Bozor iqtisodiyotiga o'tishning “O'zbek modeli” va uning o’ziga xos xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	54.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Iyul 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

246 Sotish

Bozor iqtisodiyotiga o'tishning “O'zbek modeli” va uning o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TO‘QIMACHILIK VA Y ENGIL SANOAT INSTITUTI
“ KORPORATIV B OSHQARUV ” KAFEDRASI
_____________________________________________________FAKULTETI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Bozor iqtisodiyotiga o'tishning “O'zbek modeli” va uning o’ziga xos
xususiyatlari
Bajardi: Jo’raboyev Q , 19-23S guruhi talabasi
Tekshirdi: Turopov J
Kurs ishi himoy a qilingan
sana
“____” _______ 202 3_ y.
Baho “ _____ ” _________ ___________
(imzo)
___________
(imzo) Komissiya a’zolari:
__________________
_________________
TOSHKENT – 2023

Mundarija
Kirish
I-bob O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish nazariyasi.
1.1 O'zbckistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning tamoyillari va xususiyatlari.
1.2 Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini
yaratish.
II-Bob Iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi tamoyili.
2.1Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili.
2.2Bozor munosabatlariga o'tish jarayonida strategik vazifalarining
amalga oshirilishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Bozor va uning tuzilishi, bozor iqtisodiyotining mazmuni, belgilari, uning
afzallik va kamchilik tomonlarini o'rgangandan keyin endi bozor iqtisodiyotiga
o'tish kerakmi yo'qmi, degan savol turadi. Hozirgi vaqtda ko'pchilik mamlakatlar
boshqa iqtisodiy tizimlarga qaraganda bozor iqtisodi- yoti tizimi afzal deb, unga
o'tmoqdalar. Bozor iqtisodiyotiga o'tish uchun maxsus o'tish davri zarur bo'lib,
bu davrning mazmuni va asosiy belgilarini ko'rib chiqish maqsadga mu-vofiq
hisoblanadi.
O'tish davri nazariyasi, xususan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llari bayon
qilinadi. Shuningdek, O'zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning tamoyillari
va xususiyatlari, respublikada bozor islohotlarini amalga oshirish- ning
mazmuni, maqsadi va asosiy yo'nalishlari ko'rsatib beriladi.
Bu kurs ishi bozor munosabatlariga o'tish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va
islohotlarni chuqurlashtirish jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikka erishish,
strategik vazifalarni amalga oshirish yo'llarini tahlil qilish bilan yakunlanadi.

I-bob O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish nazariyasi.
1.1 O'zbckistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning tamoyillari va
xususiyatlari.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy
munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga
tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini
o'zgartirishdan iboratdir.
Ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga
o'tish davri deganda ma'muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan
o'zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga
oshirilu-vchi tarixiy davr tushuniladi.
1980-1990 yillarga kelib dunyoda ro'y bergan muhim o'zgarishlar
iqtisodiy taraqqiyot istiqbollari to'g'risidagi nazari-yalarni qaytadan ko'rib
chiqish va ularga jiddiy o'zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo'ydi. Chunki bu
vaqtga kelib G'arbiy mamlakatlarda uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan
boshlab) hukm surib kelgan erkin iqtisodiy tartibga solish, ya'ni iqtisodi- yotning
o'zini-o'zi tartibga solish g'oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda
tartibga solish va boshqarish g'oyasi ham inqirozga uchradi. Bunday sharoitda
iqtisodiy taraqqiyot-ning sifat jihatdan yangi yo'llarini qidirib topish zarur bo'lib
qoldi. Bu vaqtga kelib ko'pgina rivojlangan mamlakatlarning ta- jribalari
umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo'li - ongli ravishda
boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan olindi va
aksariyat davlatlar shu yo'lni tanladilar. Lekin bunday bozor iqtisodiyotiga o'tish
yo'llari (modellari) xilma-xil bo'lib, ularning umumiy va xususiy to-monlari
farqlanadi.
Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o'tishning barcha yo'llari
umumlashtirilib, quyidagi uchta asosiy turga bo'linadi:
1) rivojlangan mamlakatlar yo'li;
2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo'li;
3) sobiq sosialistik mamlakatlar yo'li;

4) sosializm g'oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vu-judga keltirish
mexanizmi bilan qo'shib olib borish yo'li (Xi-toy, Vetnam).
Bu yo'llar turli tuman va har xil bo'lishiga qaramay ularda umumiylik
mavjuddir. Ularning umumiyligi shundaki, ularning hammasi bozor
iqtisodiyotiga o'tishni maqsad qilib qo'yadi va mazkur iqtisodiyotning qonun-
qoidalari, amal qilish mexanizmi ko'p jihatdan umumiy bo'ladi. Shu bilan birga
har bir yo'lning o'ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini
shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo'lishidan
kelib chiqadi.
Masalan, bozor munosabatlariga o'tishning rivojlangan mamlakatlar
yo'lida oddiy tovar xo'jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin
bozor iqtisodiyofiga va undan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o'tiladi.
Mustamlakachilikdan ozod bo'lib, mustaqil rivojlanayotgan
mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'lining xususiyati -bu qoloq,
an'anaviy iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o'tishdir. Nihoyat, sobiq
sosialistik mamlakatlar yo'lining mu-him belgisi markazlashtirilgan, ma'muriy
— buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan
bozor tizimiga o'tishdan iboratdir. Bu yo'lning boshqa yo'llardan farqi shundaki,
totalitar iqtisodiyotning bozor iqtisodiyoti bilan umumiyligi yo'q, ular batamom
bir-biriga zid. Shu bilan birga uchinchi yo'lda bozor munosabatlariga o'tayotgan
mamlakatlarning o'zi o'tish sharoitlari, iqtisodiy rivojlanish darajasi, mulkchilik
va xo'jalik yuritish shakllari bilan bir- birlaridan farqlanadi. Bularning hammasi
bozor iqtisodiyotiga o'tishning mazkur yo'lining o'ziga xos xususiyatlaridir.
Jahon tajribasi ko'rsatishicha, bozor iqtisodiyotiga revolyusion yo'l bilan,
ya'ni jadal usulda yoki evolyusion yo'l bilan bosqichma-bosqich o'tish mumkin.
Birinchi holda, tub is-lohotlarni o'tkazish, awalgi tizimni va tarkib topgan
iqtisodiy tnunosabatlarni birdaniga va batamom sindirish talab etiladi. Bu
«karaxt qilib davolash» usuli («shokovaya terapiya») deb ataladi. Eski iqtisodiy
munosabatlarni bosqichma-bosqich yangi bozor munosabatlariga aylantira borib,
samarali bozor iqtisodiyotini shikastsiz vujudga keltirish mumkin. Tslohotlar

