Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	458.0KB
Покупки	13
Дата загрузки	01 Декабрь 2023
Расширение	pptx
Категория	Экономика

Bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlatning iqtisodiy roli

mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga
solishning asosiy vositalari
tovarlar , xizmatlar ,
kapital va fan - texnika
yutuqlari eksportini
rag'batlantirish
tadbirlari ,
eksportni kreditlash ,
chet ellardan
investitsiyalar va
eksport kreditlarini
kafolatlash , tashqi iqtisodiy
aloqalarga cheklashlar
kiritish yoki bekor
qilish , tashqi savdoda boj
to'lovlarini o'zgartirish , mamlakat iqtisodiyotiga
chet el kapitalini jalb
qilish yoki cheklash
bo'yicha tadbirlar , mamlakatga chetdan
ishchi kuchini jalb
qilish ,
xalqaro iqtisodiy
tashkilotlarda va
davlatlararo
uyushmalarda
qatnashish

D avlatning iqtisodiyotdagi roli masalasi ilmiy asosda birinchi marta A . S mit
tomonidan ko'rib chiqilgan . uning « xalqlar boyligining tabiati va sabablarini
tadqiq qilish haqida » (1776) nomli asarida iqtisodiyotning bozor usullari
orqali o'zini o'zi tartibga solishining zarurligi ta ' kidlab o'tilgan .
A . S mitning fikricha
•
x ususiy tovar ishlab chiqaruvchilar bozori davlat
nazoratidan to'liq ozod bo'lishi zarur . ana
shundagina iste ' molchilar talabiga mos ravishda
ishlab chiqarishni tashkil qilish imkoni mavjud
bo'ladi . b unda bozor vositasida tartibga solish , har
qanday chetdan aralashuvsiz , ishlab
chiqaruvchilarni butun jamiyat manfaatlari uchun
harakat qilishga majbur qiladi .

•
markaziy bank boshqa banklarga past foiz stavkasida
qarz berib , ularning kreditlash ishida faol qatnashib ,
iqtisodiy o'sishiga ta ' sir qilishini ta ' minlaydi . ikkinchidan ,
•
davlat markaziy bank orqali xazina majburiyatlarini
tarqatadi , o'z obligatsiyalarini sotadi yoki qimmatli
qog'ozlarini sotib oladi . natijada taklif etilgan pul
miqdori o'zgarib , bu foizga ta ' sir etadi .uchinchidan ,
davlatning pulga bo'lgan talab va taklifini o'zgartirish
borasidagi siyosati monetar siyosat deb yuritiladi .

iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
•
deganda davlatning jamiyat a ' zolari ehtiyojlarini
qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan iqtisodiy
resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta ' minlovchi ,
umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishga yo'naltirilgan ,
ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish
bo'yicha faoliyati tushuniladi .
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi
•
iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta ' minlash , mavjud tuzumni
mamlakat ichida va xalqaro maydonda mustahkamlash va uni
o'zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi

davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma ' muriy
vositalardan foydalanadi va u davlat hokimiyati kuchiga
tayanadi
ma ' muriy vositalar
taqiqlash ruxsat berish majbur qilish
xususiyatidagi
tadbirlarni o'z ichiga
oladi .

resurslarning qayta taqsimlanishi tovarlarni ishlab
chiqarish yoki iste ' mol qilish bilan bog'liq foyda yoki
zarar , uchinchi tomonga , ya ' ni bevosita xaridor yoki
sotuvchi hisoblanmaganlar tomonga « siljigan » chog'da
vujudga keladi . bu qo'shimcha samara deb ataladi ,
chunki u bozor qatnashchisi hisoblanmaganlar
hissasiga to'g'ri keluvchi foyda yoki zararni ifodalaydi .
•
bunga atrof - muhitning ifloslanishini misol qilib
keltirish mumkin . kimyo korxonasi o'zining sanoat
chiqindilarini ko'l yoki daryoga oqizsa , bu ushbu suv
havzasida cho'miluvchilar , baliqchilar va atrofdagi
aholiga zarar keltiradi .

