Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	225.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Октябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Byudjet tashkilotlarida kassa va kassa operatsiyalari

Kassadan bir necha kishilarga hisobot beriladigan pul berilishi zarur bo’lgan
hollarda individual tarzdagi kassa chiqim orderlari o’rniga 317-son shakldagi
kassadan hisobdor shaxslarga pul berish bo’yicha qaydnomadan foydalaniladi.
Shtatda kassirlik lavozimi ko’zda tutilmagan tashkilotlarda xodimlarga ish haqi
to’lash hamda mayda xo’jalik xarajatlari tashkilot buyrug’i bilan rasmiylashtirilgan
hisobdor shaxslar orqali amalga oshiriladi. Bankdan naqd pul olish uchun cheklar
ana shu shaxslar nomiga yoziladi.
Tashkilot naqd pullarining barcha tushumlari va berilishi kassa daftarida
h і sobga olinadi. Kassa daftaridagi varaqlar miqdori mazkur tashkilot yoki yuqori
turuvchi organ rahbari va bosh buxgalterining imzolari bilan tasdiqlanadi. Byudjet
muassasalariga xizmat ko’rsatuvchi markazlashtirilgan buxgalteriyalarda kassa
operatsiyalari hisobini kassir O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan
tasdiqlangan shakl bo’yicha maxsus daftarda yuritadi. Byudjet hisobidagi
muassasalarga byudjetdan tashqari mablag’lar hisobi yuritiladigan talab qilib
olinguncha depozit hisobvaraqlari ochilgan taqdirda ushbu muassasalar kassasiga
byudjetdan tashqari faoliyat bo’yicha tushgan barcha naqd pul tushumlari va
byudjetdan tashqari faoliyat uchun berilgan naqd pullar alohida kassa daftarida
hisobga olinadi.
26

qilinmasdan, balki korxona rahbarining xodimlar faoliyati yuzasidan nazorat
o’rnatishni ta’minlaydi.
Tasdiqlovchi hujjatlar korxonada muayyan bir xo’jalik muomalasining sodir
bo’lganligini isbotlovchi hujjatlardir. Bunday turdagi hujjatlarga yukxatlar,
dalolatnomalar, kvitansiyalar, hisobvaraq-fakturlar va boshqa shu kabi hujjatlar
misol bo’la oladi. Tasdiqlovchi hujjatlar xo’jalik muomalasi sodir bo’lgan paytda
tuziladi, shuning uchun ham bo’lib o’tgan xo’jalik muomalasini hisobda aks
ettirishda asos bo’lib xizmat qiladi.
Kombinatsiyalashtirilgan hujjatlar farmoyish va tasdiqlovchi hujjatlarning
xususiyatlari o’zida mujassam qiladi. Ushbu turdagi hujjatlarda xo’jalik
muomalasini amalga oshirish uchun berilgan farmon va shu muomala
bajarilganligini aks ettiruvchi hisobotning bo’lishi juda qulaydir.
Kolmbinatsiyalashtirilgan hujjatlarga kassa chiqim orderi kiradi. Bu hujjatda
pulning kassir tomonidan berilganligini isbotlovchi ma’lumot bilan birga pulning
to’lanishi zarur ekanligini ko’rsatuvchi farmoyish ham mavjuddir.
Buxgalteriya rasmiylashtirish hujjatlari buxgalteriya hisobi xodimlari
tomonidan hisob ishlarini tezlashtirish va ixchamlashtirish uchun tuziladi. Bunday
hujjatlarga buxgalteriya ma’lumotnomalari, amortizatsiya hisoblash jadvallari,
foydani taqsimlash bo’yicha hisob-kitoblar va boshqa hujjatlar kiradi.
Axborot hujjatlari korxona rahbarlariga va tegishli yuqori organlarga zarur
axborot ma’lumotlarini berish uchun xizmat qiladi. Bunday hujjatlarga moddiy
boyliklarni sotib olish uchun tuzilgan shartnomalar, moddiy qiymatliklarning
normativlari va boshqa shu kabi hujjatlar kiradi.
Hozirgi vaqtda hisob ishlarini avtomatlashtirish keng yo’lga qo’yilmoqda
Bu, o’z navbatida, xo’jalik muomalalarini hujjatlashtirishni yangi bosqichga
ko’tarmoqda. Xo’jalik muomalalarini hujjatlashtirishning va dastlabki hujjat
ma’lumotlarini hisoblash mashinalariga kiritishning yaxshilanishini har xil
zamonaviy ma’lumot tashuvchi vositalardan foydalanish yo’li bilan amalga
oshirish istiqbolli yo’llardan biri hisoblanadi.
21

Ushbu muomalani hisobda aks ettirishda kassa chiqim orderi asoslovchi
xujjat hisoblanib unga to’lov qaydnomasi ilova qilinadi.
Kassadan deponent to’lovlari berilganda buxgalteriyada quyidagicha yozuv
amalga oshiriladi:
Dt 177 Deponentlangan to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar
Kt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari
Ushbu muomalani hisobda aks ettirishda kassa chiqim orderi asoslovchi
xujjat hisoblanib unga to’lov qaydnomasi ilova qilinadi.
Tashkilot kassasidan xizmat safari uchun avans berilsa buxgalteriyada
quyidagicha yozuv amalga oshiriladi:
Dt 172 Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar
Kt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari
Ushbu muomalani hisobda aks ettirishda kassa chiqim orderi asoslovchi
xujjat hisoblanadi.
Hisobdor shaxs tomonidan sarflanmay qolgan mablag’ kassaga qaytarilsa
buxgalteriyada quyidagicha yozuv amalga oshiriladi:
Dt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari
Kt 172 Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar
Ushbu muomalani hisobda aks ettirishda kassa kirim orderi asoslovchi xujjat
hisoblanadi.
Yuqoridagi muomalalar bo’yicha kasir kassa hisobotini tuzadi va
buxgalteriya topshiradi. Kassa hisobotiga kassa kirim va chiqim orderlari, to’lov
qaydnomalari va boshqa xujjatlar ilova qilandi. Kassa hisoboti kassir tomonidan
bosh hisobchiga topshiriladi.
Hisobchi kassir hisoboti asosida birlamchi xujjatlarni asos qilgan holda 1
memorial orderni tuzadi, 292 shakl joriy hisoblar va hisob kitoblar daftariga yozuv
kiritadi, so’ng ma’lumotlar bosh kitobga kiritiladi. Shundan so`ng, bosh kitob
ma`lumotlari asosida tegishli hisobot shkllariga ma`lumotlar ko`chiriladi.
Bilamizki, byudjet tshkilotlarining moliyaviy hisobot shakllari ichida alohida
ahamiyatga ega hisobot shakllaridan biri bu – balans, ya`ni 1-shkl hisoblanadi.
32

2.2. Kassa va kassa operatsiyalarini hujjatlashtirish
Hujjat lotincha «Documentum» so’zdan olingan bo’lib, isbotnoma,
guvohnomani anglatadi. Hujjatlashtirish hujjatlar majmuasini anglatadi, hujjatlash
deganda esa sodir bo`lgan muomalalarni hujjatlarning tegishli bosma ish
qog’ozlari (blank)da rasmiylashtirish tushuniladi.
“Naqd pulni qabul qilish va topshirish bo’yicha kassa operatsiyalari
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan tasdiqlangan birlamchi hisob
hujjat shakllari bilan rasmiylashtiriladi” 12
.
Hujjatlar tushunchasi o’zi bir alohida mavzu bo’lib, quyida hujjatlar va
ularning alohida xususiyatlari yuzasidan qisqacha to’xtalib o’tamiz.
Birlamchi hujjatlar – sodir etilgan paytida bitta xo’jalik muomalasiga
rasmiylashtiriladigan hujjatlar.
Yig’ma hujjatlar muayyan bir hisob ob’yektiga tegishli bo’lgan birlamchi
hujjatlar bo’yicha tegishli guruh va tizimlarga ajratish yo’li bilan tuziladi.
Qamrab olish usuliga ko’ra hujjatlar bir martalik va jamg’aruv hujjatlariga
bo’linadi.
Xo’jalik muomalasi bir qabulda amalga oshiriladigan va mazkur muomala
ana shu bilan yakunlanganida bir martalik hujjatlar tuziladi.
Jamg’aruv hujjatlari ma’lum bir davr mobaynida bir hisob ob’ektiga tegishli
bo’lgan xo’jalik muomalalariga doir hujjatlarpni jamg’arish yo’li bilan tuziladi.
Maqsadiga ko’ra hujjatlar quyidagi turlarga bo’linadi: farmoyish hujjatlari,
tasdiqlovchi hujjatlar, kombinatsiyalashtirilgan hujjatlar, buxgalteriya
rasmiylashtirish hujjatlari, axborot hujjatlari.
Farmoyish hujjatlari biror-bir xo’jalik muomalasini amalga oshirish uchun
buyruq yoki ko’rsatma beradigan hujjatlardir. Ushbu turdagi hujjatlarga xodimni
ishga olish va boshqa shu kabi hujjatlar kiradi. Farmoyish hujjatlarida berilayotgan
topshiriqning mazmuni, bajarilish muddati va tartibi, shuningdek bajaruvchi shaxs
ko’rosatiladi. Bunday hujjatlar asosida buxgalteriya hisobvaraqlarida yozuv
12
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan (2015 yil 16 maydagi 12/17-son qarori)
tasdiqlangan hamda 2015 yil 21 iyunda yangi tahrirda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2786-son bilan
ro’yxatga olingan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish qoidalari” 3-ilovasining 10- bandi.
20

jihozlanib bo‘lgandan so‘ng
hisobdan chiqarilganda
11 Qat’iy hisobot blankalari
hisobga olinganda 006
12 Qat’iy hisobot blankalari
hisobdan o‘chirilganda 006
13 To‘lashga qurbi yetmagan
debitorlarning zararga yozib
hisobdan o‘chirilgan qarzlari
hisobga olib qo‘yilganda 007
14 Oldin zararga yozib hisobga
olib qo‘yilgan qarz undirib
olinganda 007
15 Boshqa korxona va
tashkilotlarga komissiyaga
berilgan majburiyatlar,
to‘lovlar va tovarlarni
ta’minlashga olingan
kafolatlar hisobga olinganda 008
16 Majburiyatlarni bajarish
bo‘yicha oldin hisobga
olingan kafolatlar summasi
hisobdan o‘chirilganda 008
17 Majburiyatlar va to‘lovlarni
ta’minlash bo‘yicha berilgan
kafolatlar hisobga olinganda 009
18 Majburiyatlarni va to‘lovlarni
ta’minlash bo‘yicha oldin
berilgan kafolatlar
qaytarilganda 009
19 Uzoq muddatli ijara
shartnomasi bo‘yicha
berilgan asosiy vositalar
qiymatiga 010
20 Uzoq muddatli ijara
shartnomasi bo‘yicha
berilgan asosiy vositalar
qaytarib olinganda 010
21 Ssuda shartnomasi bo‘yicha
olingan mulklar qiymatiga 011
22 Ssuda shartnomasi bo‘yicha 011
40

Jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkinki, o’rganilayotgan davr orqalig’ida
nomoliyaviy aktivlar sof qiymati, moliyaviy aktivlar, kreditorlar hamda moliyaviy
natijalar qiymati ortgan. Aksincha, debitorlar 2014 yilda 1164,4 mln. so’m, 2015
yilda 180,2 mln. so’m, 2016 yilda 448,5 mln. so’m, 2017 yilda 472,1 mln. so’m va
2018 yil 502,2 mln. so’mni tashkil etgan. Debitorlar 2014 yilda 2018 yilga
nisbatan 662,2 mln. so’m ko’pni tashkil etgan. Ushbu holat 2015 yilda
nomoliyaviy aktivlar sof qiymatining ortishiga ham olib kelgan.
Tashkilotda moliyalshatirishning byudjet va byudjetdan tashqari
manbalaridan kelib chiqib kassa muomalalarini hisobga olishda analitik schyotlar
ochilishi mumkin. Masalan:
120/1 Byudjet mablag’lari bo’yicha kassa muomalalari;
120/2 To’lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblardan tushgan
mablag’lar bo’yicha kassa muomalalari;
120/3 Ta’lim muassasalarida to’lov-kontrakt shalidan tushgan mablag’lar
bo’yicha kassa muomalalari;
120/4 Rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari bo’yicha kassa muomalalari;
120/5 Boshqa byudjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha kassa muomalalari.
Byudjet tashkilotlarida kassa muomalari byudjet va byudjetdan tashqari
mablag’lar bo’yicha amalga oshirilishida har bir mablag’lar bo’yicha kassa kitobi
yuritilishiga ruxsat beriladi.
Byudjet tashkilotlarida xorijiy valyutadagi naqd pul mablag’lari 121
“Xorijiy valyutadagi naqd pul mablag’lari” schyotida hisobga olinadi.
Ushbu schyot aktiv schyot hisoblanib mablag’alarning qoldig’i va kirimi
schyotning debetida chiqimi esa kreditida aks ettiriladi.
34

