Boshlang’ich sinflarda tarbiya jarayoni mohiyati va mazmuni - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	64.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Boshlang’ich sinflarda tarbiya jarayoni mohiyati va mazmuni

Sotib olish

MAVZU: BOSHLANG‘ICH SINFLARDA TARBIYA JARAYONI
MOHIYATI VA MAZMUNI
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………..….….3
I BOB. UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA TARBIYAVIY ISHLARNI
TASHKIL ETISH JARAYONI……………………………….…………………6
1.1. Tarbiyaning mohiyati va vazifalari ……………………………………………6
1.2. Maktabda tarbiyaviy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosarining
faoliyati ……………………………………………………………………….…...16
1.3 . Boshlag‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi ……...……21
II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA TARBIYAVIY ISH
USLUBLARI……………………………………………………………….…….27
2.1. Boshlang‘ich sinflardagi tarbiyaviy ishlarning o‘ziga xos
xususiyatlari ……………...……………………………………..…………………27
2.2. O‘quvchilarga tarbiya berishning asosiy turlari va shakllari ………...……….30
XULOSA………………………………...
……………………………………….37FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR……………..…………………………40

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Yoshlar tarbiyasi barcha davrlarda ham dolzarb
muamolardan biri ekan, ayniqsa bu masalaga mustaqillik yillarida jiddiy e’tibor
berib kelinmoqda. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, yoshlar
ma’naviyatini yuksaltirmasdan turib, jamiyatimizni rivojlantirib bo‘lmaydi,
chunki, mamlakatimiz taraqqiyoti shu yosh avlod qo‘lidadir. Ularni qanchalik
vatanparvarlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik va ayniqsa milliy ruhda tarbiyalay
olsakgina mustaqil ona diyorimiz yanada gullab yashnaydi, rivojlangan
mamlakatlar qatoridan munosib o‘rin egallaydi 1
. Bizga ma’lumki, yurtimiz
mustaqillikka erishgach, xalqimiz ma’naviyatini yuksaltirish masalasi kun
tartibidagi dolzarb masalaga aylandi. Mu’telik, o‘z qadriyatlarini unutish va
namoyon qila olmaslik xalqimiz qalbi va shuurining xiralashib ketishiga sabab
bo‘ldi. Shu bois yurtimiz fuqarolari ma’naviyatini yuksaltirish, o‘z qadrini tiklashi,
o‘z vataniga o‘zi egalik qilishi hissini o‘yg‘otish Prezidentimiz I.A. Karimov va
hukumatimiz zimmasiga tushdi.
Birinchi Prezidentimizning “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” nomli
asari ham ana shu tarzda dunyoga keldi.Bizga ma’lumki, yosh avlod ma’naviyati
shubhasiz ta’lim-tarbiya jarayonida shakllanadi. Ta’lim jarayonining ajralmas
qismi hisoblangan tarbiyaga bo‘lgan e’tibor yurtimizda har qachongidan ham
muhim dolzarblik kasb etmoqda. O‘quvchi o‘quv jarayonining davomi sifatida
bevosita tarbiyaviy ishlarda ishtirok etadi. Uning darsda olgan bilimi,
dunyoqarashi, qiziqishi, imkoniyatlari tarbiyaviy ishlarda namoyon bo‘ladi,
mustahkamlanadi.
Eng asosiysi o‘quvchi tarbiyaviy ishlarda qatnashish jarayonida o‘z-o‘zini
anglaydi, ijodkorligi o‘sadi, olgan bilimlarini amalda qo‘llashga o‘rganadi,
shuningdek, ularda jamoatchilik, uyushqoqlik, hamdardlik kabi ko‘nikmalar
shakllanadi. Shunday ekan, ta’lim tizimi oldida turgan asosiy masalalardan biri
ham tarbiyaviy ishlarni maqsadga muvofiq tarzda tashkil etish, samaradorligini
oshirish, yosh avlodda g‘oyaviy-siyosiy bilimdonlikni oshirishdan iboratdir. Ushbu
1
Karimov I.A. O‘zbekistonning istiqlol va taraqqiyot yo‘li. - T.: O‘zbekiston, 1992.
4

masalaning yana muhim tomonilaridan biri shuki, bugungi kunda tarbiyaviy
ishlarni tashkil etishda zamonaviylikka asoslanish, ya’ni tarbiyaviy ishlarda
zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish pedagogik jarayonda talab
etilayotgan masaladir. Mamlakatimiz taraqqiyoti har tomonlama barkamol
insonlar shaxsini shakllantirish masalasi bilan bog‘liq 2
. Buning uchun esa
avvalo ularning ongida yangicha dunyoqarashni, mustaqil fikrlashni, mustaqil
yashashni, mustaqil ishlashni hamda axloqiy fazilatlarni yuksak darajada
shakllantirish kerak. Shu bilan birga ularda Sharqona odob-axloqqa xos bo‘lgan
barcha hislatlar, fazilatlar jumladan: kattalarga hurmat, shirin so‘z,
mehribonlik, yurtni e'zozlash, saxiylik va ilm egallash kabilar mujassam
bo‘lmog‘i lozim. Bu borada bizga asosiy manba bo‘lib milliy qadriyatlar
hisoblanadi. Chunki, bizning millatimizga xos bo‘lgan axloqiy qarashlar, tartib
qoidalar barchasi ana shu milliy qadriyatlarda mujassamdir. Birinchi Prezidentimiz
I.Karimov “O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li” asarida
yoshlarimizning tarbiyasiga alohida to‘xtalib, «Kattalarni hurmat qilish, oila
va farzandlar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish, ochiq ko‘ngillilik, millatidan qat'iy
nazar odamlarga xayrixohlik bilan munosabatda bo‘lish, o‘zgalar kulfatiga
hamdard bo‘lish va o‘zaro yordam tuyg‘usi kishilar o‘rtasidagi munosabatlarning
me'yori hisoblanadi 3
. O‘zbeklar diyoriga, o‘z Vataniga mehr-muhabbat,
mehnatsevarlik, bilimga, ustozlarga, ma'rifatparvarlarga nisbatan alohida
hurmat-ehtirom O‘zbekiston aholisiga xos fazilatdir”,[1. 46-bet.]
- degan edi.
Darhaqiqat, vatanparvarlik, mehnatsevarlik, tavoze, sahovat, shirinsuhanlik,
o‘zidan kattalarni hurmat qilish, ota-onani e’zozlash, ilm egallash,
to‘g‘riso‘zlik, mehmondo‘stlik, bag‘rikenglik kabi insoniy fazilatlar barchasi
shaxsning axloqiy qadriyatlari turkumiga kiruvchi xalqimizning eng ezgu
xislatlaridan biridir. Bizning vazifamiz xalqimizning ushbu qadriyatlarni yanada
churroq o‘rganish, ularni ta’lim tarbiya jarayoniga tadbiq etish hamda
boshlang‘ich sinflardanoq o‘quvchilar shaxsini shakllantirishda ulardan tarbiya
2
O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. “Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining
poydevori”. Toshkent. Sharq, 1997,32-63 betlar.
3
Karimov I.A. O‘zbekistonning istiqlol va taraqqiyot yo‘li. - T.: O‘zbekiston, 1992.
5

vositasi sifatida foydalanishdan iboratdir. Bizga ma'lumki, shaxsning shakllanishi
tarbiya jarayonida amalga oshiriladi, tarbiya esa bola dunyoga kelgan kundan
boshlab amalga oshiriladi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev o‘z nutqida shunday degan : “Bizni
hamisha o‘ylantirib keladigan bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-
axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq.Bugun
zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘p his
etadigan kim - yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin.
Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning
avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq
qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va
faqat tarbiya hisobidan 4
”.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni
rejalashtirish jarayonini ko‘rsatish.
Kurs ishining vazifalari: Maktabda tarbiyaviy ishlar bo‘yicha direktor
o‘rinbosarining vazifalarini ochib berish;
Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodlarini
ko‘rsatish;
Boshlang‘ich sinflardagi tarbiyaviy ishlarning o‘ziga xos xususiyatlari;
O‘quvchilarga tarbiya berishning asosiy shakllari va turlarini ko‘rsatib
berish.
Kurs ishining predmeti: Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil
etishning mazmuni, manbalari, shakllari, vositalari.
Kurs ishining obyekti: Boshlang‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil
etish jarayoni.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, har bir
bobda ikkitadan qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil
topgan. 30 betdan iborat.
4
Mirziyoyev Sh.M. “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz” – Toshkent
: O‘zbekiston, 2017. – 592 b.
6

I BOB.UMUMTA’LIM MAKTABLARIDA TARBIYAVIY ISHLARNI
TASHKIL ETISHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI.
1.1. Tarbiyaning mohiyati va vazifalari
Tarbiya nazariyasi –pedagogikaning bir qismi bo‘lib, tarbiya jarayonining
mazmuni, mohiyati, qoidalari, usuli va tashkil etilishi masalalarini o‘rganadi.
Tarbiya nazariyasi Markaziy Osiyo faylasuflarining va xalq pedagogikasining
tarbiya borasidagi boy tajribalariga tayanadi. Tarbiya ta‘lim berish bilan
mustahkam aloqada bo‘lgani holda o‘ziga xos qonuniyatlarga ega. Ta‘lim-tarbiya
yaxlit pedagogik jarayondir. Lekin ular bir-biriga aynan o‘xshash emas. Bir butun
pedagogik jarayonda ta‘lim doimo tarbiyaviy vazifalarni, tarbiya esa hayotni
bilish, unga tayyorlanishdek mas‘uliyatli vazifani bajaradi. Ta‘limning asosiy
vazifasi o‘quvchilarni bilimlar bilan qurollantirish bo‘lsa, tarbiyada o‘quvchining
jamiyatimizda qabul qilingan axloq-odob qoidalariga mos keladigan e‘tiqodini,
axloqiy malaka va ko‘nikmalarini tarkib toptirish muhimdir.
Tarbiya jarayonining mohiyati shu jarayon uchun xarakterli bo‘lgan va
muayyan qonuniyatlarda namoyon bo‘ladigan ichki aloqa va munosabatlarni aks
ettiradi. Tarbiya jarayoni murakkab jarayon bo‘lib, u uzoq davom etadi hamda
uning natijasini ko‘rish qiyinroq kechadi. Bolalarni tarbiyalash ular tug‘ilgan
vaqtidan boshlanadi va muntazam ravishda ta‘lim berish bilan birga olib boriladi.
Bolaning o‘sishi va tarbiyasi uning faoliyati jarayonida amalga oshiriladi. Tarbiya
tarbiyalanuvchining ruhiyatiga tarbiyachiga ma‘qul bo‘lgan sifatlarni singdirish
uchun, maqsadga muvofiq tarzda va muntazam ravishda ta‘sir etishdir. Shuning
uchun tarbiya avvalo tarbiyalanuvchi shaxsining tarkib topish jarayoniga rahbarlik
qilishni taqozo etadi. Tarbiya davomida tarbiyalanuvchining qarashlari, hayotiy
nuqtai nazari asta-sekin tarkib topib boradi.
Hozirgi zamon pedagogikasida tarbiya tarbiyachining tarbiyalanuvchi
shaxsiga oddiy ta‘sir ko‘rsatishi emas, balki tarbiyachilar tarbiyalanuvchilarning
aniq bir maqsadga qaratilgan, bir-biri bilan hamkorlikdagi munosabtlari va o‘zaro
ta‘sir ko‘rsatishi ekanligi alohida ta‘kidlanadi. Bugungi kunda shunchaki bilim
8

egasi bo‘lgan insonni emas, balki ijodkor, o‘z iste‘dodi bilan ajralib turuvchi,
ishbilarmon, har tomonlama rivojlangan komil insonni tarbiyalash zamon
taqozosidir.
Tarbiya jarayonida kishining turli qobiliyatlari rivojlanadi, g‘oyaviy,
axloqiy, irodaviy, estetik xislatlari shakllanadi, tabiatga, jamiyatga ilmiy qarashlar
tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-quvvatlari mustahkamlanadi. Bola kattalarning
tajribalarini sust holda emas, balki faol ravishda o‘zlashtiradi: bu o‘zlashtirishda
uning ongli harakati, tirishqoqligi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Tarbiyalanuvchilar
muayyan darajada aktiv faoliyat ko‘rsatmasalar tajriba va bilimni o‘zlashtira
olmaydilar. Bolalaning yoshi ulg‘aygan sari bu faollik tobora ko‘proq mustaqil
xususiyatlarga ega bo‘lib boradi; tarbiyalanuvchilar o‘zlarida dunyoqarashni tarkib
toptirishga, o‘z-o‘zini takomillashtirish, tabiat, jamiyat va turmushda uchraydigan
hodisalarni tushunishga ko‘nika boradilar.
Tarbiyaga barcha davrlarning ilg‘or kishilari yuqori baho berganlar. Xalq
donishmandlari va mutafakkirlaridan Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn
Sino, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Zavqiy, Furqat, Avaz O‘tar, Hamza,
Abdulla Avloniy kabilar inson kamolotini ilm-fan va tarbiyada deb bilganlar.
Tarbiya jarayoni o‘z-o‘zini tarbiyalash bilan mustaxkam bog‘langan. O‘z-
o‘zini tarbiyalash kishining o‘z shaxsini o‘zgartirishga qaratilgan faoliyatidir. O‘z-
o‘zini tarbiyalash to‘g‘ri tarbiya berish bilan birga sodir bo‘ladi va ayni vaqtda
to‘g‘ri tarbiya natijasi hisoblanadi.
O‘z-o‘zini tarbiyalashning muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun har bir kishi o‘z-
o‘zini to‘g‘ri baholay bilishga o‘rganishi, hayotda o‘zi intilishi lozim bo‘lgan
idealni aniq tushungan holda o‘zidagi ijobiy sifatlarni va mavjud kamchiliklarni
ko‘ra olishi muhim axamiyatga ega. O‘qituvchi va tarbiyachilar, shuningdek ota-
onalar bolalarni kichik yoshdan boshlab o‘zini o‘zi eplash, tuta bilish, odamlar
bilan qay yo‘sinda muomala qilish, rost so‘zlash, kattalarga hurmatda bo‘lish,
o‘zidan kichiklarga mehribonlik ko‘rsatish kabilarga o‘rgatib, odatlantirib
borishlari lozim. Bola o‘zini-o‘zi tarbiyalamasa, aql-farosatini ishga solmasa,
9

