• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Bozor iqtisodiyoti ob'ektlari va sub'ektlari, iqtisodiy munosabatlar

I BOB.  BOZOR IQTISODIYOTI OB'EKTLARI VA
SUB'EKTLARI
1.1  Bozor ob'ektlarining o'zaro bog'liqligi va funksiyalari
Bozor   iqtisodiyoti   tizimi   o'z   ichiga   bir   nechta   ob'ektlarni   oladi,   ular   o'zaro
bog'liq   va   muvofiqlashgan   holda   ishlaydi.   Bozor   ob'ektlari   iqtisodiy   jarayonlarni
tashkil   etadi,   resurslarni   taqsimlaydi   va   ishlab   chiqarish   bilan   iste'mol   o'rtasidagi
aloqalarni ta'minlaydi. Ushbu ob'ektlar bir-biri bilan faol aloqada bo'lib, bozorning
samarali ishlashini ta'minlaydi.
Bozor   ob'ektlari,   asosan,   tovarlar,   xizmatlar,   mehnat   va   kapitalni   o'z   ichiga
oladi.   Ularning   o'zaro   bog'liqligi   va   funksiyalarini   tushunish   bozor   tizimining
qanday   ishlashini,   iqtisodiy   resurslarning   qanday   taqsimlanishini   va   ishlab
chiqarishning samaradorligini aniqlashda muhimdir.
1. Tovarlar
Tovarlar   –   bu   iste'molchilar   tomonidan   foydalaniladigan,   iqtisodiy
ehtiyojlarni qondirish uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlardir. Tovarlar bozorining
asosiy   funksiyasi   –   resurslarni   taqsimlash   va   iste'molchilar   ehtiyojlarini
qondirishdir.   Tovarlar   o'rtasida   raqobat,   ishlab   chiqaruvchilar   tomonidan   sifat   va
narxni belgilash, bozorning samarali ishlashiga yordam beradi.
Iqtisodiy ehtiyojlarni qondirish: Tovarlar iste'molchilarni zaruriy mahsulotlar
bilan ta'minlaydi.
Raqobatni   rag'batlantirish:   Tovarlar   bozorida   turli   ishlab   chiqaruvchilar
o'rtasida raqobat bo'lishi ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
Narx   shakllanishi:   Tovarlar   bozorida   narxlar   talab   va   taklifga   asoslangan
holda shakllanadi.
2. Xizmatlar
Xizmatlar   –   bu   tovarlardan   farqli   o'laroq,   moddiy   shaklga   ega   bo'lmagan,
lekin iqtisodiy ehtiyojlarni qondiradigan mahsulotlardir. Xizmatlar odatda ma'lum
vaqt   davomida,   biror   jarayonni   amalga   oshirish   orqali   taqdim   etiladi.   Xizmatlar
4 II BOB.  IQTISODIY MUNOSABATLAR TIZIMIDA MULKIY
MUNOSABATLAR, ULARNING O'RNI VA RO'LI
2.1   Mulkiy munosabatlar va ularning tahlili
Davlat mulki – bu mulkka egalik qilish, foydalanish, o‘zlashtirish va tasarruf
qilish davlat ixtiyorida bo‘lgan barcha mulk ob‘ektlaridan iborat. Bu mulk asosan
ikki yo‘l bilan hosil bo‘ladi:
- birinchisi, xususiy   mol-mulk milliylashtirilib , davlat ixtiyoriga o‘tkaziladi,
- ikkinchisi, davlat mablag’lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli
korxona va tashkilotlarga investitsiyalar kiritish.
Bunga misol qilib takror ishlab chiqarib bo‘lmaydigan tabiiy resurslarni, yirik
inshoatlar   va   transport   vositalari,   yo‘llarni   ko‘rsatish   mumkin.   O‘zbekiston
Fuqarolik   Kodeksiga   muvofiq   davlat   mulki   Respublika   mulkidan   va   ma‘muriy-
xududiy   (munitsipal)   tuzilmalar   mulkidan   iborat   bo‘ladi.   Yer,   yer   osti   boyliklari ,
suv, havo bo‘shlig’i, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar,
respublika   hokimiyati   va   boshqaruvi   tuzilmalari   mol   mulki,   davlatga   qarashli
madaniy va tarixiy boyliklar, byudjet  mablag’lari, oltin zahirasi,  valyuta fondi  va
boshqa   davlat   fondlari   respublika   mulki   hisoblanadi.   Ma‘muriy-xududiy
(munitsipal)   tuzilmalar   mulkidan   davlat   hokimiyati   mahalliy   organlar   mol-mulki ,
mahalliy   byudjet   mablag’lari,   munitsipal   uy-joy   fondi   va   kommunal   xo‘jaligi
korxonalari   va   boshqa   mulkiy   majmualari,   xalq   ta‘limi,   madaniyat,   sog’liqni
saqlash muassasalari kabi mol-mulki bo‘ladi. Jamoa mulki – bu ixtiyoriy ravishda
jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma‘naviy boyliklarni yaratish va
uni   hamjihatlik   bilan   o‘zlashtirilishidir.   Jamoa   mulki   davlat   mulkini   korxona
jamoasi   sotib   olishi,   badal   to‘lab   korxona   qurishi,   aksiya   chiqarib   uni   sotish
yo‘llari   bilan   shakllanadi.   Jamoa   mulkiga   kooperativlarning ,   ijara   va   jamoa
korxonalarining,   aksionerlar   jamiyatlari,   xo‘jalik   jamiyatlari   va   shirkatlarning,
jamoa   tashkilotlari   va   diniy   tashkilotlarining   mulki   kiradi,   bu   mulkka   ayrim
shaxslar emas , balki ma‘lum guruh, kishilar egalik qiladilar. Shaxsiy mulk - bu har
bir   kishining   mulki   bo‘lib,   bu   mulkdan   shaxsiy   yoki   oilaviy   ehtiyojni   qondirish
15 3. Mulkiy munosabatlar va ijtimoiy muvozanat
Resurslarning samarali taqsimlanishi iqtisodiy o'sish va barqarorlikni ta'minlashda
asosiy   omil   hisoblanadi.   Mulkiy   munosabatlar   bu   o'sish   va   barqarorlikni   saqlab
turadi,   chunki   ular   ishlab   chiqaruvchilar,   iste'molchilar   va   boshqa   iqtisodiy
sub'ektlar   o'rtasidagi   huquqlarni   aniqlaydi.   Shunday   qilib,   mulkiy   munosabatlar
nafaqat   iqtisodiy   samaradorlikni   ta'minlashga,   balki   ijtimoiy   muvozanatni
saqlashga ham xizmat qiladi.
2.3 Mulkiy munosabatlarning rivojlanish yo‘llari
Mulkiy   munosabatlar   insoniyatning   iqtisodiy   faoliyatining   asosiy
poydevorlaridan   biridir   va   ular   jamiyatning   ijtimoiy-iqtisodiy   tizimlaridagi
o'zgarishlarga   bog'liq   ravishda   tarixiy   jarayonda   rivojlanib   kelgan.   Mulkiy
munosabatlarning shakllanishi  va ularning o'zgarishi iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy
omillar   bilan   chambarchas   bog'liq   bo'lib,   turli   ijtimoiy   tizimlar   va   iqtisodiy
modellarni yaratdi.
Dastlabki   jamiyatlarda   mulkdan   foydalanish   va   egalik   qilish   juda   oddiy
tarzda,   ayniqsa,   tabiat   resurslariga   egalik   qilish   asosida   shakllandi.   Insoniyatning
dastlabki   bosqichlarida   mulkni   egalik   qilish   ijtimoiy   tartibga   va   jamiyatning
ehtiyojlariga   qarab   o'zgarib   turdi.   Qabilaviy   jamiyatlarda   mulk   odatda   bir   necha
oila a'zolariga  yoki   butun  qabila  a'zolariga tegishli  bo'lgan  umumiy mulk  sifatida
mavjud   edi.   Yer   va   boshqa   resurslar   hamma   uchun   umumiy   bo'lib,   bu   yerlar   va
resurslar   qabilaning   o'zaro   taqsimlanishini   ta'minlaydi.   Ertaki   dehqonchilik   va
qo'riqlash   tizimining   rivojlanishi   bilan   ijtimoiy   tengsizlikning   dastlabki   belgilari
paydo bo'ldi. Bir qator odamlar yer va boshqa mulklarni egallay boshladilar, bu esa
mulk va resurslarni taqsimlashda dastlabki ijtimoiy farqlarni yuzaga keltirdi.
Qadimgi   davlatlarda   mulkiy   munosabatlar   ko'proq   mulkni   markazlashgan
ravishda   boshqarish   va   tartibga   solish   bilan   bog'liq   bo'ldi.   Misr,   Mesopotamiya,
Gretsiya   va   Rim   kabi   qadimgi   tsivilizatsiyalar   mulkni   egalik   qilishning   turli
shakllarini   ishlab   chiqdi.   Bu   hududlarda   mulkning   asosiy   shakllari   davlat   mulki
(qadimgi misrda faraonlarga tegishli yerlar), jamoat mulki va xususiy mulk bo'lib,
25 1. Mulkiy munosabatlar va resurslar taqsimoti
Resurslar   taqsimoti   —   bu   iqtisodiy   resurslarning   (mehnat,   kapital,   yer   va
boshqalar)   turli   iqtisodiy   sub'ektlar   o'rtasida   taqsimlanish   jarayonidir.   Mulkiy
munosabatlar bu jarayonni boshqaradi, chunki ular mulkni kim egalik qiladi, undan
qanday foydalanish huquqlari belgilanganligini aniqlaydi.
Mulkiy munosabatlar orqali resurslar taqsimotining asosiy jihatlari:
1.   Mulkni   egalik   qilish   huquqi :   Mulkni   kim   egalik   qilishi   va   undan   qanday
foydalanishi,   resurslarni   taqsimlashni   aniqlaydi.   Agar   mulk   xususiy   egalikda
bo'lsa,   egalik   qiluvchi   shaxslar   resurslarni   o'z   manfaatlari   uchun   samarali   tarzda
taqsimlashadi,   chunki   ular   foyda   olishga   intilishadi.   Bu   esa   iqtisodiy
samaradorlikni oshiradi.
2.   Bozor   mexanizmi :   Bozor   iqtisodiyotida   resurslar   taqsimoti   bozor
mexanizmi   orqali   amalga   oshadi.   Mulkni   egalik   qilish   va   undan   foydalanish
huquqlari   aniqlangan   bo'lsa,   bozor   narxlari   orqali   resurslar   samarali   tarzda
taqsimlanadi.   Narxlarning   o'zgarishi   talab   va   taklifni   moslashtirib,   resurslarning
qanday taqsimlanishini belgilaydi.