2) schotlarning mohiyatini, ularning iqtisodiy shakllanishi va ishlatilishini
o‘rganishni osonlashtirish;
3) schotlar rejasini tuzishda yordam beradi.
Buxgalteriya hisobining schotlari balansga munosabatiga ko‘ra:
1. Balans schotlari (aktiv va passiv schotlar) va balansdan tashqari schotlar;
2. Sintetik va analitik schotlarga bo‘linadi.
Buxgalteriya hisobi schotlarining balansga munosabatiga ko‘ra
turkumlanishi 5-bobning 5.2 va 5.3-paragrafida batafsil ko‘rib chiqilgan. Shuning
uchun bu paragrafda faqat balansdan tashqari schotlarga to`xtalamiz.
Balansdan tashqari schotlar . Vaqtincha korxona ixtiyorida bo‘lib, uning
balansida aks ettirilmaydigan mol-mulklar balansdan tashqari schotlarda hisobga
olinadi. Bunday mol-mulklar qaysi korxonaga tegishli bo‘lsa, o‘sha korxona
balansida aks ettiriladi. Balansdan tashqari schotlar balans schotlaridan tubdan farq
qiladi. Ularda yozuvlar bir yoqlama yoziladi. Ya’ni balansdan tashqari schotlar
o‘zaro ham, boshqa schotlar bilan ham korrespondensiyalanmaydi.
Balansdan tashqari schotlarni tuzilishiga ko‘ra aktiv schotlar qatoriga kiritish
mumkin. Ularning debetida vaqtincha korxona ixtiyorida bo‘lib, unga tegishli
bo‘lmagan mol-mulklar hamda bu mol-mulklarga oid majburiyatlarning qoldig‘i
va ko‘payishi, kreditida esa kamayishi ko‘rsatiladi.
Yevropa mamlakatlarida balansdan tashqari schotlar qo‘llanil-maydi,
buxgalteriya hisobining barcha obyektlari balans schotlarida hisobga olinadi.
«Xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliya-xo‘jalik faoliyati buxgal-teriya
hisobining schotlar rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha Yo‘riqnoma» №21 Buxgalteriya
Hisobining Milliy Standartiga muvofiq balansdan tashqari schotlar – korxonaga
tegishli bo‘lmagan, lekin vaqtincha korxona qaramog‘ida bo‘lgan aktivlar, shartli
huquqlar va majburiyatlar mavjudligi hamda harakati to‘g‘risidagi axborotlarni
umumlashtirish uchun mo‘ljallangan schotlardir. Bu schotlarning qoldiqlari
xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisobotida balansga ilova sifatida
beriladi, lekin ularda aks ettirilgan xo‘jalik muomalalari moliyaviy natijalarga
ta’sir ko‘rsatmaydi.
36

faqat ish haqi, stipendiya, ijtimoiy sug’urta nafaqalarini to’lash maqsadlari uchun
saqlash huquqi berilgan. Barcha kassa jarayonlarini muassasa rahbarining yozma
buyrug’i bilan tayinlangan kassir amalga oshiradi.
Kassir ishga qabul qilinayotgan vaqtida to’la moddiy javobgarlik to’g’risida
yozma majburiyat beradi va bu majburiyat uning shaxsiy delosida saqlanadi.
Ya`ni, Byudjet tashkilotida namunaviy shatlar jadvaliga muvofiq kassir lavozimi
kiritiladi va ushbu lavozimga xodim ishga olinganda material javobgarlik
to’g’risida shartnoma rasmiylashtiriladi. Ushbu shartnomaga muvofiq kassir
lavozimiga tayinlangan shaxs kassadagi pul mablag’lari, pul xujjatlari va qabul
qilib olgan mulkiy qiymatliklarni but saqlanishiga javobgar bo’ladi. Kassir
lavozimiga tayinlangan xodimga bosh hisobchi tomonidan “O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”gi qonunining 36-moddasiga muvofiq
ishlab chiqilgan, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan
(2015 yil 16 maydagi 12/17-son qarori) tasdiqlangan hamda 2015 yil 21 iyunda
yangi tahrirda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2786-son bilan
ro’yxatga olingan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish
qoidalari” bilan tanishtiriladi va tanishganligi haqida tilhat olinadi.
Tashkilotlar o’z kassalarida ular tomonidan belgilangan limitlardan ortiqcha
naqd pulni ish haqi, mukofotlar, ijtimoiy sug’urta bo’yicha nafaqalar,
stipendiyalar, pensiyalarni to’lash uchun va bank muassasasida pul olingan kunni
hisoblaganda, faqat 3 ish kunidan oshmagan muddatga saqlash huquqiga egalar.
Xizmat safarlari bilan bog’liq xarajatlar uchun hisobot beriladigan naqd
pullarni berish mazkur hududda amal qiladigan tartibga muvofiq ana shu
maqsadlar uchun xizmat safarlariga yuborilgan shaxslarga beriladigan summalar
doirasida amalga oshiriladi.
Hisobot beriladigan sarflanmagan naqd pullar ular berilgan muddat
tugaganidan keyin 3 kundan kechiktirmay tashkilot kassasiga qaytarilishi kerak.
Hisobot beriladigan naqd pullarni olgan shaxslar tashkilot buxgalteriyasiga
yoki markazlashtirilgan buxgalteriyaga sarflangan summalar to’g’risidagi
hisobotni taqdim etishlari shart. Hisobot beriladigan naqd pullarni berish ilgari
10

Ishlab chiqarish jarayoni ni hisobga oluvchi schotlarda mahsulot ishlab
chiqarish, ish bajarish va xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlar to‘planadi va
taqsimlanadi.
Realizatsiya jarayoni va yakuniy moliyaviy natijalar ni hisobga oluvchi
schotlarda realizatsiya qilinadigan mahsulot, tovar, ish va xizmatlarning turlari
bo‘yicha tannarxi va olingan daromadlari; asosiy faoliyatning boshqa xarajatlari va
daromadlari; davr xarajatlari; moliyaviy faoliyat daromadlari va xarajatlari;
favqulodda foyda (zarar)lar; foydaning ishlatilishi hamda yakuniy moliyaviy
natijalar aks ettiriladi.
Xarajatlarni iqtisodiy mazmuni bo‘yicha turkumlash korxona moliya-
xo‘jalik faoliyati to‘g‘risidagi schotlar guruhlarini aniqlash va ularga doir
axborotlarga ega bo‘lish uchun zarur.
Xo‘jalik jarayonlari va moliya-xo‘jalik faoliyati natijalarini hisobga
oluvchi schotlar
Schot
№ Schotlarning turkumlari va
nomlari
I. Ta’minot jarayonini hisobga oluvchi schotlar
1500 Materiallarni tayyorlash va xarid
qilishni hisobga oluvchi schotlar
(1510)
1600 Materiallar qiymatidagi farqlarni
hisobga oluvchi schotlar (1610)
II. Ishlab chiqarish jarayonini hisobga
oluvchi schotlar
2000 Asosiy ishlab chiqarishni hisobga
oluvchi schotlar (2010)
2100 O‘zida ishlab chiqarilgan yarim
tayyor mahsulotlarni hisobga oluvchi
schotlar (2110)
2300 Yordamchi ishlab chiqarishni
hisobga oluvchi schotlar (2310)
2500 Umumishlab chiqarish xarajatlarini
hisobga oluvchi schotlar (2510)
2600 Ishlab chiqarishdagi yaroqsiz
mahsulotlarni hisobga oluvchi
schotlar (2610)
2700 Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklarni
47

2.3. Kassa va kassa operatsiyalarining sintetik hisobi
Iqtisodiyotni innovatsion hamda strategik rivojlantirish sharoitida har
qanday rivojlanishga yuz tutayotgan davlat albatta iqtisodiyotining
globalizatsiyalashuvini boshidan o’tkazadi. Bu jarayonda albatta shu vaqtgacha
bo’lgan davrda ishlab turgan va bil-aks eskirgan normativ-huquqiy hujjatlar
yangilanishi talab etiladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev davlat rahbari sifatida
barcha sohalarda, jumladan bank-moliya hamda valyuta bozorini isloh qilish
bo’yicha o’tgan qisqa davr mobaynida asrlarga tatiguvlik o’zgarishlarni amalyotga
joriy etmoqda. Aynan shunday o’zgarishlardan biri bu – mustaqilligimizning
o’tgan davri mobaynida yuridik shaxslarga naqd pul mablag’lari bilan o’zaro
hisob-kitoblarni amalga oshirishlari bo’yicha mavjud bo’lgan ayrim cheklovlarni
bosqichma-bosqich qisqartirish amaliyotidir. Ushbu amaliyot endilikda barcha
yuridik shaxslardan buxgalteriya hisobida kassa muomalalari hisobini yanada
ehtiyotkorlik bilan, naqd pul munosabatlarida aniqlikni yo’qotmagan holda hisob
va nazorat ishlarini to’g’ri tashkil etishlarini dolzarb masala sifatida yuzaga
chiqarmoqda.
Xususan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentning 30.10.2018 yildagi
“Tovar bozorlarida savdoni yanada erkinlashtirish va raqobatni rivojlantirish
chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoniga asosan endilikda quyidagilarni nazarda
tutadigan naqd pul tushumini topshirish va undan foydalanish tartibi joriy
etilmoqda:
– EKIHning 20 baravaridan ortiq miqdorda kunlik o’rtacha naqd pul
tushumi bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun uni bank kassalariga
inkassatsiya xizmati orqali yoki mustaqil ravishda kunlik topshirish imkoniyati;
– EKIHning 20 baravaridan kam miqdorda kunlik o’rtacha naqd pul tushumi
bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun uni bank kassalariga inkassatsiya
xizmatlari orqali o’zlari belgilagan davrlarda yoki mustaqil ravishda topshirishi
imkoniyati;
27

0600 Uzoq muddatli investitsiyalarni
hisobga oluvchi schotlar (0610-0690)
0700 O‘rnatiladigan uskunalarni hisobga
oluvchi schotlar (0710-0720)
0800 Kapital qo‘yilmalarni hisobga
oluvchi schotlar (0810-0890)
0900 Uzoq muddatli debitor qarzlar va
muddati uzaytirilgan xarajatlarni
hisobga oluvchi schotlar (0910-0990)
II Qism. Joriy aktivlar
2 - bo‘lim. Tovar-moddiy zaxiralar
1000 Materiallarni hisobga oluvchi schotlar
(1010-1090)
1100 O‘stirilayotgan va boquvdagi chorva
mollarini hisobga oluvchi schotlar
(1110-1120)
2800 Tayyor mahsulotlarni hisobga oluvchi
schotlar (2810-2830)
2900 Tovarlarni hisobga oluvchi schotlar
(2910-2990)
3 - bo‘lim. Kelgusi davr xarajatlari va kechiktirilgan xarajatlar – joriy qismi
3100 Kelgusi davr xarajatlarini hisobga
oluvchi schotlar (3110-3190)
3200 Kechiktirilgan xarajatlarni hisobga
oluvchi schotlar (3210-3290)
4 - bo‘lim. Olinadigan schotlar – joriy qismi
4000 Olinadigan schotlar (4010-4020)
4100 Ajratilgan bo‘linmalar, sho‘ba va
qaram xo‘jalik jamiyatlaridan
olinadigan schotlar (4110-4120)
4200 Xodimlarga berilgan bo‘naklarni
hisobga oluvchi schotlar (4210-4290)
4300 Mol yetkazib beruvchi va
pudratchilarga berilgan bo‘naklarni
hisobga oluvchi schotlar (4310-4330)
4400 Budjetga bo‘nak to‘lovlarini hisobga
oluvchi schotlar (4410)
4500 Maqsadli davlat jamg‘armalariga va
43