tajribasi shuni ko'rsatadiki, evolyusion yo'l kamroq ijtimoiy larzalarga olib ke-
ladi, ancha izchil va muqarrardir.
Tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llarigina emas, balki
uning andozalari ham xilma-xildir. Eng awalo, ular shunday bozor iqtisodiyoti
vujudga keltirilayotgan va amal qilib turgan mamlakatlarning milliy
xususiyatlari va an'analari bilan farq qiladi. Shu boisdan bozor iqtisodiyotining
ma'lum andozalari ularni amalga oshiruvchi muayyan mamlakatga
mansubli-giga qarab ajratiladi. Masalan, Germaniya, Janubiy"" Koreya, Turkiya,
Argentina, Polsha andozalari va hokazo.'
Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan hozirgi zamon bozor
iqtisodiyotiga o'tishning zarurligi iqtisodiy o'sish ekstensiv omillaridan
foydalanish imkoniyatlarining tugab borishi bilan notdvar iqtisodiyotning amal
qilish layoqatining pasayishi orqali ifodalanadi.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimi ikkita ahamiyatli kam-chilikka ega.
Birinchisi -- bu uning moslashuvchan emasligi. ro'y berayotgan o'zgarishlarga
juda sekinlik bilan moslashib borishi. Markazdan turib boshqarishning moddiy
va moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash bo'yicha qarori ko'rinishidagi
moslashtiruvchi mexanizmi vujudga kelgan nomutanosiblik o'zining qaltis
nuqtasiga yetgan vaqtdagina ishga tushadi. Ik-kinchi kamchilik bu xo'jalik
yuritish tashabbuskorligini «yo'qotib yuborish» oqibatida samaradorlikning
nihoyat dara-jada pasayib ketganligidir.
Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o'tish turli
mamlakatlarda umumiy tendensiyaga ega. Bu jarayon iqtisodiyotni
erkinlashtirish, chuqur institusional (eng awalo, mulkchilik munosabatlarida)
o'zgarishlarni o'z ichiga oladi, biroq, bir vaqtning o'zida moliyaviy barqaror-
lashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirilishini taqozo etadi.
Ma'muriy-buyruqbozlik tizimini o'zgartirish mazkur tizim asosining
o'zgarishini hamda uni sifat jihatidan farq qiluvchi bozor tizimiga
almashtirilishini anglatar ekan, bunday turdagi o'zgarishlarni tizimiy islohotlar
deb atash maqsadga muvofiq bo'ladi.

O'tish davrida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning asosiy yo'nalishlari
bo'lib quyidagilar hisoblanadi:
Iqtisodiyotni erkinlashtirish - bu xo'jalik hayotining barcha sohalaridagi to'siq
hamda cheklovlarni, shuningdek, davlat nazoratini keskin ravishda qisqartirish
yoki bekor qilishga yo'naltirilgan chora-tadbirlar tizimidan iborat.

1.2 Iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish va raqobat muhitini
yaratish.
Bu yo'nalish quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishini taqozo etadi:
- barcha iqtisodiy agentlarning ish faolligi uchun teng imkoniyat va
sharoitlar yaratilishi;
- bozorga xorijiy raqobatchilar ham kirishi uchun imkon berilishi;
- kichik biznesning rivojlanishiga halaqit beruvchi ma'muriy
to'siqlarni olib tashlash, imtiyozli kreditlar berish orqali qo'llab-quwatlash va
tarmoqqa kirishidagi to'siqlarni pasaytirish;
- tabiiy monopoliyalarning narx va mahsulot sotish siyo-satini tartibga
solish va boshqalar.
Institusional o'zgarishlar. Mazkur o'zgarishlar quyidagi sohalarni qamrab
oladi:
- mulkchilik munosabatlarini o'zgartirish, jumladan, xususiy
sektorni yaratish;
- bozor infratuzilmasini (tijorat banklari, tovar va fond birjalari,
investisiya fondlari va h.k.) shakllantirish;
- iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi tizimini
yaratish;
- bozor sharoitlariga mos tushuvchi xo'jalik qonunchiligini qabul qilish
va boshqalar.
Tarkibiy o'zgarishlar. Tarkibiy o'zgarishlar birinchi navbatda xalq
xo'jaligi va uning alohida tarmoqlari tarkibida oldingi tizimdan qolgan
nomutanosibliklarni yumshatish yoki bartaraf etishga yo'naltirilgan.
Tqtisodiyot tarkibiy tuzilishini qayta qurishdan asosiy maqsad - ichki va
tashqi bozorlarda to'lovga qodir talabga ega bo'lgan mahsulotlarni
ishlab chiqarilishini rivojlantirishdan iborat.
Makroiqtisodiy, asosan, moliyaviy barqarorlashtirish.
Aslini olganda, bu jarayon tizimiy islohotlar qatoriga kir-maydi, chunki u
bozor iqtisodiyoti barqaror amal qilayotgan mamlakatlarda ham tez-tez o'tkazilib

turadi. Bu yo'nalishning muhim ahamiyati shundan kelib chiqadiki, ma'muriy-
buyruqbozlik tizimining inqirozi, eng awalo va kuchli rav-ishda moliyaviy
sohada, ayniqsa, yuqori inflyasiya shaklida namoyon bo'ladi. Inflyasiyaning
uzoq vaqt mavjud bo'lishi bozor munosabatlarining normal qaror topishiga
to'sqinlik qiladi, shuning uchun uni bartaraf etish o'tish davri iqtisodiyoti uchun
o'ta muhim hisoblanadi. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari
tizimiga pul emissiyasini cheklash, davlat byudjeti taqchilligini qisqartirish,
ijobiy foiz stavkasini ta'minlash va boshqalar kiradi.
Bozor xo'jaligiga mos bo'lgan aholini ijtimoiy himoya-lash tizimini
shakllantirish. Bu tizim aholining nisbatan muhtoj qatlamini aniq
ijtimoiy qo'llab-quvvatlashga yo'naltirilgan.
Bozor tizimining ko'rsatib o'tilgan asosiy unsurlarini shakllanishining
yakuniga yetishi o'tish davri tugaganligidan darak beradi.
O'zbckistonda bozor iqtisodiyotiga o'tishning tamoyillari va xususiyatlari
Markazlashgan ma'muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtiso-diyotdan
bozor iqtisodiyotiga o'tishda maqsad bir xil bo'lsa-da, turli mamlakatlar turli
yo'llarni tanlashlari mumkin. Hammaga ma'lumki, bir tizimdan ikkinchi tizimga
o'tishda ikki yo'l, ya'ni revolyusion va evolyusion yo'llar mavjud. Polsha,
Chexoslova-kiya, Rossiya va boshqa ay rim mamlakatlar bozor iqtisodiyotiga
o'tishning revolyusion yo'lini, birdaniga katta to'ntarishlar qilish yo'lini
tanladilar. Boshqacha aytganda ular «karaxt qilib davolash» degan usulni
qo'lladilar. Bu yq'Ini amalga oshirish uchun Rossiyada «300 kun»,
«500 kun» degan o'tish dasturlari ishlab chiqildi. Bu dasturlarni tezkorlik
bilan amalga oshira boshladilar. Bunda ular bir tizimdan ikkinchi tizimga
o'tishda ancha uzoq muddatli o'tish davri bo'lishfni unutdilar. Natijada bu
mamlakatlarda ishlab chiqarish hajmi keskin tushib ketdi, ko'plab korxonalar
yopilib, ishsizlar soni ko'paydi, pulning qadri keskin pasayib ketdi, iqtisodiyot
esa hamon karaxtlikdan chiqqani yo'q, odamlarning ahvoli og'irlashdi.
Shuning uchun O'zbekiston bu yo'ldan bormay boshqa yo'l tanladi. Bu
yo'1 O'zbekistonning o'ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va tabiiy