3.   Resurslar   va   ishlab   chiqarishdagi   samaradorlik :   Mulkiy   munosabatlar
iqtisodiy resurslarni samarali ishlatishga olib keladi. Masalan, xususiy mulk egasi
tovar yoki xizmat ishlab chiqarishda resurslardan maksimal foyda olishga harakat
qiladi,   chunki   undan   foydalanish   orqali   o'z   foydasini   oshiradi.   Bu,   o'z   navbatida,
ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
2. Mulkiy munosabatlar orqali samaradorlik
Samaradorlik — bu iqtisodiy resurslardan maksimal darajada foyda olishning
darajasi   bo'lib,   mulkiy   munosabatlar   bu   jarayonni   ta'minlashga   katta   ta'sir
ko'rsatadi.   Mulkiy   munosabatlar   orqali   samaradorlikni   ta'minlashning   asosiy
yo'llari quyidagilardan iborat:
A)  Xususiy mulk va shaxsiy manfaatlar
Xususiy   mulk   huquqi   mulkni   egalik   qilishda   yuqori   darajadagi   samaradorlikni
ta'minlaydi.   Xususiy   mulk   egalari   o'z   resurslarini   samarali   ishlatishga   intilishadi,
chunki ular o'z foydasini olishga harakat qiladilar. Bu jarayon, resurslarni samarali
23 Mulkiy   munosabatlar   jamiyatning   ijtimoiy   tuzilmasini   shakllantiradi   va
ijtimoiy   farovonlikni   ta'minlashda   muhim   ahamiyatga   ega.   Mulkiy
munosabatlarning ijtimoiy ahamiyatini quyidagi nuqtalarda ko'rish mumkin:
Mulkiy   munosabatlar   ijtimoiy   tenglikni   va   adolatni   ta'minlashda   muhim   rol
o'ynaydi. Mulkiy huquqlar va mulkdan foydalanishning adolatli taqsimoti ijtimoiy
qatlamlar   o'rtasidagi   farqlarni   kamaytirishga,   resurslarga   teng   huquqni   taqdim
etishga   yordam   beradi.   Masalan,   yerga   egalik   qilish   yoki   ishlab   chiqarish
vositalariga   egalik   qilishda   adolatli   tizim   yaratish,   barcha   fuqarolarga   teng
imkoniyatlar yaratadi. Bu, o'z navbatida, ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga xizmat
qiladi.Mulkiy munosabatlar samarali resurslarni taqsimlashga yordam beradi. Agar
mulk   huquqlari   aniq   belgilangan   va   himoya   qilingan   bo'lsa,   iqtisodiy   sub'ektlar
resurslarni   samarali   ishlatishga   va   ishlab   chiqarishni   ko'paytirishga   intilishadi.
Samarali resurs taqsimoti esa ijtimoiy farovonlikni oshiradi, chunki ko'proq ishlab
chiqarish   va   yaxshilangan   xizmatlar   jamiyatning   umumiy   daromadini   oshiradi.
Mulkiy   munosabatlar   orqali   ijtimoiy   muvozanatni   saqlash   mumkin.   Masalan,
mulkiy   huquqlarni   himoya   qilish,   mulk   egalari   va   ijarachilar   o'rtasida   o'zaro
huquqiy   muvozanatni   ta'minlash   orqali,   jamiyatda   ijtimoiy   tartibni   saqlash
imkoniyatlari   yaratiladi.   Agar   mulkdan   foydalanish   va   egalik   qilish   bo'yicha
huquqlar   va   majburiyatlar   aniq   belgilangan   bo'lsa,   jamiyatda   ishonch   va
barqarorlik   mavjud   bo'ladi.Sotsializm   va   boshqa   ijtimoiy   tizimlarda   mulkiy
munosabatlar davlat tomonidan tartibga solinadi va resurslar taqsimoti jamiyatning
umumiy manfaatlariga mos kelishi kerak. Bu tizimda ijtimoiy adolat va tenglikka
erishish   uchun   resurslar   davlat   tomonidan   boshqariladi,   va   mulk   egalik   huquqi
ko'proq   jamoat   mulkini   tashkil   etadi.   Bu   ijtimoiy   farovonlikni   oshirish,
kambag'allikni   kamaytirish   va   fuqarolar   o'rtasida   tenglikni   ta'minlashga   xizmat
qiladi. 
Mulkiy munosabatlar siyosiy tizimlarning shakllanishi va siyosiy kuchlarning
taqsimlanishiga   bevosita   ta'sir   qiladi.   Mulkiy   munosabatlarning   siyosiy
ahamiyatini quyidagi jihatlarda ko'rish mumkin: 
28 lik o'rtasidagi   iqtisodiy   munosabatlar   yanada   samarali   bo'ladi.   Masalan,
mulkni   egalik   qilish   va   undan   foydalanish   huquqlari   aniqlanganida,
tadbirkorlar   o'z   biznesini   yanada   samarali   va   foydali   qilishga
intilishadi.
Ijtimoiy
barqarorli
k   va
rivojlanish Mulkiy   munosabatlar   ijtimoiy   barqarorlikni   ham   ta'minlaydi,   chunki
mulkni egalik qilish va undan foydalanish huquqlari aniq belgilangan
bo'lsa,   odamlar   o'z   huquqlarini   hurmat   qiladilar   va   jamiyatdagi
tartibni   saqlashga   harakat   qilishadi.   Buning   natijasida   iqtisodiy   va
ijtimoiy tizimlar o'rtasidagi muvozanat saqlanadi.
Mulkiy munosabatlar va iqtisodiy tizimning turlari:
1. Xususiy mulk : Xususiy mulk, odatda, bozor iqtisodiyoti tizimlarida mavjud
bo'lib, u iqtisodiy sub'ektlarga (o'z xohishiga ko'ra) mulkni egalik qilish va undan
foydalanish   huquqini   beradi.   Xususiy   mulk   iqtisodiyotni   erkin   va   samarali
boshqarish imkonini yaratadi, chunki bu tizimda resurslar bozor mexanizmi orqali
taqsimlanadi.
2. Davlat mulki : Davlat mulki ijtimoiy rivojlanish va davlat boshqaruvi uchun
zarur   bo'lgan   resurslarni   ta'minlashga   xizmat   qiladi.   Davlat   mulkini   boshqarish
ko'pincha  ijtimoiy  ehtiyojlarni   qondirish,  ta'lim,  sog'liqni   saqlash,   infratuzilma va
boshqa jamoat xizmatlarini ko'rsatish bilan bog'liq bo'ladi.
3. Kooperativ mulk : Kooperativ mulk ham mulkni egalik qilishning bir shakli
bo'lib,   bu   tizimda   mulkni   bir   guruh   odamlar   yoki   tashkilotlar   birgalikda
boshqaradilar.  Kooperativ  tizimi  ko'pincha   qishloq  xo'jaligi  va  kichik  bizneslarda
uchraydi, bu esa adolatli va samarali resurslarni taqsimlashga yordam beradi.
Mulkiy   munosabatlar   iqtisodiy   tizimning   asosini   tashkil   etadi   va   resurslarni
samarali   taqsimlashda   muhim   rol   o'ynaydi.   Mulkiy   munosabatlar   bo'yicha
aniqlangan   huquqlar,   majburiyatlar   va   mulkdan   foydalanish   shartlari   iqtisodiy
sub'ektlar  o'rtasidagi  resurslarni  taqsimlash  jarayonini  boshqaradi.  Bu jarayon esa
o'z  navbatida   resurslar   samarali   ishlatilishi  va   iqtisodiy   o'sishning   ta'minlanishiga
yordam   beradi.   Quyida   mulkiy   munosabatlar   orqali   resurslar   taqsimoti   va
samaradorlikni qanday ta'minlash mumkinligi haqida batafsil tushuntirib beramiz.
22 Mulkiy munosabatlar  siyosiy  hokimiyatning taqsimlanishiga  ta'sir  ko'rsatadi.
Odatda, mulk egalari siyosiy kuchga ega bo'lib, ular  o'z mulklarini boshqarish va
jamiyatdagi   ijtimoiy   tartibni   o'rnatishda   muhim   rol   o'ynaydi.   Masalan,
kapitalizmda   xususiy   mulk   egalari   ko'pincha   siyosiy   hokimiyatga   ega   bo'lgan
iqtisodiy elitalar hisoblanadi. Ularning siyosiy qarorlarga ta'siri  iqtisodiy tizim  va
jamiyatdagi   o'zgarishlarga   ta'sir   ko'rsatadi.   Davlat   mulki   va   davlat   boshqaruvi
mulkiy munosabatlar orqali amalga oshiriladi. Davlat iqtisodiy tizimni boshqarish
uchun   mulkiy   munosabatlarni   tartibga   solib,   ijtimoiy   va   siyosiy   siyosatlarni
shakllantiradi.   Misol   uchun,   davlat   tomonidan   yer   va   boshqa   ishlab   chiqarish
vositalarining   boshqarilishi,   iqtisodiy   o'sish   va   rivojlanishni   ta'minlashda
muhimdir. Siyosiy qarorlar  orqali davlat mulkni boshqarish tizimini  shakllantirib,
iqtisodiy   tizimni   isloh   qiladi   va   jamiyatning   umumiy   farovonligini   oshiradi.
Mulkiy   munosabatlar   siyosiy   barqarorlikni   ta'minlashda   ham   muhimdir.   Mulkni
egalik   qilish   huquqi   va   undan   foydalanish   adolatli   tarzda   taqsimlanishi   siyosiy
barqarorlikni saqlashga yordam beradi. Agar mulkdan foydalanish va egalik qilish
bo'yicha qonunlar aniq va adolatli bo'lsa, bu fuqarolar o'rtasida ishonchni oshiradi
va   siyosiy   tizimning   barqarorligini   ta'minlaydi.   Aksincha,   mulkiy
munosabatlardagi   adolatsizlik   siyosiy   beqarorlikka   olib   kelishi   mumkin.
Demokratik jamiyatda mulkiy huquqlar fuqarolarning asosiy huquqlaridan biridir.
Xususiy   mulkni   himoya   qilish   va   undan   foydalanish   huquqi   fuqarolarning
erkinligini   ta'minlashda   muhim   rol   o'ynaydi.   Shuningdek,   mulkiy   huquqlar
fuqarolarga   iqtisodiy   erkinlik   berish   va   ularning   siyosiy   ishtirokini   kuchaytiradi.
Demokratik jamiyatda mulk egalari va boshqa sub'ektlar  o'rtasidagi  munosabatlar
muvozanatli   bo'lishi   kerak,   bu   esa   siyosiy   va   ijtimoiy   barqarorlikni   saqlashga
yordam beradi.
29 Iste'molchilar bozor iqtisodiyotining muhim sub'ektlaridan biridir, chunki ular
tovarlar   va   xizmatlarga   talab   yaratadilar.   Iste'molchilar   o'z   ehtiyojlarini   qondirish
uchun   bozorda   turli   mahsulotlar   va   xizmatlarni   sotib   olishadi.   Iste'molchilar
bozorda   talabni   yaratadilar,   bu   esa   ishlab   chiqaruvchilarni   ishlab   chiqarish
jarayonini tashkil  etishga undaydi. Talabning oshishi  yoki kamayishi  narxlarni va
ishlab   chiqarishni   shakllantiradi.   Iste'molchilar   o'z   ehtiyojlarini   qondirish   uchun
tovar va xizmatlarga sarflagan mablag'lar orqali ishlab chiqaruvchilarga resurslarni
taqsimlashadi.   Iste'molchilarning   ehtiyojlarini   qondirishda   ishlab   chiqaruvchilar
o'rtasida raqobatni shakllantiradi, bu esa bozorning samaradorligini oshiradi.
Ishlab   chiqaruvchilar   –   bu   bozor   iqtisodiyotining   boshqa   muhim   sub'ekti
bo'lib,   ular   tovarlar   va   xizmatlarni   ishlab   chiqarish   orqali   iqtisodiy   resurslarni
taqsimlashadi.   Ishlab   chiqaruvchilar   mahsulotlarni   ishlab   chiqarib,   ular   orqali
bozor talabini qondirishadi. Ishlab chiqaruvchilar bozor talabiga muvofiq tovarlar
va   xizmatlar   yaratadilar.   Ularning   faoliyati   iqtisodiy   o'sish   va   rivojlanishning
asosini   tashkil   etadi.   Ishlab   chiqaruvchilar   o'z   faoliyatlari   uchun   zarur   bo'lgan
mehnat,   kapital,   yer   va   texnologiyalarni   yig'ish,   boshqarish   va   taqsimlashadi.
Ishlab chiqaruvchilar narxlar siyosatini belgilaydilar. Ular o'z xarajatlarini qoplash
va   foyda   olish   uchun   narxlarni   belgilashadi,   bu   esa   talab   va   taklifga   ta'sir
ko'rsatadi.   Ishlab   chiqaruvchilar   innovatsiyalarni   joriy   etish   orqali   mahsulotlarni
sifat   jihatidan   yaxshilash,   ishlab   chiqarish   jarayonlarini   optimallashtirish   va
bozorni yangi mahsulotlar bilan boyitishadi.