tarbiyadan ko‘zlangan natijaga erishib bo‘lmaydi. Har bir bola o‘zining xulq-
atvoriga talabchan bo‘lishi va o‘zida eng yaxshi insoniy fazilatlarning tarkib
topishi uchun astoydil tirishmog‘i lozim. Demak, o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoni –
bilish, istak, bajara olish va harakat qilishdan iborat.
O‘z-o‘ziga, o‘z ishiga tanqidiy munosabatda bo‘lish o‘z-o‘zini axloqiy
tarbiyalash jarayonida zarur xislatlardan biridir. Bunday xislat o‘z-o‘zini
tarbiyalash uchun kishiga o‘z kamchiliklarini aniqlash, ularni bartaraf etish
maqsadini o‘z oldiga quyishga imkon yaratadi. Kishi o‘ziga, o‘z xulqi, xatti-
harakatlariga nisbatan tanqidiy ko‘z bilan qaramasa, o‘z-o‘zini tarbiyalab
bo‘lmaydi. Shuning uchun kishida bunday xislatlarni yoshlikdan tarbiyalab
o‘stirish maqsadga muvofiq.
O‘z-o‘zini tarbiyalash bolaning doimiy ishi bo‘lmog‘i va uzluksiz davom
etmog‘i zarur. Chunki haqiqiy tarbiya bolani o‘z kuchi, layoqatlari va
qobiliyatlarini ishga solishga undaydi, uning ideallarini, shaxsiy mulohazalarini,
e‘tiqodini tarkib toptiradi. Natijada bola shaxsini har tomonlama rivojlantirishga
qaratilgan tarbiyaviy jarayon o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoniga aylanadi.
Pedagogik faoliyatning muhim jixatlaridan biri ham o‘z-o‘zini axloqiy
tarbiyalashdir. O‘rta Osiyo xalqlarining umuminsoniy va milliy ma‘naviy
qadriyatlarida inson o‘zligini anglab olishi, o‘z odatlari va sifatlarini
o‘zgartirishga qodir ekanligi ta‘kidlanadi. Kishining o‘z shaxsini axloqiy ideallar,
axloqiy bilimlar, e‘tiqodlar asosida shakllantirish maqsadiga yo‘naltirilgan
faoliyati o‘z-o‘zini axloqiy tarbiyalashdir.
O‘z-o‘zini axloqiy tarbiyalash bu- kishining ijtimoiy tajribada mavjud
bo‘lgan va shu jamiyat a‘zolarining ongida mustahkamlanib qolgan axloqiy odatlar
va sifatlarni egallab olishga yo‘naltirilgan faoliyatidir.
O‘z-o‘zini axloqiy tarbiyalash har bir shaxsning mehnat jamoalari, ma‘lum
bir guruh, kasb egalarining mehnat faoliyatida qatnashishi jarayonida yuz beradi.
Maktabda o‘qish yillari inson hayotida axloqiy izlanishlar davriga to‘g‘ri
keladi. Bu davrda bolalarni o‘z-o‘zini tarbiyalashga da‘vat etish samarali bo‘ladi.
10

Muallim o‘quvchilarning o‘z-o‘zini axloqiy tarbiyalash ishini tashkil etish, amalga
oshirishga da‘vat etar ekan, avvalo uning o‘zi o‘z shaxsini muntazam
takomillashtirish, o‘zining axloqiy saviyasini kengaytirib, axloqiy odat va
sifatlarini o‘stira borishi lozim. O‘z-o‘zini axloqiy tarbiyalash tajribasiga ega
bo‘lmagan kishi boshqalarga bu ishni o‘rgata olmaydi.
O‘z-o‘zini tarbiyalash ishini samarali amalga oshirish uchun o‘quvchidan
quyidagilar talab etiladi:
axloqiy rivojlanish sohasida ergashish, taqlid qilish lozim bo‘lgan namunani
(idealni) ko‘z oldiga aniq keltirish;
o‘z-o‘zini tarbiyalashning negizi sifatida o‘z bilimlarini mustaqil oshirishi
uchun bo‘sh vaqtga ega bo‘lish va undan unumli foylanishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish;
o‘z-o‘ziga, o‘z ishiga tanqidiy munosabatda bo‘lish va shu kabilar. Kishi
o‘ziga, o‘z xulqi, xatti-harakatlariga nisbatan tanqidiy ko‘z bilan qaramasa, o‘z-
o‘zini tarbiyalab bo‘lmaydi. Shuning uchun kishida bunday xislatni yoshlikdan
tarbiyalab o‘stirish maqsadga muvofiq.
Shunday qilib, tarbiyalash, o‘z-o‘zini tarbiyalash va qayta tarbiyalash
jarayonlari o‘zaro mustahkam bog‘langan bo‘lib, inson shaxsini tarkib
toptirishning bir butun jarayonida doimo bir-biriga ta‘sir o‘tkazadi.
12. 3. Milliy sharqona tarbiya mezonlari.
Xalqimiz azal-azaldan axloqiy fazilatlarga boy bo‘lgan. Ota-bobolarimiz
farzand o‘stirar ekanlar, ularning xulq-atvorlariga, gap-so‘zlariga, kishilar oldida
o‘zlarini qanday tutishiga, o‘z maqsadlarini qanday so‘zlar bilan tushuntirishlariga
katta ahamiyat berishgan. Ular farzandlarining qo‘rslik qilishi, kattalar suhbatiga
aralashishi, nojo‘ya ishlariga zinhor-bazinhor yo‘l qo‘ymaganlar. Bu kabilarga
farzand tarbiyasining eng muhim tomoni deb qaraganlar. Ammo, ming taassufki,
yaqin tariximizda sharqona tarbiya, axloq-odobning ming yillik tajribalaridan
«eskilik sarqiti» deb voz kechdik, o‘zligimizni unutayozdik.
Sharqona odob ming yillar maboynida islomiy tarbiya qoidalari asosida
tarkib topib, takomillashib borganligi tarixdan ma‘lum. Jumladan, Qur‘oni karim
11

oyatlari mazmuni, Payg‘ambar alayhissalom hadislari, sharq allomalari va
faylasuflarining hikmatomuz kitoblari tarbiyamizning manbai bo‘lib xizmat qilgan.
Islomiy tarbiya musulmonlar hayotining barcha qirralarini, hatto mayda
jihatlarigacha qamrab olgan. U go‘daklarni emizishdan tortib, qanday
kiyintirishgacha, ovqatlanish odobidan tortib, ko‘cha-ko‘yda, kattalar oldida o‘zini
qanday tutish lozimligigacha barcha jihatlarni o‘z ichiga olgan. Eng asosiysi,
islomiy odob farzandlarning halol, pok, mehnatkash, ilmga intiluvchi, kattalarni,
ayniqsa, ota-onani hurmatlash ruhida tarbiyalashni shart qilib qo‘ygan. Masalan,
Rasululloh hadislarida: «Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloq-
odobini ham yaxshilanglar!», «Hech bir ota o‘z farzandiga xulqu odobdan
buyukroq meros bera olmaydi», deyilgan. Demak, o‘tmishda tarbiya berish
hammaning vijdoniy burchi deb qaralgan.
O‘zbek xalqi o‘z madaniyati va ma‘naviyatida komil insonlarni voyaga
yetkazishga katta e‘tibor bergan. Buning natijasida asrlar davomida aqlu
zakovatga, qomusiy bilim va qobiliyatga ega bo‘lgan yuqorida aytib o‘tgan
allomalarimiz kabi komil insonlar yetishib chiqdi va olamga tanildi.
Bugungi kunda mustaqil davlatimizda milliy tarbiya an‘analari tiklanib,
oilaviy hayotimizda muhim mezonga aylanmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, sobiq
sho‘ro tarbiya nazariyasida o‘rganilishi mumkin bo‘lmagan milliy odob, milliy
e‘tiqod, iymon-diyonat kabi insonning butun milliy xususiyatiga bevosita bog‘liq
fazilatlarni yosh avlodning shaxsiy sifatlariga aylantirishni dolzarb vazifa qilib
qo‘ydi.
Milliy tarbiya O‘zbekistonning davlat mustaqilligini mustahkamlash va
amalga oshirishga tayyor farzandlarni tarbiyalab voyaga yetkazishga xizmat qiladi.
Hozirgi davrda ushbu maqsadlarga erishishning o‘ziga xos muammolari ham bor.
Shulardan biri – milliy tarbiya nazariyasining asosiy qoidalari va ilmiy
tushunchalari yaratilmaganligidir. Bularning barchasi O‘zbekiston maktablarida
milliy istiqlol tarbiyasining mezonlarini ilmiy asoslash zaruratini vujudga
keltirmoqda.
12

Milliy tarbiya mezonlarini belgilashda mustaqil O‘zbekistonning ijtimoiy
buyurtmasi bo‘lmish ijobiy sifatlar: milliy iftixor, vatanparvarlik, millatlararo
muloqat madaniyati, milliy odob, vijdoniylik, iymon-e‘tiqod, milliy istiqlol
mafkuraviy ongini rivojlantirish zarur. Ularning aksi bo‘lgan sifatlar:
vatanpurushlik, mahalliychilik, vijdonsizlik, mafkurasizlik kabilarga yoshlarda
nafrat uyg‘otish darkor. Bu ishlarni bir-biri bilan uzviy bog‘lab olib borish
o‘qituvchi-tarbiyachi va ota-ona tomonidan tarbiyaviy mezon qilib olinishi kerak.
Ayniqsa, oilada milliy tarbiyani yoshlarga singdirishda dastlab miliy odobni (avval
salomlashish, keyin so‘z boshlash, yaxshi va yomonni ajratish, kattalarga hurmat
va kichiklarni izzatlash, ustozlarni e‘zozlash kabilarni), milliy g‘urur asoslarini
(o‘zbek millatiga mansubligini anglash, O‘zbekiston-Vatanim mening tuyg‘usini
chuqur anglash), vijdoniylik (andishali bo‘lish, rostguylik, yolg‘on gapirmaslik,
yaxshi va yomon xulqqa o‘zining to‘g‘ri fikrini bildirish) kabilarni tarbiyalash,
o‘qtirish, ularni axloqiy Nizomga aylantirish milliy tarbiyamizni yanada ravnaq
toptiradi va kelajagimizni yuksaltiradi.
Maktabda ta‘lim-tarbiya ishlarining samaradorligi faqat o‘qituvchining
tayyorgarligi, ma‘naviy qiyofasi va o‘z vazifasini qanday bajarishigagina bog‘liq
bo‘lmay, balki bola yashaydigan muhit va oilaning ta‘siriga ham bog‘liqdir. Oila
bolani axloqiy tarbiyalash, uning ma‘naviy-axloqiy yo‘nalishlarini
shakllantirishning muhim omilidir.
Oila erkaklar va ayollarning to‘la teng huquqligi, oila uchun bab-baravar
javobgarligi asosida quriladi. Ota-onalarning o‘z hayotlari, turmush tarzlari, bola
shaxsida ilmiy dunyoqarash asoslari, ma‘naviy, axloqiy, nafosat, mehnat va boshqa
ijtimoiy omillarni shakllantirish maqsadida tizimli ta‘sir ko‘rsatish jarayoniga
oilaviy tarbiya deyiladi. Oila bola tarbiya oladigan eng birinchi jamoa bo‘lib, bola
unda axloqiy qoidalar, urf-odatlarni bilib oladi, dastlabki axloqiy tarjriba orttiradi.
Ayni paytda oilaviy hayot va oilaviy tarbiya o‘zining milliy xususiyatlariga ham
ega. Bu esa, o‘z navbatida, oilaviy tarbiya usullari va mazmunining umumiy
hamda xususiy tomonlari rivojida yaqqol ko‘zga tashlanadi.
13