xususiyatlarini hamda bu yo'ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda
revolyusion to'ntarishlarsiz, ijtimoiy to'qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani
kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat'iyatlilik bilan bosqichma-bosqich
rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o'tishdan iboratdir.
«Bizning bozor munosabatlariga o'tish modelimiz Respub-likaning o'ziga
xos sharoitlari va xususiyatlarini, an'analar. urf-odatlar va turmush tarzini har
tomonlama hisobga olishga, o'tishdagi iqtisodiyotni bir yoqlama, beso'naqay
rivojlantirish-ning mudhish merosiga barham berishga asoslanadi» 2
, deb yo-zadi
mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov.
O'zbekistonda bozor munosabatlariga o'tish yo'li ijtimoiy yo'naltirilgan
bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Bu yo'lni amalga oshirishga,
iqtisodiyotni tubdan isloh qil-ishga Prezidentimiz I.Karimov tomonidan ishlab
chiqilgan beshta muhim tamoyil asos qilib olingan:
Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, uning ustunligini
ta'minlash.
Ikkinchidan, o'tish davrida davlatning o'zi bosh islohotchi bo'lishi.
Uchinchidan, butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga
asoslanmog'i, qonunlarning ustunligi ta'minlanmog'i lozim.
To'rtinchidan, bozor munosabatlariga o'tish bilan bir qa-torda aholini
ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni amalga oshirish.
Nihoyat, beshinchidan, bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror
toptirish. Bozor munosabatlariga o'tishda bu tamoyillarning hammasi ham
muhim ahamiyatga egadir, lekin ularrilng ichida bozor iqtisodiyotiga
bosqichma-bosqich o'tish tamoyili alohida e'tiborga loyiq. Chunki tegishli
huquqiy ne-gizni, bozorning infratuzilmalarini yaratish, odamlarda bozor
ko'nikmalarini hosil qilish, yangi sharoitlarda ishlay oladigan kadrlarni
tayyorlash uchun vaqt kerak bo'ladi.
Bundan tashqari, bozor munosabatlariga o'tish faqatgina iqtisodiyot
sohalarini o'zgartirish bilan cheklanmaydi. U ijtimoiy hayotning bir-birlari bilan
uzviy bog'liq bo'lgan barcha sohalarini, shu jumladan, siyosiy, ma'naviy-

axloqiy, maishiy va boshqa sohalarni ham tubdan o'zgartirishni taqozo qiladi.
Bularning hammasi bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich, evolyusion yo'l
bilan o'tish haqidagi g'oya juda muhim va afzal ekanligini ko'rsatadi.
Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o'tish tamoyilini amalga
oshirish iqtisodiyotni isloh qilishning asosiy bosqichlarini aniq farqlash, bu
bosqichlarning har biri uchun aniq maqsadlarni, ularga erishish vositalarini
belgilab olishni talab qiladi.
Prezidentimiz LA. Karimovning asarlarida bozor iqtisodiyotiga o'tishning
birinchi bosqichida quyidagi ikkita vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib
qo'yilganligi ta'kidlanadi:
- totalitar tizimning og'ir-oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish,
iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
- Respublikaning o'ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan
holda bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish. 3
Shu vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning muhim
yo'nalishlari aniqlab olindi va bajarildi.
Birinchidan, o'tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish,
islohotlarning qonuniy-huquqiy negizini mustahkamlash.
Ikkinchidan, mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat korxonalarini, uy-
joy fondini xususiylashtirish, qishloq xo'jaligida va xalq xo'jaligining boshqa
sohalarida mulk-chilikning yangi shakllarini vujudga keltirish.
Uchinchidan, ishlab chiqarishning pasayib borishiga bar-ham berish,
moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta'minlash.
Respublika iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o'tkazish bo'yicha
birinchi bosqichda qo'yilgan vazifalarni amalga oshirish jarayonida iqtisodiyot
sohasiga tegishli bo'lgan, iqtiso-diy munosabatlarni shakllantirishning huquqiy
negizini barpo etadigan 100 ga yaqin asosiy qonun
- hujjatlar qabul qilindi.
Birinchi bosqichda kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat
mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun

zarur bo'lgan muassasalar tizimi tuzildi.
Qishloq xo'jaligida agrar islohot jarayonida bozor iqtisodiyoti talablariga
mos keladigan yangi xo'jalik tizimi shakllandi va iqtiso-diyotning davlatga
qarashli bo'lmagan qismi keng rivojlandi.
Xalq xo'jaligini, tarmoqlar va hududlarni boshqarishning eng maqbul va
mavjud sharoitlarga mos bo'lgan tizimlari ishlab chiqildi. Narxlar to'liq
erkinlashtirildi, bozor infratuzilmasining asosiy qirra-lari shakllantirildi, aholini
ijtimoiy himoyalash tizimi amalga oshirila boshladi, iqtisodiy va moliyaviy
barqarorlikka erishildi.
Respublikada bozor munosabatlariga o'tishning birinchi bosqichida
iqtisodiyotda va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o'zgarishlar uning o'z
taraqqiyotida keyingi sifat jihatdan yangi bosqichga o'ta boshlash uchun
mustahkam shart-sharoit yaratdi. Shu bilan birga isloh qilishning birinchi
bosqichi nati-jalari keyingi bosqichning strategik maqsadlari va ustun
yo'nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi.
Ikkinchi bosqichda investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy
o'zgarishlarni amalga oshirish va shuning ne-gizida iqtisodiy o'sishni ta'minlab,
bozor munosabatlarini to'liq joriy qilish maqsad qilib qo'yiladi. Shu maqsaddan
kelib chiqib I.A.Karimov asarida bu bosqich uchun bir qator vazifa -lar ajratib
ko'rsatiladi:
Birinchi vazifa - davlat mulklarini xususiylashtirish soha-sida boshlangan
ishni oxiriga yetkazish. Bunda davlat mulkini xususiylashtirish, tadbirkorlik
faoliyatini keng qo'llab-quwatlash, kichik xususiy korxonalar tashkil qilishni
rag'batlantirish hisobiga ishlab chiqarishda davlatga qarashli bo'lmagan
qismning ulushini oshirish ko'zda tutiladi.
Ikkinchi vazifa - ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va
makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash. Bu ham korxonalar va tarmoqlarning,
umuman davlatning iqtisodiy va moliyaviy barqarorligiga erishish imkonini
beradi.