Davlat   bozor   iqtisodiyotida   muhim   regulyator   va   sub'ektdir.   U   bozorni
boshqarish   va   nazorat   qilish   uchun   turli   siyosatlar   va   qonunlarni   ishlab   chiqadi.
Davlatning   bozorga   aralashuvi   orqali   iqtisodiy   barqarorlikni   ta'minlashga   harakat
qilinadi.   Davlat   bozorda   monopoliyalarni   oldini   olish,   raqobatni   ta'minlash   va
iste'molchilarni   himoya   qilish   uchun   qonunlar   va   normativ   hujjatlar   yaratadi.
Davlat   fiskal   va   monetar   siyosatni   amalga   oshirish   orqali   iqtisodiy   faollikni
boshqaradi.   Masalan,   soliq   siyosati   va   pul-kredit   siyosati   orqali   davlat   iqtisodiy
o'sishni qo'llab-quvvatlashga intiladi. Davlat ijtimoiy xizmatlarni, sog'liqni saqlash,
10 Boshqa har qanday kabi, moliya bozori moliyaviy resurslarni sotib oluvchilar
va   sotuvchilar   o'rtasida   to'g'ridan-to'g'ri   aloqalarni   o'rnatish   uchun
mo'ljallangan.Moliya   bozori   har   xil   turdagi   bozorlarni   birlashtirgan   ancha
murakkab   tuzilma   bo'lib,   ularning   har   biri   o'z   segmentlariga   ega.
Moliya   bozorining   mohiyatini   ochib   berish   uchun   biz   uning   tarkibiy   qismlarini
tavsiflaymiz.   Moliya   bozorlarining   faoliyati   tahlili   muayyan   segmentatsiya,
ajratish   va   ularning   qoidalariga   muvofiq   ishlaydigan   alohida   bozorlarni   ajratishni
o'z ichiga oladi.   Moliya bozorlarini tasniflashga turli xil yondashuvlar mavjud.
Tasniflash   -   moliyaviy   aktivlarning   (vositalarning)   muomalasi   davri
bo'yicha.   Moliyaviy   bozorlarning   quyidagi   turlari   ajratiladi:   pul   bozori   va   kapital
bozori.
Pul   bozorida   bozor   moliya   vositalari   va   muomala   muddati   bir   yilgacha
bo'lgan barcha ko'rib chiqilgan moliya bozorlarining moliyaviy xizmatlari sotiladi
va   sotib   olinadi.   Moliya   bozorlaridagi   ushbu   qisqa   muddatli   sektorning   faoliyati
korxonalarga joriy to'lov qobiliyatini va vaqtincha bo'sh turgan balansidan samarali
foydalanishni ta'minlash uchun pul mablag'lari taqchilligini to'ldirish bilan bog'liq
muammolarni   hal   qilishga   imkon   beradi.   Pul   bozorida   muomalada   bo'ladigan
moliyaviy   aktivlar   eng   likvid   hisoblanadi;   ular   moliyaviy   xavfning   eng   past
darajasiga   ega   va   ular   uchun   narxlash   tizimi   nisbatan   sodda.
Kapital   bozorida   bitimlar   xuddi   shu   tarzda   amalga   oshiriladi ,   faqat   muomala
muddati   bir   yildan   oshadi.   Kapital   bozorining   ishlashi   korxonalarga   real
investitsiya   loyihalarini   amalga   oshirish   uchun   investitsiya   resurslarini
shakllantirish   va   samarali   moliyaviy   investitsiyalar   (uzoq   muddatli   moliyaviy
investitsiyalarni amalga oshirish) muammolarini hal qilishga imkon beradi.   Kapital
bozorida   muomalada   bo'lgan   moliyaviy   aktivlar   odatda   kamroq   likvid,   ular   eng
yuqori   moliyaviy   tavakkalchilikka   ega   va   shunga   mos   ravishda   daromadlilik
darajasi yuqori.
Moliyaviy   bozorlarni   tasniflash   mintaqaviy   asosda   ham   amalga   oshirilishi
mumkin.Moliyaviy   bozorlarni   mintaqaviy   xususiyat   bo'yicha   tasniflash.   Moliya
bozorining   asosiy   tasnifi   aylanma   moliyaviy   aktivlar   (vositalar,   xizmatlar)   turlari
7 KIRISH
Bozor   iqtisodiyoti   –   zamonaviy   iqtisodiy   tizimning   asosiy   modeli   bo'lib,
resurslar   taqsimoti,   ishlab   chiqarish   va   iste'mol   jarayonlarini   boshqarishning
samarali   yo'lidir.   Bozor   iqtisodiyotining   ob'ektlari   va   sub'ektlari   orasidagi   o'zaro
munosabatlar,   ishlab   chiqarish   va   iste'mol   jarayonining   boshqarilishi   orqali
jamiyatning   iqtisodiy   faoliyatini   shakllantiradi.   Shu   bilan   birga,   mulkiy
munosabatlar   tizimi   bozorning   asosiy   faoliyatini   tashkil   etadi,   ya'ni   mulkni
yaratish,   taqsimlash   va   undan   foydalanish   orqali   iqtisodiy   resurslar   samarali
ravishda boshqariladi.
Mavzuning   dolzarbligi   shundaki,   bozor   iqtisodiyotining   rivojlanishi   va
muvaffaqiyati   ko'plab   omillarga,   jumladan,   iqtisodiy   ob'ektlar   va   sub'ektlar
orasidagi   samarali   munosabatlarga,   shuningdek,   mulkiy   munosabatlarning
shakllanishi va o'zgarishiga bog'liqdir. Xususan, bozor tizimida mulkni boshqarish
va   unga   tegishli   munosabatlarni   tashkil   etish   iqtisodiy   barqarorlikni   ta'minlashda
muhim   rol   o'ynaydi.   Bozor   iqtisodiyotida   ishlab   chiqaruvchilar,   iste'molchilar   va
davlat   o'rtasidagi   o'zaro   munosabatlar,   mulkiy   munosabatlarning   samaradorligi
bilan chambarchas bog'liqdir.
Kurs   ishi   maqsadi:   Ushbu   kurs   ishining   asosiy   maqsadi   bozor
iqtisodiyotining   ob'ektlari   va   sub'ektlari,   shuningdek,   mulkiy   munosabatlar
tizimining   iqtisodiy   tizimdagi   o'rni   va   rolini   o'rganishdan   iboratdir.   Ishda   bozor
iqtisodiyotining   asosiy   elementlari,   mulkiy   munosabatlarning   turlari   va   ularning
iqtisodiy jarayonlar bilan o'zaro aloqasi chuqur tahlil qilinadi.
Kurs   ishi   vazifalari:   Bozor   ob'ektlari   (tovarlar,   xizmatlar,   mehnat,   kapital)
va   sub'ektlari   (iste'molchilar,   ishlab   chiqaruvchilar,   davlat)   o'rtasidagi   o'zaro
munosabatlarni   tahlil   qilish.   Xususiy   mulk,   davlat   mulki   va   aralash   mulk
shakllarini ko'rib chiqish, ularning iqtisodiy tizimdagi o'rnini  tahlil  qilish. Mulkiy
munosabatlar   orqali   resurslar   taqsimoti   va   samaradorlikni   baholash.   Mulkiy
munosabatlarning   iqtisodiy   barqarorlik   va   rivojlanishga   ta'sirini   o'rganish.   Bozor
2 uchun   foydalaniladi   va   qonun   bilan   himoya   qilinadi.   Shaxsiy   mulk   har   bir
kishining   mehnat   daromadlari   evaziga   hosil   bo‘ladi   va   ko‘payib   boradi.   Bozor
iqtisodiyoti   sharoitida   shaxsiy   mulk   aksiyadan   kelgan   dividend,   bank   foizlari,
xususiy   tadbirkorlik   daromadi,   mulkini   ijaraga   berishdan   kelgan   daromad   kabi
yangi   manbalarga   asoslanadi.   Shaxsiy   mulk   ob‘ektlari   –   bu   turar   joylar,   bog’-
hovli   va   uylar ,   transport   vositalari,   pul   jamg’armalari,   uy-ro‘zg’or   va   shaxsiy
iste‘mol buyumlari, yakka tartibda faoliyati uchun kerakli bo‘lgan ishlab chiqarish
vositalari   hisoblanadi.   Xususiy   mulk   –   bu   ayrim   tadbirkolarga,   sohibkorlarga,
ishbilarmonlarga   qarashli   yollanma   mehnatga   asoslangan   va   egasiga   foyda
keltiruvchi   mulkdir.   O‘zbekiston   Respublikasi   “Mulkchilik   to‘g’risida”gi
Qonunning   7-moddasi 3
da   “Xususiy   mulk   o‘z   mol-mulkiga   xususiy   egalik   qilish ,
undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir” - deb ko‘rsatilgan va
qonunlar   doirasida   uning   miqdori   va   qiymati   cheklanmasligi   ham   qayd   etilgan.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, turli shakldagi mulklarning qo‘shilishi natijasida
aralash   mulk   paydo   bo‘ladi   va   bu   mulkdan   hosil   bo‘lgan   daromaddan   har   bir
sub‘ekt   -   mulk   egasi   -   o‘zining   ulushini   oladi   va   bu   mulkni   rivojlanishidan
manfaatdor bo‘ladi.  
Mulkchilik   munosabatlari   har   qanday   jamiyat   iqtisodiy   tizimining   asosiy
munosabatlaridan   birini   tashkil   qilib ,   insoniyat   taraqqiyotining   mahsuli
hisoblanadi.   Mulkchilik   munosabatlari   moddiy   va   ma’naviy   ne’matlarni   ishlab
chiqarish   hamda   jamiyat   boyliklarini   o‘zlashtirish   jarayonlarida   vujudga   keladi.
Shunday   ekan,   mulkchilik   munosabatlari   -   bu   mulkka   egalik   qilish,   foydalanish,
tasarruf   etish   va   o‘zlashtirish   jarayonlarida   vujudga   keladigan   iqtisodiy
munosabatlardir.   Mulkka   egalik   qilish   mulkning   egasi   qo‘lida   saqlanib   turishini
bildiradi   va   yaratilgan   moddiy   boyliklarni   o‘zlashtirishning   ijtimoiy   shaklini
ifodalaydi.   Ayrim   hollarda   mulkka   egalik   qilish   uning   egasi   ixtiyorida   saqlangan
holda,   undan   amalda   foydalanish   esa   boshqalar   qo‘lida   bo‘ladi.   Bunga   ijaraga
berilgan mol mulkni misol qilib keltirish mumkin. Mulkdan foydalanish – bu mol-
mulkning   iqtisodiy   faoliyatda   ishlatilishi   yoki   ijtimoiy   hayotda   qo‘llanilishidir.
3
  O‘zbekiston Respublikasi qonuni, 31.10.1990 yildagi 152-XII-son
16 XULOSA
Bozor   iqtisodiyoti   ob'ektlari   va   sub'ektlari,   shuningdek,   iqtisodiy
munosabatlar   tizimidagi   mulkiy   munosabatlar   uning   asosiy   tuzilmalari   bo'lib,
ularning o'zaro aloqalari va roli iqtisodiyotning samarali ishlashi  va rivojlanishini
ta'minlashda   muhim   ahamiyatga   ega.   Bozor   iqtisodiyoti   o'zining   strukturasi   va
funktsiyalari   orqali   resurslarni   samarali   taqsimlash,   ishlab   chiqarish   va
iste'molning   muvozanatini   yaratish,   shuningdek   iqtisodiy   o'sish   va   barqarorlikni
ta'minlash imkonini beradi. Bozorning ob'ektlari — bu ishlab chiqarish vositalari,
resurslar,   mahsulotlar   va   xizmatlar   bo'lib,   ular   bozorning   asosiy   shakllanishiga,
harakatlanishiga   va   taqsimlanishiga   xizmat   qiladi.   Bozor   iqtisodiyoti   sub'ektlari
esa   iqtisodiy   faoliyatni   amalga   oshiruvchi   barcha   qatnashchilarni,   ya'ni   ishlab
chiqaruvchilar, iste'molchilar, davlat va moliyaviy institutlarni o'z ichiga oladi.