Har bir inson yoshlikda ona qo‘lida tarbiyalanadi. Ona allasi bilan birga bola
qalbiga ona muhabbati singadi va onaning erkalatishlari bir umr yodda qoladi,
oilada bola yaxshi bilan yomonning farqini ajratishni o‘rganadi. Oila tarbiyasi
orqali bola ongida umuminsoniy va milliy qadriyatlar, yashashdan maqsad haqida
dastlabki tasavvurlar hosil bo‘ladi. Oilada shaxsning ijtimoiy-qimmatli fazilatlari
o‘sa boshlaydi. O‘zbekiston sharoitida oilaviy tarbiya mazmuni tashkil etilishiga
oid pedagogik omillar mavjudki, bularni hisobga olishga majburdirmiz.
Bola maktabga qadam qo‘yganda yaxshi va yomon narsalar haqida o‘z
tasavvuriga ega bo‘ladi. O‘qituvchi bolada qanday axloqiy tushunchalar
mavjudligini va axloqiy fazilatlar qanday sharoitda shakllanganligini ham bilmog‘i
kerak. Shuning uchun ham muallim o‘quvchilarning ota-onalari bilan aloqa
bog‘lab, bolani tarbiyalashda ular bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yishi darkor.
Tarbiyaning samaradorligi ko‘pincha oila va maktabning bolaga nisbatan bir xil
talab qo‘ya bilishiga bog‘liq. Shuning uchun ham pedagogik axloqda o‘qituvchi
bilan ota-onalarning o‘zaro munosabatlari, muomalasiga katta e‘tibor beriladi,
muallim oila bilan aloqa va hamkorlik qilmasdan turib, bolani axloqiy tarbiyalash
vazifasini bajara olmaydi. Chunki maktab oilada shakllangan axloqiy fazilatlarni
mustahkamlashi yoki illatlarni yo‘qotishi lozim bo‘ladi. Maktabda bolaga chuqur
bilim, ta‘lim-tarbiya mafkuraviy g‘oya, o‘zbekona milliy qadriyatlar, xalol mehnat,
biror bir kasb-hunarni egallashlari uchun mustahkam poydevor yaratishdek mas‘ul
vazifani zamonaviy talab darajasida amalga oshirish lozim. Ularga ta‘lim
berishning ilg‘or pedagogik texnologiyalar, zamonaviy o‘quv-metodik dasturlar
asosida bilim berish, o‘quv jarayonlarini jahon andozalariga mos didaktik jihatdan
ta‘minlab, o‘quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini tahlil qilish kerak.
O‘qituvchi pedagogik jarayonda asosiy figura, yetakchi kishidir. Unga yosh
avlodni o‘qitish va tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. Shuning uchun ham
o‘qituvchiga, uning axloqiy sifatlariga, xulqiga o‘quvchilar bilan muomalasiga
nisbatan alohida, yuksak talablar qo‘yiladi. Muallim hayotga endigina kirib
kelayotgan, barkamol shaxs sifatida shakllanayotgan yoshlarga ta‘lim-tarbiya
14

berib, ularni umuminsoniy va milliy axloq mezonlarini o‘zlashtirishini ta‘minlaydi.
Shu boisdan ham o‘qituvchi bola uchun bir umr idel, ibrat va namuna bo‘lib
qolishi keark. Afsuski, hamma o‘qituvchilar haqida ham shunday deb bo‘lmaydi.
Kasbiy salohiyati yetarli emas, axloqiy fazilatlarida nuqsonli, o‘zining dag‘al
muomalasi bilan yoshlarning ko‘nglini o‘qishdan sovitib, dilini o‘rinsiz
ranjitadiganlar ham uchrab turadi. Bundaylar yoshlar tarbiyasiga, ularning axloqiga
salbiy ta‘sir etadilar. Tarbiyaviy ishlarga tuzatish qiyin bo‘lgan darajada ziyon
yetkazadilar.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, yoshlarda kattalarning xatti-harakatlari,
axloqiy fazilatlariga tanqidiy munosabatda bo‘lish hissi kuchli bo‘ladi. Shu
jihatdan qaraganda tinch-totuv yashaydiganlarning oilalaridagi bolalar ham shu
oilada mavjud bo‘lgan axloqiy xislatlar: xushmuoamalalik, odoblilik, kattalarga
hurmat, kichiklarga g‘amho‘rlik qilish, oila a‘zolari o‘rtasidagi o‘zaro hurmat kabi
ijobiy fazilatlardan namuna oladilar.
Pedagog olimlar tadqiqotlarida isbotlanganidek, oilaviy tarbiyaga doir ishlar
quyidagi sharoitlarda bajarilsa, tarbiya samaradorligi yanada oshadi:
1. Maktab o‘zining barcha ta‘sirlari majmuini oilaviy tarbiya jarayoniga
izchil yo‘naltirsa;
2. O‘qituvchilar jamoasi oila bilan o‘zaro hamkorligi davrida o‘zlarining
etik-pedagogik tarbiyaviy talablarini to‘g‘ri tashkil etsa;
3. Ta‘lim maskanlaridagi tarbiyaviy jarayonga tashkilotchi ota-onalar
uyushtirilsa;
4. O‘qituvchilar tomonidan oilaviy tarbiyaga rahbarlik bolalar maktabga
kelmasdan oldin boshlansa va bu ish ularning barcha o‘quv yillarida davom
ettirilsa.Demak, maktab, oila va jamoatchilik hamkorligi bolalar tarbiyasida asosiy
hal qiluvchi bo‘g‘in bo‘lib, bunda o‘qituvchi-tarbiyachilarning bir maqsadga
yo‘naltirilgan tarbiyaviy ishlari muammoni ijobiy hal etuvchi omil hisoblanadi.
Oliy maktabda amalga oshiriladigan axloqiy tarbiya jarayonida talabalarning
ruhiyatiga, ularning ongiga ta‘sir etiladi. Bu umuminsoniy va milliy axloqning
15

tamoyillari va pedagogik odob qoidalarini har bir bo‘lajak o‘qituvchining ongiga
yetkazish, singdirish demakdir. Talabalarning axloqiy shakllanishi bir-biri bilan
uzviy bog‘liq ta‘lim-tarbiya ishlarini muntazam va izchil ravishda bajarishni talab
etadi. Tarbiyaviy ta‘sir ko‘rsatishning aniq va mukammal tizimigina axloqiy
tarbiyaning samaradorligini ta‘minlaydi. Tarbiyaviy ishda mukammal tizimning
mavjudligi bir xil ishni ortiqcha takrorlayvermaslikka, bo‘lajak muallimlarga bir
xil talablar qo‘yish va yakdillik bilan ta‘sir o‘tkazishga imkon beradi.
Axloqiy tarbiya tizimi nima? Tizim, qismlardan tuzilgan bir butun, ya‘ni
tartib bilan joylashtirilgan bir-biriga bog‘liq qismlardan tuzilgan yaxlit bir narsa,
degan ma‘noni bildiradi. Oliy maktabda bo‘lajak o‘qituvchilarning axloqiy tarbiya
tizimini yaratish oliy o‘quv yurtida amalga oshirilayotgan barcha tarbiyaviy
ishlarning mazmuni va yo‘nalishini belgilashga ko‘maklashadi. Tarbiyaviy ishlar
tizimi turli kurslarning (I, II, III, IV, V) talabalari bilan o‘tkaziladigan tadbirlarda
izchillik va ketma-ketlikni saqlashga yordam beradi.
Oliy maktab talabalarida axloqiy sifatlar qandaydir biror universal shakl,
vosita yoki usul yordamida emas, balki xilma-xil shakllar, vositalar va metodlar,
ya‘ni axloqiy tarbiya tizimi natijasida shakllanadi. Tarbiyaviy ishlar tizimi ma‘lum
vazifani bajaradigan, tuzilish jihatidan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ko‘plab qismlarni
o‘z ichiga oladi. Tarbiya tizimi barkamol avlodni, yuksak axloqiy fazilatli
mutaxassislarni shakllantirish maqsadiga bo‘ysundirilgan, o‘zaro bir-biriga bog‘liq
va mos keladigan shakl, usul va vositalarning yaxlit birligidan iborat. Masalan,
ta‘lim jarayonida faqat axloqiy tarbiyagina emas, balki aqliy, xuquqiy, iqtisodiy,
ekologik, estetik va mehnat tarbiyasi ham amalga oshiriladi.
Har qanday tarbiya tizimining asosiy belgilaridan biri izchillik, ketma-
ketlikdir. Oliy maktabda amalga oshiriladigan axloqiy tarbiya tizimi ham ana shu
qonuniyatga asoslanadi. Axloqiy tarbiya tizimi bir necha tizimchalardan tuziladi.
Umumiy tizimning har bir qismi o‘zining ichki tizimiga ham ega bo‘ladi. Masalan,
oliy maktabda talabalarga beriladigan kasbiy ta‘lim ma‘lum bir tizim asosida
16

tuzilgan bo‘lib, u yoshlarga ijtimoiy-gumanitar, psixo-pedagogik, ixtisosiy bilimlar
va axloqiy tarbiya berishga xizmat qiladi.
Axloqiy tarbiya guruh murabbiylari, jamoat tashkilotlari, talabalar va
professor-o‘qituvchilar jamoalari ishida ham tizim bo‘lishini talab etadi. Axloqiy
tarbiya tizimi talabalarning oliy maktabda ta‘lim olish yillari davomida deyarli
o‘zgarmaydi. Faqat uning mazmunigina yangilanadi. Tarbiyaning maqsad va
vazifalari hamda bu vazifalarni hal etishga yordam beradigan faoliyat turlari,
tarbiyaning shakllari va metodlari, turli ichki va tashqi ta‘sirlar natijasida
shaxsning kamolga erishish bosqichlari va darajalari axloqiy tarbiya tizimining
asosiy qismlari hisoblanadi.
Xullas, axloqiy tarbiya tizimining barcha qismlari talabalarning xilma-xil
faoliyati bilan bevosita bog‘liq. Bu faoliyat jarayonida talabalar jamoasida ob‘ektiv
axloqiy munosabatlar vujudga keladi. Mashg‘ulotlar va faoliyat turlarini bajarish
natijasida ob‘ektiv munosabatlar talabalarning shaxsiy odob, muomala-
munosabatlariga aylanadi va shu jarayonda bo‘lajak mutaxassisning axloqiy
fazilatlari shakllanadi.
17

1.2. Maktabda tarbiyaviy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosarining faoliyati.
Maktabni boshqarish demokratiya, oshkoralik, o‘z-o‘zini boshqarish
tamoyillari asosida amalga oshiriladi. Maktab jamoasi o‘ziga yuklangan vazifani
ota-onalar, mahalla qo‘mitalari, keng jamoatchilik bilan mustahkam hamkorlikda
amalga oshiradi.
Maktabning o‘quv-tarbiya jarayoni va kundalik faoliyatiga bevosita
rahbarlikni maktab direktori olib boradi. Maktab direktorining o‘quv-tarbiya ishlari
bo‘yicha o‘rinbosari maktab direktorining tavsiyasiga ko‘ra shahar xalq ta’limi
bo‘limining mudiri tomonidan lavozimiga tayinlanadi va bo‘shatiladi. Maktab
direktorining o‘quv-tarbiya ishlari bo‘yicha o‘rinbosari maktab direktori bilan
hamkorlikda maktabdagi o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etadi, maktab
pedagoglari jamoasiga uslubiy jihatdan rahbarlik qiladi 5
.
Maktab direktorining o‘quv-tarbiya ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari
bevosita maktab direktoriga bo‘ysunadi. Maktabning o‘quv-tarbiya ishlari bo‘yicha
o‘rinbosariga bevosita o‘qituvchilar, o‘quvchilar, laboratoriya xodimlari bo‘sunadi.
Maktab direktorining o‘quv-tarbiya ishlari bo‘yicha o‘rinbosari o‘z
vakolatlari doirasida quyidagi mansab vazifalarini bajaradi:
Pedagoglar jamoasining faoliyati kundalik va istiqbol rejalashtirilishini
tashkil etadi. O‘qituvchilar va boshqa pedagog xodimlarning o‘quv rejalarini va
dasturlarini bajarish bo‘yicha ishlarni muvofiqlashtiradi. Zaruriy o‘quv-uslubiy
hujjatlar ishlab chiqilishini tashkil etadi va muvofiqlashtiradi. Ta’lim jarayonining
sifatini va o‘quvchilarning ta’limiy tayyorgarlik natijalari obyektiv ravishda
baholanishini, to‘garaklar va fakultativlar ishini muntazam nazorat qiladi; maktab
pedagog xodimlari tomonidan o‘tkazilayotgan darslar va o‘quv mashg‘ulotlarining
boshqa turlariga tashrif buyuradi (o‘quv yili davomida kamida 180 soat), ularning
shakli va mazmunini tahlil qiladi, tahlil natijalarini pedagoglarga ma’lum qiladi.
Imtihonlarga tayyorgarlik ko‘rish va ularni o‘tkazish ishlarini tashkil etadi.
Ota-onalar uchun ma’rifat ishlarini tashkil etadi, o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil
etish masalalari yuzasidan ota-onalarini (ularning o‘rnini bosuvchi shaxslarni)
5
Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi. Toshkent.:2005
18