Ish haqi, stipendiya, avans, xizmat safari uchun to’lov kontrakt shakli
mablag’lari hisobidan daromadlar va xarajatlar smetasi doirasida naqd pul olib
kelinsa:
Dt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari;
Kt 111 Ta’lim muassasalarida o’qitishning to’lov-kontrakt shaklidan tushgan
tushumlar;
Ish haqi, stipendiya, avans, xizmat safari uchun to’lovlarning maxsus
turlariga doir hiob kitoblardan tushgan mablag’lar hisobidan naqd pul olib kelinsa:
D 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari
Kt 110 To’lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblardan tushgan
mablag’lar;
Ish haqi, stipendiya, avans, xizmat safari uchun rivojlantirish jamg’armasi
mablag’lari hisobidan naqd pul olib kelinsa:
Dt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari
Kt 112 Byudjet tashkilotini rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari
Ish haqi, stipendiya, avans, xizmat safari uchun boshqa byudjetdan tashqari
mablag’lar hisobidan naqd pul olib kelinsa:
Dt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari
Kt 113 Boshqa byudjetdan tashqari mablag’lar
Pensiya va ijtimoiy nafaqalar uchun pensiya jamg’armasi tomonidan kelib
tushgan mablag’lar kassaga olib kelinsa:
Dt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari
Kt 119 Boshqa hisobvaraqlardagi pul mablag’lari
Yuqoridagi muomalalarni hisobda aks ettirishda kirim kassa orderi
asoslovchi xujjat hisoblanadi.
Tashkilotda ishlovchi xodimlar tomonidan javobgarlik summalari kassaga
to’lansa quyidagicha buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi:
Dt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari
Kt 170 Kamomadlarga doir hisob-kitoblar
Ushbu muomalaga kirim kassa orderi asos bo’lib hisoblanadi.
30

19. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. - Toshkent –
“O’zbekiston”, - 2017. 25-bet.
20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlis Senati
va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi, 22.12.2017 yil.
II. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to’plamlar
21. Mehmonov S.U. Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi: nazariya va
amaliyot. //Monografiya//.T.:Iqtisod-moliya. 2016 yil.13-bet.136 bet.
22. Mehmonov S.U. “Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va ichki audit
metodologiyasini takomillashtirish”: i.f.d. diss. avtoref. 15-bet. (76 bet). – T.,
2018.
23. Odilov E.T. O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimidagi byudjet tashkilotlarida
moliyaviy nazoratni takomillashtirish. Iqt. fan.nomzodi avtoref.–T.: 2012. – 11 b
(28 b.).
24. Ostonokulov A.A. “Erkin iqtisodiy zonalarda buxgalteriya hisobi va auditnii
takomillashtirish” mavzusida iqtisodiyot fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD)
darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya// 64-bet. Toshkent-2017 yil.
25. Pardayev M.Q. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida iqtisodiy tahlilning
nazariy va metodologik muammolari: i.f.d. dissertatsiyasi . – Samarqand-2001 y.,
43-bet.
26. G’aniyev Sh.V. Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va moliyaviy
nazoratni takomillashtirish (ta’lim tizimi misolida). 08.00.08.-“Buxgalteriya
hisobi, iqtisodiy tahlil va audit” Iqtisod fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish
uchun yozilgan dissertatsiya//. 50, 59 betlar. Toshkent 2008 y.
27. G’aniyev Sh.V. Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va moliyaviy
nazoratni takomillashtirish (ta’lim tizimi misolida). i.f.n. diss. avtoref.–T.: 2008.
O’z.R. BMA.,2008., 8 b.
28. Biondi Yu. “Harmonising European Public Sector Accounting Standards
(EPSAS): Issues and Perspectives for Europe's Economy and Society” Accounting,
64

ettirilgan xizmat vazifalarining yo‘riqnomasi ishlab chiqilishi lozim. Balansdan
tashqari, schotlarni depozit – mulkiy, nazorat, shartli huquq va majburiyatlar ni
hisobga oladigan schotlarga turkumlash mumkin.
Hozirgi vaqtda balansdan tashqari schotlar qoldiqlari balansga ilova qilib
berilsada, ular korxonaning moliyaviy holatini baholash uchun inobatga olinmaydi.
Moliyaviy ahvolni to‘g‘ri baholash esa bozor munosabatlari sharoitida alohida
ahamiyat va dolzarblik kashf etmoqda. Chunki, korxona faoliyati natijalarining
haqqoniyligi mulkdorlar, aksiyadorlar, investorlar, kreditorlar va boshqa moliyaviy
axborotlardan foydalanuvchilarni befarq qoldirmaydi.
Balansdan tashqari schotlarda korxona moliyaviy ahvoliga ta’sir
qilmaydigan xo‘jalik muomalalari hisobga olinsada, keyinchalik, asosan ushbu
schotlardagi summalar ko‘payib ketsa, ularning moliyaviy holatga ta’siri sezila
boshlaydi. Chunonchi, tovar-moddiy qiymatliklarining kirimi o‘z-o‘zidan balans
o‘zgarishiga olib kelmaydi, lekin ushbu qiymatliklarni qabul qilish va saqlash,
yuklarning manzilini o‘zgartirish va egalariga jo‘natish, balansga, keyinchalik esa
korxonaning moliyaviy ahvoliga so‘zsiz ta’sir etadi. Masalan, 007- «To‘lovga
qobiliyatsiz debitorlarning zararga o‘tkazilib hisobdan chiqarilgan qarzlari» degan
balansdan tashqari schotdagi summalar bo‘yicha xuddi shu fikrni asoslash
mumkin. Uning ma’lumotlari moliyaviy ahvolni aniqlashda kelgusida hisobga
olinishi, xususan, bu schotda katta summalar aks ettirilgan va ularni kelajakda
undirishga ishonch bo‘lgan hollarda zarur. Ushbu schotga ehtiyoj paydo
bo‘lganligining sababi shundaki, qarzlarning debitorlar to‘lovga qobiliyatsizligi
oqibatida sud qarori bo‘yicha hisobdan o‘chirilishi qarzlar butunlay bekor qilindi
degani emas.
Qarzdorning moliyaviy ahvoli yaxshilanganda qarzni undirish imkoniyatini
kuzatib borish uchun ular vujudga kelgan paytdan boshlab qonunchilikda
belgilangan vaqt davomida balansdan tashqari schotlarda hisobga olib boriladi.
Buxgalteriya hisobining schotlari iqtisodiy mazmuniga ko‘ra uch guruhga
bo‘linadi:
I. Xo‘jalik mablag‘lari (aktivlar)ni hisobga oluvchi schotlar.
38

tayinlanishi va tuzilishi bo‘yicha turkumlash, ularning iqtisodiy turkumlanishini
buxgalteriya hisobini ilmiy yo‘lga qo‘yish qismida to‘ldiradi.
Buxgalteriya hisobi schotlari o‘zlarining tayinlanishi va tuzilishiga qarab
quyidagilarga bo‘linadi:
1. Asosiy schotlar.
2. Tartibga soluvchi schotlar.
3. Taqsimlovchi schotlar.
4. Kalkulatsiya schotlari.
5. Tranzit (taqqoslovchi) schotlar.
1. Asosiy schotlar xo‘jalik mablag‘lari va ularning tashkil topish
manbalarini hisobga olish hamda nazorat qilish uchun tayinlangandir. Ularning
asosiy deb atalishiga sabab ularda aks ettiriladigan buxgal-teriya hisobining
obyektlari – xo‘jalik mablag‘lari va ular manbalari xo‘jalik faoliyatining asosi
bo‘lib, bularsiz birorta xo‘jalik jarayonini amalga oshirish mumkin emas.
Asosiy aktiv schotlarda fondlarning ahvolini va o‘zgarishini,
moliyalashtirish, korxonaning majburiyatlari va kreditorlar bilan hisoblashuvlarni
hisobga olish uchun tayinlangan. Bularga «Ustav fondi», «Bankning qisqa
muddatli ssudalari», «Xodimlar bilan mehnatga haq to‘lash bo‘yicha
hisoblashuvlar» va boshqa schotlar kiradi.
2. Tartibga soluvchi schotlar . Ma’lumki, asosiy schotlarda xo‘jalik
mablag‘lari, ularning tashkil topish manbalari va hisob-kitoblar aks ettirilib hamda
xususiyatiga qarab guruhlashtiriladi. Bu schotlarda aks ettirilgan mablag‘lar va
ularning tashkil topish manbalari tegishli ma’lumotlar yordamida aniqlashtirish
zarurati tug‘ilib qoladi. Masalan, asosiy vositalar qabul qilingandan to
foydalanishga yaroqsiz deb topilib, hisobdan chiqarilgunga qadar «Asosiy
vositalarni hisobga oluvchi schotlar» deb atalgan asosiy aktiv schotlarda
boshlang‘ich qiymati bo‘yicha hisobga olinib boriladi. Asosiy vositalar
foydalanish jarayonida eskiradi va ularning bu eskirgan qismi ishlab chiqarilgan
mahsulot (bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat) tannarxiga amortizatsiya ajratmasi
ko‘rinishida bo‘laklab qo‘shib boriladi. Xo‘jalikka rahbarlik qilish va uni
49

(byudjetdan tashqari) hisobvaraqlar bo’yicha aylanmalar chiqarib tashlanadi. Kassa
daftarini to’g’ri yuritilishi ustidan nazorat qilish tashkilot bosh hisobchisi
zimmasiga yuklanadi.
3-rasm. Byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini
xujjatlashtirishning tizimli tartibga keltirilgan ko’rinishi 14
Ko’plab bo’linmalarga ega bo’lgan tashkilotlarda ish haqi, stipendiyalar,
pensiyalar, vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqalari va boshqa to’lovlarni
to’lashga kassirlardan boshqa shaxslarga tashkilot rahbarining yozma buyrug’i
bilan ruxsat berilishi mumkin. Bunday hollarda mazkur shaxslar bilan ham moddiy
moddiy javobgarlik to’g’risida shartnoma tuzilishi shart.
Ishonchli shaxslarga kassadan naqd pul berilganda ularning hisobi kassir
tomonidan 320-son shakldagi ish haqi, stipendiya va boshqa to’lovlarni berish
uchun tarqatuvchilarga berilgan pullarni hisobga olish daftari yuritiladi.
14
A.Tuychiyev, K.Ibragimov, A.Ostonokulov, A.Tursunov “Budjet hisobi”. Darslik. 191-bet. T:. “Moliya-iqtisod”
nashriyoti. 2018 y.
25

kassa apparatining izi tushirilgan chipta pul topshirgan shaxsga beriladi” 3
- deb
bayon etilishi belgilandi.
Ushbu normativ-huquqiy hujjatlardan tashqari Davlat sektori uchun
moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida, milliy iqtisodiyotimiz uchun
Davlat sektori uchun byudjet hisobining milliy standartlari ishlab chiqilmoqda
hamda yaqin kelajakda (2020 yildan boshlab) amaliyotga joriy etilishi
rejalanmoqda.
Qonunchilikning doimiy ravishda yanada mustahkamlanib borilishi, Byudjet
tashkilotlarida hisob ishlarini tashkil etishda o`z navbatida xato va kamchiliklarni
chetlab o`tishda dasturilamal bo`lib hizmat qiladi. Xususan, Byudjet tashkilotlarida
kassa muomalalari hisobini tashkil etishda ham. Davlat sektorining ajralmas
bo`g`ini hisoblangan Byudjet tashkilotlari naqd pulsiz hisob-kitob qilish bilan
birga naqd pul bilan ham ish jarayonlarini amalga oshiradilar. Naqd pulli
jarayonlarga xodimlarga ish haqi berish, hisobdor shaxslarga bo’naklar, mukofotlar
ajratish va boshqalar kiradi. Muassasalarda naqd pul bilan bo’ladigan jarayonlarga
kassa jarayonlari deyiladi. Zero, “Barcha yuridik shaxslar, mulkchilik shaklidan
qat’iy nazar, o’zlarining pul mablag’larini bank muassasalarida saqlanishlari
shart” 4
Byudjet tashkilotlari ham shular jumlasidandir.
Yuqorida ta`kidlangan fikrlardan kelib chiqib aytish mumkinki, normativ-
huquqiy bazaning yangilanishi yuzasidan buxgalteriya hisobi borasida ya’ni,
Byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini tashkil qilish va yuritishni ham
muntazam ravishda o’rganib va xalqaro me`yor talablari asosida takomillashtirib
borish talab etiladi. Shu jihatdan mazkur tanlangan magistrlik dissertatsiya ishi
mavzusini yoritish hamda tadqiqot mavzusi bo`yicha ilmiy asoslangan taklif,
tavsiya va xulosalar ishlab chiqish bugungi kunning dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi.
3
O’z. R.si Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan (2015 yil 16 maydagi 12/17-son qarori) tasdiqlangan hamda 2015
yil 21 iyunda yangi tahrirda O’z. R.si A.V.da 2786-son. “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish
qoidalari”ining 13 - bandi. www.lex.uz
4
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan (2015 yil 16 maydagi 12/17-son qarori)
tasdiqlangan hamda 2015 yil 21 iyunda yangi tahrirda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2786-son bilan
ro’yxatga olingan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish qoidalari”ining 1.1 - bandi.
www.lex.uz
4

