Boshlangich sinflarda rasmga qarab insho yozish yo‘llari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	810.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Boshlangich sinflarda rasmga qarab insho yozish yo‘llari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI
“Ijtimoiy-gumanitar fanlar va pedagogika” fakulteti 22/34 guruh
Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi talabasi
Yusupova Maftunaning

Mavzu: Boshlang‘ich sinflarda rasmga qarab insho yozish yo‘llari.
Bajardi: Yusupova M.
Qabul qildi : ________________________
Urganch-2025KURS ISHI

MAVZU: BOSHLANG‘ICH SINFLARDA RASMGA QARAB INSHO
YOZISH YO‘LLARI.
MUNDARIJA:
KIRISH...................................................................................................................3
I-BOB.INSHO VA INSHO TURLARI HAQIDA MA’LUMOT......................6
1.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining og‘zaki va yozma nutqini
rivojlantirish usullari ……………….......…………………………………..….…..6
1.2. Boshlang‘ich sinflarda og‘zaki va yozma insho ……………………........…..11
II-BOB.BOSHLANG‘ICH SINFLAR O‘QUVCHILARIGA INSHO
YOZISHNI O‘RGATISHDA ENG SAMARALI VOSITALAR………...…..15
2.1. Rasm asosoida insho yozish yo‘llari ………………………….....….……….15
2.2. O‘quvchilar tarbiyasida inshoning ahamiyati …………………….....………18
2.3. “ Insho tahlili . Bilimingizni tekshiring” dars ishlanama …………...........……24
III-BOB.BOSHLANG‘ICH SINF YOSHIDAGI O‘QUVCHILARIDA
KUZATISH VA TAJRIBA SINOV ISHLARINING SAMARADORLIGI...27
3.1. Boshlang‘ich sinf maktablarida olib borilgan tajriba-sinov
ishlarining tahlili ….................................................................................................27
XULOSA…………………………………………………......………….………28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………….……30

2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Mamlakatimiz taraqqiyoti va kelajagi ko‘p
jihatdan ta’lim tarbiya sohasidagi sifat o‘zgarishlari, yuqori samaradorlikka
erishish ularning jahon ta’limi talablari bilan mosligi amaliy faoliyatdagi o‘rnini
qay darajada topoyotganigi bilan uzviy bog‘liqdir. Bugungi kunda
Respublikamizda uzluksiz talim-tizimining hayotimizda o‘z o‘rnini va amaliy
ahamiyatini topishda diqqatga sazovar ishlar amalga oshirilmoqda. Boshlang‘ich
ta’lim asosan o‘quvchining ongiga savodxonlik asoslarini elementlarini singdirish
davridan iboratdir. Demak bu davrdagi savodxonlik uzluksiz ta’lim tizimining
keyingi bo‘g‘inlarini intektual salohiyoti bo‘lishligiga mustahkam zamin yaratadi.
Muhtaram Prezdentimiz tadbiri bilanaytganda “Agar poydevor mustahkam
bilim va tarbiya berilsagina qaysi fan bo‘lishidan qat`iy nazar yuqori sinflarda
o‘quvchining o‘zlashtirishi oson kechadi 1
”
Boshlang‘ich ta’limning asosiy maqsadlaridan biri ham umumiy o‘rta ta’lim
uchun zarur bo‘lgan savodxonlik davrida shakllantirishga qaratilgandir. Shu
sababli bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlashda ta’lim mazmuniga qo‘yilgan
talablarga jiddiy yondashmoq lozim bo‘ladi. Birinchi va ikkinchi sinflarda bolalar
maktab hayotida faoliyat ko‘rsatishga tayyorlanadi. O‘quv fanlaridan umumiy
tushunchalar beriladi o‘qish, yozish, hisoblash, kuzatish va mehnat malakalari
hosil qilishga savodxonlik to‘liq egallanishiga asosiy etibor qaratishdi. Uchinchi,
to‘rtinchi sinflarda esa bilim, ko‘nikma va malakalar yanada mustahkamlanadi,
dastlabki nazariy tushunchalar hamda tasavurlar hosil qilinadi. Ma’lumki, odam
hamisha o‘zining og‘zaki va yozma nutqi takomili bilan qiziqib kelgan. Aynan
nutqiy imkoniyatlari orqali inson o‘z ichki olamini, tuyg‘ularini to‘liq namoyon
etadi. Boshlang‘ich sinflar o‘qituvchisi adabiy ta’lim amaliyotidao‘quvchilarning
ijodiy nutqiy faoliyatini tizimga solish uchun har xil metod va usullardan
foydalanishi mumkin. O‘qish darslarida nutq o‘stirishning asosiy yo‘nalishlaridan
biri matnning o‘uv tahlili bo‘lib, u har xil nutqiy vaziyatlarni hosil qilish, dialogik
1
Mirziyoy е v. Sh. M. Yangi O`zb е kiston strat е giyasi. - Toshk е nt: "O'zbekiston" nashriyoti, 2021. - 464 b.
3

muloqot uchun vaziyat yaratish, adabiy mavzularda monologik nutq turlaridan
foydalanishga o‘rgatish orqali amalga oshiriladi.
O‘quvchilar nutqining rivojlanganligini tekshirish mezonlari faol leksika,
terminologiya, tasviriy ifodalarga egalik, nutqni mazmunli, ma’lumotlarga boy
qilish, chiqishlarni mantiqiy aniqlik va xulosalarning mustaqilligi bilan boyitish va
hokazolar bilan belgilanadi. Kichik o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqi
darajasi bugungi kunda nafaqat metodik yoki pedagogik, balki jamiyat
miqyosidagi ijtimoiy muammolardan biri bo‘lib turibdi. Kommunikativ muloqot
ishtirokchilarining ko‘pchigi o‘z fikrini aniq va ravon ifodalashga, fikrlarini
ma’lum bir tizimda bayon etish qobiliyatiga, balki ta’lim tizimining barcha
bosqichlarida, barcha o‘quv fanlari tizimida kuzatish mumkin. Ta’lim amaliyotida,
asosan, adabiy ta’limda fikr ifodalashning nozik tomonlari, uning rang-barangligi
va emotsionalligiga erishishga e’tibor qaratiladi. Nutq ifodalalshda bunday
ko‘nikmalarni egallash va og‘zaki nutqni takomillashtirish suhbat, muhokama,
qayta hikoyalash, dialoglar, ma’ruzalar asnosida amalga oshiriladi. Maktabdagi
barcha o‘quv fanlarini o‘zlashtirishda, xususan, boshlang‘ich adabiy ta’limda ham
o‘z maqsadidan kelib chiqqan holda birinchi sinfdan boshlab tasviriy san’at
asarlariga murojaat qilinadi. Chunki Xalq ta’limi vazirligining 2018-2019 o‘quv
yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejasida tasviriy san’at darslariga boshlang‘ich
ta’limning 1-sinfidan boshlab haftasiga bir soatdan vaqt ajratilgan. Demak,
o‘quvchilar ta’limning dastlabki sinfidan boshlab mo‘yqalam san’at namunalarini
o‘rganadilar. Boshlang‘ich adabiy ta’lim amaliyotida adabiy-badiiy asarlar qanday
o‘qib tahlilga tortilsa, mo‘yqalam mahsuli bo‘lgansuratlarni ham huddi shunday
o‘qish va tushunish, tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Chunki badiiy matnda
ham, mo‘yqalam asarida ham mavzu sujet, g‘oya, badiiy uslub, obrazlar, timsollar
bo‘lib, har ikki yo‘nalishdagi asarlarda tasvirlangan voqeaning davri, qahramonlari
o‘z ifodasini topgan bo‘ladi.
Ammo, shuni afsus bilan tan olish kerakki, birorta o‘qituvchi, nafaqat
boshlang‘ich sinflar, balki yuqori sinf muallimlari ham, san’at asarlarining
4

yaratilishi, undagi mavzu, sujet, g‘oya, badiiylik haqida jo‘yali ma’lumot bera
olmaydi.
Kurs ishining predmeti : Boshlang‘ich sinflarda rasmga qarab insho yozish
jarayoni, uning o‘qitish metodikasi va pedagogik yondashuvlari.
Kurs ishining obyekti: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari va ularning yozma
nutqni rivojlantirish jarayoni.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ijodiy fikrlash va
yozma nutqni rivojlantirish maqsadida rasmga qarab insho yozish ko‘nikmalarini
shakllantirish metodlarini o‘rganish va takomillashtirish.
Kurs ishining vazifalari:
˗ Rasmga qarab insho yozishning nazariy asoslarini tahlil qilish.
˗ Boshlang‘ich sinflarda yozma nutqni rivojlantirishning pedagogik va
psixologik asoslarini o‘rganish.
˗ O‘quvchilarning tasviriy tafakkuri va ijodiy yozuv ko‘nikmalarini
shakllantirish usullarini aniqlash.
˗ Rasmga qarab insho yozishning samarali metodlarini ishlab chiqish va
amaliyotga joriy qilish bo‘yicha tavsiyalar berish.
˗ Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozuv madaniyatini rivojlantirishda
ushbu metodning samaradorligini tahlil qilish.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 3 ta bob, har bobda 2 tadan ortiq paragraflar,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar.
5

