

26 2.2 Boshlang’ich sinflarda sifat so’z turkumini o’rgatishning
ahamiyati.

28

Sotib olish