qabul qiladi. Pedagog xodimlarga yangi dasturlar va pedagogik texnologiyalarni
o‘zlashtirish va ishlab chiqishda yordam beradi; o‘quv mashg‘ulotlari va ta’lim
faoliyati boshqa turlarining jadvallarini tuzadi, vaqtinchalik yo‘q bo‘lgan
o‘qituvchilarning darslari sifatli va o‘z vaqtida almashtirilishini ta’minlaydi,
qoldirilgan va boshqa o‘qituvchi o‘rniga o‘tilgan darslarni qayd qilish jurnalini
yuritadi.
Belgilangan hisobot hujjatlari o‘z vaqtida tuzilishini ta’minlaydi, pedagoglar
tomonidan sinf jurnallari va boshqa hujjatlar to‘g‘ri va o‘z vaqtida yuritilishini
nazorat qiladi. Pedagog kadrlarni saralash va joy-joyiga qo‘yishda ishtirok etadi,
ularning malakasini va kasbiy mahoratini oshirish ishlarini tashkil etadi; uslubiy
birlashmalar ishiga rahbarlik qiladi, o‘z malakasini oshiradi. Maktab pedagog va
boshqa xodimlarini attestatsiyadan o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish va uni
o‘tkazishda ishtirok etadi; pedagoglar va o‘quv-tarbiya xodimlar tarkibining ish
vaqtini hisobga olish tabelini yuritadi, imzolaydi va maktab direktoriga topshiradi.
Direktorning ma’muriy-xo‘jalik ishlar bo‘yicha o‘rinbosari ishtirokida o‘quv
xonalari, ustaxonalar, sport zali hamda yordamchi xonalarni pasportlashtirishni o‘z
vaqtida va sifatli o‘tkazilishini tashkil etadi. Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha
yo‘riqnomalar hamda amaliy va laboratoriya ishlarini bajarish bo‘yicha uslubiy
ko‘rsatmalarda xavfsizlik texnikasi bo‘yicha bo‘limlar ishlab chiqilishini va vaqti-
vaqti bilan kamida 5 yilda 1 marta qayta ko‘rib chiqilishini tashkil etadi.
Direktorning tarbiyaviy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari bilan hamkorlikda yo‘l
harakati, suvda va ko‘cha-ko‘yda o‘zini tutish, yong‘in xavfsizligi qoidalarini
o‘rgatish uslubiyati va tartibini belgilaydi, o‘quvchilar bilimlarini tekshiruvdan
o‘tkazishni amalga oshiradi. Kasaba qo‘mitasi bilan hamkorlikda o‘quv asboblari
va jihozlari, kimyoviy reaktivlar, ko‘rgazmali qurollar, maktab mebelidan
foydalanish va saqlash xavfsizligining ma’muriy-jamoa nazoratini amalga oshiradi.
Namunaviy ro‘yxatlarda nazarda tutilmagan, shu jumladan tegishli
ruxsatnoma dalolatnomasiz ustaxonalarda, o‘quv xonalari va boshqa xonalarda
o‘rnatilgan yasama kimyoviy reaktivlar, o‘quv jihozlari va asboblarni olib qo‘yish
19

choralarini o‘z vaqtida ko‘radi, ta’lim muassasasi xonalarida xodimlar va
o‘qituvchilarning sog‘ligi uchun xavfli sharoitlar yuzaga kelganida ta’lim
jarayonini to‘xtatib turadi. Maktabda, turmushda, jamoat joylarida pedagoglarning
jamiyatdagi o‘rniga munosib bo‘lgan axloqiy me’yorlarga amal qiladi.
Yuqоridаgi vа endi tаvsiya qilinаdigаn mаvzulаrni sinf o‘quvchilаrining
qаbul qilish dаrаjаsigа qаrаb sоddаlаshtirish, murаkkаblаshtirish mumkin. Bilim
оlishdа оngli munоsаbаtni tаrbiyalаsh. Bu tаrbiyaviy tаdbirda yuqоridаgi kitоbdаn
оlingаn quyidаgi pаrchаlаrni guruh tаrbiyaviy sоаtidа ishlаb chiqilsа, mаqsаdgа
muvоfiq bo‘lаdi.
Ilm ko‘ngil ko‘zini оchur, nоdоnlik qоrоng‘ulikni kеltirur, ulug‘
dаrаjаlаr yеtkurur, dushmаnlаrgа qurоl bo‘lur, tiriklikni sаqlаr, dunyo kutmаk
sаbаblаrini bildirur, yurt ichidа vа umumхаlqlаr ilа qаndаy suvrаtdа bo‘lmаk
kеrаk ekаnini o‘rgаtur. Ilm оlimlаrning hurmаti bo‘z, ug‘rilаrdаn qurqusiz
dаvlаt vа hеch bitmаyturgаn bоylikdir. Оlimlаr pаyg‘аmbаrlаrning vоrislаri,
dunyoning nurlаri bo‘lib, nоdоnlаrdа dunyodа turgаnlаri hоldа o‘liklаr
hukmidаdirlаr, chunki ulаr Оllоh tаоlоning аjib nаrsаlаrigа kеrаk vаqtidаginа
ko‘z sоlurlаr, lеkin ibrаt оlа bilmаslаr. Kеrаk vаqtidа suv ichаdilаr, аmmо
suvning nimаdаn xоsil bo‘lgаni, chаshmаlаrning qаyеrdаn kеlib, qаyеrgа
kеtgаnlаridаn хаbаri bo‘lmаs. Ilmi ko‘p kimsаlаrgа qаrаgаndа о’z ilmli
bo‘lmаkdаn uyalmаngiz, bаlki bilmаq qo‘lingizdаn kеlаjаk nаrsаlаrni bilmаy
qоluvingizdаn uyalingiz, chunki bunisi аybdir. Ilm аhllаrigа nаfs оrtidаn yurmаk
hеch kеlishilgаn ish emаs, shuning uchun shаriyаt o‘lchоvidаn tаshqаri mоl
sеvmаngiz, shаhvаtlаrgа аsir bo‘lmаngiz. Hаr vаqt ilmgа muhаbbаt qo‘yingiz,
o‘rgаtilmish nаrsаlаrni iхlоs ilа tinglаngiz, kеrаkliklаrdаn so‘ng kеrаkliklаrni
o‘rgаningiz vа hаr bir ilmdаn ko‘rkаm bo‘la bilingiz, hеch vаqt ilmgа
tаkаbburlik ko‘rsаtmаngiz .
Ilm o‘rgаnmаk hаrnаqаdаr go‘zаl ish bo‘lsа-dа, buzuq niyat ilа
bo‘lgаnidа go‘zаlligi yo‘q оlur. Shuning uchun "Bizdаn Оllоh tаоlо rizо
bo‘lsin hаm yaхshi ishlаrgа sаbаb bo‘lsin", dеb niyаt etingiz. Bu esа yaхshi
20

niyatdir. "Imоm, muаzzin, охund, qоziy yoki muаllim, mudаrris vа nimа bo‘lsа-
dа, bir mаrtаbаgа erishsаk edi", dеb niyаt etmаngiz, ko‘nglingizdа bu kаbi nаrsаlаr
bu, chiqаringiz, chunki bu yахshi niyyаt emаsdir. Zеrо, ilmdаn mаqsаd dаrаjа
emаs, bаlki fоydаli оdаm bo‘lmаkdir.[15. 185-bet.]
Хаzinаngizdа bo‘lgаn ilmdаn оrtiqni dа‘vо etmаngiz, o‘z-o‘zingizgа
ulug‘lik ilа hukm аylаmаngiz. Bilursizmi, dоnlаri ko‘p vа yirik bo‘lgаn
bоshоqlаr hаr vаqt bоshlаrini qo‘yi sоlib tururlаr. Dоnsiz yoki dоnli
bоshоqlаr bоshlаrini yuqоri ko‘tаrib tururlаr, оzginа hаvо silkinsа, silkinа
bоshlаydilаr, hоlbuki, o‘zlаrining o‘tgа yondirmаkdаn bоshqа fоydаlаri bo‘lmаs.
"So‘nggi ахbоrоt" daqiqalarini o‘tkаzish. O‘quvchilаr nаvbаt bilаn hаftа
mоbаynidа Vаtаnimiz vа chеt el yangiliklаridаn to‘plаb, muhоkоmа qilinаdi.
Mаtеriаllаr gаzеtа, rаdiо vа tеlеvidеniyadаn to‘plаnаdi. Buning uchun hаr
tаrbiyaviy sоаtdа 3-4 daqiqa vаqt аjrаtilаdi, hаr bir o‘quvchi bu tаdbirdа bir mаrtа
qаtnаshаdi.
O‘quvchilаrning ta‘lim muassasasidаgi fаn to‘gаrаklаrigа qаtnаshishini
tashkil etish vа kuzаtish. "O‘ylаb ko‘r", "Bаhs", "Bilib qo‘ygаn yaхshi",
"Yangiliklаr" mаvzulаridа sinfning munоzаrа burchаgini tаshkil etish. Gаzеtа vа
jurnаllаrgа оbunа bo‘lishni tа‘minlаsh. Rаdiо vа tеlеvidеniyalаrdа o‘tаdigаn
o‘quvchilаrbоp eshittirish va ko‘rsаtuvlаrni eshitish vа ko‘rish, uni muhоkamа
qilish.
Fаn hаftаliklаridа ishtirоk etish.
Ta‘lim muassasasidа tаshkil etilаdigаn fаngа оid ko‘rgаzmа, kеchа,
bаdiiy оlimpiаdаlаrdа qаtnаshish. Sоg‘liqni sаqlаsh vа sоg‘lоm аvlоdni tаrbiyalаsh
tаdbirlаri Tibbiyot хоdimlаrining "Tоzаlik vа sоg‘lik", hаqidаgi suhbаtlаrini
uyushtirish. "Sоg‘lоm tаndа – sоg‘lоm аql", "Sоg‘lik - tumаn bоylik"
mаvzulаridа munоzаrа o‘tkаzish. Buyuk аllоmаlаrning sоg‘lik-sаlоmаtlik
hаqidаgi o‘gitlаrini muhоkаmа qilish. ―Gаzеtа, jurnаl vа bаdiiy аsаrlаr qаndаy
o‘qilаdi?– Mаvzusidа munоzаrа. Shuningdеk, "Nаsihаt" kitоbidаn
21

"Оvqаtlаnmаk" vа "Ichmаk" оdоblаri hаqidаgi ibrаtli pаrchаni ishlаb chiqilsа
mаqsаdgа muvоfiq, bo‘lаdi.
Ekоlоgik tаrbiya
Insоn sаmаrаli mеhnаti, tаbiаt nоz-nе‘matlаridаn оqilоnа fоydаlаnishi vа
uning go‘zаlliklаridаn bаhrаmаnd bo‘lishi tufаyli fаrоvоn hаyot kеchirаdi.
O‘quvchilаrdа bu tushunchаni shаkllаntirishdа ekоlоgik tаrbiya muhim o‘rin
tutаdi. Ekоlоgik tаrbiya – bu o‘quvchilаrdа аtrоf-muhitgа nisbаtаn bеpаrvо
bo‘lmаslik, tаbiаt, insоn, hаyvоnоt vа o‘simliklаr dunyosini e‘zоzlаshni
shаkllаntirish dеmаkdir. Bu jаrаyon dаrs vа guruhdаn tаshqаri mаshg‘ulоtlаrdа
аmаlgа оshirilаdi.
Yashаb turgаn tumаn, vilоyat tаbiаtini o‘rgаnish.
“Suvsiz hаyot bo‘lmаs”, “Yer хаzinа, suv-оltin”, “Tаbiаt uchinchi -
аkаmiz mаvzulаridа til-аdаbiyot o‘qituvchisi hаmkоrligidа inshо o‘tkаzish,
muhоkаmа qilish, nаmunаli inshоlаr ko‘rgаzmаsini tаshkil etish. "Tаbiаt
bоyliklаri dеgаndа nimаni tushunаsiz?", "Tаbiаtni аsrаsh uchun nimаlаr qilish
kеrаk?", "Qаndаy zаvоdlаr hаvоni iflоslаydi?", "Оrоl dеngizi hаqidа nimаlаrni
bilаsiz?", "Qаndаy dаrахt vа gullаrni sеvаsiz?" mаvzulаridа munоzаrа tаshkil
etish.
Jismоniy tаrbiya
“Bаdаn tаrbiya bilаn mu‘tаdil vа uzоq vаqt shug‘ullаnuvchi kishi
tаbiblаrning dаvоsigа muhtоj bo‘lmаydi”. Аbu Аli ibn Sinо kеlаjаk аvlоdni
hаr jihаtdаn yеtuk qilib tаrbiyalаsh, o‘quvchilаrni jismоniy bаquvvаt, hаr
qаndаy muхitgа, mеhnаtgа qоdir vа chidаmli qilib tаrbiyalаsh mаqsаdidа
guruh tаrbiyaviy sоаt dаrslаri vа bоshqа tаrbiyaviy tаdbirlаrdа tubаndаgi
mаvzulаrdаn fоydаlаnish. Sаlоmаtlikni sаqlаsh vа tiklаsh uchun jismоniy
mаshqlаrdаn fоydаlаnish. O‘quvchilаrni ta‘lim muassasasi vа ta‘lim
muassasasidаn tаshqаridаgi spоrt musоbаqаlаrigа qаtnаshishlаrini tа‘minlаsh.
22