Uchinchi vazifa - milliy valyuta-so'mni yana ham mustahkam-lashdan
iborat.
Bu esa so'mning konvertasiyasi, qat'iy valyutalarga erkin sur'atda
almashtirish layoqati demakdir, unga pulning qadr-sizlanishiga qarshi ta'sirchan
choralarni qo'llash, iste'mol mollari ishlab chiqarishni ko'paytirish hamda ichki
bozorni shunday mollar bilan to'ldirish, korxonalarning chetga mol chiqarishini
kengaytirish hisobiga valyuta zahiralarini mustahkamlash yo'li bilan erishiladi.
To'rtinchi vazifa - iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o'zgartirish,
xom ashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o'tish.
Bunda tarkibiy o'zgarishlarda Respublika uchun eng asosiy hisablangan
tarmoqlarni, jumladan, yoqilg'i, energetika va g'alla komplekslarini rivojlantirish
nazarda tutiladi.
O'tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta'minlangan
qatlamlarini ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga tegishli yordam
ko'rsatish borasida birinchi bosqichda tutilgan yo'l davom ettiriladi.
Shunday qilib, O'zbekistonda iqtisodiyotni bozor munosabatlariga
o'tkazishda ikki bosqichli taraqqiyot yuzaga keladi. Birinchi bosqichda davlat
sektori va bozor xo'jaligidan iborat yarim erkinlashgan iqtisodiy tizim yuzaga
keladi. Ikkinchi bosqichda iqtisodiyot to'liq erkinlashtiriladi, xususiylashtirish
tugallanadi, narxlar erkin qo'yib yuboriladi, davlat korxonalarining monopol
mavqei tugatiladi.
Lekin bundan Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish
maqsadiga to'liq erishildi va bu sohada qo'yilgan vazi-falar to'liq bajarildi degan
xulosa kelib chiqmaydi. Chunki bo-zor iqtisodiyotiga asoslangan erkin
demokratik davlat barpo etish, fuqarolik jamiyatining mustahkam poydevorini
shakllanti-rish bar bir davrda kun tartibiga yangi vazifalarni qo'yadi.
Prezidentimiz I.Karimov ta'kidlab o'tganlaridek, hozirgi bosqichda
«erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki
ham ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni hal qilish-ning asosiy shartidir» 5
. Bu esa
iqtisodiyot sohasida quyidagi aniq vazifalarni amalga oshirishni ko'zda tutadi:

- iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida
erkinlashtirish jarayonini izchillik bilan o'tkazish va iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirish;
- xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida
amalda mulkdorlar sinfmi shakllantirish;
- mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, awalo, bevosita
yo'naltirilgan sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart-sharoit,
kafolat va iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy ta-raqqiyotda
ustuvor o'rin olishiga erishish;
- mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va
mustahkamlash, iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko'lamda
integrasiyalashuvini ta'minlash;
- iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada
mustahkamlashga qaratilgan tarkibiy o'zgarishlarni iz-chil davom ettirish.
Bozor iqtisodiyotiga o'tishning besh tamoyili.
Konsepsiya muallifi Islom Karimov qayd etgan ediki, «O'zbekistonda
bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'lini varatish uchun zamin vo'q
emas. Sharqda odamlar azaldan savdo-sotiq bilan shug'ullanganlar. Shu boisdan.
bu verda bozor sharoitida rivoilanishning o'z tarixiv tairibasi mavjud». Muallif
xalqimizning o'z milliy tarixiy tajribasiga asoslanib, o'zining besh tamoyilini
yaratdi. Su tamoyillar iqtisodiyot ta'limotlar tarixiga haqiqatdan ham yangilik
bo'lib kirdi.

II-Bob Iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi tamoyili.
2.1Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili.
Sobiq sotsialistik jamiyatda butun ijtimoiy hayot, xo'jalik faoliyati ham
«Siyosat iqtisodiyotidan ustun bo'ladi, ustun bo'lmasligi ham mumkin
emas» degan qoidaga asoslangan edi. Mamlakat iqtisodiyotining tuzilishi, milliy
daromadning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi, iqtisodiy siyosat ana shu
shiorning talablariga bo'ysundirilgan edi. Bu siyosat qanday oqibatlarga olib
kelganligi hammaga ayon. Ana shu holatni chuqur tahlil etib, undan kerakli
xulosa chiqargan Predizentimiz iqtisodiyot va siyosat alohida-alohida ijtimoiy
munosabatlar ekani, ularning har bin o'z qonunlari bilan rivojlanishi, bular
o'rtasidagi nisbatda iqtisodiyotning ustuvorlik qilishi kerakligi haqidagi xulosaga
keldi. Bu qoida iqtisodiyot hayotning asosi ekanligi to'g'risidagi umumbashariy
qonuniyatga asoslanadi. Zero, kuchli zamonaviy tarkibiy tuzilishga, moddiy,
ilmiy va ijtimoiy asosga suyangan iqtisodiyot bo'lmasa, mamlakat xalqining
farovonligi ham, milliy xavfsizligi va tinchligi, xalqaro nufuzi ham bo'lishi
mumkin emas. Shuning uchun ham mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etish,
uning tarkibiy tuzilishini tubdan o'zgartirish uchun harakat boshlandi. Albatta,
amalda iqtisodiyotning ustuvorligini ta'minlash oson kechmaydi, bu juda chuqur
o'ylangan iqtisodiy siyosat o'tkazishni taqozo etadi. I. Karimov bu siyosatni
izohlab quyidagilarni yozgan edi: «Biz esa yengil vo'lni qidirmadik. Isloh
qilishning dastlabki bosqichlarida iste'mol bozorini bir qadar cheklashga majbur
bo'ldik. Ayni chog'da. mablag' va zaxiralarni iqtisodivotdagi tarkibiv
o'zgarishlarga sarflab. xorijga mahsulot tayyorlavdigan. ilg'or texnologiva bazasi
bilan iihozlangan zamonaviy korxonalar barpo etib. ichki bozorni o'z mollarimiz
bilan to'ldirish vo'lidan bordik. Shu maqsadlardan kelib chiqib, o'z
mablag'larimiz va olgan qarzlarimizning asosiv qismi investitsiyalarga.
respublikaea vangi texnologiva va texnika keltirishga sarflanmoqda. Iste'molni
emas. balki investitsivalarni ko'pavtirdik. Bugunsa kelib bu sivosat o'z
samarasini bermoqda.. I
».
Xalqimiz va butun dunyo ko'z oldida milliy iqtisodiyotimizning moddiy