I-BOB. INSHO VA INSHO TURLARI HAQIDA MA’LUMOT
1. 1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining og‘zaki va yozma nutqini
rivojlantirish usullari
Boshlang‘ich sinflar adabiy ta’limi jarayonida har xil sujetli rasmlar
mazmuni asosida og‘zaki hikoya tuzish, insho yozish bilan bog‘liq ishlar
o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish maqsadida tashkil etiladi,
albatta. Bo‘ajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilariga oliy maktabda bu haqida
tasviriy san’at darslarini tashkil etish maqsadida ma’lum bilimlar qisqacha
bo‘lsada beriladi.
O‘quvchilarni insho yozishga o‘rgatish davomida insho haqida, yozma
nutqning qonun-qoidalari haqida ma’lumot berib borish zarur. Og‘zaki nutq bilan
yozma nutq o‘rtasidagi farq haqida har bir o‘quvchi tasavvur hosil qilishi kerak.
Og‘zaki nutqda so‘zlovchi o‘z mulohazalarini aytish davomida qo‘l harakatlari
bilan fikrining osonroq tushunilishiga erishadi. U nutqning mazmuniga ko‘ra
ohang tanlay olish imkoniyatiga ega.
Insho haqida a’lumot berganda “insho” so‘zining ma’nosini sharqlash
yaxshi natija beradi. “Insho”arabcha so‘z bo‘lib, uning ma’nosi “yaratish”, “bino
qilish”, “qurish”, “boshlash” demakdir. Tilimizda bu so‘zning ma’nosi ancha
torayib, asosan, o‘quvchi va talabalar tomonidan yoziladigan ijodiy yozma ish
ma’nosida qo‘llanadi.
Insho o‘quvchining malum bir mavzuni mustaqil ravishda ochib bera olish,
o‘z fikirlarini yozma shaklda to‘g‘ri, ravon, savodli bayon qila olish ko‘nikma va
malakalarini, shu mavzu bo‘yicha bilimlarini namoish etuvchi ijodiy matn – kichik
bir asardir. Yozuvchi va shoir, olim va muxbir o‘zi yozadigan asar, ilmiy ish,
maqolaga katta ma’suliyat bilan qaragani kabi o‘quvchi ham insho yozishdan oldin
unga har tomonlama tayyorlanishi lozim. Zero insho o‘quvchi ma’naviyati va
marifati ko‘zgusidir. Unda o‘quvchining bilimlari, his-tuyg‘ulari, fikrlarini bayon
etish ko‘nikma va malakalari o‘z aksini topadi 2
.
Insho asosan 3 turlidir
2
Umumiy o‘rta ta’limning milliy o‘quv dasturi loyihasi. Toshkent. 2020.
6

1. Adabiy insho;
2. Adabiy-ijodiy insho
3. Erkin insho
Bizga birinchi sinfdan tanish bo‘lgan oddiy yozma tasvirlar, rasm
asosidagi hikoya turli xil maktublar ham inshoga o‘xshaydi. Lekin ularni tom
ma’noda insho deb bo‘lmaydi. Chunki bunday yozma ishlarda o‘quvchining
mustaqilligi va ijodiyligi chegaralangan bo‘ladi.
1. Adabiy mavzudagi insholarga o‘qituvchi tomonidan dars mashg‘ulotlarida
tushuntirilgan va adabiyot darslarida qayd qilingan mavzular kiradi.
2. Adabiy-ijodiy mavzudagi insholarni yozishda esa, bir tomondan, darsda
alohida mavzu sifatida olingan ma’lumotlar, ikkinchi tomondan, sinfdan tashqari
o‘quvchi o‘zlashtirilgan materiallar haqida fikr yuritish talab qilinadi. Birinchi
turdagi insholarni yozishda o‘quvchining mustaqil fikrlashi nisbatan chegaralangan
bo‘ladi. Ammo bu mulohaza ularda mustaqil fikrlash talab qilinmas ekan, degan
xulosaga olib kelmasligi lozim. Ikkinchi turdagi insholarda o‘quvchining
mustaqilligi yorqinroq seziladi. Chunki ularni yozishda o‘quvchining mavzuga
munosabati yetakchi ahamiyat kasb etadi.
3. Erkin insholar bevosita adabiyot darslarida qayd etilmagan mavzularda
yoziladi. O‘quchilar o‘zlari yoqtirgan mavzularda erkin tanlagan holda yozishi
mumkin. Masalan:Orzular, kasb tanlash, Vatan haqida va yana boshqa mavzular
yoritib berilishi mumkin.
O‘quvchilar insho yozish malakasini hosil qilishlari davomida mavzu,
plan, epigraf, tezis, dalil kabi terminlarning ma’nosini ham o‘zlashtirib olishlari
kerak.
MAVZU
Mavzu inshoning nima haqida yozilishini belgilaydi. Mavzu o‘quvchiga
tushunarli tarzda tushunilishi lozim. Odatda, insho mavzusi sodda va atov
gaplardan tuziladi. Uning aniq va izchil tarzda tuzilishi inshoning ijobiy natijasini
ta’minlaydi. Mavzu bilan tanishgan o‘quvchi inshoning kompozitsiyasini,
7

tuzilishini, nimalar haqida fikrlash lozimligini tasavvur etishi kerak. Aks holda,
insho mavzusidan tashqari masalalarga bag‘ishlanib qolishi mumkin.
PLAN
Inshoning planini tuzish uni yozish jarayonida eng muhim bosqichlaridan
biridir. Ma’lumki, o‘rta maktabdagi insho plani xarakter jihatdan ikki xil bo‘ladi:a)
sodda plan; b) murakkab plan. O‘quvchi plan turini yozilayotgab mavzuning
xususiyatiga qarab tanlaydi.
EPIGRAF
Epigraf adabiy asarning yoki uning biror qismi (bobi)ning mazmunini
ifodalaydigan, asosiy g‘oyasini ochib beradigan ibora, maqola yoki matal, aforizm,
hikmatli so‘z va hokazolar bo‘ladi. Epigrafdan o‘quvchilar insho yozishda ham
foydalaniladi.
TEZIS
Tezis inshoda bayon qilinadigan asosiy fikrdan iborat. Tajribali o‘qituvchilar
o‘z o‘quvchilarida inshoning tezisini tuzish malakasini hosil qilishga alohida
e’tibor bilan qaraydi. Odatda, planda keltirilgan moddalar biroz sharhlanganda
insho tezisiga aylanadi.
DALIL
O‘quvchilar o‘z fikrlarini dalillashni og‘zaki savol-javob qilishda
o‘rganadilar. O‘quvchining o‘tilgan mavzu haqidagi fikri albatta adabiy
materialdan misol keltirilgan holda dalillanadi. Dalil keltirishning zarurligi
o‘quvchida bevosita birinchi manbaga murojaat qilish majburiyatini yuklaydi.
O‘qituvchi ish faoliyatida dalilash san’atini yaxshi egallagan bo‘lsa, o‘quvchilarni
talilash usullari bilan tanishtirib borsa, yozma ishni yozishga o‘rgatish ancha
osonlashadi.
Shu terminlar bilan insho yozilsa, insho yaxshi yoritib beriladi. Boshlang‘ich
sinf o‘quvchilarining og‘zaki nutqi bilan bog‘liq holda ularning yozma nutqini
rivojlantirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, yozma nutqning o‘ziga
xos xususiyatlari mavjud. U kommunikativ jarayonda bevosita ishtirok etmaydi.
Agar o‘zaki nutqda jumla yoki so‘zlarning to‘liq ifodalanmasligi, ayrim
8