1.   Bozorning   ob'ektlari   va   sub'ektlari   o'rtasidagi   o'zaro   aloqalar
iqtisodiyotning   ishlash   mexanizmini   tushunishga   yordam   beradi.   Ishlab
chiqaruvchilar   o'z   mahsulotlarini   yaratish   va   sotish   orqali   bozorga   ta'sir   etadi,
iste'molchilar   esa   o'z   ehtiyojlarini   qondirish   uchun   mahsulot   va   xizmatlarni   sotib
olishadi.   Davlatning   roli   bu   o'zaro   munosabatlarni   tartibga   solish,   iqtisodiy
siyosatni   ishlab   chiqish   va   iqtisodiy   barqarorlikni   ta'minlashda   ko'rsatiladi.
Moliyaviy   institutlar   esa   pul   va   kredit   oqimlarini   boshqarib,   iqtisodiy
jarayonlarning muvozanatini saqlashda yordam beradi.
2.   Iqtisodiy   munosabatlar   tizimida   mulkiy   munosabatlarning   o'rni   va   ro'li
bevosita   bozorning   samarali   ishlashiga   ta'sir   qiladi.   Mulkiy   munosabatlar   —   bu
jamiyatda   mulkni   egalik   qilish,   undan   foydalanish   va   taqsimlash   huquqlari   va
majburiyatlari   o'rtasidagi   munosabatlar   bo'lib,   ular   ishlab   chiqarish   va   iste'mol
jarayonlarida   muhim   rol   o'ynaydi.   Mulkiy   munosabatlar   tizimi   bozor
iqtisodiyotining   asosi   sifatida   iqtisodiy   sub'ektlar   o'rtasidagi   iqtisodiy   faoliyatni
boshqaradi   va   resurslarning   taqsimlanishini   belgilaydi.   Ular   orqali   ishlab
chiqaruvchilar   o'z   resurslaridan   samarali   foydalanish,   mahsulotlarni   yaratish   va
ulardan foyda olish imkoniyatiga ega bo'lishadi, iste'molchilar esa o'z ehtiyojlarini
30 Kredit   bozori   bu   turli   xil   to'lov   vositalariga   talab   va   taklif   mavjud   bo'lgan
bozorlarning   umumiy   belgilaridir.   Kredit   operatsiyalari   odatda   qarz   oladigan   va
toraytiradigan kredit  tashkilotlari yoki  qimmatli  qog'ozlar bozorida sotiladigan va
sotib olinadigan turli qarz vositalarining harakati bilan vositachilik qiladi.   Shunday
qilib,   kredit   bozori   korxonalarni   tasarrufiga   investitsiyalar   kiritish   uchun   mablag'
beradi   va   aynan   shu   pullar   iqtisodiyotning   ushbu   sektorlarida   etishmayotgan
sektorlarga   nisbatan   ko'proq   pul   mablag'lari   yo'naltirilganligi   sababli   amalga
oshiriladi.   Kredit bozorida korxonalar o'z sarmoyalarini moliyalashtirish uchun pul
olishadi;   ba'zan korxonalar kreditlar shaklida pul berishadi, lekin, qoida tariqasida,
ishlab   chiqarish   sektori   berganidan   ko'proq   narsani   oladi.   Shu   sababli,   kredit
bozorining   asosiy   vazifalaridan   biri,   aholi   mablag'lari   va   mavjud   mablag'larni
investitsiyalar uchun vositachilarga yo'naltirish.
Kredit   bozori   ishlab   chiqarish   va   savdoning   o'sishiga,   mamlakat
ichidagi   kapitalning   harakatlanishiga ,   pul   mablag'larining   tejalishini
investitsiyalarga aylantirishga, ilmiy-texnik inqilobni  amalga oshirishga  va asosiy
kapitalning   yangilanishiga   yordam   beradi.   Kredit   bozorining   iqtisodiy   roli   uning
kapitalni   barcha   kapitalizatsiyasi   manfaatlariga   ko'ra   kichik,   nomutanosib
mablag'larni birlashtirish qobiliyatidir.   Bu bozorga ishlab chiqarish va kapitalning
kontsentratsiyasi va markazlashuviga faol ta'sir ko'rsatishga imkon beradi.
1.2 Bozor iqtisodiyoti sub'ektlarning roli va o'zaro munosabatlari
Bozor   iqtisodiyoti   tizimida   sub'ektlar   —   bu   iqtisodiy   faoliyatni   amalga
oshiradigan turli toifadagi ishtirokchilardir. Har bir sub'ekt o'zining aniq vazifalari
va manfaatlari bilan bozor jarayoniga qatnashadi. Bozor iqtisodiyotining samarali
ishlashi   uchun   sub'ektlar   o'rtasidagi   o'zaro   munosabatlar   ahamiyatlidir.   Ushbu
munosabatlar   talab   va   taklif,   narxlar   va   resurslar   taqsimoti   kabi   bozor
mexanizmlarini boshqarishga yordam beradi.
Bozor   iqtisodiyotining   asosiy   sub'ektlari   iste'molchilar   (xaridorlar),   ishlab
chiqaruvchilar (firmalar), davlat, moliyaviy institutlar va boshqa vositachilar.
9 munosabatlar   ishtirokchilari   bo‘lib,   ular   jamoa,   sinf,   tabaqa   yoki   boshqa   ijtimoiy
guruhlarga   birlashgan   bo‘ladi.   Ayrim   kishilar,   oilalar   va   davlat   ham   mulkchilik
sub’ekti   bo‘lib   chiqadi.   Mulk   ob’ektlari   va   sub’ektlari   yordamida   mulkchilik
munosabatlari   va   huquqlarini   yanada   yaqqolroq   tushunish   mumkin.   Mulkchilik
munosabatlari   –   bu   mulk   ob’ektini   o‘zlashtirish   bo‘yicha   mulk   sub’ektlari
o‘rtasidagi   iqtisodiy   munosabatdir.   Mulkchilik   huquqlari   esa   mulk   sub’ektining
mulk ob’ektiga nisbatan munosabatidir, ya’ni undan foydalanish va nazorat qilish
yuzasidan   kelib   chiquvchi   huquqlar   majmuidir:   Mulk   sub’ektlari   ko‘p   darajali
bo‘lib,   shu   sub’ektlardan   birontasi   o‘zini   mulk   egasi   sifatida   yuzaga   chiqara
olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus oladi.
2.2  Mulkiy munosabatlarning iqtisodiyotni tashkil etishdagi roli
M ulkiy   munosabatlar   iqtisodiy   tizimning   asosiy   tarkibiy   qismlaridan   biri
bo'lib, iqtisodiy faoliyatning samarali va tartibli bo'lishini ta'minlashda muhim rol
o'ynaydi.   Mulkiy   munosabatlar   iqtisodiyotdagi   resurslarni   taqsimlash,   ishlab
chiqarish,   savdo,   investitsiyalar   va   ijtimoiy   rivojlanish   jarayonlarida   asosiy   omil
hisoblanadi.   Bu   munosabatlar   jamiyatda   iqtisodiy   sub'ektlar   o'rtasidagi   mulkni
egalik qilish va undan foydalanish huquqlarini belgilab beradi.
Mulkiy   munosabatlar   —   bu   iqtisodiy   tizimda   mulkni   egallash,   undan
foydalanish   va   uni   boshqarish   bilan   bog'liq   bo'lgan   ijtimoiy   va   iqtisodiy
munosabatlar   majmuasidir.   Bular,   asosan,   mulkni   kimga   tegishli   ekanligini
aniqlash va mulkdan qanday foydalanish huquqlarini belgilashni o'z ichiga oladi.
Mulkning   egaligi   —   bu   mulkni   kim   egalik   qiladi   va   uning   ustidan   qanday
huquqlar mavjudligi.
Foydalanish   huquqi   —   bu   mulkdan   qanday   maqsadlarda   foydalanish
mumkinligi va qanday cheklovlar mavjudligi.
2-jadval
 Mulkiy munosabatlarning iqtisodiyotni tashkil etishdagi roli 4
Resurslarni Mulkiy   munosabatlar   resurslarni   taqsimlashda   muhim   rol   o'ynaydi.
4
   uzinterbiz.com/sarmoya-investitsiya-kiritish/moliya-bozori 
20 Sotsializm   va   kommunizm   nazariyasiga   ko'ra,   mulkni   egalik   qilish   davlat
yoki   jamiyatning   umumiy   mulki   bo'lishi   kerak.   Bu   davrda   mulkiy   munosabatlar
to'liq   davlat   tomonidan   boshqariladi   va   iqtisodiy   resurslar   ijtimoiy   ehtiyojlarga
qarab taqsimlanadi.
Sotsializm:   Sotsializmda   mulkni   davlatga   tegishli   qilish,   yer   va   ishlab
chiqarish   vositalarini   jamoat   mulki   sifatida   boshqarish   amaliyoti   keng   tarqalgan
edi.   Bunday   tizimda   mulkiy   munosabatlar   davlat   boshqaruvi   ostida,   aholining
ijtimoiy ehtiyojlariga mos ravishda tashkil etilgan.
Kommunizm:   Kommunizmda   mulkni   egalik   qilish   to'liq   umumiy   mulk   va
jamoat   mulki   asosida   tashkil   etilgan   bo'lib,   bu   tizimda   mulkni   taqsimlash   va
boshqarish   ijtimoiy   ehtiyojlarga   qarab   amalga   oshirilgan.Zamonaviy   iqtisodiy
tizimda   mulkiy   munosabatlar   bozor   iqtisodiyotida   xususiy   mulk   va   davlat   mulki
o'rtasidagi muvozanatni saqlashga asoslangan. Xususiy mulk, bozor mexanizmlari
va   davlatning   roli   o'zaro   uyg'unlashgan   holda   iqtisodiy   tizimni   tashkil   etadi.
Shuningdek,   zamonaviy   jamiyatda   mulkiy   huquqlar   va   mulkdan   foydalanishning
turli shakllari keng tarqalgan. 
Mulkiy munosabatlar – bu jamiyatdagi iqtisodiy sub'ektlar o'rtasidagi mulkni
egalik   qilish   va   undan   foydalanish   huquqlarini   belgilovchi   iqtisodiy
munosabatlardir.   Ular   jamiyatda   ishlab   chiqarish   vositalari   va   boshqa   resurslar
taqsimoti,   shuningdek,   iqtisodiy   faoliyatni   boshqarish   asoslarini   tashkil   etadi.
Mulkiy munosabatlar  odatda  ikki  asosiy  shaklda mavjud:   xususiy   mulk   va   davlat
mulki ,   shuningdek,   ommaviy   mulk   ham   bo'lishi   mumkin.Bu   mulk   turi   alohida
shaxslar   yoki   korporatsiyalar   tomonidan   egalik   qilinadi.   Xususiy   mulk   iqtisodiy
samaradorlikni oshirishga, ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatishni  samarali tashkil
etishga imkon beradi.Davlat yoki hukumat tomonidan egalik qilinadigan mulk. Bu
turdagi   mulk,   asosan,   jamoat   manfaatlarini   ta'minlash   uchun   ishlatiladi   va
ko'pincha   davlatning   ijtimoiy   siyosatiga   asoslanadi.Jamiyatning   umumiy   mulki
bo'lib, u ko'pincha jamiyatning o'zi tomonidan boshqariladi. Bu yerlar va resurslar,
odatda, barcha fuqarolar uchun teng foydalanishga asoslangan bo'ladi.
