• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlatning iqtisodiy roli

mamlakatlarning   tashqi   iqtisodiy   aloqalarini   tartibga  
solishning   asosiy   vositalari  
tovarlar ,  xizmatlar , 
kapital   va   fan - texnika  
yutuqlari   eksportini  
rag'batlantirish  
tadbirlari , 
eksportni   kreditlash , 
chet   ellardan  
investitsiyalar   va  
eksport   kreditlarini  
kafolatlash ,  tashqi   iqtisodiy  
aloqalarga   cheklashlar  
kiritish   yoki   bekor  
qilish , tashqi   savdoda   boj  
to'lovlarini   o'zgartirish , mamlakat   iqtisodiyotiga  
chet   el   kapitalini   jalb  
qilish   yoki   cheklash  
bo'yicha   tadbirlar ,  mamlakatga   chetdan  
ishchi   kuchini   jalb  
qilish , 
xalqaro   iqtisodiy  
tashkilotlarda   va  
davlatlararo  
uyushmalarda  
qatnashish                 D avlatning   iqtisodiyotdagi   roli   masalasi   ilmiy   asosda   birinchi   marta   A . S mit  
tomonidan   ko'rib   chiqilgan .  uning  « xalqlar   boyligining   tabiati   va   sabablarini  
tadqiq   qilish   haqida »  (1776)  nomli   asarida   iqtisodiyotning   bozor   usullari  
orqali   o'zini   o'zi   tartibga   solishining   zarurligi   ta ' kidlab   o'tilgan .
A . S mitning   fikricha
•
x ususiy   tovar   ishlab   chiqaruvchilar   bozori   davlat  
nazoratidan   to'liq   ozod   bo'lishi   zarur .  ana  
shundagina   iste ' molchilar   talabiga   mos   ravishda  
ishlab   chiqarishni   tashkil   qilish   imkoni   mavjud  
bo'ladi .  b unda   bozor   vositasida   tartibga   solish ,  har  
qanday   chetdan   aralashuvsiz ,  ishlab  
chiqaruvchilarni   butun   jamiyat   manfaatlari   uchun  
harakat   qilishga   majbur   qiladi .       •
markaziy   bank   boshqa   banklarga   past   foiz   stavkasida  
qarz   berib ,  ularning   kreditlash   ishida   faol   qatnashib , 
iqtisodiy   o'sishiga   ta ' sir   qilishini   ta ' minlaydi . ikkinchidan , 
•
davlat   markaziy   bank   orqali   xazina   majburiyatlarini  
tarqatadi ,  o'z   obligatsiyalarini   sotadi   yoki   qimmatli  
qog'ozlarini   sotib   oladi .  natijada   taklif   etilgan   pul  
miqdori   o'zgarib ,  bu   foizga   ta ' sir   etadi .uchinchidan , 
davlatning   pulga   bo'lgan   talab   va   taklifini   o'zgartirish  
borasidagi   siyosati   monetar   siyosat   deb   yuritiladi .         iqtisodiyotni   davlat   tomonidan   tartibga   solish  
•
deganda   davlatning   jamiyat   a ' zolari   ehtiyojlarini  
qondirish   darajasini   oshirish   uchun   cheklangan   iqtisodiy  
resurslaridan   yanada   samarali   foydalanishni   ta ' minlovchi , 
umumiy   iqtisodiy   muvozanatga   erishishga   yo'naltirilgan , 
ijtimoiy   takror   ishlab   chiqarish   jarayonini   tashkil   etish  
bo'yicha   faoliyati   tushuniladi . 