qo‘shimchalarning tushirib qoldirilishi, almashinishi singari holatlar yuz berishi
mumkin bo‘lsa, yozma nutqda fikr ifodalashda mantiqiy izchillik, so‘z va
iboralarning tizimliligi taqozo etiladi. O‘quvchi yozma nutqini
takomillashtirishning keng tarqalgan usuli turfa janrlarda va har xil adabiy
mavzularda insholar, esselar, bayonlar yozdirishga undashdir. O‘quvchilarning
boshqa turdagi mustaqil ishlari, yozma shaklda bajariladigan uy vazifalari ham
yozma nuttqining rivojlanishiga ko‘maklashadi.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablari boshlang‘ich sinflarida insholar erkin
mavzular (asosiy materialning olinajak manbasi, janri, hajmi, bajarish yo‘li va
usuliga, qo‘shimcha topshiriqlari mavjudliliga ko‘ra) da, maqsadiga ko‘ra ta’limiy
hamda nazorat shaklida tashkil etiladi. Dastlabki-alifbegacha va alifbe (taxminan,
12-13 hafta), hali bolalar o‘qishni ham, yozishni ham to‘la bilmaydigan davrda,
ularga o‘z kuzatishlari, hayotidagi har xil voqea hodisalar (mashg‘ulotlar, o‘yinlar,
qiziqishlar, mavsumiy mehnat) bo‘yicha og‘zaki insho, rasmlar asosida hikoya
tuzish bo‘yicha amaliy mashqlarni bajartirish samarali natijalar beradi. O‘quvchilar
tomonidan tuzilgan bu hikoyalar ularning birinchi insholari sanaladi 3
.
O‘quv yilining ilk kunlaridan o‘qituvchilar bolalarni tabiatni kuzatish va shu
asosda tabiat taqvimini yuritishni o‘rgatadilar. Bu kuzatishlarning o‘zi ham
quyidagi savollarga javob beruvchi hikoya-o‘zaki insho uchun mavzu bo‘lishi
mumkin. ”Bugun ob-havo qanday? Osmon qanday ko‘rinishda? Havo bulut
bo‘lganda osmon qanday ko‘rinishda bo‘ladi? Nega shunday bo‘lishini bilasizmi?
Quyoshning qizdirishi nimalarga va nimasi bilan foydali, deb o‘ylaysiz? Oy
nurining sabzavot va mevalarga foydali jihati bormi? Agar bor bo‘lsa, buni
nimalarda ko‘rish mumkin? Shamol foydali hodisami yoki zararlimi? Kuchli
shamol yaxshimi, yomonmi? Shamol nimasi bilan yaxshi-yu, nimasi bilan yomon,
sizningcha? Yomg‘ir yog‘yaptimi? Kun issiqmi yo sovuq? va boshqalar. Kelasi
safargacha o‘quvchilar ob-havoni kuzatib borishga odatlanadilar va kecha qanday
edi, bugun qanaqa ekanligini aytib beradilar. O‘quchilar bir-birini to‘ldirib,
alohida-alohida aytilgan gaplarni o‘qituvchi yordamida o‘zaro bog‘lab, mantiqiy
3
Ona tili va adabiyot fanini o‘qitishda zamonaviy yondashuvlar va innovatsiyalar o‘quv moduli. – Toshkent: 2017.
– 110 b;
9

izchillikda hikoya tuzadilar. Bu hikoyalar hech qanday munosabatsiz, aniq vaziyat
yoki holat tasviridan iborat bo‘ladi.
Insho 1-sinfda kichik og‘zaki axborot yoki oddiy hikoyadan boshlanib,
sinflar yuqori borgan sari o‘quvchini o‘z fikrini ifodalashga o‘rgatadigan,
o‘quvchi shaxsini shakllantirshga xizmat qiladigan, aqlini peshlab dunyoqarashini
kengaytiradigan, tafakkurini tiniqlashtiradigan, nazarini ziyratlashtiradigan ta’lim-
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan ish turiga aylanib boradi. Insho bola shaxsini
shakllantirishda g‘oyat samarali vosita bo‘lib, his-hayajon uyg‘otadi, aqliy
mustaqillikka, fikrlashga, ko‘rgan-kechirganlari va o‘zlashtirganlarini baholashga,
voqea-hodisalar o‘rtasidagi sabab-natija bog‘lanishini topishga, ularni qiyoslashga,
xulosa chiqarishga o‘rgatadi. Insho o‘quvchini o‘z fikrini tartibga solishga
yo‘naltiradi. Insho yozish va og‘zaki hikoya qilish darsda ilgari bajarilgan
ishlarning yakunidir. Inshoning darsdagi umumlashtiruvchilik roli bog‘lanishli
nutq sohasidagi ko‘nikmalarni egallash me’yoriga qarab ortib boradi. Insho yozish
uchun 2-sinfda, odatda, bir dars, ammo zarur bo‘lib qolsa, ikkinchi darsdan 15-20
daqiqa, 3-4 sinflarda bir yoki bir yarim dars, ayrim vaqtlarda 2 darsgacha ajratiladi.
O‘quvchilarni insho yozishga yo‘naltirish bugungi kunda ham umumta’lim
maktablari o‘qituvchilari oldida turgan asosiy vazifalardan hisoblanadi.
Boshlang‘ich sinflarda yozdiriladigan insholarning muhim turlaridan biri kichik
yoshdagi o‘quvchilarning hayotiy tajribasiga asoslangan insholardir. Insho ijodiy
ishning eng yuqori shakli bo‘lib, maktabda alohida o‘rin tutadi; barcha nutqqa oid
mashqlar m a’lum mazmunda inshoga bo‘ysunadi. Insho 1-sinfda kichik og‘zaki
axborot va ehtirosli hikoyadan boshlanib, o‘z fikrini ifodalashga, o‘quvchi
shaxsining tashkil topishiga xizmat qiladigan, ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega
bo‘lgan jiddiy rejali aqliy ishga aylanadi. Insho shaxsni shakllantirishda foydali
vosita bo’lib, his-hayajon uyg‘otadi, aqliy mustaqillikka, fikrlashga, ko‘rgan-
kechirganlari va o‘zlashtirganlarini baholashga, kuzatuvchanlikka, voqea-hodisalar
o‘rtasidagi sabab-natija bog‘lanishni topishga, ularni qiyoslashga, xulosa
chiqarishga o‘rgatadi. Insho fikrni tartibga soladi, o‘quvchilarda o‘ziga, o‘z kuchi
va imkoniyatiga ishonch tug‘diradi.
10

1. 2. Boshlang‘ich sinflarda og‘zaki va yozma insho
Insho — ijodiy ish bo‘lib, u o‘quvchidan faollik, qiziqish, fikr biidirishni
talab qiladi. Material tayyorlash, uni tartibga solish, insho kompozitsiyasi va rejasi
haqida o‘ylash, mantiqiy bog‘lanishni belgilash, so‘z, so‘z birikmasini tanlash, gap
tuzish va uni o‘zaro bog‘lash, imloni tekshirish kabi barcha murakkab ishlar
o‘quvchidan aqliy kuchini to‘la ishga solish bilan birga, o‘z m a’naviy faoliyatini
boshqarish ko‘nikm asini ham talab etadi. Inshoda til nazariyasi nutq tajribasi bilan
qo‘shiladi. O‘quvchi inshoni mustaqil, ijodiy xarakterda bo‘lgani uchun,,, o‘ziniki“
ni yozgani uchun ham sevadi. Maktab rivojining barcha bosqichlarida bolalam ing
mustaqil tuzgan hikoyasi — inshoga alohida ahamiyat berilgan. Maktablar
o‘quvchilar nutqini o‘stirish, aqliy, ijodiy o‘sishiga m oijallangan yangi dasturga
o‘tishi munosabati bilan uning ahamiyati yanada oshdi. Og‘zaki va yozm a inshoga
o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarda mavzuni tushunish va yoritish, o‘z inshosini
aniq fikrga bo‘ysundirish, material to‘plash, uni tartibga solish va joylashtirish,
reja tuzish va reja asosida yozish, mazmunga va nutq vaziyatiga m os ravishda til
vositalaridan foydalanish, yozgan inshosini takomillashtirish ko‘nikmalari hosil
qilinadi. Bulardan tashqari, „texnik" vazifalar ham amalga oshiriladi, ya’ni matnni
yozishda im lo qoidalari va husnixatga e ’tibor berish, matnni xatboshidan yozish,
hoshiyaga rioya qilish kabi talablarga ham amal qilinadi. Og‘zaki va yozm a insho
material manbaiga, mustaqillik darajasiga, tayyorlash usuli, janri va til
xususiyatiga qarab tasnif qilinadi. Insho material manbaiga ko‘ra uchga bo‘linadi:
1) o‘quvchining o‘zi ko‘rgan-bilganlari, eshitganlari haqidagi, kuzatishlar,
ekskursiyalar, o‘yinlar, o‘z tajribasi va boshqa jonli m ateriallar asosidagi insho; 2)
kitob materiali, rasmlar, film, spektakl, o‘qituvchi hikoyasi va boshqa manbalar
asosidagi insho; 3) turli manbalar materialidan foydalaniladigan insho. Mustaqillik
darajasiga, tayyorgarlik ko‘rish metodiga ko‘ra insho ikki turli boladi: 1) sinf
o‘quvchilari uchun um um iy bir mavzu asosida jamoaviy tayyorgarlikdan so‘ng
yoziladigan insho;. 2) alohida mavzu asosida yakka tayyorgarlikdan so‘ng
yoziladigan individual insho. Janriga ko‘ra hikoya, tasvir, muhokama tarzidagi
insholarga bo‘ linadi. Boshlang‘ich sinflarda tasvir va muhokama elementlari
11