1-rasm. Buxgalteriya xodimlari (moddiy javobgar shaxslar) uchun kassa
jarayonlarini amalga oshirish jarayonlarida belgilangan vazifalar 8
“Tashkilot o’z kassasida naqd pullarni ular qoldig’ining belgilangan limiti
doirasida saqlashi va ulardan tushum hisobidan belgilangan me’yorlar chegarasida
sarflashi mumkin. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan ishlab
chiqilgan me’yoriy xujjatlarni inobatga olgan holda kassalardagi naqd pul qoldig’i
limitlari va tushum hisobidan foydalanish me’yorlari banklar tomonidan ushbu
tashkilotlar rahbariyati bilan kelishuviga muvofiq belgilanadi. Zarurat tug’ilganda
limitlar qayta ko’rilishi mumkin.” 9
Limitdan ortiqcha barcha pullar bank bilan
kelishilgan muddatlarda bankka topshirilishi kerak. Muassasalarga limitdan
ortiqcha pullarni, bankdan olingan kunini ham hisoblaganda 3 bank ish kunigacha
8
Normativ-huquqiy hujjatlar asosida talaba tomonidan tayyorlangan.
9
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan (2015 yil 16 maydagi 12/17-son qarori)
tasdiqlangan hamda 2015 yil 21 iyunda yangi tahrirda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2786-son bilan
ro’yxatga olingan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish qoidalari”ning 1.4 - bandi.
9

– muqobil inkassatsiya xizmatlarini tashkil etgan holda naqd pul tushumini
faqat Markaziy bankning inkassatsiya xizmati orqali inkassatsiya qilishni bekor
qilish.
Byudjet tashkilotlari buxgalteriyasida kassa operatsiyalari hisobi 12 “Kassa”
schyotida 120 “Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari” va 121 “Xorijiy
valyutadagi naqd pul mablag’lari” subschyotlarida yuritilib ushbu subschyotlarda
tashkilot kassasidagi naqd pul mablag’larining mavjudligi va ularning harakati
hisobga olinadi. Bu subschyotlarning debet tomonida kassaga pul mablag’larni
kirimi, kredit tomonida pul mablag’larni chiqimi aks ettiriladi (4-rasm).
“ Milliy valyutadagi naqd
pul mablag’lari ” schyoti
Dt Kt
Naqd pul mablag’i qoldig’i
Mablag‘larning tushumi:
1.shaxsiy hisob raqamlardan ish xaqi,
stipendiya, avans, xizmat safari uchun
naqd pul olib kelinishi;
2.inventarizatsiya natijasida kassada
ortiqcha chiqqan mablag’larni kirim
qilish;
3.xodimlardan undiriladigan jarimalar;
4.yotoqxonadan foydalanganlik uchun
to’lovlar va boshqalar. Mablag‘larning chiqimi:
1.ish xaqi, stipendiya, avans to’lanishi;
2.xizmat safari uchun to’lov amalga
oshirilishi;
3.pensiya va ijtimoiy nafaqalar
to’lanishi va boshqalar.
4-rasm. “Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari” schyotining sxematik
ko‘rinishi 15
Xususan, tadqiqot ob’yekti hisoblangan Toshkent moliya instituti xarajatlar
smetasining I-guruh harajatlari ijrosining so’nggi besh yil davomidagi o’zgarish
dinamikasi tahlil qilindi (1-jadval). Aynan I-guruh harajatlarini tahlil qilishimizga
sabab, bilamizki byudjet tashkilotlari xarajatlar smetasining ushbu guruhida asosan
ish haqi va unga tenglashtirilgan to`lovlar aks ettiriladi. Demak, o`z-o`zidan
ma`lumki ish haqi va unga tenglashtirilgan to`lovlarning ma`lum bir qismi (biz
15
Internet ma’lumotlari asosida talaba tomonidan tayyorlangan.
28

qo‘llaniladi. Taqsimlovchi schotlar o‘z navbatida yig‘ib-taqsimlovchi va nazorat-
taqsimlovchi (hisobot davrlari oralig‘ida taqsimlovchi) schot-larga bo‘linadi.
Yig‘ib-taqsimlovchi schotlar ishlab chiqarishni boshqarish, tashkil etish va
ishlab chiqarish jarayonlariga xizmat ko‘rsatish sarflarini yig‘ish va ularni
keyinchalik tegishli hisob obyektlariga taqsimlash uchun mo‘ljallangandir. Bunday
schotlarni qo‘llash zaruriyatining ikkita sababi mavjud. Birinchidan, ayrim
xarajatlar qilingan vaqtida ularni hisobga olish uchun tayinlangan hisob
obyektlariga bevosita yozish imkoni bo‘lmaydi, ikkinchidan esa bu schotlar
(yig‘ib-taqsimlovchi schotlar) xarajatlar normativini nazorat qilish uchun
ishlatiladi. Yig‘ib-taqsimlovchi schotlarda jamlangan xarajatlar hisobot davri
tugaganidan so‘ng tegishli hisob obyektlariga taqsimlanadi. Yig‘ib-taqsimlovchi
schotlarga «Umumishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schotlar» kiradi.
Nazorat-taqsimlovchi (hisobot davri oralig‘ida taqsimlovchi) schotlar
ma’lum xo‘jalik jarayonida qilingan xarajatlarni hisobga olish va ularni bir-biriga
bog‘liq bo‘lgan hisobot davrlari oralig‘ida taqsimlash uchun hamda keyinchalik
sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan xarajatlarni qoplash va bu xarajatlarni ishlab
chiqarilgan mahsulotning tannarxiga to‘g‘ri qo‘shish uchun qo‘llaniladi. Bunday
schotlarga «Kelgusi davr xarajatlarini hisobga oluvchi schotlar» va «Kelgusi
xarajatlar va to‘lovlar rezervlarini hisobga oluvchi schotlar» misol bo‘ladi.
«Kelgusi davr xarajatlarini hisobga oluvchi schotlar» aktiv schotlar bo‘lib,
ularning debetida kelgusi hisobot davrlari uchun mazkur hisobot davrida qilingan
sarflar, kreditida esa, shu sarflarni ishlab chiqarish xarajatlariga qo‘shish vaqti
kelganda, ularning taqsimlanishi aks ettiriladi. Bu schotlarning faqat debetidagina
qoldiq qolishi mumkin va u kelgusi hisobot davrlari davomida ishlab chiqarish
sarflariga qo‘shilishi kerak bo‘lgan xarajatlar hisoblanadi.
«Kelgusi davr xarajatlarini hisobga oluvchi schotlar»ning tuzilishi
quyidagicha (4 - jadval).
«Kelgusi davr xarajatlarini hisobga oluvchi schotlar»
D-t K -t
Boshlang ‘ ich qoldiq – o ‘ tgan hisobot Oborot – mazkur hisobot davri
52

qo’yilmaydi. Metall listlar perimetr va diagonallari bo’yicha qadami 60 mm ga
qadar qilib uzunligi 40 mm dan kam bo’lmagan mixlar bilan, taxtalarga mixlanadi.
Tashqariga ochiladigan eshiklar teshiklar qoldirilmasdan jips qilib
o’rnatiladi va butun eni bo’ylab eni 40-60 mm va qalinligi kamida 5 mm bo’lgan
metall nakladkalar bilan jihozlanadi, ular diametri 12-15 mm bo’lgan boltlar, xona
ichidagi gaykalar bilan mustahkamlanadi (boltlar uchlari ichkaridan yassilanadi).
Nakladkalar zulfin plastinalar payvand qilingan holda, puxta osma qulflar
(tashqari tomondan - ombor qulfi tipidagi) bilan qulflanadi.
Militsiya va idoradan tashqari qo’riqlash tizimining qurolli xodimlari
tomonidan qo’riqladigan vazirliklar, idoralar va boshqa tashkilotlar binolarida
mahalliy ichki ishlar organlari bilan kelishib, kassalarning tashqi eshiklariga metall
nakladkalar o’rnatilmasligi mumkin.
5. Barcha panjaralar o’lchami ko’pi bilan 150x150 mm bo’lgan yacheykalar
hosil qilgan holda diametri kamida 16 mm bo’lgan po’lat chiviqlardan tayyorlanadi
va bu panjaralar gaz-elektr payvand yordamida devorga qoqilgan metall ilgaklarga
kavsharlanadi.
6. Ilgaklar diametri kamida 16 mm bo’lgan po’latdan tayyorlanadi va
qurilish konstruktsiyalariga kamida 150 mm chuqurlikda qoqiladi.
7. Panjara ramalari o’lchami 30x40 va qalinligi kamida 5 mm bo’lgan po’lat
burchakdan tayyorlanadi. Ular bilan perimetr bo’yicha quyidagilar jihozlanadi:
kassa darchasi, eshik korobkalari va pardevorlar, pol, shiftdagi muhandislik
tarmoqlari o’tishi uchun mo’ljallangan boshqa barcha teshiklar. Muhandislik
tarmoqlari o’tishi uchun mo’ljallangan teshiklarning diametri 200 mm. dan
oshmasligi kerak.
3. Qo’riqlash - yong’indan ogohlantirish bilan jihozlashga qo’yiladigan
talablar:
1. Kassalar quyidagi talablarni hisobga olgan holda ikki bosqichli qo’riqlash
- yong’indan saqlashning vositalari bilan jihozlanishi kerak:
2. Birinchi bosqichda xonalar perimetrlarining qurilish konstruktsiyalari,
deraza va eshik o’rinlari, lyuklar, ventilyatsiya kanallari, issiqlik o’tkazish joylari,
16