iqtisodiyotni   davlat   tomonidan   tartibga   solishning   asosiy   maqsadi
•
iqtisodiy   va   ijtimoiy   barqarorlikni   ta ' minlash ,  mavjud   tuzumni  
mamlakat   ichida   va   xalqaro   maydonda   mustahkamlash   va   uni  
o'zgarib   turuvchi   sharoitga   moslashtirish   hisoblanadi         davlat   iqtisodiyotni   bevosita   tartibga   solishda   ma ' muriy  
vositalardan   foydalanadi   va   u   davlat   hokimiyati   kuchiga  
tayanadi  
ma ' muriy   vositalar  
taqiqlash ruxsat   berish   majbur   qilish  
xususiyatidagi  
tadbirlarni   o'z   ichiga  
oladi .       resurslarning   qayta   taqsimlanishi   tovarlarni   ishlab  
chiqarish   yoki   iste ' mol   qilish   bilan   bog'liq   foyda   yoki  
zarar ,  uchinchi   tomonga ,  ya ' ni   bevosita   xaridor   yoki  
sotuvchi   hisoblanmaganlar   tomonga  « siljigan »   chog'da  
vujudga   keladi .  bu   qo'shimcha   samara   deb   ataladi , 
chunki   u   bozor   qatnashchisi   hisoblanmaganlar  
hissasiga   to'g'ri   keluvchi   foyda   yoki   zararni   ifodalaydi . 
•
bunga   atrof - muhitning   ifloslanishini   misol   qilib  
keltirish   mumkin .  kimyo   korxonasi   o'zining   sanoat  
chiqindilarini   ko'l   yoki   daryoga   oqizsa ,  bu   ushbu   suv  
havzasida   cho'miluvchilar ,  baliqchilar   va   atrofdagi  
aholiga   zarar   keltiradi .      davlatning   daromadlar   tengsizligini   kamaytirish  
vazifasi   bir   qator   tadbir   va   dasturlarda   o'z   ifodasini   topadi . 
•
transfert   to'lovlari   muhtojlarni ,  nogironlarni   va   birovning   qaramog'ida  
bo'lganlarni   nafaqalar   bilan ,  ishsizlarni   ishsizlik   nafaqalari   bilan  
ta ' minlaydi .  ijtimoiy   ta ' minot   dasturlari   orqali   pensionerlar   va   qariyalarga  
moliyaviy   yordam   ko'rsatiladi .  bu   barcha   dasturlar   davlat   byudjeti  
mablag'larini   jamiyatning   kam   daromad   olgan   yoki   umuman   daromadga  
ega   bo'lmagan   a ' zolari   hisobiga   qayta   taqsimlaydi . birinchidan , 
•
davlat   bozorni   tartibga   solish   yo'li   bilan ,  ya ' ni   talab   va   taklif   ta ' sirida  
o'rnatiladigan   narxlarni   o'zgartirish   yo'li   bilan   ham   daromadlarning  
taqsimlanishiga   ta ' sir   ko'rsatadi .  me ' yordagi   oziq - ovqat   tovarlariga  
o'rnatiladigan   imtiyozli   narxlar   va   ish   haqining   eng   kam   ( minimal ) 
darajasi   haqidagi   qonunchilik   davlatning ,  aholining   ma ' lum   qatlami  
daromadlarini   oshirishga   qaratilgan   tadbirlarining   yana   bir   misolidir . ikkinchidan ,         bu   asosiy   maqsaddan   bir   qator   aniq   maqsadlar   kelib  
chiqadi .  ular   jumlasiga  
iqtisodiy   tsiklni  
barqarorlashtirish ;  milliy  
xo'jaliklarning  
tarmoq   va  
mintaqaviy  
tuzilishini  
takomillashtirish ,  atrof - muhit   holatini  
yaxshilash   kabilarni  
kiritish   mumkin .    1.  Davlatning   milliy   iqtisodiyotni   tartibga  
solishdagi  
roli   haqidagi   nazariya   va   qarashlar
1 •
Iqtisodiyotni   tartibga   solishning   bozor   usullarini  
qo'llash ; 
2 •
Iqtisodiyotni   faqat   davlat   tomonidan  
markazlashgan   holda   boshqarish ; 
3 •
Takror   ishlab   chiqarish   jarayoniga   davlatning  
aralashuvi   va   bozor   usullarini   uyg'unlashtirish . Milliy   iqtisodiyotning   yuqori   samaradorligiga   asosan   quyidagi  
yo'llar   orqali   erishiladi :             ishlab   chiqarish   tanazzulga   uchragan   davrda   iqtisodiyotga   bilvosita   ta ' sir  
qilish   tadbirlari   kam   samarali   bo'lib ,  ma ' muriy   vositalardan   foydalanishga  
ustunlik   beriladi .  bu   usullardan   quyidagilarni   alohida   ko'rsatish   mumkin : 
iqtisodiyotning   ayrim   bo'g'inlari  –  transport ,  aloqa ,  atom   va   elektr  
energetikasi ,  kommunal   xizmat   va   boshqa   sohalarni   bevosita  
boshqarish .  