mavjud bo‘lgan hikoya tarzidagi inshodan ko‘proq foydalaniladi. Inshoni tasnif
qilish ta’limiy vazifalarni chuqur anglash va metodik vositalarni tanlashga,
shuningdek, ish turlarini zaruriy yo‘nalishda, baravar taqsimlashga yordam beradi.
Boshlang‘ich sinflarda yozdiriladigan inshoning muhim turlaridan biri kichik
yoshdagi o‘quvchilam ing shaxsiy hayotiy tajribasiga asoslangan inshodir.
O‘quvchilarni 1-sinfdan boshlab mavzu tanlay bilish, uning ustida ishlay
bilish, yoziladigan inshoda fikrni bayon etishda har bir so‘z, ibora haqida
o‘ylashga o‘rgatish kerak. Chunki mavzu ustida fikr yuritish bilan insho ustida
ishlash ham oshlanadi. Mavzularning bir-biridan farqini his etish ularni
qiyoslashga yordam beradi.
Boshlang‘ich sinflarda qiyoslash soda mavzularni tanlashdan boshlanadi.
O‘quvchilar mavzuni yoritishga 1-sinfdan boshlab o‘rganadilar. Ular
mavzuga oid gap tuzadilar. Masalan, bahopr havosi haqida, ona qishlog‘i haqida,
qo‘rqoq quyon, ayyor tulki haqida gap tuzadilar 4
.
Maktab o‘tkaziladigan insholarda ko‘zga tashlanadigan nuqsonlardan biri
mavzudan chetga chiqish, ya’ni uning haddan ziyod qisqa, yoki aksincha, ortiq
darajada keng hajmda bo‘lishidir. Aslida insho uchun aniq chegaralangan mavzular
tanlanishi o‘rinlidir. Masalan, “Mening gulzorim”, “Yozgi ta’tilning bir kunida”,
“Biinchi qo‘ng‘iro”, “Matematika darsida”, “Sevimli o‘qituvchim” va boshqalar.
Og‘zaki va yozma insho ustida ishlashda mavzu berib, uni yoritishni talab
qilishdan tashqari, avvalmaterial tanlash, keyin shu yig‘ilgan materiallar asosida
mavzuni shakllantirishni tavsiya qilish ham mumkin.
Mavzu zaminida inshoning asosiy mazmuni yotadi. O‘quvchilar u haqida
aniq tasavvurga ega bo‘lsalargina, inshoni talabga javob beradigan darajada
yozishlari mumkin. Bunda mavzuning juda aniq bo‘lishi muhim rol o‘ynaydi.
Puxta o‘ylab tanlangan mavzu o‘quvchilarning unga mos material tanlashlari va bu
materiallarni izchillikda yoritishlari uchun yo‘llanma sifatida xizmat qiladi.
Odatda, adabiy mavzulardagi insho uch qismdan – kirish, asosiy qism,
xulosadan iborat bo‘lib, reja asosida yoziladi.
4
K. Qosimova,S. Matjonov , X. G’ulomova , Sh. Yo’ldosheva ,Sh. Sariyev . “Ona tili o’qitish metodikasi”-
Toshkent, “Nosir” nashriyoti, 2009
12

1. Inshoning kirish qismida, odatda voqea yuz berggan davr, asarning
yaratilishi, mavzusi, yozuvchi ijodida tutgan o‘rni to‘g‘risida qisqacha ma’lumot
beriladi.
2. Inshoning ikkinchi, asosiy qismida mavzu bo‘yicha to‘plangan
materiallar ifodalanadi.
3. Inshoning xulosa qismida odatda, qoida bo‘yicha, asosiy qismida
bayon etilsa fikrlar umumlashtiriladi, shaxsiy xulosa bayon etiladi. Xulosa
qismining mazmuni, insho mazmuniga qarab turlicha bo‘ladi. Masalan, agar insho
adabiy xarakterda bo‘lsa, xulosa qismida obrazlarning tipikligi, yozuvchi ijodining
ahamiyati, yozuvchining adabiyot rivojidagi roli haqida so‘z yuritiladi.
Og‘zaki va yozma inshoga o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarda mavzuni
tushunish va yopritish, `oz inshosini aniq fikrga bo‘ysundirish, material to‘plash,
uni tartibga solish va joylashtirish, reja tuzish va reja asosida yozish, mazmunga
va nutq vaziyatiga mos ravishda til vositalaridan foydalanish, yozgan inshosini
takomillashtirish ko‘nikmalari hosil qilinadi. Bulardan tashqari texnik vazifalar
ham amalga oshiriladi, ta’ni matnni yozishda imlo qoidalari va husnixatga e’tibor
berish, matnni xatboshidan yozish, husnixat va hoshiyaga rioya qilish kabi
talablarga ham amal qilinadi.
1-4 sinflardagi bayon va insho ta’limiy xarakterga ega bo‘lib, o‘qituvchi
rahbarligida o‘tkaziladi. Bu sinflarda o‘quvchilar mazmuni o‘zlashtirilgan ertak,
hikoya bo‘yicha bayon, hayotiy tajribalar va rasmlar asosida kichik hajmda insho
yozadilar.
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarni insho mavzusi va uni yoritishga
o‘rgatish insho mavzusi bilan tanishtirishdan boshlanadi. Xususan, ularda insho
yozish malakasi rivojlanishi uchun qulay, mazmunli, soda mavzu tanlash talab
qilinadi. Bundan tashqari kelajak haqidagi “Kim bo‘lishni xohlayman” mavzusida
tayyorgarliksiz hikoya qilish tarzidagi insho ham katta tarbiyaviy kuchga ega.
O‘quchilar ushbu mavzu asosida insho yozganlarida kimga havas qilishlari, kim
bo‘lmoqchi ekanliklari v anima uchun shu sohaga yoki shu kasbga qiziqishlari, bu
13

kasbni tanlashda kim havas uyg‘otgani, bu kasbning foydali jihatlari haqida to‘lib-
toshib hikoya qiladilar.
14

II-BOB. BOSHLANG‘ICH SINFLAR O‘QUVCHILARIGA INSHO
YOZISHNI O‘RGATISHDA ENG SAMARALI VOSITALAR
2. 1. Rasm asosoida insho yozish yo‘llari
Rasmlar va tabiatni kuzatish asosida yoziladiganinsholar maktablarda tez-tez
o‘tkaziladi, chunki rasmlar bolalar nutqiy ijodini, tasavvurini boyitishga xizmat
qiladi. Rasmlarni tomosha qilish kabi sayohatlarga chiqish ham bolalar sezgisiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Hayotning bola tarbiyasida hali uchramagan qirralari
ochiladi. Rasm o‘quvchilarga tanish bo‘lgan hodisalarni chuqurroq anglashga
yordam beradi.
Rasm asosidagi inshoning uch asosiy turi bor:
1. Rasm rejasi yoki rasmli reja asosida yozilgan hikoya tarzidagi insho.
2. Syujetli−o quvchilarni o ylashga, faraz qilishga undaydigan bir rasmʻ ʻ
asosida yozilgan hikoya tarzidagi insho.
3. Rasmni tasvirlash (tasviriyinsho).
O quvchilar avval rasmlar seriyasi asosida, keyin bir rasm asosida, undan
ʻ
so‘ng tasviriy insho yozishga o rgatiladi.
ʻ
Insho yozish darsida quyidagi qoidalarga rioya qilinadi:
1. Mavzuni, inshoning vazifasini e’lon qilish (yoki yodga tushirish), uni
o quvchilar bilan muhokama qilish.
ʻ
2. Kuzatish davrida to plangan materialni tartibga solish yoki material
ʻ
yig ish (masalan, rasmga qarab insho yozish uchun rasmni ko rish) maqsadida
ʻ ʻ
suhbat o tkazish.
ʻ
3. Reja tuzish yoki avvaltuzilgan rejaga aniqlik kiritish.
4. Matnn inutqiy tayyorlash, ya’ni zarur so zlarni yozish, so z birikmasi,
ʻ ʻ
gap yoki bog lanishli
ʻ matnning ayrim qismini tuzish , imlosi qiyin so zlarning ʻ
yozilishini tushuntirish va boshqalar.
5. Darsning asosiy qismi bo lgan inshoni yozish. Bu jarayonda o quvchilar
ʻ ʻ
inshoni yozayotganlarida, o qituvchi ular ishini kuzatadi, ayrim o quvchilarga
ʻ ʻ
(boshqalarga xalaqit bermay, ular e’tiborini chalg itmay) individual yordam beradi.
ʻ
15