kabilarni kiritish mumkin 5
. Jumladan MDH mamlakatlarida byudjet tashkilotlarida
kassa muomalalari hisobini tashkil etish hamda yuritishning ayrim masalalari
L.N.Alexina, O.E.Kachkova, E.V.Melnikova, M.A.Ryabova, S.A.Tabalina,
E.A.Fedechenko, T.Chetvergova, A.A.Ushakov va boshqa 6
olimlarning ilmiy
asarlarida o’z aksini topgan.
Tadqiq etilayotgan mavzuning umumiy jihatdan buxgalteriya hisobiga oid
mavjud muammolarni hal etishga doir ilmiy qarashlar R.D.Do’smuratov,
A.K.Ibragimov, A.A.Karimov, M.Q.Pardayev kabi iqtisodchi olimlarning ilmiy
asarlarida, shuningdek, byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va uning alohida
ob’yektlarini nazariy, uslubiy jihatdan takomillashtirish, Davlat sektori uchun
moliyaviy hisobotning xalqaro standartlaridan foydalanishning ayrim jihatlari
A.K.Ibragimov, K.Sh.Ibragimov, I.T.Mamadjanov, S.U.Mehmonov, E.T.Odilov,
M.Ostanaqulov va Sh.V.G’aniev 7
kabi iqtisodchi olimlarning ilmiy ishlarida o’z
aksini topgan.
5
Bracci E, Humphrey C, Moll J, Steccolini I (2015) Public sector accounting, accountability and austerity: more
than balancing the books.. Accounting, Auditing & Accountability Journal 28(6): 878–908.; Guthrie, J., Humphrey,
C., Jones, L. and O. Olson,(2017). Into the Shadows- A Reflection on International Development in Public Sector
Accounting. A Paper presented At the 30th European Association Congress, Lisbon.
(https://www.researchgate.net/publication/330967992_List_of_Scopus_Index_Journals_February_2019_New).
6
Алехина Л.Н. “Проблемы адаптации бухгалтерского учета в бюджетных учреждениях к условиям
современной экономики”, автореф. к.э.н., Санкт-Петербург 2003 г.; Качкова О.Е. и др. Организация учета и
внутреннего контроля в государственных (муниципальных) учреждениях://Монография//. М.: Издательство
«Русайнс», 2015. 141 с. (256 с.); Мельникова Е.В. “Развитие бухгалтерского учета государственных”.
автореф., к.э.н., 2010. 10 с., Мичуринск-наукагород, РФ; Рябова М.А., Айнуллова Д.Г., Бюджетный учет и
отчетность: учебное пособие.–Ульяновск: УлГТУ, 2010. – (35 с), 184 с.; Сорокин А.Н. “Бухгалтерский учет в
бюджетных учреждениях Франции и России”.Дисс.я., к.э.н. 42 с., Москва. 2004 г.; Табалина С.А.
Международные стандарты отчетности организаций сектора государственного управления. Журнал
“Вопросы государственного и муниципального управления”.№11-2003.; Федченко Е.А. “Методология
анализа и контроля эффективностииспользования бюджетных средств государственными
(муниципальными) учреждениями” автореф., д.э.н., 22 ст.(49 с). Москва 2017 г.; Четвергова Т. “Учет и
отчетность бюджетной организации нового типа”, Журнал “Аудит” №7-2013.; Ушаков А.А.“Бухгалтерский
учет и аудит эффективности использования средств в муниципальных учреждениях
здравоохранения”,автореф., к.э.н., 2012.14 с.
7
Do’smuratov R.D. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik.–T.: “Fan va texnologiya” 2013, 476 bet; Ibragimov
A.K. va boshq. “Byudjet nazorati va audit”. O’quv qo’llanma. Infocom.uz. MChJ nashriyoti. T.: 2009 yil. 75-bet.
(192 bet); Ibragimov K.Sh. Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni takomillashtirish (oliy
ta’lim muassasalari misolida). Ph.D.. diss.–T.: 2018 q. TMI, 2018.,89 b.; Karimov A.A. va boshq. Buxgalteriya
hisobi. Darslik.–T.: “Sharq”. 2004.; Мамаджанов И.Т. “Вопросы практического применения Стандарта
бюджетного учета №1 “Учетная политика”. “Cправочник финансового работника”, Ташкент-2017. №2(62),
62-68 ст.; Mehmonov S.U. “Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va ichki audit metodologiyasini
takomillashtirish”: i.f.d. diss. avtoref. 15-bet. (76 bet). – T., 2018.; Odilov E.T. O’zbekiston Respublikasi ta’lim
tizimidagi byudjet tashkilotlarida moliyaviy nazoratni takomillashtirish. i.f.n. diss. avtoref.–T.: 2012. – 28 b.;
Ostanaqulov M. Davlat sektori va buxgalteriya hisobi. O’quv qo’llanma.- T.: "Iqtisod-moliya", 2010. 132-b.;
Pardaev M.Q. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida iqtisodiy tahlilning nazariy va metodologik muammolari: i.f.d.
dissertatsiyasi. – Samarqand-2001 y., 43-bet.; G’aniev Sh.V. Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va
moliyaviy nazoratni takomillashtirish (ta’lim tizimi misolida). i.f.n. diss. avtoref.–T.: 2008. O’z.R. BMA., 2008.,10
b.
6

III. Xulosa
“Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish qoidalari”
nafaqat byudjet tashkilotlari balki, boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda kassa
muomalalarini tashkil qilishning asosiy qoidalarini o’zida tashkilot kassasiga kirim
qilinadigan va kassadan chiqim naqd pul mablag’larini xujjatlashtirish tartibi
beligilangan. Bundan tashqari, tashkilot kassasini jihozlash, undagi shart sharoitlar,
kassirning javobgarliklari, majburiyatlari, kassa muomalalari bilan bog’liq rahbar
va bosh hisobchining majburiyatlari va javobgarliklari hamda huquqlari aniq
belgilab qo’yilgan.
Kassaga kirim qilingan naqd pul mablag’lari bo’yicha rasmiylashtiriladigan
kassa kirim orderi, chiqim qiligan naqd pul mablag’i bo’yicha
rasmiylashtiriladigan kassa chiqim orderlari va ularga ilova qilinadigan xujjatlar
ro’yhati va ularni rasmiylashtirish tartibi belgilangan. Kassir tomonidan kassa
kitobini yuritilishi, kassa hisobotini tuzishi va bosh hisobchiga topshirish tartibi
hamda muddatlari belgilangan. Tashkilotlar kassasiga naqd pul mablag’larini qabul
qilish bosh hisobchi yoki u vakolat bergan shaxs tomonidan imzolangan KO-1-son
shakldagi kirim kassa orderi bo’yicha amalga oshiriladi. Tashkilotlar kassasidan
naqd pul mablag’larini berilishi KO-2-son shakldagi chiqim kassa orderi yoki
tegishlicha rasmiylashtirilgan boshqa hujjatlar (to’lov qaydnomalari, pul berish
bo’yicha arizalar, hisobvaraqlar va hokazolar) bo’yicha, ushbu hujjatlarga chiqim
kassa orderining rekvizitlari bo’lgan shtamp qo’yilgan holda amalga oshiriladi.
Tashkilot naqd pullarining tushumlari va berilishi KO-4-son yoki 440-son
shakldagi kassa daftarida hisobga olinadi. Bunda chet el valyutasi mablag’lari
bo’yicha alohida kassa daftari yuritiladi. Kassa daftaridagi yozuvlar kassir
tomonidan har bir order yoki uning o’rnini bosuvchi boshqa hujjat bo’yicha pul
olingan yoxud berilganidan keyin darhol amalga oshiriladi. Har kuni, ish kuni
oxirida kassir kun uchun operatsiyalar yakunini hisoblaydi, kassadagi keyingi kun
uchun pullar qoldig’ini chiqaradi va keyingi kuni buxgalteriyaga kassir hisoboti
sifatida kassa daftarida imzo chektirgan holda kirim va chiqim kassa hujjatlari
bilan birga ikkinchi yirtma varaqni (kassa daftaridagi bir kun uchun yozuvlar
59

 buxgalteriya hisobining umumuslubiy tamoyillariga rioya qilgan
holda xo‘jalik yurituvchi subyektlarga ishchi schotlari rejasini
mustaqil tuzishlarini ta’minlash;
 yangi schotlar rejasi bilan ishlashning amaliy jihatdan qulayligi;
 schotlar rejasi tuzilishidagi qulaylik.
Schotlar rejasida schotlarning nomlari va xos raqamlari berilgan.
Schotlarning xos raqamlari to‘rt xonali, balansdan tashqari schotlarniki esa uch
xonali.
Schotlarga xos raqam berilishi (kodlashtirilishi) dastlabki hujjatlarga ishlov
berishni tezlashtiradi. Hujjatlarga belgi qo‘yishda ularga debetlanuvchi va
kreditlanuvchi schotlarning nomlari o‘rniga korrespondensiyalanuvchi
schotlarning xos raqAnalitik schotlar schotlar rejasiga kiritilmagan. Chunki bu uni
foydalanuvchi uchun qo‘pol va noqulay shaklga keltiradi. Schotlar rejasiga uni
qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma ilova qilingan. Unda schotlarning iqtisodiy tavsifi va
ularning o‘zaro korrespondensiyalanishi berilgan. Schotlar rejasining
yo‘riqnomasida keltirilgan schotlarning namunaviy korrespondensiyalanishi
schotlar korrespondensiyalani-shining barcha variantlarini to‘liq qamrab olmaydi.
Xo‘jalik faktlari bo‘yicha xo‘jalik muomalalarini aks ettirishda namunaviy schotlar
korrespondensiyasida ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, korxonaning o‘zi ularni to‘ldirishi
mumkin. Bunda buxgalteriya hisobini yuritishning qoidalari va asosiy uslubiy
tamoyillariga rioya qilinishi lozim. Schotlar rejasidagi barcha schotlar oltita qism
va to‘qqiz bo‘limga guruhlangan.
Buxgalteriya hisobining namunaviy schotlar rejasiga muvofiq har bir
xo‘jalik yurituvchi subyekt faqat mazkur subyektda qo‘llaniladigan schotlardan
iborat ishchi schotlar rejasini ishlab chiqadi. Ishchi schotlar rejasi korxona hisob
siyosatining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Zarur hollarda namunaviy schotlar rejasiga, schotlarning bo‘sh turgan xos
raqam belgilaridan foydalanib, O‘zR Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda
qo‘shimcha schotlar kiritish mumkin.
56

Byudjet tashkilotlari tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobotlarni mazmuniga
e’tibor beradigan bo’lsak, shubhasiz balans (1-shakl) markaziy o’rinni egallaydi va
byudjet tashkilotining ma’lum davrga barcha moliyaviy ko’rsatkichlarini o’zida
aks ettiradi.
Qolgan hisobot shakllari esa, mazkur balansda aks ettirilgan moliyaviy
ko’rsatkichlarni ayrimlarini detallashtirib, aniq ma’lumotlar bilan ta’minlashga
xizmat qiladi. Bu esa, tashkilotlar tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobotlarni
uzluksizligini, o’zaro muvofiqligini va tizimliligini ta’minlaydi.
Quyidagi jadval ma’lumotlarida tadqiqot obyektimiz hisoblangan Toshkent
moliya institutining buxgalteriya balansi moddalarini 2014-2018 yillardagi
o’zgarishi aks ettirilgan (2-jadval).
2-jadval
Toshkent moliya instituti buxgalteriya balansi ko’rsatkichlari
(2014-2018 yil) 16
№ Balans
moddalari
nomi 2014
yil 2015 yil 2016
yil 2017 yil 2018 yil 2018 yilning
2014 yilga
nisbatan
farqi (+;-)
AKTIV
1 Nomoliya
viy
aktivlar 7689,9 37073,5 39165,
8 40298,8 40573,8 32883,9
2 Moliyaviy
aktivlar 15874,
9 17055,6 17852,
2 20826,4 27847,6 11972,7
3 Debitor
qarzdorlik 1164,4 180,2 448,5 472,1 502,2 -662,2
Jami 24729,2 54309,
3 57466,5 61597,3 68923,6 44194,4
PASSIV
1 Kreditor
qarzdorlik 989,8 1146 1624,4 1407,1 1463,9 474,1
2 Moliyaviy
natijalar 23739,
4 53163,2 55842,
1 60190,2 67459,7 43720,3
Jami 24729,2 54309,3 57466,5 61597,3 68923,6 44194,4
16
Toshkent moliya institutining 2014-2018 yil xarajatlar smetasi ijrosi to’g’risidagi hisobot ma’lumotlari asosida
tayyorlandi.
33

qaram xo‘jalik jamiyatlariga
to‘lanadigan schotlar (6110-6190)
6200 Kechiktirilgan majburiyatlarni hisobga
oluvchi schotlar (6210-6290)
6300 Olingan bo‘naklarni hisobga oluvchi
schotlar (6310-6390)
6400 Budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni
hisobga oluvchi schotlar (6410)
6500 Sug‘urta va maqsadli davlat
jamg‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha
qarzni hisobga oluvchi schotlar (6510,
6520)
6600 Ta’sischilarga bo‘lgan qarzni hisobga
oluvchi schotlar (6610, 6620)
6700 Mehnat haqi bo‘yicha xodimlar bilan
hisoblashishlarni hisobga oluvchi
schotlar (6710, 6720)
6800 Qisqa muddatli kreditlar va qarzlarni
hisobga oluvchi schotlar (6810-6840)
6900 Turli kreditorlarga bo‘lgan qarzlarni
hisobga oluvchi schotlar (6910-6990)
III. Xo‘jalik jarayonlarini va moliya-xo‘jalik faoliyati natijalarini hisobga
oluvchi schotlar mablag‘larning ta’minot, ishlab chiqarish va realizatsiya
jarayonlaridagi harakatini aks ettirish hamda yakuniy moliyaviy natijalarni
aniqlash uchun mo‘ljallangan. Ushbu schotlarda korxona moliya-xo‘jalik
faoliyatining turlari bo‘yicha hisobot davrining boshidan to oxirigacha axborotlar
to‘planib, hisobot davrining oxirida ular taqqoslanadi va tezkor tahlil o‘tkazish
hamda zarur boshqaruv qarorlari qabul qilish maqsadida foydalaniladi.
Ta’minot jarayonini hisobga oluvchi schotlarda resurslar va ularni sotib
olish hamda yetkazish bilan bog‘liq xarajatlar aks ettiriladi. Shuningdek,
tayyorlangan resurslarning haqiqiy tannarxi hisoblanadi.
46