•
bunda   davlat   mulk   sohibi   va   tadbirkor   sifatida   o'ziga   qarashli  
korxona   va   tashkilotlarning   iqtisodiy   hayotida   faol   qatnashadi .  davlat  
tadbirkorligi   ma ' lum   doirada   amal   qilib ,  ko'pincha   texnologiya  
sharoiti   xususiy   kapital   uchun   qulay   bo'lmagan   korxonalar   doirasi  
bilan   cheklanadi . 
davlat   tadbirkorligi   bir   tomondan ,  ma ' lum   sharoitlarda   iqtisodiy  
o'sish   uchun   zarur   bo'lsa ,  ikkinchi   tomondan   vaqt   o'tishi   bilan  
samarasiz   bo'lib   qolishi   ham   mumkin .  bunday   holda   ular   xususiy  
tadbirkorlik   ob ' ektiga   aylantiriladi .       davlat   bozor   iqtisodiyotining   samarali   amal   qilishining   shart - sharoiti  
hisoblangan   huquqiy   asosni   ta ' minlash   vazifalarini   o'z   zimmasiga   oladi . 
bozor   iqtisodiyoti   uchun   zarur   bo'lgan   huquqiy   asosni   ta ' minlash   quyidagi  
tadbirlarning   amalga   oshirilishini   taqozo   qiladi : 
•
xususiy   korxonalarning   huquqiy   mavqeini   mustahkamlash ; birinchidan
•
xususiy   mulkchilik   huquqini   ta ' minlash   va   shartnomalarga   amal   qilishni  
kafolatlash ; ikkinchidan
•
korxonalar ,  resurslarni   etkazib   beruvchilar   va   iste ' molchilar   o'rtasidagi  
munosabatlarni   tartibga   soluvchi   qonuniy   bitimlarni   ishlab   chiqish   va  
boshqalar .uchinchidan           3.  davlatning   iqtisodiyotga   ta ' sir   qilish   usullari  
va   vositalari
davlat   milliy   iqtisodiyotni   tartibga  
solishda   bir   qator   usullardan  
foydalanadi
bevosita   ta ' sir  
qilish   usullari ; bilvosita   ta ' sir  
qilish   usullari ;  tashqi   iqtisodiy  
usullar .         davlat   sektorini   quyidagi   yo'llar   orqali   shakllanadi :
1 •
ishlab   chiqarish   vositalari   egalariga   pul   yoki   qimmatli  
qog'ozlar   bilan   tovon   to'lash   orqali   mulkni   milliylashtirish ;
2 •
davlat   byudjeti   mablag'lari   hisobiga   yangi   korxonalar ,  ba ' zi  
hollarda   yaxlit   tarmoqlarni   barpo   etish ;
3 •
davlat   tomonidan   xususiy   korporatsiyalarning   aktsiyalarini  
sotib   olish   va   aralash   davlat - xususiy   korxonalarini   tashkil  
etish .           davlat   jamiyat   a ' zolari   o'rtasida   daromadlarni   qayta   taqsimlashda   soliq  
imtiyozlarini   belgilash   orqali   soliq   tizimidan   ham   keng   foydalanadi . 