1.3. Boshlag‘ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.
O‘zbekiston mustaqilligi, uning ravnaqi ko‘p jihatdan yoshlarni qanday
o‘qitish va tarbiyalashga bog‘liq. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach barcha
sohalarda bo‘lgani kabi xalq ta’limi tizimida ham tub o‘zgarishlar qilinmoqda.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Ta’lim to‘g‘risida qonun (1997), Birinchi
Prezident I.A.Karimovning asarlari, nutqlari bu ishlarda dasturilamal bo‘lib xizmat
qilmoqda 6
.
O‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy fazilatlarini rivojlantirishning samarali
shakl va usullarini ishlab chiqish juda muhim. O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining IX sessiyasida qabul qilingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturida
ma’naviy va ma’rifiy ishlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish
va joriy etish lozimligi alohida ta’kidlangan. Bu ishni muvaffaqiyatli amalga
oshirish uchun shubhasiz, xalqimizning bir necha asrlarga borib taqaluvchi urf
odat, an’ana va qadriyatlari hamda pedagogik merosidan, umumbashariyat
tafakkur xazinasiga katta hissa qo‘shgan ma’rifatparvarlarimizning axloqiy
asarlaridan ijodiy foydalanish juda muhimdir. Zero, sinfdan tashqari vaqtda
o‘quvchilar bilan olib boriladigan ishlar keng tarbiyaviy imkoniyatga ega bo‘lib,
so‘z bilan ish birligini, axloqiy tushunchalarining xulqiy ko‘nikma, odat,
malakalarga aylanishini ta’minlaydi. O‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy jihatdan
kamol topib borishida, shubhasiz, sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar jarayoni
muhimdir. O‘quvchilarni axloqiy tarbiyalashda, ularning ongiga, shuuriga ta’sir
ko‘rsatishda sinfdan va maktabdan tashqari ishlar katta ahamiyatga molik, bu ishni
muvaffaqiyatli hal qilishda, albatta, o‘qituvchilardan chuqur bilim, izlanish,
fidoyilik talab qilinadi. Eng avvalo o‘qituvchilar, jumladan boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari, sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar o‘tkazish metodikasini chuqur
bilishlari juda muhimdir. Biz kurs ishini yoritib berish jarayonida bir qator sinfdan
tashqari tadbirlarni amalga oshirdik, unda yangi usul maktabi tarafdorlarining
darsliklaridagi axloqiy tarbiyaga doir matnlarni asos qilib oldik.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov Oliy Majlisning IX majlisida so‘zlagan
6
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent. Ma’naviyat, 2008.
23

nutqida ta’kidlaganidek, “Eski ta’lim tizimining eng yomon qusuri boshlang‘ich
ta’limga ikkinchi darajali ish deb qarayotganimizdadir. Ochiq aytishimiz kerak:
bilimi sayoz muallimlar ham birinchi sinfda dars beraveradi 7
...
Vaholanki, bolaning dunyoqarashi, didi, salohiyati shakllanadigan
boshlang‘ich sinflarga eng yetuk, eng tajribali murabbiylar biriktirilib
qo‘yilishini oddiy mantiqning o‘zi talab etadi”[3.83-bet].
Darhaqiqat, bu holat bolalarning tarbiyasiga, ayniqsa, axloqiy tarbiyasiga
yomon ta’sir ko‘rsatadi. Respublikamiz mustaqillikka erishgach, bu kamchiliklarga
barham berila boshlandi. 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan Kadrlar tayyorlash
milliy dasturida kadrlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy
yo‘nalishlaridan biri - ma’naviy-axloqiy tarbiya va ma’rifiy ishlarga katta e’tibor
berilgan: “Yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqimizning boy milliy,
madaniy-tarixiy an’analariga, urf-odatlari hamda umumbashariy qadriyatlarga
asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va vositalar ishlab chiqilib,
amaliyotga joriy etiladi. Shaxsni tarbiyalash va uni har tomonlama kamol
toptirishning ustuvorligi ta’minlanadi. Umumiy hamda pedagogik madaniyatni
oshirish maqsadida, mamlakat aholisi orasidagi ma’rifiy ishlar takomillashtirilib
boriladi”.
Demak, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tarbiyalashda ma’naviy-ma’rifiy
tadbirlarni tashkil qilish va o‘tkazish muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy fazilatlarini rivojlantirishning samarali shakl
va usullarini ishlab chiqish juda muhim. O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining IX sessiyasida qabul qilingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturida
ma’naviy va ma’rifiy ishlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish
va joriy etish lozimligi alohida ta’kidlangan. Bu ishni muvaffaqiyatli amalga
oshirish uchun shubhasiz, xalqimizning bir necha asrlarga borib taqaluvchi urf-
odat, an’ana va qadriyatlari hamda pedagogik merosidan, umumbashariyat
tafakkur xazinasiga katta hissa qo‘shgan ma’rifatparvarlarimizning axloqiy
asarlaridan ijodiy foydalanish juda muhimdir. Zero, sinfdan tashqari vaqtda
7
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent. Ma’naviyat, 2008.
24

o‘quvchilar bilan olib boriladigan ishlar keng tarbiyaviy imkoniyatga ega bo‘lib,
so‘z bilan ish birligini, axloqiy tushunchalarning xulqiy ko‘nikma, odat,
malakalarga aylanishini ta’minlaydi. O‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy jihatdan
kamol topib borishida, shubhasiz, sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar jarayoni
muhimdir.
O‘quvchilarni axloqiy tarbiyalashda, ularning ongiga, shuuriga ta’sir
ko‘rsatishda sinfdan va maktabdan tashqari ishlar katta ahamiyatga molik, bu ishni
muvaffaqiyatli hal qilishda, albatta, o‘qituvchilardan chuqur bilim, izlanish,
fidoyilik talab qilinadi. Eng avvalo o‘qituvchilar, jumladan boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari, sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar o‘tkazish metodikasini chuqur
bilishlari juda muhimdir. Biz kurs ishini yoritib berish jarayonida bir qator sinfdan
tashqari tadbirlarni amalga oshirdik, unda yangi usul maktabi tarafdorlarining
darsliklaridagi axloqiy tarbiyaga doir matnlarni asos qilib oldik. Boshlang‘ich
ta’lim amaliyotida sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni quyidagi
shakl-usullarda o‘tkazish maqsadga muvofiq: axloqiy mavzudagi suhbatlar kitoblar
ko‘rgazmasi, adabiy ertaliklar, kitobxonlik konferensiyalari, qiziqarli savol-javob
o‘yinlari (viktorinalar). Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bilimdon, odob-axloqli, o‘z
kasbining fidoyisi bo‘lishi zarur.O‘qituvchi sinfdan tashqari o‘tkaziladigan axloqiy
mavzudagi suhbatlarga alohida e’tibor berishi kerak. Zero, sinfdan tashqari
o‘tkaziladigan ishlar jarayoni muhim bo‘lib, o‘quvchilarni axloqiy tarbiyalashda
yetakchi ahamiyatga ega. Bizning kuzatishlarimiz, ilmiy-tajriba ishlarimizning
ko‘rsatishicha, boshlang‘ich sinflarda axloqiy mavzudagi suhbatlar o‘tkazishning
ahvolini qoniqarli holda deb bo‘lmaydi. Bunga asosiy sabablar:
a) aksariyat maktablarning boshlang‘ich sinflarida sinfdan va maktabdan
tashqari ishlar jarayonida yangi usul maktabi tarafdorlarining merosiga doir
axloqiy mavzudagi suhbatlar deyarli o‘tkazilmaydi;
b) juda kam maktablarda sinfdan tashqari ishlar jarayonida axloqiy
mavzudagi suhbatlar o‘tkazib turilsada, bunda juda katta xato va kamchiliklarga
yo‘l qo‘yilmoqda. Xususan: ko‘plab o‘qituvchilar axloqiy mavzuda suhbatlar
25

o‘tkazish metodikasini bilmaydilar, shu sababli ko‘zlangan maqsadga erisha
olmayaptilar;
-axloqiy mavzudagi suhbatlar har oyda, ba’zan har ikki oyda bir marta
nomigagina, yoxud turli xil sabablar bahonasida o‘tkaziladigan hollar ko‘p
uchraydi;
-bunday suhbatlar ko‘pincha quruq nasihatbozlikka aylanib ketmoqda va
o‘quvchilar shuuriga deyarli ta’sir ko‘rsata olmayapti;
-bunday suhbatlarda xalqimizning ma’naviy-axloqiy mavzudagi boy
pedagogik merosidan juda kam foydalanilayotir;
v) o‘qituvchilar uchun axloqiy mavzuda suhbatlar o‘tkazish bo‘yicha
metodik qo‘lanma va tavsiyanomalar deyarli yo‘q, borlari ham juda eskirib o‘z
ahamiyatini yo‘qotib qolganligini ta’kidlash joiz.
Axloqiy mavzudagi suhbatlar sinfdan va maktabdan tashqari o‘tkaziladigan
tarbiyaviy ishlar jarayonida o‘quvchilarni axloqiy tarbiyalashda bir qator
afzalliklarga ega. Kurs ishimiz maqsadining ko‘rsatishicha, bular asosan
quyidagilardaniborat: bunday suhbatlar orqali o‘qituvchilar o‘quvchilar qalbiga
yo‘l topa oladilar. O‘qituvchilar bilan o‘quvchilar o‘rtasida o‘zaro yaqinlik,
keyinroq esa hattoki, sirdosh bo‘lish hollari uchraydi; boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari har bir o‘quvchining individual xususiyatlari, fe’l-atvori, xohish-
istak, mayllari, xulqi va odobini o‘rganishlari, ba’zi hollarda esa xulqida paydo
bo‘ladigan salbiy holatlarni bartaraf qilishda axloqiy mavzudagi suhbatlar yetakchi
rol o‘ynaydi 8
:
-o‘qituvchilar uchun bunday suhbatlar o‘quvchilarning axloqiy tarbiyasiga
ta’sir o‘tkazishning muhim shakli bo‘lib, shubhasiz o‘zining ijobiy natijasini
beradi.
Kurs ishimiz maqsadi va vazifasining ko‘rsatishicha, axloqiy mavzudagi
suhbatlar asosan ikki xil ko‘rinishda - yakka va guruh tartibida o‘tkazilib, bunda
boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi quyidagilarga alohida e’tibor bermog‘i lozim:
8
Oripova N., Muhammadiyeva M., Yarmanova Y. Boshlang’ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.
Qarshi ”Nasaf’, 2013.-67 b.
26

- har bir boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan
axloqiy mavzudagi suhbat mavzularini o‘quv yili boshidayoq tanlab olishi va
maktab pedagogik kengashi, sho‘ba yig‘ilishlarida muhokamadan o‘tkazib,
boshlang‘ich sinflar (ishlari) bo‘yicha direktor o‘rinbosari tasdig‘idan o‘tkazishi;
- sinfdan tashqari o‘tkaziladigan axloqiy mavzudagi suhbatlar qat’i reja va
aniq maqsad asosida bo‘lishi 9
;
- bunday suhbatlar uchun alohida daftar tutilishi va o‘tkaziladigan suhbatlar
unga tushirib borilishi;
- axloqiy mavzudagi har bir suhbatda ko‘rgazmali qurollardan foydalanilishi,
axloqiy tarbiyaga doir asarlardan namunalar keltirilishi;
- axloqiy mavzudagi suhbatlarni ko‘proq noan’anaviy tarzda o‘tish va bunda
munozarali, qiziqarli va erkin bo‘lishiga e’tibor berish 10
;
- axloqiy mavzudagi suhbatlarning davom qilish vaqti aniq bo‘lishi kerak.
Bizningcha boshlang‘ich sinflarda yakka tartibda 12-15 minut, guruh tartibida
25-30 minut bo‘lishi lozim.
- har bir boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi suhbatdoshining yoshi, bilim darajasi,
xulq-atvori, odob-axloqi kabilarni alohida e’tiborga olishi; 11
- odatda axloqiy mavzudagi suhbatlar o‘quvchilarning xohish-istaklarini
o‘zida ifodalashi, ular uchun bu suhbatlar dolzarb ahamiyat kasb etishini tushuna
bilishlari;
- har bir axloqiy suhbat avvalgi mavzuni davomi va to‘ldiruvchisi bo‘lishi,
o‘zaro aloqador bo‘lishi, osondan-qiyinga, oddiydan-murakkabga qoidalarga
alohida e’tibor berish kerak.
Boshlang‘ich sinflarda o‘tkaziladigan axloqiy mavzudagi suhbatlarning
shakllari turli xil ko‘rinishda bo‘lishi mumkin:
- axloqiy mavzudagi kitoblar tavsiyasiga bag‘ishlangan suhbatlar;
9
Mahkamov U. Axloq-odob saboqlari.- T.: Fan, 1994.- 134 b
10
Mahkamov U. Axloq-odob saboqlari.- T.: Fan, 1994.- 133 b
11
Mahkamov U. Axloq-odob saboqlari.- T.: Fan, 1994.- 133 b
27

- o‘quvchilarning ijobiy yoki salbiy xulq-atvori, xatti-harakatlariga
bag‘ishlangan suhbatlar 12
;
- turli xil tadbir va bayramlarga bag‘ishlangan axloqiy mavzudagi suhbatlar;
- buyuk allomalar, qahramonlarning hayoti, faoliyati va fazilatlariga
bag‘ishlangan suhbatlar.