27 yaratilgan   moddiy   ne’matlarning   muayyan   shaxslarga   (huquqiy   yoki
jismoniy)   tegishli   ekanligini ,   -   ikkinchidan,   mulk   egalarining   qonun   bilan
qo‘riqlanadigan   vakolatlarini,   -   uchinchidan,   mol-mulkni   himoya   qilish   usullarini
belgilab beradi. Mulk egasi, ya‘ni mulkdor  mulkiy munosabatlarning faol tomoni
bo‘lib, mulkni egallash uchun xuquq va imkoniyatlarga ega bo‘ladi.   Mulk ob‘ekti
tabiatdagi   narsalar,   energiya,   aqliy   qobiliyat ,   buyumlar   sub‘ektiga   to‘la   yoki
qisman   tegishli   bo‘lib,   mulkiy   munosabatlarning   passiv   tomoni   xisoblanadi.
Mulkiy munosabat, mulkning o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatini qamrab oladi, ya‘ni
mulkiy   ob‘ektning   sub‘ektiv   munosabatlarini   ifodalaydi.   Bu   munosabatlar
iqtisodiy   mazmunga   ega   bo‘lib,   mulkdorlar   o‘rtasida   mahsulotlar,
daromadlar,boyliklar   taqsimlanishini   belgilab   turadi.   Mulkchilik   o‘zlashtirish
borasidagi munosabat bo‘lar ekan, u egalik qilish, foydalanish va tasarruf etishning
yaxlitligini   taqozo   etadi.   Mana   shu   uch   jihat   mulchilikning   ajralmas   unsurlaridir.
Zamonaviy   mulk   (ne‘mat   mazmunidagi)   tushunchasini   keng   ma‘noda   naf,
foydalilik,   manfaat,   samara,   mulkiy   huquqlar   nuqtayi   nazarlaridan   mulkdorga ,
huquqiy   va   iqtisodiy   fantomlarga   ega   hamda   shaffof   axborot   va   huquqiy
himoyalanganlik   xususiyatlari   bilan   xarakterlanuvchi   ―ne‘mat-fantom-mulkdor
uchligi   sifatida   ifodalab   tizimli   o‘rganish   maqsadga   muvofiq.   Mulkni   bunday
ma‘noda   ifodalanishi,   avvalambor,   uni   tovar,   kapital,   turli   munosabat   vositasi
sifatida jalbdor   va samarali  bo‘lishini,  unga  bo‘lgan  huquq  va manfaatlarni  to‘liq
himoyalanishini anglatadi.
Mulkchilik shakllari asosan quyidagi yo‘llar bilan vujudga keladi:
- ilohiy va omad faktorlari;
- ijtimoiy, siyosiy va huquqiy jarayonlar
-   inson mehnati , yuridik shaxslar (jumladan, biznes subektlari) faoliyati;
-   davlat   tasarrufidan   chiqarish,   xususiylashtirish   va   milliylashtirish
(natsionalizatsiya).
Bunda   davlat,   mahalliy   hokimiyatlar,   yuridik   va   jismoniy   shaxslar,   alohida
jamoalar   mulkdor   subektlar   sifatida   qaraladi.   Sotsium   nuqtayi   nazaridan   mulkka
ijtimoiy manfaat va iqtisodiy manfaat manbayi sifatida qarash mumkin. Miqdoran
18 qondirish   uchun   zarur   resurslar   bilan   ta'minlanadi.   Mulkiy   munosabatlarning
adolatli   va   samarali   bo'lishi   iqtisodiy   barqarorlikka   olib   keladi,   shuningdek,
iqtisodiy o'sish va rivojlanishning asosiy omillaridan biriga aylanadi.
3. Mulkiy munosabatlar  bozor  iqtisodiyotida   o'zgarishlarni  rag'batlantiruvchi
kuch   sifatida   ishlaydi.   Ular   orqali   kapitalning   taqsimlanishi,   ishchi   kuchining
samarali   ishlatilishi,   texnologik   innovatsiyalarni   amalga   oshirish   va   moliyaviy
resurslarni boshqarish tizimlari rivojlanadi. Shuningdek, mulkiy munosabatlarning
samarali   tartibga   solinishi   iqtisodiyotda   ijtimoiy   tenglik   va   adolatni   ta'minlashga
yordam   beradi.   Resurslar   va   mulkdan   foydalanishning   adolatli   taqsimoti,   shu
jumladan,   mulk   huquqlarining   himoya   qilinishi,   barcha   qatnashchilarga   teng
imkoniyatlar yaratadi va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga xizmat qiladi. Bu, o'z
navbatida, jamiyatda ishonchni mustahkamlashga va iqtisodiy o'sishni ta'minlashga
yordam beradi.
4. Mulkiy munosabatlarning   ijtimoiy va siyosiy ahamiyati   ham katta. Mulkni
egalik   qilish   va   undan   foydalanish   huquqlari   faqat   iqtisodiy   jihatdan   emas,   balki
siyosiy va ijtimoiy masalalarda ham muhim o'rin tutadi. Masalan, mulkiy huquqlar
demokratik   jamiyatlarda   fuqarolarning   erkinliklari   va   siyosiy   ishtirokini
mustahkamlashda   muhim   ahamiyatga   ega.   Xususiy   mulk   va   xususiy   mulk
huquqlari   faqat   iqtisodiy   farovonlikni   ta'minlamay,   balki   insonning   siyosiy   va
ijtimoiy   erkinliklarini   rivojlantirishga,   shuningdek,   mamlakatning   siyosiy
tizimining barqarorligini ta'minlashga xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyoti ob'ektlari va sub'ektlari, shuningdek, mulkiy munosabatlar
tizimi   o'zaro   bog'liq   holda   ishlashini   davom   ettiradi   va   iqtisodiyotning   samarali
rivojlanishini   ta'minlaydi.   Har   bir   iqtisodiy   sub'ekt   o'z   faoliyatini   amalga
oshirayotgan   bozor   tizimi   sharoitida   mulkiy   munosabatlarning   to'g'ri   shakllanishi
va   tartibga   solinishi   iqtisodiy   barqarorlik   va   rivojlanishga   olib   keladi.   Bozor
iqtisodiyoti doimo o'zgarib turadi, lekin mulkiy munosabatlar tizimining adolatli va
samarali   ishlashi   iqtisodiyotning   rivojlanishini   davom   ettirish   va   jamiyatda
farovonlikni ta'minlash uchun muhim asos bo'lib qoladi.
31 sub'ektlarining   asosiy   turlari   —   ishlab   chiqaruvchilar ,   sotuvchilar   va
iste'molchilar dir. Quyida ushbu sub'ektlar haqida batafsil ma'lumot beramiz.
Ishlab   chiqaruvchilar   bozorning   eng   muhim   sub'ektlaridan   biri   bo'lib,   ular
tovarlar  va xizmatlarni ishlab chiqarish va taklif  qilish bilan shug'ullanadi. Ishlab
chiqaruvchilar   bozorni   tovar   va   xizmatlar   bilan   ta'minlaydilar   va   ularning   asosan
ikki asosiy funktsiyasi  bu - ishlab chiqaruvchilar bozorda mavjud bo'lgan talabga
javob   beradigan   mahsulotlarni   yaratadilar.   Ular   tovarlar   va   xizmatlarni   ishlab
chiqarishda   zarur   resurslarni   (mehnat,   kapital,   texnologiya)   taqsimlaydilar.   Ishlab
chiqaruvchilar   mahsulotning   narxini   shakllantirishda   muhim   rol   o'ynaydi.   Ular
ishlab   chiqarish   xarajatlarini   hisobga   olib,   foyda   olish   uchun   narx   belgilaydilar.
Ishlab   chiqaruvchilar   yangi   mahsulotlar   va   texnologiyalarni   ishlab   chiqish   orqali
bozorni   yangilashadi.   Ular   raqobatni   kuchaytirish   va   ishlab   chiqarishni   samarali
qilishga harakat qiladilar. Tovarlar yoki xizmatlarni ishlab chiqaradigan korxonalar
(masalan,   avtomobil   ishlab   chiqaruvchi   kompaniya,   qishloq   xo'jaligi
mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi fermer xo'jaligi).
Sotuvchilar   bozorning   sub'ekti   sifatida   ishlab   chiqaruvchilarning
mahsulotlarini   iste'molchilarga   etkazish   va   sotish   bilan   shug'ullanadi.   Sotuvchilar
ko'pincha tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan sotib olib, iste'molchilarga sotishadi.
Sotuvchilar   ishlab   chiqaruvchilarning   mahsulotlarini   iste'molchilarga   yetkazib
berishadi.   Ular   bozorni   kengaytirish,   mahsulotlarni   sotish   va   iste'molchilarga
etkazish   uchun   vositachilik   rolini   bajaradi.   Sotuvchilar   narx   siyosatini   ishlab
chiqaruvchilarning   narxlariga   va   bozor   talabiga   qarab   belgilaydilar.   Ba'zan
sotuvchilar   narxlarni   pasaytirib   yoki   ko'tarib   sotish   orqali   raqobatbardosh
ustunlikka   ega   bo'lishadi.   Sotuvchilar   iste'molchilar   talabini   tushunishlari   va
ularning   ehtiyojlarini   qondirish   uchun   mahsulotlarni   taqdim   etishlari   kerak.   Ular
iste'molchilarga eng yaxshi taklifni taqdim etishga intilishadi.   Chakana sotuvchilar
(retailerlar) :   Do'konlar,   supermarketlar   va   boshqa   sotuvchilar,   masalan,   kiyim-
kechak do'konlari, elektronika do'konlari, oziq-ovqat tarmoqlari.
12 iqtisodiy   naf,   manfaat,   qimmatlilik   mulkning   jamiyat   subektlari   uchun   qiymat   va
narx   kategoriyalari   asosida   aniqlanadigan   daromad   (foyda)   miqdori   bilan
ifodalanadi.   Mulkiy   munosabatlarsiz   ijtimoiy   ishlab   chiqarish   jarayoni   va   bozor
faoliyati   mazmunga   ega   bo‘lmaydi.   Zero,   yuqoridagi   fikrga   qo‘shimcha   sifatida
aytilsa,   mulkiy   munosabatlar   -   bu   jamiyatdagi   boyliklarni   bozor   muomalasi   va
o‘zlashtirish   bilan   bog‘liq   ijtimoiy-   iqtisodiy ,informatsion-huquqiy   munosabatlar
bo‘lib,   ularni   amalga   oshirilishi   jarayonida   huquq   va   majburiyat,   mas‘uliyat   va
javobgarlik,   manfaat   kategoriyalarining   uzviy   birligi   muhim   ahamiyatga   ega.   Bu
dunyoning jonli va jonsiz materiyasi benafs yaratilmagan, ularning nafsi birbiriga
bog‘liq yaratilgan! Inson nafsi  nazariga vaqtinchalik tushmagan yoki undan yiroq
ne‘mat mulkdor nafi uchun mazmunga ega bo‘lmagan hech qanday qimmatga ega
bo‘lmagan materiyaligicha qoladi. Bunday materiya faqat inson nafsiga asoslangan
nafli   (qiymat,   narx,   qimmat   kategoriyalariga   asoslangandagina)   mulkiy
munosabatlar mavjud bo‘lganidagina ma‘noga ega bo‘ladi. Mulkdor o‘zining nafsi
va   manfaatiga   mos   qiymatli   va   narxli   ne‘matga   ega   (mulkdor)   bo‘ladi   degan
prinsip   (tamoyil)   o‘rinli.   Bu   tamoyil   negizida   o‘z-o‘zidan   mulkdorning   manfaatli
nafsi   va   unga   mos   manfaat   beruvchi   boylik   sifatidagi   ne‘mat(mulkiy   huquq)ni
o‘zaro ekvivalent kategoriyalar deb qabul qilishimiz mumkin bo‘ladi. Zero, bunda
boylikning  qimmati,qiymati  va  narxisiz   manfaatni  o‘lchab  bo‘lmaydi.  Mulkchilik
munosabatlari uning ob’ektlari va sub’ektlari bo‘lishini shart qilib qo‘yadi. Mulkka
aylangan barcha boylik turlari mulkchilik ob’ektlaridir. Mulk ob’ekti bo‘lib, inson
yaratgan   moddiy   va   ma’naviy   boyliklar,   tabiiy   boyliklar,   aqliy   mehnat   mahsuli ,
insonning mehnat qilishi qobiliyati - ishchi kuchi va boshqalar hisoblanadi. Mulk
ob’ektida asosiy bo‘g`in - bu ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish hisoblanadi.