6. O quvchilar yozgan insholarini tekshiradilar, kamchiliklarini to ldirib,ʻ ʻ
xatolarini to g irlaydilar. O‘quvchilar inshoni oqqa ko chirmaydilar, kerakli
ʻ ʻ ʻ
tuzatishlarni ehtiyotlik bilan kiritadilar, bunday tuzatishlar uchun insho bahosi
pasaytirilmaydi, aksincha, matnni yaxshi to g irlagan o quvchi rag batlantiriladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
7. O quvchilar inshoni o qituvchiga tekshirish uchun topshiradilar,
ʻ ʻ
o qituvchi ikki kun ichida tekshiradi.
ʻ
Masalan, rasmlar seriyasi asosida birinchi marta yozdiriladigan insho uchun
quyidagi vazifalar belgilab olinadi:
1. O quvchilarni inshoning yangi turi bo lgan rasmlar seriyasi asosidagi
ʻ ʻ
insho bilan tanishtirish
2. Rasmli reja asosida matn rejasini tuzish.
3. Reja qismlariga mos ravishda matnni xat boshilarga bo lish va har birini
ʻ
xat boshidan yozish.
4. Insho matnini mustaqil tekshirish.
O quvchilarning dunyoqarashi o sib borganisayin, inshoga talab ham orta
ʻ ʻ
boradi.
2-sinfda o quvchilar mazmunli rasmlarga qarab gaplar tuza olish, o qituvchi
ʻ ʻ
rahbarligida bolalarning o yinlari, taassurotlari asosida hikoya (insho) tuzish
ʻ
ko nikma va malakasiga ega bo lishlari, seriyali rasmlar va mazmunli bir rasm
ʻ ʻ
yuzasidan berilgan savollarga to liq javob berishlari va ularni yozishlari talab
ʻ
etiladi. O qituvchi har bir insho turi uchun o quv vazifasini belgilab oladi. . Bu ish
ʻ ʻ
quyidagi izchillikda amalga oshiriladi: o quvchi rasm yuzasidan og zaki hikoya
ʻ ʻ
tuzishga o rganadilar, so ngra fikrlarini yozma bayon qilishga kirishadilar. 2-sinf
ʻ ʻ
o quvchilariga insho yozishni o rgatish juda mas’uliyatli ish hisoblanadi.
ʻ ʻ
O qituvchi inshoni yozish tartibini yaxshi o rgatishi – sarlavhani to g ri qo yish,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
berilgan savollarga javobni husnixat qoidalariga rioya qilgan holda imlo xatolarsiz
yozishga ko‘niktirishi lozim.
Tabiatni kuzatish asosida yoziladigan insholar o‘quvchilar tasavvurini,
xayolot dunyosini boyitadi, nazarini ziyraklashtiradi. O‘quvchilar tabiatda qanday
o‘zgarishlar sodir bo‘lishini va nimalarning guvohi bo‘lganligini o‘zlaricha bayon
16

qiladilar. Bunday inshoning tarbiyaviy ahamiyati tanlanadigan mavzuga,
shuningdek, insho ustida o‘quvchilar qanchalik mustaqil ishlashi va qiziqishiga,
inshoda ilgari surish ko‘zda tutilgan yetakchi fikrga ham bog‘liq. Insho bolalarning
voqea-hodisalarni chuqur his etishiga yordam beradi, izchil fikrlashga o‘rgatadi,
tilga va adabit ijodga qiziqishlarini oshiradi. Bolalar eng qiziqarli va o‘zlariga
yaqin voqea-hodisalar haqida hikoyalar tuzadilar hamda yozadilar, bu kabi ishlar
ularning mustaqil ishlash malakasini o‘stiradi, faolligini oshiradi. Kuzda bolalar
bilan bog‘, hiyobon, dalalarga sayohatlar uyushtiriladi va barglarning to‘kilishi
(xazonrezgi) hodisasi kuzatiladi. Bu sayohatdan olingan turfa ranglardagi burglar,
qaysi daraxtning bargi qanday rangda bo‘lishi, qarag‘ay, chinor daraxtlarining
g‘uddalari va boshqa taassurotlar asosida dars o‘tiladi. O‘quvchilar o‘qituvchining
savollariga ko‘ra sayohat chog‘ida ko‘rganlari haqida so‘zlab beradilar. O‘qituvchi
o‘quvchilarning javobini diqqat bilan kuzatib, so‘zlarning ma’nosiga mos holda
to‘g‘ri qo‘llanilishi, gaplarning qurilishiga e’tibor qaratadi va bolalar nutqiga
zaruriy tuzatishlar hamda to‘ldirishlar kiritib boradi. Boshlang‘ich sinflar
o‘quvchilariga insho yozishni o‘rgatishda eng samarali vosita bolalarga tanish
voqelik aks etgan rasmlar sanaladi. Bunday rasmlar hamisha bolalar diqqatini
tortadi, ularga yoqadi. Bitta rasm yoki ikki-uch qismdan iborat rasm asosida
hikoya tuzishda bolalar rasmni mustaqil tomosha qilishib, uning mazmunini
o‘qituvchining savollarisiz aytib berishlari mumkin. Rasm asosida yozilgan
insholar bolalarning fikrlash doirasini kengaytiradi, ular orqali voqelikni aks ettira
oladi. Diqqat bilan kuzatib rasmda nimalar tasvirlanganligi, nimalarga e’tibor
berish lozimligini o‘rganadi. Har bir o‘quvchi o‘z dunyoqarashi, fikrlashi bo‘yicha
tasavvur qiladi va shu asosida inshoni yoza boshlaydi. Masalan:Sarlavhani
o‘quvchilar “Qorbo‘ron” deb tanlashsin. Qorbo‘ron o‘yinidan so‘ng bolalar
o‘zlarining taassurotlarini o‘qish darsida aytib beradilar. O‘qituvchi ularga savollar
berib ularning hikoyalarini tizimlashtiradi. O‘qituvchi o‘quvchilarga bog‘lanishli
hikoya insho tuzishlariga erisharkan, ularning nutqini to‘g‘riligini ham kuzatib
boradi. Bir o‘quvchining hikoyasini eshitgach, o‘qituvchi savol beradi:”Kim
qo‘shimcha qilmoqchi?” Hikoyadagi kamchiliklar aniqlangach, savollar bilan uni
17

to‘ldirishga kirishiladi. O‘qituvchi yordamida mantiqiy izchillik va fikrlar ketma-
ketligi belgilanadi. Hikoya uchun zarur so‘z va iboralar tanlanadi. Oxir-oqibatda,
bog‘lanishli matn-og‘zaki hikoya-insho yaratiladi. O‘quvchilar nutqining to‘g‘ri
shakllanishi uchun hikoya bir necha marta takrorlantiriladi. Yozma insho sari
qo‘yilgan birinchi qadamdayoq o‘qituvchi o‘quvchilarning inshoni to‘g‘ri, imloviy
xatolarsiz yozishlariga e’tibor qaratishi maqsadga muvofiqdir.
Insho yozish uchun 2- sinfda odatda, bir dars, zarur bo‘lib qolsa ikkinchi
darsdan 15-20 daqiqa, 3-4 sinflarda bir yarim yoki ikki dar, ayrim vaqtlarda ikki
yarim darsgacha ajratiladi. Bulardan tashqari, insho tahlil va xatolar ustida ishlash
uchun 20-25 daqiqa vaqt ajratiladi. Bunda eng yaxshi yozilgan insholar tahlil
qilinadi, imloviy, punktuatsion, nutqiy, mantiqiy xatolar va mazmundagi
yetishmovchiliklar ustida ishlanadi. Nutq o‘stirish metodikasida o‘quvchilar
inshosi uchun baho me’yori muhim masala hisoblanadi. Tabiiyki, bunda yuqorida
bayon etilgan asosiy talablarga rioya qilinadi. Insho matnini takomillashtirish,
unda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarni bartaraf etish ham o‘quvhcilar uchun
o‘ta zarur malakalardan biridir.
18