davlatning daromadlar tengsizligini kamaytirish
vazifasi bir qator tadbir va dasturlarda o'z ifodasini topadi .
•
transfert to'lovlari muhtojlarni , nogironlarni va birovning qaramog'ida
bo'lganlarni nafaqalar bilan , ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan
ta ' minlaydi . ijtimoiy ta ' minot dasturlari orqali pensionerlar va qariyalarga
moliyaviy yordam ko'rsatiladi . bu barcha dasturlar davlat byudjeti
mablag'larini jamiyatning kam daromad olgan yoki umuman daromadga
ega bo'lmagan a ' zolari hisobiga qayta taqsimlaydi . birinchidan ,
•
davlat bozorni tartibga solish yo'li bilan , ya ' ni talab va taklif ta ' sirida
o'rnatiladigan narxlarni o'zgartirish yo'li bilan ham daromadlarning
taqsimlanishiga ta ' sir ko'rsatadi . me ' yordagi oziq - ovqat tovarlariga
o'rnatiladigan imtiyozli narxlar va ish haqining eng kam ( minimal )
darajasi haqidagi qonunchilik davlatning , aholining ma ' lum qatlami
daromadlarini oshirishga qaratilgan tadbirlarining yana bir misolidir . ikkinchidan ,

bu asosiy maqsaddan bir qator aniq maqsadlar kelib
chiqadi . ular jumlasiga
iqtisodiy tsiklni
barqarorlashtirish ; milliy
xo'jaliklarning
tarmoq va
mintaqaviy
tuzilishini
takomillashtirish , atrof - muhit holatini
yaxshilash kabilarni
kiritish mumkin .

1. Davlatning milliy iqtisodiyotni tartibga
solishdagi
roli haqidagi nazariya va qarashlar
1 •
Iqtisodiyotni tartibga solishning bozor usullarini
qo'llash ;
2 •
Iqtisodiyotni faqat davlat tomonidan
markazlashgan holda boshqarish ;
3 •
Takror ishlab chiqarish jarayoniga davlatning
aralashuvi va bozor usullarini uyg'unlashtirish . Milliy iqtisodiyotning yuqori samaradorligiga asosan quyidagi
yo'llar orqali erishiladi :

ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta ' sir
qilish tadbirlari kam samarali bo'lib , ma ' muriy vositalardan foydalanishga
ustunlik beriladi . bu usullardan quyidagilarni alohida ko'rsatish mumkin :
iqtisodiyotning ayrim bo'g'inlari – transport , aloqa , atom va elektr
energetikasi , kommunal xizmat va boshqa sohalarni bevosita
boshqarish .
•
bunda davlat mulk sohibi va tadbirkor sifatida o'ziga qarashli
korxona va tashkilotlarning iqtisodiy hayotida faol qatnashadi . davlat
tadbirkorligi ma ' lum doirada amal qilib , ko'pincha texnologiya
sharoiti xususiy kapital uchun qulay bo'lmagan korxonalar doirasi
bilan cheklanadi .
davlat tadbirkorligi bir tomondan , ma ' lum sharoitlarda iqtisodiy
o'sish uchun zarur bo'lsa , ikkinchi tomondan vaqt o'tishi bilan
samarasiz bo'lib qolishi ham mumkin . bunday holda ular xususiy
tadbirkorlik ob ' ektiga aylantiriladi .

davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart - sharoiti
hisoblangan huquqiy asosni ta ' minlash vazifalarini o'z zimmasiga oladi .
bozor iqtisodiyoti uchun zarur bo'lgan huquqiy asosni ta ' minlash quyidagi
tadbirlarning amalga oshirilishini taqozo qiladi :
•
xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini mustahkamlash ; birinchidan
•
xususiy mulkchilik huquqini ta ' minlash va shartnomalarga amal qilishni
kafolatlash ; ikkinchidan
•
korxonalar , resurslarni etkazib beruvchilar va iste ' molchilar o'rtasidagi
munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va
boshqalar .uchinchidan

3. davlatning iqtisodiyotga ta ' sir qilish usullari
va vositalari
davlat milliy iqtisodiyotni tartibga
solishda bir qator usullardan
foydalanadi
bevosita ta ' sir
qilish usullari ; bilvosita ta ' sir
qilish usullari ; tashqi iqtisodiy
usullar .

davlat sektorini quyidagi yo'llar orqali shakllanadi :
1 •
ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli
qog'ozlar bilan tovon to'lash orqali mulkni milliylashtirish ;
2 •
davlat byudjeti mablag'lari hisobiga yangi korxonalar , ba ' zi
hollarda yaxlit tarmoqlarni barpo etish ;
3 •
davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aktsiyalarini
sotib olish va aralash davlat - xususiy korxonalarini tashkil
etish .