•
bozor   mexanizmining   resurslarni   qayta  
taqsimlashdagi   layoqatsizligi   ikki   holatda  
ko'rinadi ,  ya ' ni   raqobatli   bozor   tizimi : 
–
1)  ma ' lum   tovarlar   va   xizmatlarning   kam  
miqdorini   ishlab   chiqaradi ; 
–
2)  ishlab   chiqarishi   o'zini   oqlagan   ayrim   tovarlar  
va   xizmatlarga   resurslarning   har   qanday   turini  
ajratish   holatida   bo'lmaydi .   b ozor   qonunlari
P
taklif   qonunitalab   qonuniP D
D P
P S
S            iqtisodiyotni   davlat   tomonidan   tartibga   solishning   oliy   shakli   davlat  
iqtisodiy   dasturlari   hisoblanadi . 
iqtisodiy  
dasturlar   o'rta   muddatli ,  o'rta   muddatli   umumiqtisodiy  
dasturlar   odatda   besh   yilga  
tuziladi . 
favquloddagi   va  
maqsadli   bo'lishi  
mumkin .  favquloddagi   dasturlar   tig'iz  
vaziyatlarda ,  masalan , 
inqiroz ,  ommaviy   ishsizlik   va  
kuchli   inflyatsiya  
sharoitlarida   ishlab   chiqilib , 
qisqa   muddatli   xususiyatga  
ega   bo'ladi
maqsadli   dasturlarning   ob ' ekti   tarmoqlar ,  mintaqalar ,  ijtimoiy  
sohalar   va   ilmiy   tadqiqotlarning   har   xil   yo'nalishlari   bo'lishi   mumkin .         a . s mit   davlatning   iqtisodiy   jarayonlarga   har   qanday   aralashuvi  
oxir   oqibatda   faqat   vaziyatni   yomonlashtiradi   deb   hisoblaydi .
masalan ,  davlat   tomonidan   belgilangan   tashqi   savdo   tartib - qoidalari  
milliy   iste ' molchilarga     faqat   zarar   keltirishi   mumkin .  haqiqatdan   ham  
importga   boj   to'lovi   milliy   ishlab   chiqaruvchilarga   ustunlik   berib , 
ularning   chet   el   sheriklariga   nisbatan   raqobatlashuv   qobiliyatini  
oshiradi .  ammo   bu   oxir   oqibatda   ishlab   chiqarishning   ancha   yuqori  
xarajatlari   va   past   sifatini   saqlanib   qolishiga   olib   keladi .  bundan   past  
sifatli   va   narxi   qimmat   tovarlarni   sotib   olishga   majbur   bo'lgan   milliy  
iste ' molchilar   zarar   ko'radilar
a . smitning   « tinch   qo'yish »  nazariyasi ,  1929- 19 33  yillarda   bozor  
iqtisodiyotiga   asoslangan   deyarli   barcha   mamlakatlarni   qamrab   olgan  
iqtisodiy   inqiroz   davrida   tanqidga   uchradi .  iqtisodiy   tanazzul   va   ommaviy  
ishsizlik   davlatning   iqtisodiy   jarayonlarga   aralashuvini   kuchaytirishni   taqozo  
qildi .     iqtisodiyotni   davlat   tomonidan   tartibga   solishning  
bir   qator   shakllarini   ham   ajratib   ko'rsatish   mumkin :
1 •
davlat   iqtisodiy   dasturlarining   ishlab   chiqilishi ;
2 •
ilmiy   tadqiqot   va   tajriba - konstruktorlik   ishlanmalari ,  ixtirolarni   davlat  
tomonidan   rag'batlantirish   hamda   iqtisodiyotdagi   ijobiy   tarkibiy   siljishlarni  
ta ' minlash ;
3 •
investitsiya   jarayoni   va   iqtisodiy   o'sishni   davlat   tomonidan   tartibga   solish ;
4 •
ishchi   kuchi   bozoriga   davlat   tomonidan   ta ' sir   ko'rsatish ;
5 •
qishloq   xo'jaligini   davlat   tomonidan   tartibga   solish   va   boshqalar .                  iqtisodiyotni   davlat   tomonidan   tartibga   solishning  
maqsadi   uning   vazifalarida   aniq   namoyon   bo'ladi . 
davlatning   iqtisodiy   vazifalari
1 •
bozor   tizimining   samarali   amal   qilishiga   imkon   tug'diruvchi   huquqiy   asos   va  
ijtimoiy   muhitni   ta ' minlash ;
2 •
raqobatni   himoya   qilish . 