2. 2. O‘quvchilar tarbiyasida inshoning ahamiyati
Inshoning tarbiyaviy ahamiyati tanlanadigan mavzuga, shuningdek, insho
ustida o‘quvchilar qanchalik mustaqil ishlashi va qiziqishiga, insho g‘oyasiga ham
bog‘liq. Insho bolalaning voqea-hodisalarni chuqur his etishiga yordam beradi,
izchil fikrlashga o‘rgatadi, tilga va adabiy ijodga qiziqishlarini oshtiradi. Bolalar
eng qiziqarli va o‘zlariga yaqin voqea-hodisalar haqida hikoya qiladilar va
yozadilar, ularning inshosi mustaqil ishlash malakasini o‘stiradi, ommaviy
faollikni oshiradi. Tanlangan mavzuning g‘oyaviy yo‘nalishini ochish tarbiyaviy
vazifani hal qilishga imkon beradi. Bu jihatdan mehnat, mehnat qahramonlari
haqidagi, bolalam ing hayoti, maktab, tug‘ilib o‘sgan qishlog‘i yoki shahri
haqidagi, urush qahramonlari haqidagi mavzular ayniqsa qulay. Bu mavzulardagi
insholar mehnat kishilariga, qahramonlarga chuqur hurmatni tarbiyalaydi. Insho
jamiyat hayotini tushunishga o‘rgatadi. Tabiatga, kishilarga, ularning yaxshilikka
intilishlari va harakatlariga, mehnatga va mehnat mahsuliga muhabbatni
tarbiyalaydi, kishilar xatti-harakatidagi ch iroyli jihatlarni egallashga, hozirgi
zamon axloqiy talablarini anglashda o‘quvchilarga yordam beradi. Inshoning
tarbiyaviy ahamiyatini oshirish uchun quyidaglarga rioya qilish talab etiladi: 1.
Osondan qiyinga tamoyiliga rioya qilgan holda og‘zaki va yozma inshoni
muntazam o ‘tkazib borish bilan o ‘quvchilarda mustaqillikni tarbiyalash. Mustaqil
insho o‘quvchilar faolligini o‘stiradi. 2. Inshoni hayot bilan bog‘lash. Bunda
kuzatishlar asosidagi insho, kundalik yuritish, qilingan ishlar yuzasidan „hisobot"
tarzidagi insho, xat, maqola, o‘qilgan kitob haqida taqriz kabilarning tarbiyaviy
ahamiyati juda katta. . 3 Insho uchun maktab va o‘qituvchining tarbiyaviy
vazifalariga mos bo‘lgan mavzu tanlash. Bunday mavzularga mehnat haqidagi,
kishi laming maqtovga loyiq ishlari haqidagi, axloqiy muammolar, Vatan haqidagi
mavzular kiradi. Mavzuni o‘qituvchi maktab sharoiti va o ‘z sinfi o‘quvchilarining
xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlaydi. 4. Insho ustida ishlashda ishning
hissiy darajasini — ta ’sirini oshirish. Bunda tabiat obrazli va em otsional,
qahramonlik yoki foydali harakatlar qiziqarli, ta’sirchan qilib tasvirlanadi.,, Vatan“
so‘zini aytish bilan kishining bolalikda o ‘sib-ulg‘aygan joyi tasviri ko‘z oldida
19

paydo boMadi. Ishlab chiqarishga ekskursiya materiali asosida mehnat haqidagi
insho yangi tarbiyaviy imkoniyatlarni ochib beradi: unda bolalar ishlab
chiqarishdagi muvaffaqiyat va qiyinchiliklar, ilg‘or kishilar haqidagi, kasb va
mutaxassislik haqidagi, texnika haqidagi m a’lumotlardan foydalanadilar. Ishlab
chiqarishga ekskursiya va mehnatni tasvirlash bilan bog‘liq holda kasb haqida
suhbatlashishga to‘g ‘ri keladi va bu inshoda o ‘z aksini topadi. Mehnat haqidagi
insho gazetaga maqola shaklida yozilishi mumkin. Mehnat yoki ishlab chiqarish
haqidagi insho mavzulariga „Bizning qishloq”, „Karam uzish“,, Bog‘da“, „Bizning
jamoa xo‘jaIigimiz“,,, Pochtada“, „Do‘konda“, „Paxtakorlarga yordamimiz“,
„Bizning hashar“, „M aktab yer uchastkasida", „Daraxt o ‘tqazish“ kabilar kiradi.
„Men nimalarni bilaman?“ mavzusidagi tanlovga bolalar juda qiziqadilar. Tanlov
bolalam ing mehnat ko‘nikmalarini aniqlabgina qolmay, ulam i uyda, polizda,
bog‘da ishlashga rag‘batlantiradi. Maqsad kishilarga foyda keltiruvchi mehnatga
hurmatni tarbiyalashdir. Qishloq maktab o‘quvchilari ota-onalariga sabzavotlar
ekish, hosilni yig‘ish, o‘tin tayyorlash kabi ishlarda qanday yordamlashganliklari
haqida yozadilar. Sinfda mehnat haqidagi insho muhokama qilinadi. Bolalar
foydali, zaruriy ijtimoiy faoliyat sifatida mehnatning mohiyatini tushuntiradilar.
Ular har qanday mehnat e ’zozlanishini aytadilar. Kelajak haqida „Kim bo‘lishni
xohlayman?“ mavzusida tayyorgarliksiz hikoya qilish tarzidagi insho ham katta
tarbiyaviy kuchga ega. Juda yaxshi yozilgan inshoni sinfda ifodali o‘qib berish va
tahlil qilish bolalarni tarbiyalaydi. Ba’zi maktablarda bolalar inshosi va hatto
bolalar sh e’rlari to‘plam i tuziladi, yaxshi yozilgan hikoya uchun tanlov e’lon
qilinadi. Insho mavzusi va uni yoritish. Mavzu insho predm eti bo‘lib, uning mazm
unini tashkil etadi. Mavzuga qarab inshoda aks ettiriladigan materiallar, dalillar,
hodisalar tanlanadi. Inshoning to‘g‘ri va to‘liq bo‘lishi o‘qituvchi mavzuni qanday
shakllantirishi, o‘quvchilar uni qanday tushunishlariga bog‘liq. Insho ustida
ishlashda mavzu tanlash, uni rejalashtirishda esa og‘zaki va yozm a insho
mavzusini belgilab olish muhim rol o ‘ynaydi. 0 ‘quvchilar mavzuni yoritishga 1 -
sinfdan boshlab o‘rganadilar. Ular mavzuga oid gap tuzadilar. Masalan, bahor
havosi haqida, ona qishlog‘i (shahri) haqida, qo‘rqoq quyon, ayyor tulki haqida
20

gap tuzadilar. Keyin savollar asosida bir mavzuga oid bir necha gap tuzib, uni
yozadilar. Insho uchun iloji boricha tor — aniq chegaralash mumkin bo‘lgan
mavzuni tavsiya qilish foydali.,, K uz“ mavzusi o‘quvchilar uchun juda keng
mavzu bo‘lib, bunda o‘quvchi umuman kuz haqida, kuzda qilinadigan ishlar
haqida yozishi mumkin, lekin mavzuning aniq chegarasini bilmaydi.
O‘quvchilarga kuzga oid „Paxta terimiga yordam", „Kuz kunlarining birida",
„Bog‘da olma terdik", „Pom idor terishga yordamlashdik", „Kech kuzda bog‘
manzarasi" kabi mavzularni tavsiya qilish mumkin. Og‘zaki va yozm a insho
ustida ishlashda mavzu berib, uni yoritishni talab qilishdan tashqari, aw al material
to‘plash va shu yig‘ilgan materiallar asosida mavzuni shakllantirishni tavsiya qilish
ham mumkin. Masalan, kech kuzda tabiatni kuzatish va material yig‘ish tavsiya
qilinadi, kuzatishlar „Kech kuzda" mavzusida insho yozish bilan yakunlanadi 5
.
Bunda o‘quvchilar mavzuni to‘liq yoritadilar. Insho rejasini tuzish. Reja har
qanday og‘zaki yoki yozm a hikoya qilishning zaruriy pog‘onasi, uning,,
loyihasi“dir. Kishi o‘z nutqi haqida o‘ylab, asosiy gaplarini belgilab oladi. Insho
uchun reja tuzish shuning uchun ham zarur. 1 -sinfda reja rolini o‘qituvchi
savollari, ya’ni so‘roq gapiar tarzidagi reja bajaradi; 2 -sinfda reja o‘qituvchi
rahbarligida jamoaviy tarzda tuziladi; 3—4-sinflarda esa mustaqil tuziladi.
Boshlang‘ich sinflarda 3—5 talik oddiy reja tavsiya qilinadi. Bolalar aw al o‘qigan
hikoyalariga reja tuzadilar va uni reja asosida qayta hikoya qiladilar, keyin bayon
rejasini tuzadilar, so‘ng bir mavzuga oid bir necha rasm (rasmlar seriyasi)
asosidagi insho rejasini, ya’ni rasmli reja tuzadilar, inshoga sarlavha topadilar.
Shundan so‘ng tasvirlangan voqea-harakatlar aniq ajratilgan, reja tuzishga qulay b
o‘lgan rasm yoki kuzatishlar asosida yoziladigan insho rejasini tuzishga o‘tiladi.
Reja tuzishga o‘rgatishda oldin nima haqida to‘xtalish, keyin uni qanday davom
ettirish, undan so‘ng nima haqda aytish, nihoyat, hikoyani qanday tugatish
kerakligini o‘quvchilarga tushuntirish foydali usul hisoblanadi. Reja aw al so‘roq
gap tarzida, keyin darak gap, oxiri nom inativ gap tarzida tuziladi. Reja ko‘pincha
insho yozishdan oldin unga tayyorlanish jarayonida (rasm asosida yoziladigan
5
Q. Husanboyeva,M. Hazratqulov,Sh. Jamoldinova. “Boshlang’ich sinflarda adabiyot o’qitish metodikasi”
Toshkent. ”Innovatsiya-Ziyo”- 2020
21