12
Mahkamov U. Axloq-odob saboqlari.- T.: Fan, 1994.- 135 b
28

II BOB.BOSHLANG‘ICH SINFLARDA TARBIYAVIY ISH USLUBLARI.
2.1. Boshlang‘ich sinflardagi tarbiyaviy ishlarning o‘ziga
xos xususiyatlari.
“Usul” tushunchasi har qanday maqsadga erishish , harakat qilish usuli
sifatida belgilanadi. Demak, tarbiya usuli bu tarbiyalashning xatti-harakati
demakdir. Tarbiyalashning usullari – bu o‘qituvchi-tarbiyachi bilan birgalikdagi
faoliyatda (aloqada) pedagogik muammolarni hal qilish uchun maktab
o‘quvchilarining ongi, hissiyotlari va xatti-harakatlariga ta’sir qilishning o‘ziga xos
usullari.
Tаrbiya jаrаyonining mоhiyatini chuqur bilib, uni tаshkil etishdа
tаshаbbus ko‘rsаtish, ishbilаrmоnlik vа epchillik, bаrchа yangi vа ilg‘оr
nаrsаlаrni аmаldа sаmаrаli qo‘llаy bilish ta‘lim muassasasi o‘quvchisi shахsini
rivоjlаntirish jаrаyonigа rаhbаrlik qilish tamoyillаridаn biridir.
Sаmаrаli rаhbаrlik uslubini ta‘lim muassasasi hаyoti vа fаоliyatigа
tаtbiq etishning nаmunаsi bo‘lgаn kоllеgiаl vа yakkа rаhbаrlikning birgа
qo‘shib оlib bоrilishi o‘quvchilаr tаqdiri, ulаrning tаrbiyasigа pеdаgоglаr
jаmоаsi jаvоbgаrligini vа dirеktоrning shахsiy jаvоbgаrligini tа‘minlаydi.
Rаhbаrlikning zаrur qonun-qoidalari rеjаlilik bo‘lib, uning yordаmidа
pеdаgоgik tа’sirlаr tizimi vа tаrbiyaviy ishdа izchillikkа erishilаdi. Rеjаlilik
dirеktоrgа tаrbiyaning bаrchа mаsаlаlаrini аniq аmаlgа оshirish istiqbоllаrini
nаmоyon qilаdi.
Mаzkur tа‘limоtgа аsоsаn ta‘lim muassasasidаn tаshqаri ishlаrni
rеjаlаshtirish vа uning аmаlgа оshirilishigа rаhbаrlik hаmdа nаzоrаtni
uyushtirib bоrish ta’lim muassasasi ichki bоshqаruv tizimidа muhim аhаmiyat
kаsb etаdi.
Guruhdаn vа ta‘lim muassasasidаn tаshqаri ishlаrning umumta‘lim
muassasasi rеjаsini mа‘nаviy vа mа‘rifаt bo‘yichа dirеktоr o‘rinbоsаri
rаhbаrligidа, guruh rаhbаrlаri, mеtоdik birlаshmаsi, tаjribаli o‘qituvchilаr,
ta‘lim muassasasi kutubхоnаsi, o‘quvchi-yoshlаr tаshkilоti, o‘quvchilаr
29

uyushmаsi, оtа-оnаlаr qo‘mitasi hаmdа to‘gаrаk rаhbаrlаrining fаоl ishtirоkidа
tuzish hаmdа uni ta‘lim muassasasining yig‘ilishidа muhоkаmаdаn o‘tkаzib,
tаsdiqlаsh mаqsаdgа muvоfiqdir. Rеspublikаmizdаgi qаtоr ta‘lim muassasalаr
ilg‘оr dirеktоrlаrining ish tаjribаlаridа o‘qituvchilаr vа guruh rаhbаrlаrining
tаrbiyaviy ishigа pеdаgоgik rаhbаrlikning yaхshilаnishini tа‘minlаydigаn
kоmplеks tizim tаrkib tоpmоqdа.
Dirеktоr o‘qituvchilаr, guruh rаhbаrlаri, tаrbiyachilаr vа o‘quvchilаrgа
nisbаtаn tutgаn qonun-qoidalari yo‘li vа fаоliyatidа birlik bo‘lishigа erishаdi,
ta‘lim muassasasining оilа, kаttаlаrning mеhnаt jаmоаlаri, jаmоаt,
tаshkilоtchilаri bilаn uzviy hаmkоrlik qilishigа intilаdi 13
.
Ta‘lim muassasasining tаrbiyaviy jаrаyonigа rаhbаrlik qilishdа dirеktоr
bоshlаng‘ich vа o‘quv guruhlаri tаrbiyaviy ishidа izchillikkа riоya qilishgа
аlоhidа e‘tibоr bеrаdi, bu bilаn tа‘lim jаrаyonidа hаm, shuningdеk, dаrsdаn
tаshqаri vаqtdа hаm tаrbiyaning uzluksizlik vа prinsipini аmаlgа оshirаdi.
Sinf rаhbаrining tаrbiyaviy ish rеjаsi bu mаjburiy pеdаgоgik hujjаtdir.
Ish rеjа chоrаklik, yarim vа bir yillik tuzilishi mumkin. Hоzirgi shаrоitdа
tаjribаlаrning ko‘rsаtishigа binоаn yarim yillik rеjаsidаn fоydаlаnish аnchа
sаmаrа bеrmоqdа. O‘tkаzilаdigаn tаdbirlаrning bаjаruvchi shахslаri, muddаti
vа bаjаrilishi turi аniq ko‘rsаtilishi lоzim. Rеjа ta‘lim muassasasi dirеktоri
o‘rinbоsаrlаri tоmоnidаn ko‘rib chiqilib, dirеktоr tоmоnidаn tаsdiqlаnishi
shаrt[15.147-bet]. Rеjаlаshtirishdа sinf rаhbаrining pеdаgоgik tаyyorgаrligi,
tаjribа vа shахsiy хususiyatlаri alohida аhаmiyat kаsb etаdi.
Rеjаlаshtirishdа quyidаgilаr nаzаrdа tutilsа, uning sаmаrаsi оshаdi:
1. Rеjа mаhаlliy shаrоitgа qаrаb, maktabning jоylаshgаn o‘rni, аlbаttа,
o‘quvchilаrninrg sаviyasi, yoshigа qаrаb mumkin qаdаr mоs tuzilishi kеrаk.
2. Rеjа muаyyan mаqsаdgа qаrаtilishi vа rеаl (аniq) bo‘lishi zаrur.
3. O‘quvchilаr vа o‘smirlаr uyushmаsi bilаn kеlishilishi lоzim.
4. Rеjаdа o‘quvchilаrning kuzgi, qishki, bаhоrgi vа yozgi tа‘tillаridа
13
Oripova N., Muhammadiyeva M., Yarmanova Y. Boshlang’ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.
Qarshi ”Nasaf’, 2013.-67 b.
30

qilаdigаn ishlаri аks etishi kеrаk.
Tаrbiyaviy ish jаrаyonini endi bоshlаgаn, kаm tаjribаgа egа – sinf
rаhbаri, оdаtdа, kеng qаmrоvli ish rеjаsini tuzsа, pеdаgоg esа, chеgаrаlаngаn
rеjа bilаn ishlаshi mumkin. Аmmо hаr ikkаlа hоldа hаm bаrchа sinf
rаhbаrlаrining tаrbiyaviy rеjаsidа tаrbiyaviy ish fаоliyatining аsоsiy mаzmuni
hаmdа yo‘nаlishlаri to‘lа аks ettirilmоg‘i dаrkоr.
Quyidа ta‘lim muassasasining birinchi o‘quv yili yarim yiligа
mo‘ljаllаngаn nаmunаviy ish rеjаsi kеltirildi.
Sinfgа qisqаchа tаvsifnоmа
Sinfdа … o‘quvchi bo‘lib, ...tаsi qizlаr vа ... tаsi o‘g‘il o‘quvchilаr.
Shulаrdаn ... tаsi ―O‘quvchilаr vа o‘smirlаr uyushmаsi а‘zоsi.
“O‘quvchilаrning bilim dаrаjаlаrini nаzоrаt qilish rеytingiga ko‘rа
а‘lоchi vа o‘zlаshtirmоvchi o‘quvchilаr sоni. Sinf o‘quvchilаri dаrslаrdа оngli
intizоmgа
erishgаn vа guruhdаn tаshqаri ishlаrning ko‘pginа mаsаlаlаrini mustаqil hаl
etаdi. O‘quvchilаr fаоl, mеhnаtsеvаr vа do‘stоnа jаmоаdir”

31

2.2. O‘quvchilarga tarbiya berishning asosiy turlari va shakllari.
Sinf rаhbаri tоmоnidаn o‘tkаzilаdigаn bаrchа tаrbiyaviy tаdbirlаr shu
bo‘limgа kiritilib, sinf tаrbiyaviy sоаtlаri dеb yuritilаdi (yil dаvоmidа 30-34
sоаt dаrs jаdvаligа kiritilаdi). Hamda, u sоddаlаshtirilgаn, bаrchа guruhlаr
uchun qulаy quyidаgi аndоzаdа tushirilishi mumkin. Аvvаlgi аdаbiyotlаrdа
bеrilgаn rеjаlаshtirish chizmаsigа "Bаjаrilish turi" qo‘shimchа sifаtidа kiritildi.
Mаqsаd, rеjаlаshtirilgаn mаvzu, mаsаlаn, "Оtа-оnаm - suyangаn tоg‘im"
yuzаsidаn suhbаt, kеchа, kоnfеrеnsiya uchrаshuv, ekskursiya vа hоkаzоlаr
o‘tkаzish mumkin. Аlbаttа, bu tаdbirlаrning bаrchаsini bir o‘quv yilidа
o‘tkаzib, sinf rаhbаrining tаrbiyaviy ish rеjаsidа bu mаvzu hаr yili
tаkrоrlаnib, bаjаrilish turi o‘zgаrtirib bоrilаdi. Sinf rаhbаri mеhnаtining unumli
bo‘lishidа bu usul аnchа sаmаrа bеrаdi. Sinf rаhbаri o‘quvchilаr hаqidаgi quyidаgi
mа’lumоtlаrni shu bo‘limgа kеltirishlаri mumkin:
O‘quvchi qаyеrdа yashаydi? Uning оtа-оnаsi qаyеrdа vа kim bo‘lib
ishlаydi? Оilа tаrkibi, оilаning mаdаniy dаrаjаsi. Оilаdаgi o‘zаrо munоsаbаt.
Оilаdаgi o‘quvchigа tаrbiya bеrishning o‘zigа хоsligi. O‘quvchining uydаgi kun
tаrtibi vа mаishiy аhvоli. O‘quvchining uy vа jаmоаt ishlаridа ishtirоk etishi. Fаn
to‘gаrаklаrigа qаtnаshishi. O‘quvchi yozdа qаyеrda dam oladi?
O‘quvchi hаyotidаgi eng muhim vоqеа-hоdisаlаr. Gаzеtа vа jurnаllаrgа
оbunа bo‘lishi. O‘quvchi sаlоmаtligining аhvоli.
Xоdimlаrining mа‘lumоtigа ko‘rа sinf tаrbiyaviy sоаtlаrining mаvzulаri
quyidаgi tаrkibiy qismlаrni o‘z ichigа оlаdi vа yuqоridаgi аndоzаgа tаrtib bilаn
jаmlаnаdi:
Mа’nаviyat vа burch tаrbiyasi.
Mа’nаviyatimizning qаdimiyligi, mаzmun vа mоhiyati, o‘zigа хоs
хususiyatlаri, аsоsiy tаmоyillаri, uning jаmiyatimiz tаrаqiyotidаgi rоli vа
аhаmiyati katta.
Prеzidеntimiz Sh. M. Mirziyoyev аsаrlаri vа nutqlаridа insоnni jоnli
mаvjudоdlаrdаn аjrаtib turаdigаn оng vа til, аql-idrоk vа tаfаkkur,
32