tayanchi bo'lgan ulkan korxonalar qurildi va qurilmoqda, hatto ilgari bo'lmagan
iqtisodiyot sohalari qad ko'tarmoqda. Bu O'zbekiston dunyoga tanilishi,
hamkorlik va jahon iqtisodiga qo'shilishi uchun zamin yaratish demakdir, bu
iqtisodiyot haqiqatan ham siyosatga nisbatan ustuvor munosabat ekanini amalda
isbotlanishi demakdir. Davlat bosh islohotchi bo'lishligj tamovili . Bu tamoyil,
awalo, umumbashariy qadriyatlardan kelib chiqadi. Zero, I. Karimov
«O'zbekiston bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'li» nomli risolasida
yozganidek, jahon tajribasi iqtisodiyotni davlat yo'li bilan tartibga solib turish
zarurh'gini ko'rsatdi; buning ustiga torn ma'noda o'zini o'zi tartibga solib
turadigan bozor yo'q, hamma davrlarda davlat o'z mavqeyiga ko'ra
iqtisodiyotga ta'sir etib kelgan. Ammo bozor iqtisodiyotiga o'tish barcha
mamlakatlarda bir xil kechmaganidek, davlatning yetakchilik roli ham har xil
kechadi. O'zbekiston ijtimoiy jihatdan yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini quradi,
bunda davlat tartibga solib turuvchi rol o'ynashi muqarrardir.
Xo'sh, davlatning bosh islohotchi va iqtisodiyotni tartiblashtirib turuvchi
bo'lishini nimalar taqozo etadi?
Bu savolga Prezidentimizning bir qator asarlari va chiqishlarida aniq
javoblar mavjud. Birinchidan, eski tuzum parchalangan, yangi jamiyat hali to'la
qurilmagan bir sharoitda «iqtisodiyotni boshqarishni qo'ldan chiqarib yuborish,
uning taraqqiyotini o'z holiga tashlab qo'yish mumkin emas»; ikkinchidan, bozor
iqtisodiyotiga o'tish boshlangan davrda respublikamiz aholisining turmush
darajasi nisbatan past, u o'zini o'zi himoya qila olmaydi. Bunday sharoitida
davlat kerak, u o'tish davrida aholi manfaatlarini himoya qilish uchun milliy
daromadni qayta taqsimlash vositasida unga tayanch bo'ladi; uchinchidan, bozor
iqtisodiyotini qurish g'oyat qiyin vazifa, ayniqsa, iqtisodiyoti nochor va tarkibiy
tuzilmasi biryoqlama bo'lgan mamlakatda.
Bozor munosabatlarining qaror topishi davrida «davlat islohotlar
jarayonida faol ishtirok etishi, uning tashabbuskori bo'lishi, islohotni izchillik va
qat'iylik bilan amalga oshirish shart». Davlatning bu boradagi yetakchiligi
shundaki, u yangi iqtisodiyotga tezroq va katta qiyinchiliklarsiz o'tishga yordam

beradi, islohotlarning asosiy yo'nalishlarini ishlab chiqadi, islohotlarni amalga
oshirish dasturini tuzadi va ularni amalga oshirishning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy
vositalarini belgilaydi. Islohotlar konsepsiyasi muallifi Islom Karimov bu
masalada shunday qat'iy fikrni aytadi: «. . davlat islohot jarayonining barcha
bosqichlarida yetakchi o'rinda turishi, bu jarayonning markazida bo'lishi shart».
Darvoqe, bugun bu tamoyilning naqadar to'g'ri ekani MDH davlatlaridagina
emas, butun dunyo miqyosida e'tirof etilmoqda.
Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili. Bozor
iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish tamoyili taraqqiyotning evolyutsion
yo'li, zarurat bo'lib u bir qancha sabablar bilan bog'liq ekanligini konsepsiya
muallifi I. Karimov bir qancha dalillar bilan asoslab beradi. Birinchidan.
O'zbekistonning eng yaqin tarixi sobiq sotsialistik tuzumi, uning istiqboldagi
tuzumi bilan-«bir-biri bilan mutlaqo kelisha olmaydigan ikki xo'jalik tizimidir».
Bunda eski iqtisodiyotni takomillashtirish emas, balki tamomila yangi xo'jalik
yuritish tizimini barpo etish talab etiladi. «Bu bir sifat holatidan ikkinchisiga
o'tishdir». Shuning uchun o'tish vazifalarini birdaniga amalga oshirib bo'lmaydi,
u bir qancha bosqichlarni o'z ichiga oluvchi nisbatan uzoq davr doirasida amalga
oshadi; ikkinchidan. yangi iqtisodiy tizimni farmonlar va qonunlar chiqarish
bilan qurib bo'lmaydi, bunday iqtisodiyot tegishli infrastruk-turani va huquqiy
bazani yaratishni talab etadi.
Qonunning ustuvorligi., hamma uchun tengligi tamoyili . Prczidcntimiz
o'zining Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq oltinchi sessiyasidagi «Adolat-qonun
ustuvorligida» nomli ma'ruzasida uqtiradiki,
«biz tanlagan taraqqiyot modeli bozor iqtisodiyotiga tayangan ochiq
demokratik davlat qurish, fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantiradigan yangi
hayot barpo etish harakatidamiz», «bir tomondan, ko'p asrlik tarix, buyuk
madaniyat, yuksak milliy an'analar, muqaddas qadriyatlarga, ikkinchi tomondan
esa-jahon xalqlarining eng ilg'or tajribasiga» asoslanishi bilan birga qonunlar
ustuvorligiga ham suyanadi.
Qonunlarning ustuvorligi tamoyili shuni bildiradiki, qabul qilingan

Konstitutsiyamiz, barcha boshqa qonunlar hech istisnosiz hamma tomondan
hurmat qilinishi va ularga rioya qilinishi kerak. Har bir fuqaro nafaqat qonunlar
talabini bilishi, ularga so'zsiz amal qilishi, balki boshqalarning ham qonunlarga
rioya qilishlarini nazorat qilmog'i demokratik jamiyat qurishning talabiga
aylanadi. Qonunlarning ustuvorligini ta'minlash tamoyilining mohiyatini I.
Karimov yana quyidagicha izohlaydi: «Qonun ustuvorligini ta'minlash, shaxs,
oila, jamiyat va davlatning huquq va manfaatlari muhofazasini kuchaytirish,
aholining huquqiy madaniyati va huquqiy ongini oshirish, fuqarolarni qonunga
bo'ysunish va hurmat ruhida tarbiyalash-bu rivojlangan bozor iqtisodiyotiga
asoslangan chinakam demokratik, huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati
qurishning nafaqat maqsadi, balki uning vositasi, eng muhim sharti
hisoblanadi».
Kuchli ijtimoiy siyosat. Bu tamoyil Islom Karimov asarlarida nihoyatda
mukammal va atroflicha ishlab chiqildi. «Aholining muhtoi tabaqalarini ijtimoiy
himoyalash kechiktirib bo'lmaydigan. eng ustuvor vazifa. amaliy harakatlarning
eng asosiy qoidasi bo'lib qoldi va shunday bo'lib qoladi» deganda uning ijtimoiy
himova tamoyili o'z ifodasini topgan edi.
I. Karirnovning ijtimoiy siyosat konsepsiyasida keng qamrovli himoya
mexanizmi ishlab chiqilgan. Bu mexanizm bo'g'inlari asosan quyidagilardir:
ijtimoiy himoyaning huquqiy bazasini yaratish, aholining nogiron, nafaqador,
ko'p bolali va kambag'al oilalari, o'quvchi yoshlarga yordam berish, ish bilan
vaqtincha ta'minlanmagan kishilarga nafaqa to'lash va ish joylari yaratish,
ma'lum davrda narxlarning erkinlashuvini to'xtatib turish va asta-sekin bozor
qonunlariga moslashib borishiga yo'l ochish, boqimandalik va tekis taqsimlash
illatlarini batamom tugatish, pulning qadrsizlanishini to'xtatish, iqtisodiy
islohotlarni chuqurlashtirib borish asosida iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini
tubdan o'zgartirish (bevosita iste'mol buyumlari ishlab chiqishga yo'naltirilgan
iqtisodiyot barpo etish) va boshqalardir,
Kuchli ijtimoiy himoyalash konsepsiyasi ilmiy jihatdan muallifning
boshqa sohalardagi iqtisodiy ta'limotlari bilan chambarchas bog'liqdir. Bu