insho rejasi kabi) tuziladi. Ba’zan rejani ekskursiya, kuzatishdan oldin, unga
tayyorgarlik jarayonida tuzish maqsadga muvofiq. Ekskursiya, kuzatish, ijtimoiy
foydali mehnat rejasi shu ishlar bajarilishidan oldin yoki ular yuzasidan material
to‘plash, insho uchun material tanlash va uni tartibga solish jarayonida tuziladi.
Bunday reja insho yozishdan oldin ko‘rib chiqilib, unga ayrim aniqliklar kiritiladi.
Inshoni yozishga tayyorlash. Og‘zaki yoki yozm a inshoning turi va
vazifasiga qarab unga tayyorgarlik ko‘riladi. Inshoga tayyorgarlikni o‘qituvchi
boshqaradi, bunga o‘quvchilarni ishtirok ettiradi, ularning o‘ta faolligi va
mustaqilligiga erishadi. Tayyorgarlik deganda, birinchidan, o‘quvchilarda
nimanidir tasvirlashga, hikoya qilishga talab uyg‘otadigan vaziyat yaratish;
ikkinchidan, insho uchun yetarli bo‘lgan zarur material yig‘ish; uchinchidan,
mavzuga oid, uni yoritishga mos bo‘lgan til vositalarini tanlash tushuniladi.
Inshoga tayyorgarlik inshoni yozishdan bir necha kun ilgari boshlanadi, darsdan
tashqari vaqtlarda va boshqa darslar jarayonida ham olib boriladi. Og‘zaki yoki
yozm a insho ustida ishlash quyidagi uch bosqichga bo‘linadi: 1) material yig‘ish,
ya’ni kuzatish, ekskursiya, mehnat jarayoni, rasmni ko‘rib chiqish, kinofilm,
spektaklni ko‘rish, badiiy va boshqa adabiyotlarni o‘qish; 2) mavzuga va uni
yoritishga mos material tanlash, uni tartibga solish, joylashtirish, ya’ni suhbat,
muhokama qilish, zarur materialni ajratish, reja tuzish, lug‘at ustida ishlash, imlo
va leksik tom ondan tayyorlash va hokazo; 3) inshoni nutqiy shakllantirish, ya’ni
insho matnini tuzish, uni yozish, takomillashtirish, xatolarni to‘g‘rilash va uni
tekshirish. Birinchi va ikkinchi bosqichdagi ishlar, odatda, darsdan tashqari vaqtda
bajariladi. Masalan, ekskursiya asosidagi insho uchun material yig‘ish uni
yozishdan ancha ilgari boshlanadi; tabiat hodisalarini kuzatish bir hafta, hatto
undan ko‘proq davom etadi; rasmlar esa insho yozishdan oldin ko‘riladi. Shu
rasmlar bo‘yicha so‘ng insho yoziladi. Bunday rasmlarga qarab insho yozish ancha
samaralidir.
Nutq o ‘stirish metodikasida o‘quvchilar inshosi uchun baho m e’yori
muhim masala hisoblanadi. Tabiiyki, bunda yuqorida bayon etilgan asosiy
talablarga rioya qilinadi. O‘quvchilar inshosini baholashda quyidagilar hisobga
22

olinadi: 1. Insho mavzusining yoritilishi (M azmun mavzuga mosmi, ya’ni yetarli
yoritilganmi, haqiqatga mos keladimi?). 2. Reja, kompozitsiya, izchillik (reja
to‘g‘ri tuzilganmi, materialni bayon qilish tartibi rejaga mos keladimi, mazmunda
takror yo‘qm i, zarur o‘rinlar tushib qolmaganmi, izchillik buzilmaganmi, asosiy
fikr aniqmi, xulosa chiqarilganmi?). 3. Janri, uslubi (hikoya tarzidagi matnda
tasviriy va muhokama elementlari bormi, uslubda xatoga yo‘l qo‘yilm. aganmi,
insho mavzusi va vaziyatni yoritish vazifasini janr va uslub oqlay oladimi,
badiiylik elementlari bormi?). 4. Insho hajmi (so‘z, gap soni; lakonizm yoki ko‘p
so‘zlilik). 5. Leksika (so‘zlardan to‘g‘ri foydalanish. sinonim, antonim,
frazeologizmlardan foydalanish).
23

2. 3. “ Insho tahlili. Bilimingizni tekshiring” dars ishlanama
DARS ISHLANMA
Mavzu: Insho tahlili. Bilimingizni tekshiring
Maqsad: Ta’limiy: o‘quvchilarning o‘tilgan mavzular yuzasidan
o‘quvchilar bilimini mustahkamlash F. k. 1. gapning asosini aniqlab, ikkinchi
darajali bo‘laklarning so‘roqlari, ularning kesim yoki egaga
Tarbiyaviy maqsad: Mustaqil Vatanimizning har bir muvaffaqiyati, istiqlol
yo‘lida qilinayotgan ishlari bilan faxrlanish va Vatanga mehr hissiyotini uyg‘otish,
har qanday tajovuzkor kimsalardan nafratlanish; T. k5. san’at turlarini bilish va
ularni bir-biridan farqlay olish; . o‘zbek xalqining milliy urf-odat, an'ana va
qadriyatlarini amalda qo‘llash malakalarini shakllantirish. Tk. 3. kattalarga,
kichiklarga va o‘rtoqlariga yordam berish. Rivojlantiruvchi maqsad: So‘zlarni
tog‘ri yozish malakalarini rivojlantirish
Fanga oid kompetensiyalar: Og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish.
Mustaqil fikrlashga o‘rgatish. F. k. 2. mavzuga oid so‘zlarni og‘zaki va yozma
nutqda qo‘llay oladi;
Darsning turi : mustahkamlovchi,
Darsning metodi :suhbat, tushuntirish, ”Savol-javob” metodi.
Darsning jihozi :darslik, rangli ko‘rgazmalar, harakatli ko‘rgazmalar,
plakatlar. kitob
Darsning borishi.
T/
R Bo‘limlar Vaqti
1 Tashkiliy qism 3 daqiqa
2 O‘tgan mavzuni mustahkamlash 5 daqiqa
3 Yangi mavzu bayoni 15 daqiqa
4 Yangi mavzuni mustahkamlash 10 daqiqa
5 O‘quvchilarni rag‘batlantirish. Darsni
yakunlash. 10 daqiqa
6 Uyga vazifa 2 daqiqa
24

Jami 45 daqiqa
I. Tashkiliy qism:
O‘quvchilarni darsga tayyorlash,
navbatchini aniqlash,
sinf xonasi tozaligini ko‘zdan kechirish
II. O‘tgan mavzuni mustahkamlash: O‘quvchilarning olgan baholarini
qisqacha tahlili o‘tkaziladi. Yo‘l qo‘yilgan xatolari yuzasidan ko‘rsatma beraman.
O‘tilgan mavzu yuzasidan savol-javob o‘tkaziladi.
III. Yangi mavzu bayoni: O‘qituvchi darslikdagi mashq orqali bugungi
mavzuni ko‘rgazmalar, slayd va multimedia ilovasi orqali tushuntiradi va berilgan
mashqlar o‘quvchilar bilan sinf doskasi va o‘z daftarlariga mustaqil yozib
bajartiriladi.
Insho tahlil qilinadi va har bir o‘quvchiga yo‘l qo‘yilgan xatolari yuzasidan
ko‘rsatmalar beriladi.
221- mashq. Maqollarni o‘qing. Sifatlarni topib, tahlil qiling.
1. Hunarli kishi xor bo‘lmas.
2. Halol mehnat – yaxshi odat.
Sifatni tahlil qilish tartibi: 1. So‘rog‘i, turkumi. 2. Ma’no turi. 3. Asos va
qo‘shimchasi. 4. Qaysi so‘zga bog‘langanligi. 5. Nima vositasida bog‘langanligi.
6. Gapdagi vazifasi.
Namuna: baquvvat – qanday?, sifat, quvvat –asos, ba- – sifat yasovchi
qo‘shimcha, xususiyat ma‘nosini bildiradi, ikkinchi darajali bo‘lak vazifasini
bajargan.
Yechim: Sifatlar xil-xususiyatlar, rang-tus, maza-ta’m, shakl-hajm,
hid, makon-zamon manolarini bildiradi. Sifat otga bog‘lanib uning belgisini
bildiradi. Sifat gapda asosan aniqlovchi va kesim, ba’zan hol, otlashganda
ega, aniqlovchi, to‘ldiruvchi vazifasida keladi .
Bilimlarni qanday egallayotganingiz haqida 2-3ta gap tuzing va yozing.
So‘zlar nimalardan tuziladi
25