davlat jamiyat a ' zolari o'rtasida daromadlarni qayta taqsimlashda soliq
imtiyozlarini belgilash orqali soliq tizimidan ham keng foydalanadi .
•
bozor mexanizmining resurslarni qayta
taqsimlashdagi layoqatsizligi ikki holatda
ko'rinadi , ya ' ni raqobatli bozor tizimi :
–
1) ma ' lum tovarlar va xizmatlarning kam
miqdorini ishlab chiqaradi ;
–
2) ishlab chiqarishi o'zini oqlagan ayrim tovarlar
va xizmatlarga resurslarning har qanday turini
ajratish holatida bo'lmaydi .

b ozor qonunlari
P
taklif qonunitalab qonuniP D
D P
P S
S

iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning oliy shakli davlat
iqtisodiy dasturlari hisoblanadi .
iqtisodiy
dasturlar o'rta muddatli , o'rta muddatli umumiqtisodiy
dasturlar odatda besh yilga
tuziladi .
favquloddagi va
maqsadli bo'lishi
mumkin . favquloddagi dasturlar tig'iz
vaziyatlarda , masalan ,
inqiroz , ommaviy ishsizlik va
kuchli inflyatsiya
sharoitlarida ishlab chiqilib ,
qisqa muddatli xususiyatga
ega bo'ladi
maqsadli dasturlarning ob ' ekti tarmoqlar , mintaqalar , ijtimoiy
sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo'nalishlari bo'lishi mumkin .

a . s mit davlatning iqtisodiy jarayonlarga har qanday aralashuvi
oxir oqibatda faqat vaziyatni yomonlashtiradi deb hisoblaydi .
masalan , davlat tomonidan belgilangan tashqi savdo tartib - qoidalari
milliy iste ' molchilarga faqat zarar keltirishi mumkin . haqiqatdan ham
importga boj to'lovi milliy ishlab chiqaruvchilarga ustunlik berib ,
ularning chet el sheriklariga nisbatan raqobatlashuv qobiliyatini
oshiradi . ammo bu oxir oqibatda ishlab chiqarishning ancha yuqori
xarajatlari va past sifatini saqlanib qolishiga olib keladi . bundan past
sifatli va narxi qimmat tovarlarni sotib olishga majbur bo'lgan milliy
iste ' molchilar zarar ko'radilar
a . smitning « tinch qo'yish » nazariyasi , 1929- 19 33 yillarda bozor
iqtisodiyotiga asoslangan deyarli barcha mamlakatlarni qamrab olgan
iqtisodiy inqiroz davrida tanqidga uchradi . iqtisodiy tanazzul va ommaviy
ishsizlik davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvini kuchaytirishni taqozo
qildi .

iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
bir qator shakllarini ham ajratib ko'rsatish mumkin :
1 •
davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilishi ;
2 •
ilmiy tadqiqot va tajriba - konstruktorlik ishlanmalari , ixtirolarni davlat
tomonidan rag'batlantirish hamda iqtisodiyotdagi ijobiy tarkibiy siljishlarni
ta ' minlash ;
3 •
investitsiya jarayoni va iqtisodiy o'sishni davlat tomonidan tartibga solish ;
4 •
ishchi kuchi bozoriga davlat tomonidan ta ' sir ko'rsatish ;
5 •
qishloq xo'jaligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar .

iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
maqsadi uning vazifalarida aniq namoyon bo'ladi .
davlatning iqtisodiy vazifalari
1 •
bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug'diruvchi huquqiy asos va
ijtimoiy muhitni ta ' minlash ;
2 •
raqobatni himoya qilish .
3 •
daromad va boylikni qayta taqsimlash ;
4 •
resurslarni qayta taqsimlash ;
5 •
iqtisodiyotni barqarorlashtirish , ya ' ni iqtisodiy tebranishlar vujudga
keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda
iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish .

2. iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
maqsad va vazifalari
1 •
chuqurlashib borayotgan ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarish
ixtisoslashgan tarmoqlarining o'zaro aloqasi va o'zaro bog'liqligi yanada kuchayadi ;
2 •
ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va markazlashuvi natijasida alohida xo'jalik
birliklarining mayda bo'laklarga ajralib ketish holatlari barham topadi ;
3 •
ishlab chiqarishning yirik korxonalarda to'planuvi jarayoni o'sadi ;
4 •
turli iqtisodiy mintaqalar o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar va faoliyat almashuvi
jadallashadi .iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ob ' ektiv asosi bo'lib ishlab
chiqarishning umumlashuvi jarayoni xizmat qiladi .