bog'liqlikni, ya'ni bozor munosabatlarini O'zbekistonda barpo etish-saqlash
ta'limotini shunday ta'riflaydi:i «Samarali ijtimoiv siyosatni iqtisodiyotni
barqarorlashtirish. tarkibiy o'zgarishlar. bozor munosabatlarini bosqichma-
bosqich joriy etish chora-tadbirlari bilan uyg'unlashtirib amalga oshirib
borgan taqdirdagina ijtimoiv sohaga yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini
barpo etish mumkin».
Doimiy rivojlanib va boyib boruvchi ta'limot.
O'zbekiston Prezidenti yaratgan bozor iqtisodiyotiga o'tish ilmiy ta'limoti
boshqa iqtisodiy qarashlar, g'oyalar, ta'limotlardan tubdan farq qiladi. Bu haqda
muallif shunday dedi: «Mustaqil rivojlanishning o'tgan davrini umumlashtirish
va tahlil etish isloh qilishning O'zbekiston model! asosli va to'g'ri bo'lib chiqdi.
deb aytish uchun to'la asos beradi. bugun uni obro'li xalqaro iqtisodiv
tashkilotlar. iahonning ko'pgina mamlakatlari tan olmoqda. Eng asosiysi-
hayotning o'zi uni tasdiqlamoqda'»
Prezidentimiz O'zbekistonda bozor munosabatlarini shakllantirish ilmiy
konsepsiyasini mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli islohotlar
natijalari asosida yangi-yangi qoidalar bilan boyitib borayotir. U yuqorida qayd
qilingan asarida o'z konsepsiyasi ro'yobga chiqishining vositalarini ham
aniqlashtirib berdi. Bular quyidagilardir: birinchidan. inson manfaatlarini
ro'yobga chiqaruvchi shart-sharoit yaratish orqaligina islohotlar amalga oshadi;
hozirgi sharoitda «har bir oila boy bo'lsa, davlat boy bo'ladi» degan qoidaga
rioya qilinsa, islohotlar tezroq samara beradi; ikkinchidan.
«mamlakatda chinakam o'rta mulkdorlar sinfi shakllangan taqdirdagina
islohotlar sezilarli samara beradi, mulkchilik masalalari hal bo'ladi»;
uchinchidan. «biz ko'p ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish vazifasini
qo'ymoqdamiz. Bunda ustuvorlik xususiy mulkka —kichik va o'rta biznesga
beriladi»; to'rtinchidan. qimmatbaho qog'ozlar bozorini rivojlantirish, pul
mablag'larini qimmatbaho qog'ozlar bozoriga jalb etish, aksiyalashtirish, fond
bozorida faol qatnashish; beshinchidan. «Ishlab chiqarishni, iqtislodiyotda
vujudga keltirilayotgan huquqiy doirada o'zgartirib borish». Asosiysi,

«bunday o'zgarishlar islohotlarning o'ziga kafolat beradi»; oltinchidan.
nodavlat sektordagi o'zgarislilarga doimo katta ahamiyat berib borish, qishloqda
bozor mexanizmlarini rivojlantirish, dehqonda sohibkorlik hissini
uyg'otish; yettinchidan. iqtisodiyotning hududiy tuzilishini
takomillashtirib borish, hududiy imkoniyatlardan samarali foydalanish;
sakkizinchidan. respublikani hayotiy muhim tovarlar bilan o'z milliy imkoniyati
hisobiga ta'minlashga ustuvorlik berib borish va boshqalar.
Perezidentimiz tomonidan ishlab chiqarilgan bu besh tamoyil hayot
sinovidan o'tdi. Amaliy islohotlar jarayonida, xususan, XXI asr arafasi va uning
dastlabki yillarida mamlakatimizning rivojlanishi strategiyasi, islohotlarni
chuqurlashtirish va jamiyatni yangilash borasidagi faoliyati-mizni jadallashtirish
maqsadida bu tamoyillar Oliy Majlisning 1-chaqiriq XIV sessiyasida quyidagi
oltita ustuvor yo'nalish bilan to'ldirildi:
1. Mamlakat siyosati, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini
yanada erkinlashtirish.
2. Jamiyat ma'naviyatini yanada yuksaltirish.
3. Kadrlar masalasini muvaffaqiyatli hal qilish.
4. Xalq turmush darajasining izchil va barqaror o'sishi, aholini yanada
kuchli ijtimoiy himoya qilish.
5. Iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlarni ta'minlash.
6. Jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni,
sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz hududiy yaxlitligini ta'minlash.

2.2Bozor munosabatlariga o'tish jarayonida strategik vazifalarining
amalga oshirilishi
Respublikada bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida, iqtisodi-yotni
rivojlantirish borasida bir qator vazifalar turadi. Bular xususiylashtirish va
raqobatchilik muhitini shakllantirish
jarayonlarini chuqurlashtirish; makroiqtisodiy barqarorlikka erishish;
milliy valyutani mustahkamlash; iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini tubdan
o'zgartirish; ijtimoiy kafolatlari kuchli bo'lgan demokratik davlatni
shakllantirish vazifalaridir. Bu vazifalarni amalga oshirishning nazariy va amaliy
asoslari hamda ustivor yo'nalishlari Prezidentimiz I.A. Karimovning
«O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida» kitobida
ifodalab berilgan.
Bozor munosabatlariga o'tish davrida davlat mulkini xususiylashtirish
natijasida ikkita asosiy vazifa hal qilinadi:
Birinchidan, davlat ixtiyorida bo'lgan mulk o'zining haqiqiy xo'jayinlari
qo'liga topshiriladi.
Ikkinchidan, ko'p ukladli iqtisodiyot va rag'batlantiruvchi raqobatchilik
muhiti vujudga keltiriladi.
Mulkni haqiqiy xo'jayinlari qo'liga topshirish tadbirkorlik faoliyatini olib
borish uchun keng imkoniyatlar yaratilishini bildiradi. Raqobatchilik muhitini
vujudga keltirish esa, eng av-valo, mulkning davlat monopoliyasi ekanligiga
barham berish va bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi (xizmat ko'rsatuvchi),
ammo mulkchilikning turli shakllariga-davlat, jamoa, xususiy va boshqa
shakllariga asoslangan ko'pdan-ko'p korxonalar tashkil qilishdan iborat.
Xususiylashtirish jarayonida mulkchilik shakllari o'zgarishi bilan birga,
yagona xalq xo'jalik kompleksi sharoitida tarkib topgan tor ixtisoslashgan
tarmoq monopoliya tuzilmalariga barham berish imkoniyati ham tug'iladi.
Monopoliyalashtiril-gan tuzilmalarni xususiylashtirishda ishlab chiqarishning
o'zini nisbatan ixchamlashtirish, korxonalarni texnikaviy, texnologik va
tashkiliy-iqtisodiy jihatdan qayta o'zgartirish loyihalarini ishlab chiqish zarur