Yuqorida keltirilgan tadqiqotlarda byudjet tashkilotlarida buxgalteriya
hisobiga oid masalalar ancha teran ishlab chiqilgan bo’lsa-da, lekin, byudjet
tashkilotlarida kassa muomalalari hisobi va nazoratini takomillashtirish masalasi
alohida ilmiy tadqiqot ob’ekti sifatida o’rganilmagan. Bu holat mazkur yo’nalishda
ilmiy izlanishlar olib borish zarurligini belgilaydi.
BMIning tarkibiy va hajmiy tuzilishi. Ilmiy ish kirish, asosiy qism, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’ladi. Kirish qismida mavzuning
ilmiy - amaliy dolzabligi, ilmiy ishning maqsad va vazifalari yoritilgan. Asos
qismda byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari va ular hisobini tashkil etishning
maqsadi, vazifalari hamda xususiyatlari va Byudjet tashkilotlarida kassa
muomalalari hisobini tashkil etishning normativ-huquqiy asoslari yoritib berilgan.
Shuningdek asosiy qismda byudjet tashkilotlari buxgalteriya hisobida kassa
muomalalarini xujjatlashtirish hamda hisob registrlarida aks ettirish tartibi va
byudjet tashkilotlarida kassa muomalalarining analitik va sintetik hisobini
amaldagi holati batafsil keltirilgan. Xulosa qismida ilmiy tadqiqot natijalaridan
kelib chiqqan holda xulosa, taklif va tavsiyalar berilgan.
BMI jami 60 betdan iborat.
7

2.4. Buxgalteriya schotini aks ettirish
Korxonalar o‘z xo‘jalik faoliyatida mablag‘larini va ularning tashkil topish
manbalarini, xo‘jalik jarayonlarini hamda sodir bo‘la-yotgan turli-tuman xo‘jalik
muomalalarini aks ettirish uchun buxgalteriya hisobi schotlaridan foydalanadi. Bu
schotlarda nimalar hisobga olinishi, ular yordamida qanday umumlashtiruvchi
ma’lumotlar olish mumkinligini bilish shu schotlardan korxonalar amaliyotida
to‘g‘ri foydalanish uchun shart-sharoit yaratib beradi. Qo‘llanilayotgan
buxgalteriya hisobi schotlari xo‘jalik mablag‘lari, ularning tashkil topish manbalari
va xo‘jalik jarayonlarini guruhlashni ta’minlashi lozim. Schotlarda aks ettirilgan
yozuvlar yordamida xo‘jalik jarayonlariga amaliy ta’sir ko‘rsatish va ular ustidan
nazorat o‘rnatish uchun zarur bo‘ladigan ma’lumotlar umumlashtiriladi.
Buxgalteriya hisobidagi mavjud schotlarning yig‘indisi schotlar tizimini
tashkil etadi.
Buxgalteriya hisobining schotlar tizimini bilish barcha schotlarni ma’lum bir
tartibda guruhlash (turkumlash) hamda har bir guruh schotlarining iqtisodiy
mazmunini, ularning tayinlanishi va tuzilishini tushunish imkonini beradi.
Bunday turkumlashga negizida buxgalteriya hisobi predmetining iqtisodiy
mazmuni, ya’ni xo‘jalik mablag‘lari va mablag‘larning manbalari hamda
mablag‘larning kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonidagi doiraviy
aylanishi (xo‘jalik jarayonlari: ta’minot, ishlab chiqarish va realizatsiya) asos
bo‘ladi.
Schotlarni turkumlash quyidagi maqsadlarni ko‘zlaydi:
1) schotning mazmuni, funksiyasi va tayinlanishini, uning boshqa
schotlardan prinspial farqi va umumiyligini tushuntirish;
2) schotlarning mohiyatini, ularning iqtisodiy shakllanishi va ishlatilishini
o‘rganishni osonlashtirish;
3) schotlar rejasini tuzishda yordam beradi.
35

Registrlar texnika vositalaridan foydalanishda olingan mashinogramma
ko’rinishidagi yozuvlar yo’li bilan, shuningdek magnit tasmalari, disklar va boshqa
mashinalarda bajarilishi mumkin. Registrlarni shakllantirish tartibi buxgalteriya
hisobi standartlari bilan belgilanadi. Buxgalteriya hisobi registrlariga
tasdiqlanmagan tuzatishlarning kiritilishiga yo’l qo’yilmaydi” 13
.
Buxgalteriya yozuvlariga asos bo’lib hisoblangan hujjatlarda sodir bo’lgan
xo’jalik jarayonlari to’g’risidagi ma’lumotlar mavjud bo’ladi. Ulardan ko’pchiligi
shuningdek tegishli xodimlarga u yoki bu muomalalarni bajarishga ruxsat etuvchi
ma’lumotlarga ega bo’ladi. Demak, buxgalteriya hujjati muomalasining haqiqatda
sodir bo’lganligi haqida hamda uni amalga oshirishga bo’lgan huquqning yozma
guvohnomasidir.
Byudjet tashkilotlari kassasiga naqd pul mablag’larini qabul qilish bosh
hisobchi yoki u vakolat bergan shaxs tomonidan imzolangan KO-1-son shakldagi
kirim kassa orderi bo’yicha amalga oshiriladi.
Tashkilotlar kassasidan naqd pul mablag’larini berilishi KO-2-son shakldagi
chiqim kassa orderi yoki tegishlicha rasmiylashtirilgan boshqa hujjatlar (to’lov
qaydnomalari, pul berish bo’yicha arizalar, hisobvaraqlar va hokazolar) bo’yicha,
ushbu hujjatlarga chiqim kassa orderining rekvizitlari bo’lgan shtamp qo’yilgan
holda amalga oshiriladi. Pul mablag’larini berishga doir hujjatlar tashkilot rahbari
va bosh hisobchisi yoki ular vakolat bergan shaxslar tomonidan imzolangan
bo’lishi kerak. Chiqim kassa orderlariga ilova qilinadigan hujjatlar (arizalar,
hisobvaraqlar va hokazolar)da tashkilot rahbarining ijozat beruvchi yozuvi bo’lgan
taqdirda, chiqim kassa orderlarida rahbarning imzosi bo’lishi shart emas.
Kirim va chiqim kassa orderlari yoki ularning o’rnini bosuvchi hujjatlar ular
bo’yicha pul olinganidan yoki berilganidan so’ng darhol kassir tomonidan
imzolanadi, ularga ilova qilingan hujjatlarga esa sana (kun, oy, yil) ko’rsatilgan
holda “To’langan” shtampi qo’yiladi yoki so’z bilan yozib qo’yiladi.
13
O`zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonuni. (yangi tahrir 2016 yil 13 aprel) 10-
moddasi.
23

o`rganayotgan tadqiqot ob`yektida 30 foiz) naqd pul ko`rinishida tarqatiladi. Ya`ni,
byudjet tashkiloti kassasidan tarqatiladi. Quyida ushbu jarayonni aniq misollar
yordamida tahlil qilamiz (1-jadval).
1-jadval
Tadqiqot ob’yekti bo`yicha xarajatlar smetasi I-guruhi ijrosining
so’nggi besh yil davomidagi o’zgarish dinamikasi tahlili (mln. so’m) 25
№ Ko’rsatki
ch nomi 2014 yil 2015 yil 2016 yil 2017 yil 2018 yilUmumiy kassa
xarajat
Jumladan,
kassadan naqd
ko’rinishda
Kassa xarajat
Jumladan,
kassadan naqd
ko’rinishda
Kassa xarajat
Jumladan,
kassadan naqd
ko’rinishda
Kassa xarajat
Jumladan,
kassadan naqd
ko’rinishda
Kassa xarajat
Jumladan,
kassadan naqd
ko’rinishda
1 Ish haqi 1656,
6 496,9
8 1734,
8 520,4
4 1486,
8 446,0
4 1349,
5 404,8
5 1182 35
4,6
2 Ijtimoiy
nafaqa 25,1 7,53 24,9 7,47 29,8 8,94 4,8 1,44 11,6 3,4
8
3 Stipendiya 2324,
6 697,3
8 2216,
6 664,9
8 1951,
7 585,5
1 1508,
2 452,4
6 1447,1 43
4,1
3
I-guruh
xarajatlari
bo’yicha jami 4006,
3 1201,
89 3976,
3 1192,
89 3468,
3 1040,
49 2862,
5 858,7
5 2640,7 79
2,2
1
Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko’rish mumkinki, Toshkent moliya
institutining so’nggi besh yil davomida byudjetdan moliyalashtirilishi kamayib
borgan. Xususan, birinchi guruh xarajatlari bo’yicha kassa xarajatlari 2014 yilda
1656,6 mln. so`mni tashkil qilgan bo`lsa, 2018 yilga kelib ushbu summa 1182 mln.
so`m ni tashkil qilgan.
Quyidagi holatlarda naqd pul mablag’lari tashkilot kassasiga kirim qilinadi
va buxgalteriya hisob varaqlarida aks ettiriladi:
Ish haqi, stipendiya, avans, xizmat safari uchun byudjet mablag’lari
hisobidan xarajatlar smetasi doirasida naqd pul olib kelinsa:
Dt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari;
Kt 232 Byudjetdan moliyalashtirish.
29

sug‘urta bo‘yicha bo‘nak to‘lovlarini
hisobga oluvchi schotlar (4510-4520)
4600 Ustav kapitaliga ulushlar bo‘yicha
ta’sischilarning qarzlarini hisobga
oluvchi schotlar (4610)
4700 Xodimlarning boshqa operatsiyalar
bo‘yicha qarzini hisobga oluvchi
schotlar (4710-4790)
4800 Turli debitorlar qarzlarini hisobga
oluvchi schotlar (4810-1890)
5 - bo‘lim. Pul mablag‘lari, qisqa muddatli investitsiyalar va boshqa joriy
aktivlar
5000 Kassadagi pul mablag‘larini hisobga
oluvchi schotlar (5010, 5020)
5100 Hisob - kitob schotidagi pul
mablag‘larini hisobga oluvchi schotlar
(5110)
5200 Chel el valutasidagi pul mablag‘larini
hisobga oluvchi schotlar (5210, 5220)
5500 Bankdagi maxsus schotlardagi pul
mablag‘larini hisobga oluvchi schotlar
(5510-5530)
5600 Pul ekvivalentlarini hisobga oluvchi
schotlar (5610)
5700 Yo‘ldagi pul mablag‘(o‘tkazma)larini
hisobga oluvchi schotlar (5710)
5800 Qisqa muddatli investitsiyalarni
hisobga oluvchi schotlar (5810-5890)
II. Mablag‘lar manbalarini hisobga oluvchi barcha schotlar passiv bo‘lib,
ularning kreditida manbalarning qoldiqlari va ko‘payishi (kirimi), debetida esa
kamayishi (chiqimi) aks ettiriladi.
Mablag‘lar manbalarini hisobga oluvchi schotlar
Schot
№ Schotlarning turkumlari va nomlari
VI qism. Xususiy kapital
6 - bo‘lim. Kapital, taqsimlanmagan foyda va zaxiralar
44