оdаmgаrchilik, muruvvаt vа sаhоvаt, rаhm-shаfqаt, mеhr-оqibаt, iymоn-
e‘tiqоd, mеhnаtsеvаrlik, vаtаnpаrvаrlik, hаlоllik, pоklik, tаbiаtni e‘zоzlаsh,
ilm vа fаnni, аdаbiyot vа sаn‘аtni, mаdаniyatni sеvib, аrdоqlаsh, milliy vа
umuminsоniy qаdriyatlаrgа sаdоqаt, o‘zi vа o‘zgа millаt kishilаrini, ulаrning
tili, tаriхi, mаdаniyati, urf-оdаtlаri vа аn‘аnаlаrini hurmаt qilish vа qаdrlаsh
хislаtlаrini tаrbiyalаsh аsоsiy mаqsаd qilib оlinаdi[8.59-bet].
Vаtаnni sеvmоq iymоndаndir.
― Uning bахt-sаоdаti, yorug‘ istiqbоli, fаrоvоn kеlаjаgi uchun
yashаsh,
kurаshish, kеrаk bo‘lsа, jоnini fidо qilish shu muqаddаs zаmindа
yashаyotgаn hаr bir insоn uchun bахtdir ‖ .
Tаrbiyaviy vаzifаlаr:
O‘quvchilаrni mеhnаtdа vа o‘zbеk хаlqining mustаqil dаvlаt qurishdаgi
bunyodkоrlik ishlаridа ishtirоkini tа‘minlаsh. Yoshlаrni bаynаlmilаl vа bоshqа
хаlqlаrning qаrdоshlаrchа do‘stligi ruhidа tаrbiyalаsh. O‘quvchilаrning
o‘zlаshtirmаslik sаbаblаrini аniqlаsh vа bаrtаrаf etish chоrаlаrini bеlgilаsh.
O‘quvchilаrni umumiy o‘rtа tа‘limdаn kеyingi bоsqichgа tаyyorlаsh. Yuksаk
mа‘nаviyat, iymоn vа e‘tiqоdli bo‘lish, istiqlоl g‘оyalаrini singdirish. Sinfdаgi
bаrchа o‘quvchilаrning bilim dаrаjаsini оshirishgа erishish. O‘quvchilаrning оngli
intizоmi, o‘qishgа vа mеhnаtgа to‘g‘ri munоsаbаtida bo‘lishi uchun kurаsh оlib
bоrish.
O‘quvchilаr fаоliyatini tаshkil etishdа ulаrning mustаqilligi vа
tаshаbbuskоrligini оshirib bоrish. "O‘quvchilаr vа o‘smirlаr uyushmаsi"gа kirish
uchun tаyyorlаsh. Birinchi Prezidentimiz I.А.Kаrimоv insоn uchun оtа-оnа,
аkа-ukа, do‘st birоdаr qаnchаlik zаrur bo‘lsа, Vаtаn hаm shunchаlik
mo‘tаbаrdir. Uni аsrаb-аvаylаsh bizning burchimizdir. Chunki "Shu аziz
Vаtаn bаrchаmizniki", ekаnligini ta‘kidlagani, buning ma‘no-mohiyati
o‘quvchilаrgа tushuntiradi. Аllоh tаоlоh, til-u zаbоn, оngu tаfаkkur bеrgаn insоn
uchun Vаtаndаn оrtiq mеhrigiyo vа ulug‘ nе‘mаt yo‘qligi izohlanadi.
33

Vаtаndаn оrtiq mеhrigiyo vа ulug‘ nе’mаt yo‘qligini isbоtlоvchi mаvzulаr:
Vаtаn - sеn suygаn оdаmlаr mаnzili.
Vаtаn - bu tug‘ilgаn jоying.
Vаtаn - bu insоnlаr yashаydigаn muqаddаs zаmin.
"Dаvlаt", "Hukumаt", "Хаlq" tushunchаlаri nimа?
Urush vа mеhnаt fахriylаrini e‘zоzlаymiz.
G‘аlаbа vа mustаqillik kunini shаrаflаymiz.
Hаrbiy o‘yinlаrdа ishtirоk etish.
―Vаtаnimgа хizmаt qilаmаn.
Chin vаtаnpаrvаrlik o‘z o‘lkаsini sеvishdаn bоshlаnаdi, pаrchаlаrni o‘qish
vа muhоkаmа qilish. Rеspublikаmiz istiqlоlini mustаhkаmlаshdа fаоlmiz.O‘zingiz
yashаb turgаn mаhаllа, qishlоq, tumаn, vilоyat tаriхini bilаsizmi?
Mеning vаtаndоshim - zаmоndоshim.
"Bizdаn оzоd, оbоd Vаtаn qоlsin".
―Yov qоchsа, bоtir ko‘pаyar.
Mustаqillik uchun kurаshgаn аjdоdlаrimiz - fахrimiz.
O‘zbеkistоn - Vаtаnim mаnim.
Estеtik (nаfоsаt) tаrkibi
Tаrbiyaviy sоаt mаvzulаri:
Mа‘nаviyat insоngа hаvоdеk, suvdеk zаrur.
Insоnning hаyotini bеzаydigаn, go‘zаllаshtirаdigаn оmil mа‘nаviyatdir.
Dаvlаt vа millаt mа‘nаviyati bilаn ko‘rkаmdir.
Mа‘nаviy bаrkаmоl kishilаr hаyoti biz uchun nаmunа.
Hаlоllik vа rоstgo‘ylik - insоn fаzilаti.
Bugun niyat - ertаngi hаqiqаt.
Chin vа yolg‘оn do‘stlik.
Hаqiqiy vа qаlbаki qаhrаmоnlik.
Yomоn оdаtdаn sаqlаn.
Iymоnsizdа Vаtаn tuyg‘usi bo‘lmаydi.
34

O‘z g‘ururingni himоya qilа оlаsаnmi?
Qur‘оni kаrim vа Hаdisi shаrifdаn pаrchаlаrni o‘qish vа muhоkаmа
qilish. Yuqоridаgi vа endi tаvsiya qilinаdigаn mаvzulаrni sinf o‘quvchilаrining
qаbul qilish dаrаjаsigа qаrаb sоddаlаshtirish, murаkkаblаshtirish mumkin. Bilim
оlishdа оngli munоsаbаtni tаrbiyalаsh. Bu tаrbiyaviy tаdbirda yuqоridаgi kitоbdаn
оlingаn quyidаgi pаrchаlаrni guruh tаrbiyaviy sоаtidа ishlаb chiqilsа, mаqsаdgа
muvоfiq bo‘lаdi.
Ilm ko‘ngil ko‘zini оchur, nоdоnlik qоrоng‘ulikni kеltirur, ulug‘
dаrаjаlаr yеtkurur, dushmаnlаrgа qurоl bo‘lur, tiriklikni sаqlаr, dunyo kutmаk
sаbаblаrini bildirur, yurt ichidа vа umumхаlqlаr ilа qаndаy suvrаtdа bo‘lmаk
kеrаk ekаnini o‘rgаtur. Ilm оlimlаrning hurmаti bo‘z, ug‘rilаrdаn qurqusiz
dаvlаt vа hеch bitmаyturgаn bоylikdir. Оlimlаr pаyg‘аmbаrlаrning vоrislаri,
dunyoning nurlаri bo‘lib, nоdоnlаrdа dunyodа turgаnlаri hоldа o‘liklаr
hukmidаdirlаr, chunki ulаr Оllоh tаоlоning аjib nаrsаlаrigа kеrаk vаqtidаginа
ko‘z sоlurlаr, lеkin ibrаt оlа bilmаslаr. Kеrаk vаqtidа suv ichаdilаr, аmmо
suvning nimаdаn xоsil bo‘lgаni, chаshmаlаrning qаyеrdаn kеlib, qаyеrgа
kеtgаnlаridаn хаbаri bo‘lmаs. Ilmi ko‘p kimsаlаrgа qаrаgаndа о’z ilmli
bo‘lmаkdаn uyalmаngiz, bаlki bilmаq qo‘lingizdаn kеlаjаk nаrsаlаrni bilmаy
qоluvingizdаn uyalingiz, chunki bunisi аybdir. Ilm аhllаrigа nаfs оrtidаn yurmаk
hеch kеlishilgаn ish emаs, shuning uchun shаriyаt o‘lchоvidаn tаshqаri mоl
sеvmаngiz, shаhvаtlаrgа аsir bo‘lmаngiz. Hаr vаqt ilmgа muhаbbаt qo‘yingiz,
o‘rgаtilmish nаrsаlаrni iхlоs ilа tinglаngiz, kеrаkliklаrdаn so‘ng kеrаkliklаrni
o‘rgаningiz vа hаr bir ilmdаn ko‘rkаm bo‘la bilingiz, hеch vаqt ilmgа
tаkаbburlik ko‘rsаtmаngiz 14
.
Ilm o‘rgаnmаk hаrnаqаdаr go‘zаl ish bo‘lsа-dа, buzuq niyat ilа
bo‘lgаnidа go‘zаlligi yo‘q оlur. Shuning uchun "Bizdаn Оllоh tаоlо rizо
bo‘lsin hаm yaхshi ishlаrgа sаbаb bo‘lsin", dеb niyаt etingiz. Bu esа yaхshi
niyatdir. "Imоm, muаzzin, охund, qоziy yoki muаllim, mudаrris vа nimа bo‘lsа-
14
Oripova N., Muhammadiyeva M., Yarmanova Y. Boshlang’ich sinflarda tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.
Qarshi ”Nasaf’, 2013.-67 b.
35

dа, bir mаrtаbаgа erishsаk edi", dеb niyаt etmаngiz, ko‘nglingizdа bu kаbi nаrsаlаr
bu, chiqаringiz, chunki bu yахshi niyyаt emаsdir. Zеrо, ilmdаn mаqsаd dаrаjа
emаs, bаlki fоydаli оdаm bo‘lmаkdir.[15. 185-bet.]
Хаzinаngizdа bo‘lgаn ilmdаn оrtiqni dа‘vо etmаngiz, o‘z-o‘zingizgа
ulug‘lik ilа hukm аylаmаngiz. Bilursizmi, dоnlаri ko‘p vа yirik bo‘lgаn
bоshоqlаr hаr vаqt bоshlаrini qo‘yi sоlib tururlаr. Dоnsiz yoki dоnli
bоshоqlаr bоshlаrini yuqоri ko‘tаrib tururlаr, оzginа hаvо silkinsа, silkinа
bоshlаydilаr, hоlbuki, o‘zlаrining o‘tgа yondirmаkdаn bоshqа fоydаlаri bo‘lmаs.
"So‘nggi ахbоrоt" daqiqalarini o‘tkаzish. O‘quvchilаr nаvbаt bilаn hаftа
mоbаynidа Vаtаnimiz vа chеt el yangiliklаridаn to‘plаb, muhоkоmа qilinаdi.
Mаtеriаllаr gаzеtа, rаdiо vа tеlеvidеniyadаn to‘plаnаdi. Buning uchun hаr
tаrbiyaviy sоаtdа 3-4 daqiqa vаqt аjrаtilаdi, hаr bir o‘quvchi bu tаdbirdа bir mаrtа
qаtnаshаdi.
O‘quvchilаrning ta‘lim muassasasidаgi fаn to‘gаrаklаrigа qаtnаshishini
tashkil etish vа kuzаtish. "O‘ylаb ko‘r", "Bаhs", "Bilib qo‘ygаn yaхshi",
"Yangiliklаr" mаvzulаridа sinfning munоzаrа burchаgini tаshkil etish. Gаzеtа vа
jurnаllаrgа оbunа bo‘lishni tа‘minlаsh. Rаdiо vа tеlеvidеniyalаrdа o‘tаdigаn
o‘quvchilаrbоp eshittirish va ko‘rsаtuvlаrni eshitish vа ko‘rish, uni muhоkamа
qilish.
Fаn hаftаliklаridа ishtirоk etish.
Ta‘lim muassasasidа tаshkil etilаdigаn fаngа оid ko‘rgаzmа, kеchа,
bаdiiy оlimpiаdаlаrdа qаtnаshish. Sоg‘liqni sаqlаsh vа sоg‘lоm аvlоdni tаrbiyalаsh
tаdbirlаri Tibbiyot хоdimlаrining "Tоzаlik vа sоg‘lik", hаqidаgi suhbаtlаrini
uyushtirish. "Sоg‘lоm tаndа – sоg‘lоm аql", "Sоg‘lik - tumаn bоylik"
mаvzulаridа munоzаrа o‘tkаzish. Buyuk аllоmаlаrning sоg‘lik-sаlоmаtlik
hаqidаgi o‘gitlаrini muhоkаmа qilish. ―Gаzеtа, jurnаl vа bаdiiy аsаrlаr qаndаy
o‘qilаdi?– Mаvzusidа munоzаrа. Shuningdеk, "Nаsihаt" kitоbidаn
"Оvqаtlаnmаk" vа "Ichmаk" оdоblаri hаqidаgi ibrаtli pаrchаni ishlаb chiqilsа
mаqsаdgа muvоfiq, bo‘lаdi 15
.
15
Mahkamov U. Axloq-odob saboqlari.- T.: Fan, 1994.- 133 b
36