3 •
daromad   va   boylikni   qayta   taqsimlash ; 
4 •
resurslarni   qayta   taqsimlash ;
5 •
iqtisodiyotni   barqarorlashtirish ,  ya ' ni   iqtisodiy   tebranishlar   vujudga  
keltiradigan   inflyatsiya   va   bandlilik   darajasi   ustidan   nazorat   qilish   hamda  
iqtisodiy   o'sishni   rag'batlantirish .                 2.  iqtisodiyotni   davlat   tomonidan   tartibga   solishning  
maqsad   va   vazifalari  
1 •
chuqurlashib   borayotgan   ijtimoiy   mehnat   taqsimoti   asosida   ishlab   chiqarish  
ixtisoslashgan   tarmoqlarining   o'zaro   aloqasi   va   o'zaro   bog'liqligi   yanada   kuchayadi ; 
2 •
ishlab   chiqarishning   kooperatsiyalashuvi   va   markazlashuvi   natijasida   alohida   xo'jalik  
birliklarining   mayda   bo'laklarga   ajralib   ketish   holatlari   barham   topadi ;
3 •
ishlab   chiqarishning   yirik   korxonalarda   to'planuvi   jarayoni   o'sadi ;
4 •
turli   iqtisodiy   mintaqalar   o'rtasidagi   iqtisodiy   aloqalar   va   faoliyat   almashuvi  
jadallashadi .iqtisodiyotni   davlat   tomonidan   tartibga   solishning   ob ' ektiv   asosi   bo'lib   ishlab  
chiqarishning   umumlashuvi   jarayoni   xizmat   qiladi .               bozor   qonunlari
D
raqobat   bu   bozor   iqtisodiyotini   harakatga  
keltiruvchi   kuch   hisoblanadi .D P
P S
S P
P           davlat   byudjet   siyosati   uning   daromadlar   va   xarajatlar   qismini  
o'zgartirishga   qaratiladi . 
•
soliqlar   yordamida   davlat   tomonidan   tartibga   solish   tanlangan   soliq  
tizimiga ,  soliq   stavkasi   darajasiga   hamda   soliq   turlari   va   soliq   to'lashda  
berilgan   imtiyozlarga   bog'liq   bo'ladi .      
davlat   iqtisodiyotni   tartibga   solish   vositasi  
sifatida   byudjet   xarajatlaridan   ham  
foydalanadi .  unga  
davlat   kreditlari , 
subsidiyalari   va   kafolatlari , 
hamda   xususiy   sektordan   tovarlarni   sotib   olishga  
qilinadigan   sarflar   misol   bo'ladi        Bozor   iqtisodiyotini   tartibga   solishda   davlatning  
iqtisodiy   roli  
Reja :
1. Iqtisodiyotni   davlat   tomonidan   tartibga   solishning   maqsadi . 
2. Iqtisodiyotni   bevosita   tartibga   solishning   ma ' muriy   vositalari .   b )  narxlar   va   ish   haqini  « muzlatib »  qo'yish   siyosati .  
•
bu   iqtisodiyotni   tartibga   solishning   inflyatsiyaga   qarshi   tadbirlari  
hisoblanib ,  inflyatsiyani   yumshatishga   qaratiladi .  mazkur   siyosatni  
yuritishda   narxlar   va   ish   haqini   oshirish   qonun   bilan   taqiqlandi   yoki  
ma ' lum   doira   bilan   cheklanadi .  inflyatsiyaga   qarshi   tadbirlar   ta ' sirida  
inflyatsiya   darajasining   pasayishi   investitsiyalar   hajmining   oshishini  
rag'batlantiradi ; 
v )  ish   bilan   bandlik   xizmati  
( mehnat   birjalari )  faoliyatini  
tashkil   qilish .  