IV. Yangi mavzuni mustahkamlash: Bajarilishi yuzasidan ko‘rsatma
beriladi: so‘zlarni o‘qing. so‘z boshida kelgan undoshni to‘g‘ri ayting. Doskada va
mustaqil bajariladi.
Mavzu yuzasidan o‘quvchilarga tarqatmalar berilib savol javoblar
o‘tkaziladi.
V. O‘quvchilarni rag‘batlantirish. Darsni yakunlash: Darsda faol
qatnashgan o‘quvchilarni rag‘batlantiraman. Doskada mashq bajargan
o‘quvchilarni baholayman.
VI. Uyga vazifa: O‘quvchilarga uy vazifasini bajarilishi yuzasidan
ko‘rsatma berib darsni yakunlayman. Takrorlash 6

O‘IBDO‘:_________ ____________________
6
O. Roziqov,M. Mahmudov va boshqalar. “Ona tili didaktikasi”-Toshkent; “Yangi asr avlodi”,2005
26

III-BOB. BOSHLANG‘ICH SINF YOSHIDAGI O‘QUVCHILARIDA
KUZATISH VA TAJRIBA SINOV ISHLARINING SAMARADORLIGI
3. 1. Boshlang‘ich sinf maktablarida olib borilgan tajriba-sinov ishlarining
tahlili
Urganch Innovatsion universiteti „Ijtimoiy-gumanitar fanlar va pedagogika“
fakulteti 22/34 Guruh talabasi Yusupova Maftunaning viloyatimiz maktablarining
birida amaliyotda.
27

XULOSA
Insho – ijodiy ish: o‘quvchidan faollik, qiziqish, fikr bildirishni talab qiladi.
Material tayyorlash, uni tartibga solish, insho kompozitsiyasi va rejasi haqida
o‘ylash, logik bog‘lanishni belgilash, so‘z, so‘z birikmasini tanlash, gap tuzish va
uni o‘zaro bog‘lash, imloni tekshirish kabi barcha murakkab ishlar o‘quvchidan
aqliy kuchini to‘la ishga solish bilan birga o‘z ma’naviy faoliyatini boshqarish
ko‘nikmasini ham talab etadi. Bu murakkab jarayonlarni amalga oshirish uchun
o‘quvchilarda insho yozish malakalarini takomillashtirish lozim bo‘ladi. Biz bu
borada birinchi bobda insho mavzusining ilmiy-metodologik adabiyotlarda
yoritilishi hamda DTS da yozma nutqqa qo‘yiladigan talablarni o‘rgandik. Shu
talablar asosida o‘quvchilarning hozirgi kundagi insho yozish bilim, ko‘nikma va
malakalarining holatini aniqlash, o‘qituvchilar orqali o‘quvchilarning insho
bo‘yicha bilimi qanday ekanligini bilib olish mumkin va o‘quvchilarning insho
yozish malakalarining hozirgi holati o‘rta darajada ekanligi aniqlandi.
O‘quvchilarning yozma nutqini shakllantirish, buning uchun o‘quvchilarning so‘z
boyligini oshirish, bog‘lanishli nutq tuzish, shu orqali o‘quvchilarni og‘zaki va
yozma insho yozishga tayyorlash ko‘zda tutildi. Bu ikki jarayon bosqichma-
bosqich tarzda amalga oshiriladi. Inshoning turlari ham har xil. O‘quvchilarga
tabiat manzaralari orqali, rasmlar orqali ham insho yozdirsa bo‘ladi. Hikoyaning
matnini o‘qib berib yoki ularga shu hikoyani o‘zini berib emas, balki o‘sha
hikoyaning rasmlari orqali ham bolalarda tasavvur uyg‘otish mumkin. Rang-
barang rasmlar orqali bolada qiziqishni uyg‘otish, uni fikrlashga undash,
dunyoqarashini kengaytirish mumkin. Har bir o‘quvchi o‘z xayollari, tasavvurlari
orqali rasmda nima tasvirlanganiga e’tibor qaratadi. Ulardan og‘zaki rasmga qarab
hikoyacha tuzishni hamso‘rash mumkin va savollar orqali shu hikoyani bir butun
qilib jamlanadi. Rasmlar bilan ishlashda o‘quvchilarda diqqatni jamlash qobiliyati,
xotira rivojlanadi. Odob-axloq mavzusidagi rasmlar ongli, aqlli, odobli bo‘lib
shakllanishida yordam beradi. Diqqat bilan rasmni kuzatganda o‘sha rasmning
barcha sir-asrorlarini o‘rganishga imkon beradi va rasmning qaysidir jihatlarini
yoritib beradi. Ona tili darslarida o‘quvchilarning savodxonligini oshirish
28

maqsadida tashkil etiladigan insholar qancha ko‘p yozdirilsa, adabiyot va o‘qish
darslarida uyushtiriladigan insholarda fikr izchilligi, uslub ravonligi, xulosalarning
mustaqilligi va asosliligi, shaxsiy munosabatning mavjudligi, ishining
o‘qishliligini ta’minlashda shuncha muvaffaqiyatga erishish mumkin. Bu kabi
insholarni baholashda talablarning mavjudlik darajasidan kelib chiqib ish tutiladi.
Ularning deyarli barchasi aks etgan ishlarga “5”; nisbatan kamroq talablar amalga
oshirilgan ishlarga “4”; deyarli qamrab olinmagan insholarga esa “3”; baho
qo‘yiladi. Lekin zinhor-bazinhor yomon baho qo‘yilmaydi-baholash masalasi
ochiq qoldiriladi.
Shunday qilib, insho yozish zamonaviy maktabning dolzarb muammolaridan
biridir va bu ko‘nikma o‘quvchi kelajakda qaysi soha-xoh fan, xoh texnika yoki
san’at bo‘lsin, madaniyatli shaxs, ma’naviyati sog‘lom mutaxassis sifatida
shakllanishi garovidir.

29

$FOYDALANILDAN ADABIYOTLAR: 1. Mirziyoyеv. Sh. M. Yangi O‘zbеkiston stratеgiyasi. - Toshkеnt: "O‘zbekiston" nashriyoti, 2021. - 464 b. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Professional ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2019-yil 6- sentabrdagi PF-5812-son Farmoni. 3. Ozbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2020 yil 20 oktyabrdagi “Mamlakatimizda o‘zbеk tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6084-sonli Farmoni \\ qonun hujjatlari ma'lumotlar milliy bazasi, 21. 10. 2020 y. 06\20\6084G‘1398-son. 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 6 apreldagi PQ-187-son “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida” qarori. 5. Umumiy o‘rta ta’limning milliy o‘quv dasturi loyihasi. Toshkent. 2020. 6. Azimova I., Mavlonova K. va boshq. 3-sinf. Ona tili va o‘qish savodxonligi. Darslik. T. : Respublika ta’lim markazi, 2022. – 144 b. 7. Аловуддинова Н . Г . Она тили дарсларида ижодa фикрлаш кўникмасини шакллантириш методикаси : пед . фан . ном . . . . дисс . – Тошкент : 2007. – 135 б . 8. Masharipova va boshq. Ona tili 3-sinf o‘qituvchilari uchun ilg‘or pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini amaliyotga joriy etish bo‘yicha metodik qo‘llanma. Toshkent, 137 b. 9. XalikovA. A. O‘qituvchining pedagogik mahoratini rivojlantirishda kasbiy kompetensiya va layoqatlilikni shakllantirish // Xalq ta’limi. – Toshkent, 2018. – № 2. – 11–15-b. 10. Shodiyeva M. J. Boshlag‘ich sinf o‘qituvchilari malakasini oshirish tizimining o‘quv-metodik ta’minotini takomillashtirish. Ped fan. bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi – Toshkent, 2019. 135. b. 30$

11. Ona tili va adabiyot fanini o‘qitishda zamonaviy yondashuvlar va
innovatsiyalar o‘quv moduli. – Toshkent: 2017. – 110 b;
12. K. Qosimova, S. Matjonov, X. G‘ulomova, Sh. Yo‘ldosheva, Sh. Sariyev
. “Ona tili o‘qitish metodikasi”-Toshkent, “Nosir” nashriyoti, 2009
13. Q. Husanboyeva, M. Hazratqulov, Sh. Jamoldinova. “Boshlang‘ich
sinflarda adabiyot o‘qitish metodikasi” Toshkent. ”Innovatsiya-Ziyo”- 2020
14. O. Roziqov, M. Mahmudov va boshqalar. “Ona tili didaktikasi”-
Toshkent; “Yangi asr avlodi”, 2005
15. N. Karimova. “Boshlang‘ish sinflarda insho yozishga o‘rgatish usullari”-
maqola.
31

BOSHLANGICH SINFLARDA RASMGA QARAB INSHO YOZISH YO‘LLARI.

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Boshlangich sinflarda rasmga qarab insho yozish yo‘llari

O'xshash dokumentlar