Ishlab   chiqarish   vositalari   kimniki   bo‘lsa,   ishlab   chiqarilgan   mahsulot   ham   unga
tegishli bo‘ladi. Real hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi
turli xil, ya’ni ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo‘shilishi
turli   darajada   va   turli   shakllarda   amalga   oshiriladi.   Shunga   mos   ravishda   mulk
sub’ektlari   vujudga   keladi.   Mulk   sub’ekti   jamiyatda   ma’lum   ijtimoiy-iqtisodiy
mavqeiga   ega   bo‘lgan,   mulk   ob’ektini   o‘zlashtirishda   qatnashuvchilar,   mulkiy
19 iqtisodiyotining   samarali   ishlashi   uchun   mulkiy   munosabatlar   tizimining   muhim
jihatlarini o'rganish.
Mavzuning   dolzarbligi:   Bozor   iqtisodiyoti   so'ngi   o'n   yilliklarda   global
miqyosda eng keng tarqalgan iqtisodiy tizimlardan biriga aylangan. Har bir davlat
o'z iqtisodiy tizimini bozor tamoyillariga asoslab rivojlantirishga harakat qilmoqda.
O'zbekistonning iqtisodiy rivojlanish strategiyasida ham bozor iqtisodiyotiga o'tish
jarayoni   asosiy   o'rin   tutmoqda.   Shunday   ekan,   bozor   iqtisodiyotining   ob'ektlari,
sub'ektlari   va   mulkiy   munosabatlarning   iqtisodiy   tizimdagi   o'rnini   tahlil   qilish,
ushbu   sohada   yuzaga   kelayotgan   muammolarni   hal   etishga   yordam   beradi.
Ayniqsa,   xususiylashtirish   jarayonlari,   mulkni   boshqarish   va   resurslarni
taqsimlashning samaradorligi iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga ta'sir etuvchi
asosiy omillardan biridir.
Kurs   ishining   ob'ekti:   Kurs   ishining   ob'ekti   bozor   iqtisodiyoti   tizimining
ob'ektlari, sub'ektlari va mulkiy munosabatlar tizimidir. Bunda bozor ob'ektlari va
sub'ektlari orasidagi o'zaro munosabatlar, mulkni boshqarish va iqtisodiy resurslar
taqsimotining samaradorligi ko'rib chiqiladi.
Kurs   ishining   predmeti:   Kurs   ishining   predmetii   bozor   iqtisodiyoti
faoliyatini tashkil etuvchi iqtisodiy sub'ektlar (iste'molchilar, ishlab chiqaruvchilar,
davlat)   va   ularning   mulkiy   munosabatlar   tizimida   tutgan   o'rni   va   roli   bo'ladi.
Shuningdek,   mulkiy   munosabatlar   tizimining   rivojlanishiga   ta'sir   etuvchi   omillar
ham sub'ekt sifatida o'rganiladi.
Kurs   ishining   tartibi:   Kirish,   Asosiy   bo'lim:   2   bob   va   5   reja,   xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
3 bozorida   ham   iste'molchilar   va   ishlab   chiqaruvchilar   o'rtasida   o'zaro   aloqalar
mavjud.
Iste'molchilar   ehtiyojlarini   qondirish:   Xizmatlar   insonlar   va   tashkilotlarning
turli ehtiyojlarini qondiradi (masalan, tibbiy yordam, ta'lim, transport).
Raqobatni qo'llab-quvvatlash: Xizmatlar sohasida ham raqobat mavjud bo'lib,
bu xizmatlarni yanada yaxshilash va arzonlashtirishga undaydi.
Iqtisodiy samaradorlikni oshirish: Xizmatlar bozorida innovatsiyalar va yangi
xizmatlarning paydo bo'lishi iqtisodiyotning umumiy samaradorligini oshiradi.
3. Mehnat
Mehnat   –   bu   ishlab   chiqarish   jarayonida   ishlatiladigan   inson   resursidir.
Mehnat   bozorining   funksiyasi   ishchilarni   samarali   taqsimlash   va   ularning
mahoratini ishlab chiqarishga yo'naltirishdir. Ishchilar o'z malakasi va qobiliyatiga
qarab ish haqi olishadi.
Ishchi   kuchini   taqsimlash:   Mehnat   bozorida   ishchilar   o'z   qobiliyatlari   va
tajribalari asosida ishga joylashadi.
Ish   haqi   shakllanishi:   Mehnat   bozorida   ish   haqi   talab   va   taklif   asosida
shakllanadi.
Iqtisodiy samaradorlikni ta'minlash: Mehnatning samarali taqsimlanishi ishlab
chiqarishning samaradorligini oshiradi.
4. Kapital
Kapital   –   bu   ishlab   chiqarish   uchun   zarur   bo'lgan   vositalar   (mashinalar,
asboblar, bino va inshootlar) va moliyaviy resurslar (pul, aksiyalar, obligatsiyalar)
hisoblanadi. Kapital bozorida ishlab chiqaruvchilar resurslarni jalb qiladi va ularni
ishlab chiqarish jarayonida foydalanadi.
Ishlab   chiqarish   jarayonini   qo'llab-quvvatlash:   Kapital   ishlab   chiqarishning
muhim vositasi bo'lib, ishlab chiqarishning kengayishiga xizmat qiladi.
Investitsiyalarni   jalb   qilish:   Kapital   bozorida   pul   mablag'larini   to'plash   va
sarflash orqali yangi ishlab chiqarish loyihalarini amalga oshirish mumkin.
Rivojlanish   va   innovatsiyalar:   Kapital   orqali   yangi   texnologiyalar   va   ishlab
chiqarish usullarini joriy qilish mumkin, bu esa iqtisodiy o'sishga yordam beradi.
5 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmon, qonun va farmoyishlari.
1.1   "O‘zbekiston   Respublikasining   mulkni   boshqarish,   xususiylashtirish   va
jamoa   mulkini   rivojlantirishni   rag‘batlantirish   bo‘yicha   yangi   yondashuvlar
to‘g‘risida"gi farmon. 2022-yil.
1.2   "Davlat   mulkini   boshqarishning   samaradorligini   oshirish   va
xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirish to‘g‘risida"gi qaror. 2022-yil. 
1.3   "O‘zbekiston   Respublikasining   yer   resurslaridan   foydalanishni   tartibga
solish,   mulk   huquqlarini   tasdiqlash   va   yer   uchastkalarini   berishning   tartib-
taomillarini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi qaror. 2020-yil.
II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
2.1   Mirziyoev.   SH.   ”Tanqidiy   tahlil,   qat’iy   tartib-intizom   va   shaxsiy
javobgarlik   –   har   bir   rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo‘lishi
kerak.:T.:”O‘zbekiston” 2017 yil– 83 bet
2.2   Mirziyoev   SH.   Erkin   va   farovon,demokratik   O‘zbekiston   Davlatini
birgalikda barpo etamiz.T.:”O‘zbekiston”2017yil – 44 bet.
III. O ‘quv qo‘llanmalar
3.1   Tursunov   O‘tkir     -   "Mikroiqtisodiyot:   O‘zbekiston   sharoitida"   O‘quv
qo‘llanma.  2021 y.
3.2   Mirzaev   Farrux   -   "Mikroiqtisodiyot:   Bozor   iqtisodiyoti   asoslari"   O‘quv
qo‘llanma  2019 y.
3.3   Shodmonov   sh.sh.,   G‘afurov   U.V.   Iqtisodiyot   nazariyasi   (darslik).   -   Т.,
«Iqtisod-moliya» nashriyoti, 2019. - 646 b 
3.4   O‘zbekiston   moliya   siyosati   va   uning   istiqbollari"   –   D.   Sh.   Toshpulatov
2022. -322  b .
3.5 "Mikroiqtisodiy  tahlil  va  amaliy  qo‘llanma"  –  D. X.  Maxmudov  2020. -
235 b.
3.6 Fayzullayev Akmal - " Mikroiqtisodiyot" O‘quv qo‘llanma. 2020 y. -113
b.
33 ta'lim   va   boshqa   sohalarni   moliyalashtirish   orqali   iqtisodiy   tizimdagi   tengsizlikni
kamaytirishga harakat qiladi.
Moliyaviy institutlar (banklar, kredit tashkilotlari, sug'urta kompaniyalari) va
boshqa vositachilar bozor iqtisodiyotining muhim qismini tashkil etadi. Ular pul va
kapitalni   taqsimlash,   resurslarni   samarali   boshqarish   va   iqtisodiy   sub'ektlar
o'rtasida   vositachilik   qilish   orqali   iqtisodiy   jarayonlarni   qo'llab-quvvatlaydi.
Moliyaviy institutlar resurslarni taqsimlash, investitsiyalarni jalb qilish va iqtisodiy
sub'ektlar   o'rtasida   kapitalni   samarali   tarqatish   orqali   iqtisodiy   o'sishni   qo'llab-
quvvatlaydi.   Sug'urta   va   boshqa   moliyaviy   xizmatlar   orqali   moliyaviy   institutlar
iqtisodiy   sub'ektlarga   risklarni   boshqarishda   yordam   beradi.   Kreditlar   va   boshqa
moliyaviy   vositalar   orqali   ishlab   chiqaruvchilarga,   shuningdek,   boshqa   iqtisodiy
sub'ektlarga kapitalni jalb qilish va loyihalarni moliyalashtirishga yordam beradi.
Bozor   iqtisodiyoti   sub'ektlari   o'rtasidagi   o'zaro   munosabatlar   talab   va   taklif,
narxlar, ishlab chiqarish va iste'mol jarayonlariga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Har bir
sub'ektning   bozor   jarayonida   o'z   o'rni   va   vazifasi   mavjud,   va   ular   bir-biri   bilan
o'zaro aloqada bo'lib, iqtisodiy faoliyatni amalga oshiradi.
Iste'molchi   va   ishlab   chiqaruvchi   o'rtasidagi   munosabatlar:   Iste'molchilar
ishlab   chiqaruvchilardan   tovarlar   va   xizmatlarni   sotib   olishadi,   ishlab
chiqaruvchilar esa iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulot ishlab
chiqarishadi.
Ishlab   chiqaruvchi   va   davlat   o'rtasidagi   munosabatlar:   Ishlab   chiqaruvchilar
davlat tomonidan belgilangan qonunlar va normativlarga amal qilishadi, davlat esa
ishlab chiqaruvchilarning faoliyatini tartibga solish uchun nazorat qiladi.
Iste'molchi va davlat o'rtasidagi munosabatlar: Davlat iste'molchilarni himoya
qilish   uchun   qonunlar   ishlab   chiqadi,   masalan,   iste'molchi   huquqlarini   himoya
qilish, narxlar barqarorligini ta'minlash va ijtimoiy yordamlar ko'rsatish.
Bozor iqtisodiyoti turli segmentlardan tashkil topgan bo'lib, har bir segmentda
o'zaro   aloqada   bo'lgan   sub'ektlar   mavjud.   Ularning   har   biri   o'z   rolini   bajaradi   va
bozorning   samarali   ishlashini   ta'minlashda   muhim   ahamiyatga   ega.   Bozor
11 3.7   Djumayev   Z.A.   Makroiqtisodiyot.   O‘quv   qo‘llanma.-   T.:   «Innovatsion
rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2018. - 300 bet.
3.8   Mamatov   Baxtiyor   -   "Mikroiqtisodiyot:   Nazariy   asoslar   va   amaliy
tavsiyalar" O‘quv qo‘llanma.  2020 y.
IV. Internet sahifalari
4.1  www.webofscience.com –  Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi .
4.2  www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
4.3  www.ziyonet.uz       
4.4  www.arxiv.uz
4.5  www.aim.uz
4.6  www.5 baho.uz
4.7  www.lex.uz  
34 Shu bilan birga, mulkiy munosabatlar va bozor tizimining doimiy islohoti va
yangilanishi ehtiyoji ortib bormoqda. Jamiyatning ijtimoiy va siyosiy ehtiyojlariga
mos   ravishda   bozor   iqtisodiyoti   ham   o'zgaradi,   bu   esa   ishlab   chiqarish,   taqsimot,
iste'mol va boshqa iqtisodiy faoliyatning samarali boshqarilishini ta'minlash uchun
zarur   bo'lib   qoladi.   O'z   navbatida,   bunday   o'zgarishlar   mamlakatning   iqtisodiy
o'sishiga, barqarorligiga va ijtimoiy farovonligiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
32 Bozor   iqtisodiyoti   sub'ektlarining   turli   segmentlaridagi   o'zaro   munosabatlar
va   ularning   roli   samarali   bozor   mexanizmining   asosini   tashkil   etadi.   Ishlab
chiqaruvchilar   mahsulot   yaratadi,   sotuvchilar   ularni   iste'molchilarga   etkazib
beradi, va iste'molchilar esa mahsulotlar va xizmatlarga talabni shakllantiradi.   Har
bir   sub'ektning   o'z   roli   bo'lib,   ular   birgalikda   bozorning   samarali   ishlashini
ta'minlaydi.
14 Mol-mulkni   o‘zlashtirish   yuz   berganda   u   daromad   olish   uchun   yoki   shaxsiy
ehtiyojni   qondirish   uchun   ishlatilishini   bildiradi.   Mulkni   tasarruf   etish   -   bu   mol-
mulk   taqdirining   mustaqil   hal   qilinishidir.   U   mol-mulkni   sotish,   meros
qoldirish,   hadya   qilish ,   ijaraga   berish   kabi   hollar   orqali   ro‘y   beradi.   Mulkchilik
munosabatlarining   iqtisodiy   mazmunini   uning   ajralmas   jihatlari   (egalik   qilish,
foydalanish,   o‘zlashtirish   va   tasarruf   etish)   belgilab   bersada,   bu   munosabatlar
tavsifi   nafaqat   alohida   mulk   shakllarida,   balki   bitta   mulk   shakli   doirasida   ham
farqlanishi   mumkin.   Mulkchilik   jamiyatdagi   ham   huquqiy,   ham   iqtisodiy
munosabatlar   mazmunini   o‘zida   ifodalaydi.   Mulkchilikning   huquqiy   va   iqtisodiy
mazmuni   o‘zaro   bog`liq   va   bir-birini   taqozo   qiladi,   shu   sababli   mulkchilik   bir
vaqtda  ham  iqtisodiy,  ham  huquqiy  kategoriya  hisoblanadi.   Bu  birlikda ,  yuqorida
ko‘rsatilganidek,   hal   qiluvchi   rolni   mulkchilikning   iqtisodiy   tomoni   egallaydi.
Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro‘yobga chiqarilmasa, ya’ni o‘zlashtirilmasa, ishlab
chiqarishda   foydalanilmasa   yoki   mulk   egasiga   daromad   keltirmasa,   bunda   u
«huquqiy»   kategoriya   sifatida   qoladi.   Mulkchilik   xo‘jalik   va   tadbirkorlik
faoliyatining   turli   shakllari   orqali   iqtisodiy   jihatdan   ro‘yobga   chiqariladi.   Boshqa
tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati  uning iqtisodiy tomoniga nisbatan  faqat
bo‘ysinuvchi rol o‘ynamaydi. Bu shunda ko‘rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga
ma’lum   huquqiy   egalik   qilmasdan,   hech   kim   ishlab   chiqarish   jarayonini   amalga
oshira   olmaydi,   ishlab   chiqarish   vositalari   va   ishlab   chiqarilgan   mahsulotdan
foydalana   olmaydi.   Shu   sababli   mulkchilikning   huquqiy   normalari   (egalik   qilish,
tasarruf   qilish,   foydalanish   huquqi)   iqtisodiy   munosabatlarning   aniqlashtirilgan
ko‘rinishi   hisoblanadi.   Xuquqiy   normalar ,   bir   tomondan,   aynan   mulkchilik
munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog`liq holda vujudga kelsa, boshqa
tomondan   u   tovar   ishlab   chiqarish   sharoitida   mulkchilik   munosabatlarini
rivojlantirishda   g`oyat   muhim   rol   o‘ynaydi.   Bu   rol   shunda   ko‘rinadiki,   tovar
xo‘jaligi   sharoitida   ayrim   ijtimoiy   qatlamlar   ishlab   chiqarish   jarayonida
qatnashmasdan,   ayirboshlash   munosabatlarida   ishtirok   etib   (masalan,   savdo
vositachilari)   mulkdorga   aylanish   imkoniyati   paydo   bo‘ladi.   Shunday   qilib,
mulkchilikning   huquqiy   normalari,   -   birinchidan,   ishlab   chiqarish   vositalari   va
17 MUNDARIJA
KIRISH .................................................................................................................................................. 2
I BOB. BOZOR IQTISODIYOTI OB'EKTLARI VA SUB'EKTLARI .................................................................. 4
1.1 Bozor ob'ektlarining o'zaro bog'liqligi va funksiyalari .................................................................... 4
1.2 Bozor iqtisodiyoti sub'ektlarning roli va o'zaro munosabatlari ...................................................... 9
II BOB. IQTISODIY MUNOSABATLAR TIZIMIDA MULKIY MUNOSABATLAR, ULARNING O'RNI VA RO'LI
........................................................................................................................................................... 15
2.1 Mulkiy munosabatlar va ularning tahlili ....................................................................................... 15
2.2 Mulkiy munosabatlarning iqtisodiyotni tashkil etishdagi roli ....................................................... 20
2.3 Mulkiy munosabatlarning rivojlanish yo‘llari ............................................................................... 25
XULOSA .............................................................................................................................................. 30
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ..................................................................................................... 33
1 Moliya   bozori   -   bu   moliyaviy   aktivlarni   sotish   sohasi   va   ushbu   aktivlarni
sotuvchilar   va   sotib   oluvchilar   o'rtasidagi   iqtisodiy   munosabatlar.   Korxonalarning
moliyaviy   faoliyati   moliya   bozorining   faoliyati,   uning   turlari   va   segmentlarining
rivojlanishi   va   uning   konyunkturasining   holati   bilan   uzviy   bog'liqdir.   Moliya
bozori   o'zining   eng   umumiy   ko'rinishida   bozor   bo'lib,   unda   turli   xil   moliyaviy
vositalar va moliyaviy xizmatlar sotib olish va sotish ob'ekti hisoblanadi.
Bozor   ob'ektlari   o'rtasidagi   o'zaro   bog'liqlik   va   ularning   funksiyalari
bozorning   samarali   ishlashiga   ta'sir   ko'rsatadi.   Masalan,   ishlab   chiqaruvchi
tovarlarni   ishlab   chiqarish   uchun   mehnat   va   kapitalni   ishlatadi,   iste'molchilar   esa
bu   tovarlarni   sotib   olish   orqali   ishlab   chiqaruvchilarning   iqtisodiy   faoliyatini
rag'batlantiradi.   Tovar   va   xizmatlar   bozoridagi   talab   va   taklif,   mehnat   bozorida
ishchilar   va   ish   beruvchilar   o'rtasidagi   o'zaro   aloqalar   orqali   shakllanadi.   Kapital
bozorida   esa   ishlab   chiqarishga   investitsiyalar   jalb   qilinadi,   bu   ishlab   chiqarish
jarayonini kengaytirishga yordam beradi.
"Moliya   bozori"   tushunchasi 1
  ma'lum   darajada   kollektiv,
umumlashtirilgan.   Haqiqiy   amaliyotda   u   moliyaviy   bozorlarning   alohida
turlarining   keng   qamrovli   tizimini   tavsiflaydi,   ularning   har   biri   o'zaro   bog'liq
bo'lgan har xil segmentlarga ega.
Albatta,   moliya   bozori   umuman   bozorning   eng   muhim   tarkibiy   qismlaridan
biri   hisoblanadi.   Shuning   uchun   kontseptsiya   bozorni   shunday   ta'riflash   uchun
xarakterli   bo'lgan   noaniqlikka   duch   keladi.   Endi   moliya   bozorining   mohiyati ,
uning tuzilishi to'g'risida yagona fikr yo'q, ya'ni bu haqda umuman qabul qilingan
tushuncha yo'q.
Moliya   bozorining   ta'riflari   eng   umumiy,   xususan,   ma'lum   bir   hodisaga
bog'liq va shu sababli kontseptsiya doirasini toraytiradi.
Aksariyat   mualliflarning   fikriga   ko'ra,   moliya   bozorining   mohiyati   iqtisodiy
munosabatlar   va   ularga   xizmat   ko'rsatuvchi   institutlarning   yig'indisidan   iborat
bo'lib, moliyaviy vositalar orqali pulning kapitalga aylanishini ta'minlaydi.
1
  uz.wikipedia.org/wiki/Moliya_bozori
6 mulkni   boshqarishda   davlatning   rolini   kuchaytirish   muhim   ahamiyatga   ega   edi.
Mulkning   o'zgarishi   va   boshqarilishida   hukmdorlar   va   oliy   tabaqa   katta   ta'sir
ko'rsatgan.   Bu   davrlarda   mulk   va   egalik   huquqlari   ko'proq   shaxsiy   mulk   sifatida
tan  olinishi  boshlandi.   Ayniqsa,  Rim  imperiyasida   mulkni  huquqiy  himoya  qilish
tizimi   rivojlandi   va   yerga   egalik   qilish,   xususiy   mulkni   himoya   qilish   va   uning
bo'linishi   haqidagi   qonunlar   ishlab   chiqildi.   Rim   huquqi   o'z   vaqtida   mulkiy
munosabatlarni shakllantirishda muhim rol o'ynagan va uning ta'siri bugungi kunda
ham ko'p mamlakatlarda mavjud.
Feodalizm   davrida   mulkni   taqsimlash,   asosan,   yerga   egalik   qilish   huquqlari
bilan bog'liq edi. Bu tizimda yer feodal lordlar va ularga xizmat qiluvchi vassallar
o'rtasida taqsimlangan edi.Feodalizmda mulk va yer  egaligi  markaziy rol o'ynadi.
Lordlar   yer   egalari   bo'lib,   ular   o'z   mulklarini   vassallarga   ijaraga   berishgan   yoki
ularga   xizmatlari   evaziga   berishgan.   Bu   yerlar   qishloq   xo'jaligi   ishlab
chiqarishining   asosiy   manbai   bo'lib,   yerning   egalik   huquqi   aristokratiya   va   diniy
tashkilotlarning qo'lida edi. Ijtimoiy tuzilma feodal sistema asosida tashkil topgan,
bu   esa   mulkni   egalik   qilish   va   undan   foydalanish   haqidagi   munosabatlarni
ko'rsatadi.Feodal   tizimda   yer   mulki   ko'pincha   turli   darajalarda   bo'linib   ketgan   va
mulk   egalari   o'rtasida   qattiq   ijtimoiy   va   iqtisodiy   farqlar   mavjud   edi.   Mulkning
ba'zi   qismlari   haqiqatan   ham   davlat   va   diniy   tashkilotlarning   qo'lida   bo'lsa,
boshqalari xususiy mulk sifatida tasdiqlangan edi.
Kapitalizmning rivojlanishi bilan birga mulkiy munosabatlar yangi bosqichga
o'tdi.   Boshqa   iqtisodiy   tizimlardan   farqli   o'laroq,   kapitalizmda   xususiy   mulk   va
bozor munosabatlari asosiy rol o'ynadi.Xususiy mulk huquqi kapitalizmning asosiy
printsiplaridan   biridir.   Yer,   ishlab   chiqarish   vositalari,   xizmatlar   va   boshqa
iqtisodiy resurslar xususiy shaxslar yoki korporatsiyalar tomonidan egalik qilinadi.