IV. Foydalanilgan adabiyotlar
I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga ega bo’lgan
nashrlar
1. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni. 1996
yil 30 avgust, O’RQ-279-I-son (Yangi tahrir. 2016 yil 13 aprel O’RQ-404-son).
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida»gi Farmoni, 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-son.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Ta’lim va tibbiyot muassasalarini
moliyalashtirish mexanizmini va davlat moliya nazorati tizimini yanada
takomillashtirish to’g’risida»gi Qarori 2017 yil 21 avgustdagi PQ–3231-son.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 29 dekabrdagi PQ-3454 sonli
“O’zbekiston Respublikasining 2018 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari
prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi qarori.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 28 avgustdagi PQ-3917-son
“Byudjet ma’lumotlarining ochiqligini va byudjet jarayonida fuqarolarning faol
ishtirokini ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori.
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 28 fevraldagi “Davlat
byudjetining g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi, № PQ-594-son Qarori.
7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Byudjet tashkilotlarini
mablag’ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to’g’risida”gi Qarori 1999 yil 3
sentyabrdagi 414-sonli.
8. O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standarti 19-sonli
“Inventarizatsiyani o’tkazish va tashkil etish” milliy standarti. O’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1999 yil 2 noyabrda № 833 - son bilan
ro’yxatdan o’tkazilgan.
9. O’zbekiston Respublikasi byudjet hisobining standarti (1-sonli BHS) “Hisob
siyosati” O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2016 yil 27
dekabrda ro’yxatdan o’tkazilgan, ro’yxat raqami 2853.
62

Tashkilot naqd pullarining barcha tushumlari va berilishi kassa daftarida
hisobga olinadi.
Har bir tashkilot faqat bitta kassa daftarini yuritadi, u raqamlanishi, ip bilan
tikilishi va surg’uchli yoki mastikali muhr bilan muhrlanishi kerak.
Byudjet tashkilotlariga byudjetdan tashqari mablag’lar hisobi yuritiladigan
shaxsiy hisobvaraqlari ochilgan taqdirda, ushbu muassasalar kassasiga byudjetdan
tashqari faoliyat bo’yicha tushgan barcha naqd pul tushumlari va byudjetdan
tashqari faoliyat uchun berilgan naqd pullar alohida kassa daftarida hisobga
olinadi.
Ya’ni, byudjet tashkilotlari ham byudjetdan moliyalashtirish orqali ham
byudjetdan tashqari faoliyat turiga hos bo’lgan faoliyatdan qo’shimcha daromad
olganliklari sababli ularning moliyalashtirish manbalari O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Maxkamasining 1999 yil 3 sentyabrdagi 414-sonli “Byudjet
muassasalarini mablag’ bilan ta’minlashni takomillashtirish to’g’risida”gi Qaroriga
asosan ikki turga bo’linadi. Bular byudjet va byudjetdan mablag’lardir. Byudjet
tashkilotlari ushbu mablag’lar yuzasidan ham kassa muomalalari hisobini tashkil
etishda alohida xususiyatlarni inobatga olgan holda hisob jarayonlarini tashkil
etishlari zarur (2-rasm).
Kassa daftaridagi yozuvlar kassir tomonidan har bir order yoki uning o’rnini
bosuvchi boshqa hujjat bo’yicha pul olingani yoxud berilganidan keyin darhol
amalga oshiriladi. Har kuni, ish kuni oxirida kassir kun uchun operatsiyalar
yakunini hisoblaydi, kassadagi keyingi kun uchun pullar qoldig’ini chiqaradi va
keyingi kuni buxgalteriyaga kassir hisoboti sifatida kassa daftarida imzo
chektirgan holda kirim va chiqim kassa hujjatlari bilan birga topshiradi.
Tashkilot kassasi uchun ajratilgan xona “Yuridik shaxslar tomonidan kassa
operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari” talablari bo’yicha jihozlanishi kerak, bu
jarayon ushbu Qoidalarning 2-ilovasida keltirilgan.
Har bir tashkilot naqd pullar bilan hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun
o’z kassasiga ega bo’lishi lozim, ya`ni naqd pullarni qabul qilish, berish hamda
12

8.Ichki ishlar organlarining qo’riqlash - yong’indan saqlash vositalari
yordamida qo’riqlash bo’linmalari xizmat ko’rsatadigan kassalar mazkur
bo’linmalar rahbariyati ko’rsatmasi bilan qo’shimcha himoya vositalari bilan
jihozlanishi mumkin.
9. Yong’in xabarchilari ularning kunu-tun ishlashini ta’minlash maqsadida
mustaqil shleyflarga kiritilishi kerak.
10. Seyflar turadigan xonalar hamda kompyuter zallari tutun va yong’indan
xabar beruvchi vositalar bilan jihozlanishi lozim
11. Yong’indan ogohlantirish vositasining shleyfi markazlashgan qo’riqlash
pultiga alohida liniyalar orqali ulanadi.
12. Kassa xonalarini qo’riqlash - yong’indan saqlash vositalari bilan
jihozlash, O’zbekiston Respublikasi «qo’riqlash» Respublika birlashmasining
maxsus litsenziyasi (ruxsatnomasi) ga ega bo’lgan qo’riqlash bo’linmalarining
yoki firmalarning montaj qiluvchilari tomonidan amalga oshiriladi.
13. Montaj qiluvchi tashkilot tomonidan kassa binolardagi montaj qilingan
qo’riqlash-yong’indan saqlash vositalarini foydalanishga topshirish va
dalolatnomani imzolashni Ichki ishlar bo’limi qoshidagi qo’riqlash bo’limlari,
davlat yong’in nazorati vakillari va yuridik shaxs ishtirok etadigan komissiya
amalga oshiradi. Montaj qiluvchi tashkilot majburiy tartibda qo’riqlash -
yong’indan saqlash vositalarini montaj qilish chizmasini va montaj qilingan
signalizatsiya apparaturasidan foydalanishga doir yo’riqnomani taqdim etadi.
4.Kassa punktlarini jihozlash tartibi:
1. Ish haqi va boshqa to’lovlarni kassirlardan boshqa shaxslar beradigan
korxonalarda, ular kassa operatsiyalarini olib boradigan joylarda pul va
boyliklarning saqlanishini ta’minlash maqsadida kassa punktlari jihozlanadi.
2. Pol va devoriy qurilish konstruktsiyalariga metall javon yoki ikki
sektsiyali qutilar mahkamlangan maxsus xizmat xonasi kassa punkti deb ataladi.
Ularning eshiklari ichkaridan mustahkam zulfinlar, metall zanjir va ko’rish tuynugi
bilan jihozlanadi, derazalar, lyuklar, teshiklar va boshqa joylar belgilangan
konstruktsiyadagi metall panjaralar bilan himoyalanadi.
18

Yagona schotlar rejasi buxgalteriya hisobini to‘g‘ri tashkil etish va yo‘lga
qo‘yish uchun ulkan ahamiyatga ega. U buxgalteriya hisobining bir xilligini
ta’minlaydi, uni tartibga solish va soddalashtirishga yordam beradi.
Schotlar rejasidan foydalanish amaliyotda buxgalter ishini ancha
tezlashtiradi. Chunki schotlarning nomlari o‘rniga faqat ularning xos raqamlari va
ular asosida tuziladigan buxgalteriya provodkalari ko‘rsatiladi.amlari ko‘rsatiladi.
«Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya
hisobi schotlar rejasini qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma»ning (№21-BHMSning 1-
ilovasi) «Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya
hisobi schotlar rejasi» 6ta qism va 9ta bo‘limdan iborat bo‘lib,1-8-bo‘limlar
doimiy yoki balans schotlari so‘ngra 9-bo‘lim tranzit (vaqtinchalik) schotlar va
alohida 6-qism balansdan tashqari schotlardan iborat.
Doimiy schotlar deb nomlanishiga sabab, ular har hisobot davrining oxirida
yopiladigan tranzit schotlardan farqli hamma vaqt qoldiqqa ega bo‘ladi. Doimiy
schotlar balansda ko‘rsatiladi va shuning uchun ular balans schotlari deb ham
ataladi. Bularga aktivlarni, majburiyatlarni va xususiy kapitalni hisobga oluvchi
schotlar kiradi. Doimiy schotlarga aktiv, passiv va kontrar (kontr-aktiv va kontr-
passiv) kiradi.
Aktiv schotlar har xil aktivlarni hisobga olish uchun mo‘ljallangan bo‘lib,
ularning qoldig‘i va ko‘payishi debet tomonida, kamayishi esa kredit tomonida aks
ettiriladi.
Passiv schotlar majburiyatlar va kapitalni aks ettirish uchun mo‘l-jallangan
bo‘lib, ularning qoldig‘i va ko‘payishi kredit tomonida, kamayishi esa debet
tomonida aks ettiriladi.
Kontrar schotlar – bu qoldig‘i o‘zi bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy schotlar
qoldig‘idan ayirilib, moliyaviy hisobotda aktivlar yoki majbu-riyatlarning sof
qiymatini aks ettirish uchun xizmat qiladi. Masalan, 0200- «Asosiy vositalarning
eskirishini hisobga oluvchi schotlar»( 0211-0299) kontr-aktiv bo‘lib, ularning
qoldig‘i tegishli asosiy vositani hisobga oluvchi schot qoldig‘idan chegirilib,
balansda asosiy vositaning sof qiymatini aks ettirish uchun qo‘llaniladi. 8600-
57

tomonidan metall listi bilan qoplanadigan maxsus darcha bilan jihozlanishi kerak.
Ichki tomonidan ishonchli osma qulfli metall nakladka bilan qulflanishi lozim.
Dereza ramalar o’rtasidagi oraliqlari yoki xonaning ichki tomonidan issiqlik
quvurlari, mo’rilar, ventilyatsiya kanallari, yupqa devorli pardevorlar va kassaga
tashqi tomondan kirish mumkin bo’lgan boshqa joylar temir panjara bilan
mustahkamlanishi zarur.
Pul va qimmatliklarni saqlash uchun majburiy tartibda yonmaydigan seyf
(temir shkaf) bo’lishi lozim. Ishga yaroqli o’t o’chirish vositasi bo’lishi shart.
Zamonaviy texnika vositalaridan foydalanilgan himoyalanishning ko’p
bosqichli tizimi jihozlari bo’lishi kerak. Ko’p bosqichli (qo’riqlash - yong’indan
saqlash) signalizatsiyasidan tashqari ogohlantirish signalizatsiyasi ham ko’zda
tutilishi kerak.
2. Kassa xonalarini texnik jihatdan mustahkamlashga qo’yiladigan talablar:
1. Ichki devorlar va pardevorlar mustahkamlik jihatidan har birining
qalinligi 80 mm bo’lgan, o’rtasidan po’lat panjara o’tkazilgan, payvandlangan
gips-beton panellarga yoki metall to’r bilan armaturalangan, qalinligi 120 mm
bo’lgan g’ishtin devorga mos bo’lmog’i kerak. Ilgari qurilgan binolarda
taxtalardan zich qilib qurilgan, ichkari tomonidan po’lat panjaralar bilan
mustahkamlangan oddiy pardevorlar bo’lishiga yo’l qo’yiladi.
2. Kassa darchasining o’lchami 200x300 mm dan oshmasligi kerak, tashqari
tomondan esa u metall panjara bilan mustahkamlanadi.
3. Eshik korobkasi po’lat uchburchakdan tayyorlanadi. Ilgari qurilgan
binolarda po’lat uchburchaklar bilan mustahkamlangan yog’och eshik korobkalari
saqlanishiga ruxsat etiladi. Barcha holatlarda ular devorga po’lat ilgaklar bilan
qattiq mahkamlanadi.
4.Tashqi kirish eshigi, deraza eshikchalari, kassa darchasi eshigi va
pardevorlar 40 mm dan kam bo’lmagan qalinliqdagi taxtalardan tayyorlanadi, ular
ikki tomondan ruxlangan tunuka bilan qoplanadi va tunukalarning chetlari ichkari
tomonga bukiladi, bunda metall listlarining yuza tomon bilan tutashuviga yo’l
15