bozor qonunlari
D
raqobat bu bozor iqtisodiyotini harakatga
keltiruvchi kuch hisoblanadi .D P
P S
S P
P

davlat byudjet siyosati uning daromadlar va xarajatlar qismini
o'zgartirishga qaratiladi .
•
soliqlar yordamida davlat tomonidan tartibga solish tanlangan soliq
tizimiga , soliq stavkasi darajasiga hamda soliq turlari va soliq to'lashda
berilgan imtiyozlarga bog'liq bo'ladi .
davlat iqtisodiyotni tartibga solish vositasi
sifatida byudjet xarajatlaridan ham
foydalanadi . unga
davlat kreditlari ,
subsidiyalari va kafolatlari ,
hamda xususiy sektordan tovarlarni sotib olishga
qilinadigan sarflar misol bo'ladi

Bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlatning
iqtisodiy roli
Reja :
1. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi .
2. Iqtisodiyotni bevosita tartibga solishning ma ' muriy vositalari .

b ) narxlar va ish haqini « muzlatib » qo'yish siyosati .
•
bu iqtisodiyotni tartibga solishning inflyatsiyaga qarshi tadbirlari
hisoblanib , inflyatsiyani yumshatishga qaratiladi . mazkur siyosatni
yuritishda narxlar va ish haqini oshirish qonun bilan taqiqlandi yoki
ma ' lum doira bilan cheklanadi . inflyatsiyaga qarshi tadbirlar ta ' sirida
inflyatsiya darajasining pasayishi investitsiyalar hajmining oshishini
rag'batlantiradi ;
v ) ish bilan bandlik xizmati
( mehnat birjalari ) faoliyatini
tashkil qilish .
•
davlat bu faoliyatni tashkil
qilish bilan ishsizlikni
qisqartirish choralarini ko'radi .
ularni zarur kasblarga qayta
tayyorlaydi , ish bilan
ta ' minlanmaganlarga nafaqa
beradi , muhtojlarga yordam
ko'rsatadi ; g ) iqtisodiy sohani tartibga
solishni ko'zda tutuvchi
qonunlarni ishlab chiqish va
qabul qilish .
•
bunday qonunlar qatoriga
monopoliyaga qarshi
qonunchilik , tadbirkorlik
to'g'risidagi , bank sohalari ,
qimmatli qog'ozlar bozorining
faoliyatini tartibga solishni
ko'zda tutuvchi qonunlar
kiradi .

davlat bu dastaklar yordamida moliya bozorida talab va taklif
nisbatini kutilgan yo'nalishda o'zgartirishga harakat qiladi .
jumladan , ssudaga beriladigan pul miqdorini o'zgartirish uchun
foiz stavkasi vositasidan foydalanadi . davlat kreditga bo'lgan talab
va taklifni markaziy bank orqali quyidagi yo'llar bilan o'zgartiradi .
•
davlat markaziy bank ehtiyojlari orqali banklar
mablag'larining qarzga beriladigan va zaxirada
turadigan qismlari ulushini o'zgartiradi . natijada
qarzga beriladigan pul miqdori o'zgaradi , ya ' ni uning
taklifi oshsa , foiz kamayadi , aksincha u kamaysa , foiz
oshadi . foizning kamayishi kredit olishga intilishni
kuchaytiradi va bu investitsiya faolligi orqali iqtisodiy
o'sishni rag'batlantiradi . birinchidan

pul - kredit siyosatining asosiy
vositalari quyidagilardan iborat
bo'ladi :
hisob stavkasi ( qayta moliyalash stavkasi ) ni tartibga
solish ;
moliya - kredit muassasalarining markaziy bankdagi
zaxiralari minimal hajmini o'rnatish va o'zgartirish ;
davlat muassasalarining qimmatli qog'ozlar bozoridagi
operatsiyalari ( davlat obligatsiyalarini chiqarish , ularni
sotish va to'lash ).

davlatning iqtisodiyotdagi rolini oshirish
masalasi j . m . keynsning « ish bilan bandlik ,
foiz va pulning umumiy nazariyasi » (1936)
nomli asarida o'z aksini topdi .
•
unda muallif davlat fiskal ( xazinaviy ) va
kreditli tartibga solish vositalaridan
foydalanib , jamiyatning yalpi talabini
rag'batlantirishni va aholining ish bilan
bandligini ta ' minlashi zarurligini
isbotlaydi .

davlat tomonidan ijtimoiy
muhitni ta ' minlash o'z ichiga
ichki tartibni saqlash , mahsulot sifati va
og'irligini o'lchash
standartlarini belgilash , tovar va xizmatlar
ayirboshlashni
engillashtirish uchun
milliy pul tizimini
muomalaga kiritish
kabilarni oladi .

Bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlatning iqtisodiy roli

Купить