bo'ladi.
Tashabbuskorlikka asoslangan, shuningdek, turli xil koop-erativlar,
shirkatlar, ma'suliyati cheklangan jamiyatlar ko'rinishidagi yangi kichik va o'rta
korxonalarni tashkil qilish iqtisodiyotning davlatga qarashli bo'lmagan qismini
shakllanti-rishning ikkinchi qudratli jarayonidir.
O'z-o'zidan aniqki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ham davlat korxonalari
saqlanib qolib, iqtisodiyotda sezilarli rol o'ynayveradi. Shu sababli, bunday
korxbnalar uchun ularning bozor sharoitlariga moslashuviga imkon beradigan
xo'jalik yurit-ish mexanizmini ishlab chiqish talab qilinadi, ular tijoratlashtiri-
ladi, ya'ni foyda uchun ishlaydigan korxonalarga aylantiriladi.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish bozor munosabatlarini shakllantirish
yo'lidagi muqarrar jarayondir. U eng awalo tanglik holatlariga barham berishga
qaratiladi. Tanglik holati inqirozga uchrashning oldini olish uchun ishlab
chiqarish, chiqarilayotgan tovar -va xizmatlarning sifati va turini o'zgartirish
yuzasidan chora-tadbirlar ko'rishga undaydi, ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirishga, mahsulotning sifati va iste'mol xossalarini yaxshilashga, uning
raqobatga bardosh-ligini oshirishga majbur qiladi. Bularning barchasi pirovard
natijada bozorda talab va taklif o'rtasida qulay muvozanatni ta'minlashga olib
keladi. Kengroq ma'noda barqarorlashtirish - bu eng awalo, makroiqtisodiyotda
muvozanatni saqlash, ishlab chiqarishning keskin pasayishiga va ommaviy
ishsizlikka yo'l qo'ymaslikdir. Shuningdek, u pul qadrsizlanishining oldini olish,
to'lov balansini bir me'yorda saqlash sohasida aniq maqsadni ko'zlab olib
boriladigan davlat siyosatidir.
Jahon tajribasida barqarorlashtirish siyosatini amalga oshirishda bir necha
xil yondashuvlar tarkib topgan. Bulardan birinchisi monetar yondashuv deb
ataladi. U pulning qadr-sizlanish darajasini pasaytirib turishga, pul massasini
hamda to'lovga qodir bo'lgan jami talabni keskin kamaytirish hisobiga pul
muomalasini barqarorlashtirishga asoslanadi. Bu yon-dashuvning kamchiligi
shuki, u ishlab chiqarishning jismoniy hajmi kamayishiga va investisiya
faoliyatining to'xtab qolishiga olib keladi.

Ikkinchisi - ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatini rag'batlantirishga,
tarkibiy o'zgartirishlarni amalga oshirishga yordamlashish, iqtisodiyotda
nomutanosibliklarga barham berishga asoslangan yondashuv. Bunda bir
me'yordagi qattiq moliyaviy va pul-kredit siyosati tovar bilan qoplashning
iloji bo'lmagan ortiqcha talablarni cheklash bo'yicha tadbirlar bilan uzviy bog'lab
olib boriladi.
Respublikada o'tish davrida makroiqtisodiy barqarorlikka erishishda
ikkinchi yondashuvga ustunlik beriladi. Bu ishlab chiqarishning ilg'or
tuzilmasiga erishish uchun ustunlikka, is-tiqbolga ega bo'lgan tarmoqlar va
ishlab chiqarishlarni har to-monlama rag'batlantirish, eng muhim bo'g'inlarni
aniqlash (neftn, energetika, don, paxtani qayta ishlash sanoati va h.k.) va shu
orqali iqtisodiyotni tarkiban qayta tashkil qilish bo'yicha amalga oshiriladigan
yondashuvdir. Boshqalardan ustun hisoblangan yetakchi tarmoqlar belgilab
olinishi bilan birga, ularning ichki tuzilishini qayta o'zgartirish ham hisobga
olinadi.
Barqarorlashtirish dasturini ishlab chiqishda, muvozanatga keltirilgan
monetar siyosat asosiy tarmoqlar va ishlab chiqarishlarni tarkiban qayta tashkil
qilishni qo'llab-quwatlash siyo-sati bilan birga qo'shib olib borilishi zarur.
Ana shu yondashuvlar negizida iqtisodiy barqarorlikka erishishning
asosiy mezonlari quyidagilardan iborat bo'ladi:
1) ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga yo'l qo'ymaslik;
2) boshqalardan ustun bo'lgan tarmoqlarda ishlab chiqar-ishni
yuksaltirish uchun qulay sharoitlarni vujudga keltirish va rag'batlantirish;
3) davlat byudjeti va korxonalar moliyaviy ahvolining
barqarorligini ta'minlash;
4) pulning qadrsizlanishini to'xtatish;
5) to'lov balansi va davlat valyuta rezervlarining hola-tini yaxshilash;
6) muvozanatlashtirilgan ijtimoiy siyosat asosida aholi tur-mush
darajasini yaxshilash.
Byudjet intizomiga rioya qilish va uning kamomadini cheklash