•
davlat   bu   faoliyatni   tashkil  
qilish   bilan   ishsizlikni  
qisqartirish   choralarini   ko'radi . 
ularni   zarur   kasblarga   qayta  
tayyorlaydi ,  ish   bilan  
ta ' minlanmaganlarga   nafaqa  
beradi ,  muhtojlarga   yordam  
ko'rsatadi ;  g )  iqtisodiy   sohani   tartibga  
solishni   ko'zda   tutuvchi  
qonunlarni   ishlab   chiqish   va  
qabul   qilish . 
•
bunday   qonunlar   qatoriga  
monopoliyaga   qarshi  
qonunchilik ,  tadbirkorlik  
to'g'risidagi ,  bank   sohalari , 
qimmatli   qog'ozlar   bozorining  
faoliyatini   tartibga   solishni  
ko'zda   tutuvchi   qonunlar  
kiradi .             davlat   bu   dastaklar   yordamida   moliya   bozorida   talab   va   taklif  
nisbatini   kutilgan   yo'nalishda   o'zgartirishga   harakat   qiladi . 
jumladan ,  ssudaga   beriladigan   pul   miqdorini   o'zgartirish   uchun  
foiz   stavkasi   vositasidan   foydalanadi .  davlat   kreditga   bo'lgan   talab  
va   taklifni   markaziy   bank   orqali   quyidagi   yo'llar   bilan   o'zgartiradi . 
•
davlat   markaziy   bank   ehtiyojlari   orqali   banklar  
mablag'larining   qarzga   beriladigan   va   zaxirada  
turadigan   qismlari   ulushini   o'zgartiradi .  natijada  
qarzga   beriladigan   pul   miqdori   o'zgaradi ,  ya ' ni   uning  
taklifi   oshsa ,  foiz   kamayadi ,  aksincha   u   kamaysa ,  foiz  
oshadi .  foizning   kamayishi   kredit   olishga   intilishni  
kuchaytiradi   va   bu   investitsiya   faolligi   orqali   iqtisodiy  
o'sishni   rag'batlantiradi .  birinchidan     pul - kredit   siyosatining   asosiy  
vositalari   quyidagilardan   iborat  
bo'ladi : 
hisob   stavkasi ( qayta   moliyalash   stavkasi )  ni   tartibga  
solish ; 
moliya - kredit   muassasalarining   markaziy   bankdagi  
zaxiralari   minimal   hajmini   o'rnatish   va   o'zgartirish ; 
davlat   muassasalarining   qimmatli   qog'ozlar   bozoridagi  
operatsiyalari  ( davlat   obligatsiyalarini   chiqarish ,  ularni  
sotish   va   to'lash ).     davlatning   iqtisodiyotdagi   rolini   oshirish  
masalasi   j . m . keynsning   « ish   bilan   bandlik , 
foiz   va   pulning   umumiy   nazariyasi » (1936) 
nomli   asarida   o'z   aksini   topdi .  
•
unda   muallif   davlat   fiskal   ( xazinaviy )  va  
kreditli   tartibga   solish   vositalaridan  
foydalanib ,  jamiyatning   yalpi   talabini  
rag'batlantirishni   va   aholining   ish   bilan  
bandligini   ta ' minlashi   zarurligini  
isbotlaydi .      davlat   tomonidan   ijtimoiy  
muhitni   ta ' minlash   o'z   ichiga
ichki   tartibni   saqlash ,  mahsulot   sifati   va  
og'irligini   o'lchash  
standartlarini   belgilash , tovar   va   xizmatlar  
ayirboshlashni  
engillashtirish   uchun  
milliy   pul   tizimini  
muomalaga   kiritish  
kabilarni   oladi .

Bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlatning iqtisodiy roli