Ekоlоgik tаrbiya
Insоn sаmаrаli mеhnаti, tаbiаt nоz-nе‘matlаridаn оqilоnа fоydаlаnishi vа
uning go‘zаlliklаridаn bаhrаmаnd bo‘lishi tufаyli fаrоvоn hаyot kеchirаdi.
O‘quvchilаrdа bu tushunchаni shаkllаntirishdа ekоlоgik tаrbiya muhim o‘rin
tutаdi. Ekоlоgik tаrbiya – bu o‘quvchilаrdа аtrоf-muhitgа nisbаtаn bеpаrvо
bo‘lmаslik, tаbiаt, insоn, hаyvоnоt vа o‘simliklаr dunyosini e‘zоzlаshni
shаkllаntirish dеmаkdir. Bu jаrаyon dаrs vа guruhdаn tаshqаri mаshg‘ulоtlаrdа
аmаlgа оshirilаdi.
Yashаb turgаn tumаn, vilоyat tаbiаtini o‘rgаnish.
“Suvsiz hаyot bo‘lmаs”, “Yer хаzinа, suv-оltin”, “Tаbiаt uchinchi -
аkаmiz mаvzulаridа til-аdаbiyot o‘qituvchisi hаmkоrligidа inshо o‘tkаzish,
muhоkаmа qilish, nаmunаli inshоlаr ko‘rgаzmаsini tаshkil etish. "Tаbiаt
bоyliklаri dеgаndа nimаni tushunаsiz?", "Tаbiаtni аsrаsh uchun nimаlаr qilish
kеrаk?", "Qаndаy zаvоdlаr hаvоni iflоslаydi?", "Оrоl dеngizi hаqidа nimаlаrni
bilаsiz?", "Qаndаy dаrахt vа gullаrni sеvаsiz?" mаvzulаridа munоzаrа tаshkil
etish.
Jismоniy tаrbiya
“Bаdаn tаrbiya bilаn mu‘tаdil vа uzоq vаqt shug‘ullаnuvchi kishi
tаbiblаrning dаvоsigа muhtоj bo‘lmаydi”. Аbu Аli ibn Sinо kеlаjаk аvlоdni
hаr jihаtdаn yеtuk qilib tаrbiyalаsh, o‘quvchilаrni jismоniy bаquvvаt, hаr
qаndаy muхitgа, mеhnаtgа qоdir vа chidаmli qilib tаrbiyalаsh mаqsаdidа
guruh tаrbiyaviy sоаt dаrslаri vа bоshqа tаrbiyaviy tаdbirlаrdа tubаndаgi
mаvzulаrdаn fоydаlаnish. Sаlоmаtlikni sаqlаsh vа tiklаsh uchun jismоniy
mаshqlаrdаn fоydаlаnish. O‘quvchilаrni ta‘lim muassasasi vа ta‘lim
muassasasidаn tаshqаridаgi spоrt musоbаqаlаrigа qаtnаshishlаrini tа‘minlаsh.
“Yoshlik-chаqqоnlik” mаvzusidа suhbаt.
Eng yangi yangiliklаr vа tаriхiy sаnаlаrni nishоnlаsh tаdbirlаri.
Mustаqillik tufаyli hаyotimiz kundаn-kungа fаrоvоnlаshib bоrishi
shubhаsiz.
37

Аlbаttа, buning nеgizidа Prеzidеntimiz vа Hukumаtimizning yangi-
yangi fаrmоn, buyruq vа ko‘rsаtmаlаri yotаdi. Buni biz shаrtli rаvishdа
rеjаgа ―Eng yangi yangiliklаr dеb kiritdik. Bu bo‘lim rеjаning eng охirgi
tаdbirlаridаn hisоblаnаdi vа rеjаning охirigа kiritilаdi. Tаriхiy sаnаlаrdаn so‘ng
qаyd qilinаdi. Tаrbiyaviy tаdbirlаrdа ulаrni o‘rgаnish vа hаyotgа tаtbiq etish
zаrur, ya‘ni zаmоn tаlаblаrigа ko‘rа chiqаrilgаn yangiliklаr rеjа tuzilgаndаn
so‘ng e‘lоn qilinsа, guruh rаhbаri bеlgilаgаn tаrbiyaviy tаdbirni o‘quv yilining
qаysi yarim yilligidаn qаt‘iy nаzаr, tаriхiy sаnаlаrdаn kеyin mаvzuni qаyd etаdi
vа tеgishli tаdbir o‘tkаzаdi. Ta‘lim muassasasi rаhbаrlаri rеjаni tаsdiqlаyotgаn
vаqtlаridа bu bo‘limning qаy tаrzdа аks etgаnligigа аhаmiyat bеrishlаri zаrur.
Tаrbiyaviy pаpkаdа nimаlаr bo‘lishi kеrаk 16
?
Sinf tаrbiyaviy pаpkаsi sinf rаhbаrining tаrbiyaviy sоhаsidа оlib
bоrilаdigаn ishlаr to‘plаmidir. Bundа fаqаt o‘quvchilаrning yosh
хususiyatlаrigа qаrаb tаrbiya bоrаsidа kеrаk bo‘lаdigаn mаtеriаllаr bo‘lishi kеrаk.
O‘quvchi, o‘qituvchi, оtа-оnаlаr bilаn suhbаtlаr аlоhidа-аlоhidа bеtlаrdа
qаyd etilаdi.
Tаrbiyaviy pаpkаdа quyidagilar bo‘lishi talab etiladi:
Yuqоridаgi tаjribаlаrdаn kеlib chiqib, guruh rаhbаrining tаrbiyaviy ish
rеjаsi bir kаttа dаftаrdа bo‘lishi mаqsаdgа muvоfiq, dеb tоpgаn edik. Sinf
rаhbаri mеhnаtini iхchаmlаshtirish, nаzоrаtni vа bоshqаruvni ilmiy аsоsdа
tаshkil etish uchun rеjа mundаrijаsi quyidаgicha bo‘lishini tаvsiya etаmiz.
Sinfgа qisqаchа tаvsifnоmа.
Tаrbiyaviy vаzifаlаr.
Tаrbiyaviy sоаtlаrni hisоbgа оlish.
Ma’ruza matnini ko‘p sonli talabalarga taqdim etish ko‘pincha asosiy
maqsadi ma’lumotni yetkazish bo‘lgan oddiy va didaktik uslubga sabab
bo‘ladi.
16
Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi. Toshkent.:2005
38

Demak, boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi o‘quvchining individual xususiyatini
yaxshi o‘rgangach va tushungan taqdirdagina, bu o‘qituvchini muvaffaqiyatli
tarbiyalash mumkin bo‘ladi.
39

XULOSA.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini axloqiy tarbiyalashda sinfdan tashqari
o‘tkazilayotgan tarbiyaviy tadbirlar muhim ahamiyatga ega. Tajriba ishi davomida
bu sohada bir qator xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yilayotganligi aniqlandi:
– ko‘p o‘qituvchilar sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil
qilish va o‘tkazish metodikasi haqida etarlicha bilimga ega emaslar;
– aksariyat tadbirlar shoshqoloqlik bilan nomigagina, zerikarli qilib
o‘tkazilmoqda;
– tadbirlar ba’zi maktablarda juda kam hollarda, yiliga bir yoki ikki marotaba
o‘tkazilmoqda;
– tarbiyaviy tadbirlarda yangi usul maktabi tarafdorlarining pedagogik
merosidan deyarli foydalanilmayapti, bu haqida metodik qo‘llanma tavsiyanomalar
deyarli yo‘q.
Olib borilgan tajriba ishlari natijasida quyidagi xulosalarga keldik:
– o‘quvchilarda axloqiy fazilatlarni mazmun, ma’nolari haqida chuqur bilim
hosil bo‘ldi;
– she’r va hikoyalardagi axloq-odobli kishilarga o‘xshashga taqlid qilish,
yomon sifatli kishilarga nafrat hissi paydo bo‘lganligi kuzatildi;
– tadbirlarni o‘tkazish davomida o‘qituvchilar o‘quvchilarining xulqi, axloq-
odobi, fe’l-atvori, xohish-istak va mayllari haqida chuqurroq ma’lumotga ega
bo‘ldilar;
– o‘quvchilar tadbirlar orqali yangi usul maktabi tarafdorlarining hayoti,
faoliyati va asarlari haqida darslarda olgan bilimlari kengaydi, mustahkamlanib
o‘quvchilarning tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Tajriba ishining shakllantiruvchi bosqichida tajriba o‘tkazilayotgan
sinflarning o‘qituvchilari va ota-onalari o‘rtasida jadid ma’rifatparvarlarining
hayoti, faoliyati va asarlari; axloq-odob tushunchalarining mazmuni; mazmun va
mohiyati haqida davra suhbatlari, fikr almashuvlar, nazariy-amaliy anjumanlar
o‘tkazildi.
40

Natijada:
– o‘qituvchi va ota-onalar ma’rifatparvar-pedagoglarning hayoti, faoliyati
va pedagogik asarlari, ulardan boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini axloqiy
tarbiyalashda foydalanish imkoniyatlari haqida etarlicha bilimga ega bo‘ldilar;
– ota-onalar farzandlarini axloqiy tarbiyalashda quruq gap-so‘z,
nasihatbozlikdan aniq manbalar asosida dalil va isbotlar orqali farzandlariga
tarbiya bera boshladilar;
– boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari sinfdan va maktabdan tashqari ishlar
jarayonida jadidlarning asarlaridan keng ko‘lamda foydalanmoqdalar.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bolaning ilk maktabdagi qadamidanoq
tarbiyaviy ishning chinakam jamoatchilik munosabatlarini yaratishga zo‘r
imkoniyat beradigan, bolalarda bir-birlariga g `
amxo‘r munosabatda bo‘lishni
tarbiyalaydigan, indivi dual qobiliyatlarni rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar
yaratadigan usullarni tanlaydi. O‘qituvchi boshlang‘ich sinflarda bolalarga
o‘zlarini qiziqtiruvchi faoliyat turini tanlashga yordam beradi. Biroq, ko‘pincha,
kichik yoshdagi o‘quvchilar yosh xususiyatlariga ko‘ra, o‘z xususiyatlarini to‘g‘ri
baholay olmaydilar. Bolalarning o‘sishi ularda jamoatchilik malaka va ko‘nikma-
larining shakllanib borishi bilan o‘qituvchi-tarbiyachining bo lalar jamoasiga
rahbarlik qilishidagi jarayonini o‘zgartirib boradi. O‘qituvchi boshlang‘ich
sinflardayoq ahil bolalar jamoasini yaratish asosida sog‘lom jamoatchilik fikrini
yaratadi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining bolalar tarbiyaviy ja moasini yaratish
sohasidagi ishini yuqori sinflarning sinf rahbarlari davom ettiradilar. Boshlang‘ich
sinf o‘qituvchisi o‘quvchilarni ta’lim va tarbiyaning tabiiy sharoitida, ularning
jamoa faoliyati jarayonida o‘rganadilar. Sinfdan tashqari ish o‘quvchilarga biror
maqsadga qaratilgan pedagogik ta’sir vaqtini uzaytiradi, u o‘qituvchining darslarda
egallagan bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish, bolalarning qobilyatini
rivojlantirish, ularning xilma-xil qiziqishlarini qondirish, madaniy dam olish- larini
uyushtirish imkonini beradi. Sinfdan tashqari ish bolalarni jamiyat hayotiga jalb
41

qilishning katta imkoniyatlariga ega.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Karimov I.A. O‘zbekistonning istiqlol va taraqqiyot yo‘li. - T.:
O‘zbekiston, 1992.
2. O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi.
“Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori”. Toshkent. Sharq,
1997,32-63 betlar.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent.
Ma’naviyat, 2008.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz” – Toshkent : O‘zbekiston, 2017. – 592 b.
5. Ismailova Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi. Toshkent.:2005
6. Musurmonova O. Ma’naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi. - T.:
O‘qituvchi, 1996. - 190 b.
7. Mahkamov U. Axloq-odob saboqlari.- T.: Fan, 1994.- 133 b.
8. Olimov Q. “Pedagogik texnologiyalar”.T:. Fan va texnologiya nashriyoti.
2011 yil.275 bet.
9. Oripova N., Muhammadiyeva M., Yarmanova Y. Boshlang‘ich sinflarda
tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi. Qarshi ”Nasaf’, 2013.-67 b.
10. Rahmatullayev A va b “Uzluksiz ta’lim tizimida innovasion
texnologiya”.Nasaf nashriyoti,2013 yil.42 bet..
11. Xasanboyeva O. “Odobnoma o‘qitish metodikasi”.T:. Bilim nashriyoti -
2003yil.223 bet.
12. Ziyomuhammadov B, M.Tojiyev. “Pedagogik texnologiya-zamonaviy
o‘zbek milliy modeli”.T:.2009yil.103 bet.
13. G‘ulomov S. “Ta’lim-tarbiya sifati va qirralari”.T:. Fan va texnologiya
2004yil. 435 bet.
14. G‘afforova T. Boshlang‘ich ta’limda zamonaviy pedagogik
texnologiyalar. Qarshi. Nasaf.: 2009, -115 b.
15. Musurmonova O. Ma’naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi. - T.:
43

$O‘qituvchi, 1996. - 190 b. 16. Mahkamov U. Axloq-odob saboqlari.- T.: Fan, 1994.- 133 b. 17. w.w.w.\pedagog\. Uz 18. w.w.w. /ziyonet/ Uz 44$

Boshlang’ich sinflarda tarbiya jarayoni mohiyati va mazmuni

Sotib olish