barqarorlashtirishning hal qiluvchi omillaridan biridir. Bunda soliq tizimini
takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi bosqichda iqtisodiyotni
barqarorlashti-rishda kredit-bank tizimini, pul muomalasini mustahkamlash,
valyuta munosabatlarini tartibga solish ham alohida o'rin tutadi.
Bozor munosabatlariga o'tish davrida milliy valyutani mustahkamlash
umummilliy vazifa hisoblanadi. Shu sababli, milliy valyutaning barqarorligi,
uning ichki bozorda erkin almashinuvini ta'minlash uchun respublikada bir qator
dastur-larni amalga oshirish ko'zda tutiladi.
Birinchidan, milliy valyutaning tovar (xizmat) lar bilan barqaror
ta'minlanishiga erishish. Bunda bozorni iste'mol mollari bilan to'ldirish va
ularning umumiy hajmida respublikada ishlab chiqariladigan mahsulotlar
hissasini oshirib borish hal qiluvchi o'ringa ega bo'ladi.
Ikkinchidan, yetarli barqaror valyuta zaxiralariga ega bo'lish. Bunga
respublika eksport imkoniyatini kengaytirish, korxonalarni eksport uchun
mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarga aylantirish va ulaming jahon
bozoridagi mavqeini oshirish orqali erishiladi.
Uchinchidan, ishlab topilgan har bir so'mni qadrlash va xalq xo'jaligiga
sarflangan har bir so'mning foyda bilan qay-tishiga erishish. Buning uchun qat'iy
moliya-kredit siyosatini izchillik bilan o'tkazish zarur.
To'rtinchidan, pul qadrsizlanishiga, inflyasiyaga qarshi puxta o'ylangan
siyosat o'tkazish. Bunda ichki bozorni mollar bilan to'ldirish, naqd pul va kredit
emissiyasining o'sishiga, aholi qo'lida pulning harakatsiz turib qolishiga yo'l
qo'ymaslik birinchi darajali ahamiyatga ega.
Respublikaning bozor iqtisodiyotiga o'tishida iqtisodiyot tarkibiy
tuzilishini o'zgartirish vazifasi butunlay yangi xalq xo'jalik kompleksini bunyod
etishga qaratiladi. Bu esa iqtiso-diyotning tarmoq va hududiy tuzilishini, ishlab
chiqarilayotan mahsulot, eksport va import tarkibini qayta qurish, shuning-dek,
eng muhim makroiqtisodiy va takror ishlab chiqarish nis-batlarini tartibga
solishni talab qiladi.

Bozor iqtisodiyotiga o'tishning hozirgi bosqichida mam-lakatni
modernizasiyalash va isloh etish asosiy strategik vazifaga aylandi, Bu borada
amalga oshirilishi lozim bo'lgan quyidagi ustuvor vazifalar mamlakatimiz
Prezidenti I.Karimovning Oliy majlis Qonunchilik palatasi va Senatining
qo'shma majlisidagi ma'ruzasida belgilab berildi:
- birinchidan, bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqti-sodiyotni
yanada erkinlashtirish;
- ikkinchidan, xususiy tarmoqning jadal rivojlanishini, un-ing
mamlakat iqtisodiyotidagi ulushi ko'payishini ta'minlash;
- uchinchidan, kichik biznes va fermerlikni rivojlantirish borasidagi
ishlarni chuqurlashtirish va ko'lamini kengaytirish;
- to'rtinchidan, bank va moliya tizimlaridagi islohotlarni
chuqurlashtirish;
- beshinchidan, uy-joy kommunal xo'jaligini isloh qilish;
- oltinchidan, soliq siyosatini yanada takomillashtirish. 13
Shunday qilib,
Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga
oshirish iqtisodiyotda yangi bozor munosabatlariga asos soladi, iqtisodiy
faoliyat erkinligi va tadbirkorlikni namoyon etish uchun sharoit yaratib beradi,
ijtimoiy-ma'naviy sohadagi ijti-
moiy kafolatlarni mustahkamlaydi.
Bozor iqtisodiyotiga o'tishning besh tamoyili.
Konsepsiya muallifi Islom Karimov qayd etgan ediki, «O'zbekistonda
bozor munosabatlariga o'tishning o'ziga xos yo'lini varatish uchun zamin vo'q
emas. Sharqda odamlar azaldan savdo-sotiq bilan shug'ullanganlar. Shu boisdan.
bu verda bozor sharoitida rivoilanishning o'z tarixiv tairibasi mavjud' ». Muallif
xalqimizning o'z milliy tarixiy tajribasiga asoslanib, o'zining besh tamoyilini
yaratdi. Su tamoyillar iqtisodiyot ta'limotlar tarixiga haqiqatdan ham yangilik
bo'lib kirdi.

XULOSA.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy
munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga
tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini
o'zgartirishdan iboratdir. O'tish davri quyidagi me'zonlar bilan tavsiflanadi:
sikllilik (jamiyatda u yoki bu tarkibiy o'zgarishlarni qaytarilib turishligi),
beqarorlik (turli xil jamiyat kuchlarining kurashi va o'zaro ta'siri), muqobillik
(islohotlar va rivojlanish yo'llarining tanlash imkoniyati), tarixiylik (eski
tizimning yo'qolib ketishi, o'rniga boshqa tizimning vujudga kelishi, uning
rivojlanishi).
Iqtisodiy islohotlar iqtisodiyotda tub o'zgarishlarni amalga oshirishga
qaratilgan tadbirlar majmui.
Iqtisodiy uklad - turli mulkchilikka asoslangan xo'jalik yu-ritishning
shakllari va turlari.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish - nima va qancha ishlab chiqarishni, qayerga,
qanday narx sotishni tadbirkorning o'zi belgilashi uchun imkon berish.
Iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarini erkinlashtirish, xo'jalik
yurituvchi sub'ektlarning erkinligi va mustaqilligini ta'minlash, tadbirkor-lik
faoliyatini rivojlantirish uchun barcha shart-sharoitlarni yaratish demakdir.
Islohotlar konsepsiyasi -- ijtimoiy—iqtisodiy islohot-larning asosiy
maqsad va yo'nalishlari, uni amalga oshirishning vazifa-lari va strategik
yo'llarining umumiy g'oyasidir.
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish - tanglik holatlariga bar-ham berish
asosida makroiqtisodiy muvozanatlikni saqlash va ishlab chiqarishni yuksaltirish
uchun shart-sharoitlarni vujudga keltirishdir.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Tojieva Z.N., Do smonov F.А. Demografiya. – Toshkent, 2020. 12 b. 2.ʼ
2. Abdurahmonov. Q.X., X.X. Abduramonov. Demografiya. – T.: Noshir,
2011.
3. Demografiya. Sovremennoe sostoyanie i perspektivы razvitiya: Ucheb.
posobie/ Pod red. D.I. Valenteya. – M.: Vыsshaya shkola, 2022. – S.259.
4. Sovi А. Mifologiya nashego vremeni. – M.: Progress, 2020. – C.103
5. Sovremennaya demografiya /Pod red. Kvashi А.Ya., Iontseva V.А. − M.:
6. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti nazariya va amaliyot. – T.: “Fan”
nashriyoti – 2019 y.
Internet saytlar
7. O zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo mitasi www.stat.uz- rasmiy
ʼ ʼ
veb sayti
8. https://uz.wikipedia.org/
9. https://azkurs.org/ Bozor iqtisodiyotiga o'tishning “O'zbek modeli” va
uning o’ziga xos xususiyatlari
10. https://www.iloencyclopaedia.org/uz
11. https://qabul.bfa.uz/
12. https://mehnat.uz/oz/pages/korrupsiyaga-qarshi-kurashish
13. https://kun.uz/uz/news/2021/10/30/ Bozor iqtisodiyotiga o'tishning “O'zbek
modeli” va uning o’ziga xos xususiyatlari
14. https://my.gov.uz/oz/life-situations/2
15. https://lex.uz/docs/-51887?ONDATE=11.05.2019

Sotib olish