Xususiy   mulk   va   erkin   bozor   iqtisodiyoti   munosabatlari   resurslarni   samarali
taqsimlashga   yordam   beradi.Kapitalizmda   ishlab   chiqarish   vositalari   va   boshqa
resurslar   ko'pincha   bir   nechta   yirik   xususiy   shaxslar   yoki   korporatsiyalar   qo'lida
to'planadi. Bu jamiyatda o'zgarishlarga olib keladi va mulkiy munosabatlar ishlab
chiqarish tizimiga asoslanib o'zgaradi.
26 Iste'molchilar   bozor iqtisodiyotining boshqa asosiy sub'ekti bo'lib, ular ishlab
chiqaruvchilar   tomonidan   ishlab   chiqarilgan   mahsulotlarni   sotib   olishadi   va
iste'mol   qilishadi.   Iste'molchilar   bozor   talabining   shakllanishida   muhim   rol
o'ynaydi, chunki ular o'z ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulotlar va xizmatlarga
talab bildiradilar.   Iste'molchilar bozor talabini tashkil etadi. Ular ma'lum bir tovar
yoki   xizmatga   ehtiyoj   sezishadi,   bu   esa   ishlab   chiqaruvchilarni   o'z   mahsulotlarini
ishlab   chiqarishga   undaydi.   Iste'molchilarning   talabiga   asoslanib,   narxlar   va   sifat
o'zgaradi.   Agar   iste'molchilar   sifatli   va   arzon   mahsulotlarni   afzal   ko'rsalar,   ishlab
chiqaruvchilar   bu   talabni   qondirishga   intilishadi.   Iste'molchilar   turli   xil   ehtiyojlar
va   istaklar   bilan   bozorda   turli   tovarlarga   talabni   yaratadilar.   Bu   ishlab
chiqaruvchilarga   turli   mahsulotlarni   ishlab   chiqarish   va   raqobatni   kuchaytirishga
imkon   beradi.   Odamlar   va   iste'molchilar   guruhlari :   Barcha   shaxslar,   oilalar,
tashkilotlar   va   davlatlar   bozorning   iste'molchi   sub'ekti   hisoblanadi.   Ular   oziq-
ovqat,   kiyim-kechak,   transport   xizmatlari,   sog'liqni   saqlash   xizmatlari   va   boshqa
mahsulotlarni sotib olishadi.
Bozor   iqtisodiyoti   segmentlari   o'rtasidagi   o'zaro   munosabatlar   quyidagicha
bo'ladi:
 Ishlab chiqaruvchi va sotuvchi o'rtasidagi  munosabatlar : Ishlab chiqaruvchi
mahsulotni   sotuvchiga   taqdim   etadi,   sotuvchi   esa   uni   iste'molchilarga   sotadi.
Sotuvchilar   mahsulotni   ishlab   chiqaruvchilardan   sotib   olishadi   va   ular   o'rtasidagi
shartnomalar orqali tovarlar almashiladi.
 Sotuvchi   va   iste'molchi   o'rtasidagi   munosabatlar :   Sotuvchi   tovarlarni
iste'molchilarga   sotadi.   Sotuvchilar   iste'molchilar   talabini   hisobga   olib,
mahsulotlarni   taqdim   etadilar   va   narxlarni   belgilaydilar.   Iste'molchilar   sotuvchi
tomonidan taqdim etilgan mahsulotlarni xarid qilishadi.
 Ishlab   chiqaruvchi   va   iste'molchi   o'rtasidagi   munosabatlar :   Iste'molchilar
ishlab   chiqaruvchilardan   mahsulotlarni   sotib   olishadi   va   ishlab   chiqaruvchilar   o'z
mahsulotlari orqali iste'molchilarning ehtiyojlarini qondiradilar.
13 taqsimlash   va   optimal   tarzda   ishlatish   imkonini   beradi.   Xususiy   mulkning   eng
katta   afzalliklaridan   biri   shundaki,   mulk   egasi   ishlab   chiqarishni   va   resurslarni
boshqarishni o'z manfaatlariga mos ravishda amalga oshiradi.
B)  Raqobat va samaradorlik
Mulkiy munosabatlar raqobatni rag'batlantiradi. Raqobat mavjud bo'lganda, ishlab
chiqaruvchilar o'z mahsulotlari yoki xizmatlarini yanada sifatli va samarali qilishga
harakat qilishadi. Raqobatning mavjudligi narxlarni pasaytirishi va sifatni oshirishi
mumkin.   Bu   esa   bozorni   optimallashtiradi   va   resurslarning   samarali   ishlatilishini
ta'minlaydi.
C)  Bozor narxlari va resurslar taqsimoti
Bozor   narxlari   resurslarning   samarali   taqsimlanishiga   yordam   beradi.   Mulkiy
munosabatlar   orqali   yaratilgan   bozor   tizimi   narxlarni   belgilaydi   va   bu   narxlar
resurslarning qayerga va qanday taqsimlanishini aniqlaydi. Agar biror mahsulotga
talab   ko'paygan   bo'lsa,   narxlar   oshadi   va   ishlab   chiqaruvchilar   bu   mahsulotni
ko'proq ishlab chiqarishga  intilishadi.  Aksincha,  talab pasaysa,  narxlar  tushadi  va
ishlab   chiqarish   kamayadi.   Bu   bozor   mexanizmi   orqali   resurslar   o'z   ehtiyojlariga
mos ravishda samarali taqsimlanadi.
D)  Investitsiyalar va mulkni boshqarish
Mulkiy   munosabatlar   investitsiyalarni   rag'batlantiradi,   chunki   xususiy   mulk
egalariga   o'z   mulkidan   foyda   olish   huquqi   beriladi.   Bu   esa   sarmoya   kiritishga,
yangi texnologiyalarni joriy etishga va ishlab chiqarishni samarali qilishga yordam
beradi.   Sarmoya   kiritish   jarayonida   resurslar   samarali   taqsimlanadi   va   ishlab
chiqarish samaradorligi oshadi.
E)  Ijtimoiy samaradorlik
Mulkiy   munosabatlar   orqali   ijtimoiy   samaradorlikka   ham   erishish   mumkin.
Ijtimoiy samaradorlik resurslardan faqat iqtisodiy foyda olish bilan cheklanmaydi,
balki   jamiyatning   barcha   qatlamlariga   foyda   keltirishni   ham   o'z   ichiga   oladi.
Mulkiy   huquqlar   aniq   belgilangan   bo'lsa,   jamiyatning   barcha   a'zolari   adolatli
tarzda resurslarga ega bo'lishlari mumkin. Bu esa iqtisodiy tenglikni ta'minlash va
umumiy farovonlikni oshirishga olib keladi.
24 samarali
taqsimlash : Mulkni   egalik   qilish   va   undan   foydalanish   huquqlari   belgilangan
bo'lsa, resurslar oqilona va samarali tarzda taqsimlanadi. Misol uchun,
bozor   iqtisodiyotida   mulkni   egalik   qilish   huquqi   tovarlar   va
xizmatlarni   ishlab   chiqarishda   muhimdir,   chunki   mulkning   egalari
uning eng yaxshi tarzda ishlatilishini ta'minlashga intilishadi.
Raqobatni
rag'batlant
irish Mulkiy   munosabatlar   raqobatni   qo'llab-quvvatlaydi   va
rag'batlantiradi.   Raqobatning   mavjudligi   ishlab   chiqaruvchilarni   o'z
mahsulotlarini   sifatli   va   samarali   qilishga   undaydi,   bu   esa   iqtisodiy
o'sish   va   barqarorlikni   ta'minlaydi.   Shuningdek,   mulkning   egaligi   va
uni   boshqarish   huquqlari   kompaniyalarni   yanada   samarali   ishlab
chiqarishga va innovatsiyalarni joriy etishga undaydi.
Xususiy
mulk
huquqi   va
investitsiy
alar Xususiy   mulk   huquqi   iqtisodiyotni   rivojlantirishda   muhim   rol
o'ynaydi, chunki u sarmoya kiritish uchun asos bo'ladi. Xususiy mulk
huquqi aniqlangan va himoyalangan bo'lsa, tadbirkorlar va investorlar
o'z kapitalini xavfsiz tarzda ishga solishlari mumkin. Bu esa iqtisodiy
o'sishni   ta'minlaydi,   yangi   ish   o'rinlarini   yaratadi   va   ijtimoiy
farovonlikni oshiradi.
Iqtisodiy
barqarorli
kni
ta'minlash Mulkiy munosabatlar iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda ham muhim
rol   o'ynaydi.   Mulkni   egalik   qilish   va   undan   foydalanish   huquqlari
aniq   belgilangan   bo'lsa,   iqtisodiy   sub'ektlar   o'rtasida   ishonch   va
huquqiy  tizimda   barqarorlik  yuzaga   keladi.  Bu  iqtisodiy  sub'ektlarga
uzoq   muddatli   rejalar   tuzishga   va   o'z   faoliyatlarini   samarali   olib
borishga yordam beradi.
Sotsial
adolat   va
mulkni
taqsimlash Mulkiy munosabatlar sotsial adolatni ta'minlashga ham xizmat qiladi.
Ular   mulkni   taqsimlashning   adolatli   va   teng   bo'lishini   ta'minlaydi,
ayniqsa, jamiyatdagi  zaif guruhlar uchun. Mulkiy huquqlarni himoya
qilish orqali davlat resurslarni tengroq taqsimlashga yordam beradi va
ijtimoiy tengsizliklarni kamaytiradi.
Sotsial
adolat   va
mulkni
taqsimlash Mulkiy munosabatlar sotsial adolatni ta'minlashga ham xizmat qiladi.
Ular   mulkni   taqsimlashning   adolatli   va   teng   bo'lishini   ta'minlaydi,
ayniqsa, jamiyatdagi  zaif guruhlar uchun. Mulkiy huquqlarni himoya
qilish orqali davlat resurslarni tengroq taqsimlashga yordam beradi va
ijtimoiy tengsizliklarni kamaytiradi.
Iqtisodiy
samarador Mulkiy  munosabatlar  iqtisodiy samaradorlikni  oshiradi. Agar mulkni
kim   egalik   qilishi   aniq   bo'lsa,   ishlab   chiqaruvchilar   va   iste'molchilar
21 bo'yicha.   Moliya   bozorining   quyidagi   tarkibiy   qismlari   ajratilgan:
- kredit bozori;
- qimmatli qog'ozlar bozori (yoki fond bozori);
-   valyuta bozori ;
- sug'urta bozori;
- qimmatbaho metallar bozori.
1-jadval
Moliya bozorining turlari 2
Moliya   bozorining
turi Aniq xususiyatlar
Mahalliy asosan   tijorat   banklari,   sug'urta   kompaniyalari ,
uyushmagan   uyushgan   qimmatli   qog'ozlar   savdogarlari
va   ularning   kontragentlari   -   mahalliy   xo'jalik   yurituvchi
subyektlar va aholi bilan operatsiyalar;
Mintaqaviy mintaqa   (respublika)   miqyosida   faoliyat   yurituvchi
moliya   bozorini   tavsiflaydi   va   mahalliy   uyushmagan
bozorlar   bilan   bir   qatorda   mintaqaviy   fond   va   valyuta
birjalari tizimini o'z ichiga oladi:
Milliy mamlakat   moliya   bozorlarining   butun   tizimini,   ularning
barcha turlari va tashkiliy shakllarini o'z ichiga oladi;
Dunyo Bu   global   moliyaviy   tizimning   ajralmas   qismi   bo'lib,
unda   ochiq   iqtisodiyotga   ega   davlatlarning   milliy
moliyaviy bozorlari birlashtirilgan.
2
  uzinterbiz.com/sarmoya-investitsiya-kiritish/moliya-bozori
8

Bozor iqtisodiyoti ob'ektlari va sub'ektlari, iqtisodiy munosabatlar