Yuqorida bildirilgan tavsiyalarni inobatga olinishi byudjet tashkilotlarida
kassa muomalalari hisobi va nazoratini yuritishni yanada takomillashtirish
imkonini beradi deb o’ylaymiz.
61

hisobot berish sharti bilan berilgan summalar bo’yicha to’liq hisobot berilgach
amalga oshiriladi.
Naqd pullarni qabul qilish va topshirish va topshirish bo’yicha kassa
operatsiyalari O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq tasdiqlangan
birlamchi hisob hujjatlari shakllari bilan rasmiylashtiriladi.
Tashkilotlar kassalari tomonidan naqd pullarni qabul qilish bosh buxgalter
yoki u vakolat bergan shaxs tomonidan imzolangan kirim kassa orderlari bo’yicha
amalga oshiriladi. Pul qabul qilinayotganda bosh buxgalter yoki u vakolat bergan
shaxs tomonidan imzolangan, kassir muhri (shtampi) yoki kassa apparatining izi
bilan tasdiqlangan kvitantsiya beriladi.
Tashkilotlar kassasidan naqd pul berilishi chiqim kassa orderlari yoki
tegishlicha rasmiylashtirilgan boshqa hujjatlar (to’lov qaydnomalari, pul berish
bo’yicha arizalar, hisobvaraqlar va hokazolar) bo’yicha, ushbu hujjatlarga chiqim
kassa orderining rekvizitlari bo’lgan shtamp qo’yilgan holda, amalga oshiriladi.
Pul berishga doir hujjatlar tashkilot rahbari va bosh buxgalteri yoki ular vakolat
bergan shaxslar tomonidan imzolangan bo’lishi kerak.
Chiqim kassa orderlariga ilova qilinadigan hujjatlar, arizalar, hisobvaraqlar
va hokazolarda tashkilot rahbarining ijozat beruvchi yozuvi bo’lgan taqdirda,
chiqim kassa orderlarida rahbarning imzosi bo’lishi shart emas.
Tashkilotda pul berilishi mazkur tashkilot tomonidan berilgan guvohnoma
bo’yicha, unda egasining sur`ati va shaxsiy imzosi bo’lgan holda, amalga
oshirilishi mumkin.
Ish haqi vaqtincha mehnatga layoqatsizlik nafaqalari, stipendiya, pensiya va
mukofotlarni kassir to’lov qaydnomalari bo’yicha amalga oshiradi, bunda har bir
pul oluvchiga chiqim kassa orderi tuzilmaydi.
To’lov qaydnomasining titul varag’ida korxona rahbari va bosh
buxgalterining yoki ular vakolat bergan shaxslarning imzolari bilan pul berishga
ruxsat berish to’g’risida yozib qo’yiladi, bunda pul berish muddatlari va summa
yozuv bilan ko’rsatiladi.
11

Economics and Law: A Convivium. Volume 4, Issue 3, Pages 165-178. DOI:
10.1515/ael-2014-0015, October 2014.
29. Do’smuratov R.D. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. – T.: “Fan va texnologiya”
2013, 372 b. (476 bet).
30. Ibragimov A.K., Sugirbaev B.B. Byudjet nazorati va auditi. O’quv qo’llanma.
InfoCOM.Uz MChJ. T.: 2010. 92 b. (192 b).
31. Karimov A.A. va boshq. Buxgalteriya hisobi. – T.: “Sharq”. 2004. 44-bet. (565
bet).
32. Tuychiyev A.A., Ibragimov K.Sh., Ostonokulov A.A., Tursunov A.S. Byudjet
hisobi. Darslik. “Moliya-iqtisod” nashriyoti. Toshkent 2018 y. 159-bet.
33. Mehmonov S.U va boshq. “Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi”.
Darslik.-Toshkent, “Sano-standart”, 2013, 5-bet. (456 bet).
34. Ostonaqulov M. Byudjet tashkilotlarida yangi buxgalteriya hisobi. - T.: Yangi
asr avlodi, 2011. 3 bet, (480 b).
35. Ostanaqulov M. Davlat sektori va buxgalteriya hisobi. - T.: "Iqtisod-moliya",
2010. 132-b.
35. Алехина Л.Н. “Проблемы адаптатсии бухгалтерского учета в бюджетных
учреждениях к условиям современной экономики”, Автореф. к.э.н., Санкт-
Петербург 2003 г. 17 с.
36. Качкова О.Э. и др. Организатсия учета и внутреннего контроля в
государственных (мунитсипалных) учреждениях://Монография// М.:
Издателство “Русайнс”, 2015. 141 с. (256 с.).
37. Мамаджанов И.Т. “Вопросы практического применения Стандарта
бюджетного учета №1 “Учетная политика”. “ C правочник финансового
работника”, Ташкент-2017. №2(62), 62-68 ст.
38. Мелникова Э.В. “Развитие бухгалтерского учета государственных”,
Мичуринск - наукоград РФ, 2010. 39 с.
65

vaqtincha saqlash uchun mo’ljallanib, alohida ajratilgan va maxsus jihozlangan
xona kassa deb ataladi.
2-rasm. Byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari va ular hisobini tashkil
etishning o`ziga xos xususiyatlari 10
Tashkilot rahbarlari kassaning tegishli ravishda jihozlanishi va pullarning
kassa xonasida saqlanishi, shuningdek, ularni bank muassasasidan olib, tashish,
yetkazib berish hamda bank muassasasiga topshirish vaqtida but saqlanishini
ta’minlashlari shart, rahbarlarning aybi bilan pul mablag’larini saqlash va tashish
vaqtida pullarning but saqlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratilmagan
hollarda, ular qonunda belgilangan tartibda javobgarlikka tortiladi.
Tashkilotlar kassalari zarur bo’lgan hollarda sug’urta tashkilotlari tomonidan
sug’urta qilinishi mumkin.
10
Normativ-huquqiy hujjatlar asosida talaba tomonidan tayyorlangan.
13

Xaridor va buyurtmachilar tomonidan tashkilot kassasiga maxsulot (ish,
xizmat)lar uchun naqd pul topshirilganda quyidagicha buxgalteriya yozuvi amalga
oshiriladi:
Dt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari
Kt 152 Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar
Inventarizatsiya natijasida ortiqcha chiqqan pul mablag’larini kirim qilishda
quyidagicha buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi:
Dt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari
Kt 273 Inventarizatsiya natijasida ortiqcha chiqqan mol-mulklar
Ushbu muomalalani hisobda aks ettirish uchun inventarizatsiya dalolatnomsi
asoslovchi xujjat hisoblanadi.
Quyidagi holatlarda tashkilot kassasidan naqd pul mablag’lari chiqim
qilinadi:
Kassadan ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar berilganda
buxgalteriyada quyidagicha yozuv amalga oshiriladi:
Dt 173 Xodimlar bilan mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar
Kt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari
Ushbu muomalani hisobda aks ettirishda kassa chiqim orderi asoslovchi
xujjat hisoblanib unga to’lov qaydnomasi ilova qilinadi.
Kassadan ijtimoiy to’lovlar berilganda buxgalteriyada quyidagicha yozuv
amalga oshiriladi:
Dt 171 Xodimlar bilan mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblar
Kt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari
Ushbu muomalani hisobda aks ettirishda kassa chiqim orderi asoslovchi
xujjat hisoblanib unga to’lov qaydnomasi ilova qilinadi.
Kassadan stipendiya berilganda buxgalteriyada quyidagicha yozuv amalga
oshiriladi:
Dt 174 Stipendiya oluvchilar bilan hisob-kitoblar
Kt 120 Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari
31

Byudjet tashkilotlarida kassa va kassa
operatsiyalari
I. Kirish
II. Asosiy qism
II.1. Kassa va kassa operatsiyalari mazmun-mohiyati to‘g‘risida
tushuncha
II.2. Kassa va kassa operatsiyalarini hujjatlashtirish
II.3. Kassa va kassa operatsiyalarining sintetik hisobi
II.4. Buxgalteriya schotini aks ettirish
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kassa xonasi alohida ajratilgan bo’lishi, eshiklari esa, operatsiyalarni amalga
oshirish vaqtida ichkaridan qulflanishi shart. Kassa ishiga aloqador bo’lmagan
shaxslarning bu xonaga kirishi man etiladi. Tashkilotning kassa xonalarini texnik
jihatdan mustahkamlash va ularni qo’riqlash-yong’indan saqlash signalizatsiyasi
vositalari bilan jihozlashga doir tavsiyalar ushbu Qoidalarning 3-ilovasida
keltirilgan. Unga ko`ra, mazkur tavsiyalar ko’p bosqichli qo’riqlash-yong’indan
saqlash tizimlarini yaratishning asosiy tamoyillarini va kassa xonalarining texnik
jihatdan mustahkamlanishi umumiy qoidalarini belgilaydi 11
.
Naqd pul mablag’lari va boyliklarning ishonchli saqlanishini ta’minlash
uchun kassa quyidagi talablarga javob berishi kerak:
1. Boshqa xizmat xonalaridan va qo’shimcha xonalardan alohida bo’lishi
kerak.
2. Ko’p qavatli binolarning oraliq qavatlarida joylashgan bo’lishi kerak;
ichki ishlar organlari, inkassatsiya xizmatlari bilan kelishuvlarga ko’ra kassa
xonalarini ko’p qavatli binolarning 1-qavatida joylashtirishga ruxsat etiladi.
3. Asosiy devorlarga ega bo’lishi, pol va shiftlari mustahkam qoplangan
bo’lishi, ishonchli ichki devorlar va to’siq devor (peregorodka)ga ega bo’lishi
kerak.
4. Ikkita eshik bilan yopilishi zarur:
a) tashqariga ochiladigan, yog’ochdan yaxlit ishlangan tashqi eshik,
ichkarisida metall zanjiri va ko’rish tuynukchasi bo’lib, ikkita ichki qulf bilan
qulflanadigan;
b) ichkariga ochiladigan, po’lat panjara ko’rinishida tayyorlangan va
kassaning ichki tomoniga osma qulf yoki o’rnatilgan qulf hamda metall zulfin
bilan qulflanadigan ichki eshik.
Xo’jalik organlari xodimlari yoki mijozlar bilan operatsiyalar o’tkazish
uchun ichkari tomondan temir yoki yog’och eshikcha bilan bekiladigan, ikki
11
O’z. Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan (2015 yil 16 maydagi 12/17-son qarori) tasdiqlangan va 2015 yil 21
iyunda yangi tahrirda O’z. R.si Adliya vazirligi ro’yxat raqami 2786-son “Yuridik shaxslar tomonidan kassa
operatsiyalarini yuritish qoidalari”ining 1 - bandi.
14

Agar korxonalarda asosiy schotlarga yetarli darajada e’tibor berilayotgan
bo‘lsa, balansdan tashqari schotlarning roli va ahamiyati amaliyotda ko‘p hollarda
tan olinmasligi, ularda aks ettiriladigan axborotlarning susayishiga olib keladi.
Qoidaga ko‘ra, balansdan tashqari schotlar mazkur korxonaga tegishli bo‘lmagan,
lekin ma’lum muddatga uning qaramog‘ida bo‘ladigan yoki saqlanadigan
mablag‘lar va majburiyatlarning mavjudligi hamda harakatini hisobga olish uchun
mo‘ljallangan.
Balansdan tashqari schotlarning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
— amaldagi qonun hujjatlari va normativ hujjatlarga muvofiq mazkur
korxonaga tegishli bo‘lmagan mulklar, mablag‘lar va majburiyatlar ustidan nazorat
o‘rnatishni ta’minlash;
— balansdan tashqari schotlarda hisobda turgan mulklarning saqlanishi
ustidan nazoratni ta’minlash;
— ushbu schotlarda hisobda turgan mablag‘lar harakatini hujjatlar bilan
rasmiylashtirish;
— korxonaning kreditga layoqatliligini va moliyaviy barqarorligini
baholash, boshqaruv uchun zarur to‘liq va ishonchli axborotlar bilan ta’minlash.
Ta’kidlanganidek, balansdan tashqari schotlarda korxonaga qarash-li
bo‘lmagan, lekin vaqtinchalik uning ixtiyorida bo‘lgan: ijaraga olingan asosiy
vositalar, qayta ishlash uchun qabul qilingan moddiy boyliklar hisobga olinadi.
Ushbu qiymatliklar buxgalteriya hisobida oddiy tizimda, ya’ni ikkiyoqlama yozuv
qoidasidan foydalanmasdan aks ettiriladi.
Balansdan tashqari hisob oddiy tizim bo‘yicha yuritilganligi sababli,
balansdan tashqari schotlardagi ko‘rsatkichlarning bir qismi natura o‘lchovlarida
aks ettirilishi mumkin. Shuningdek, bu schotlarda axborotdan foydalanuvchilar
uchun zarur bo‘lgan asosiy ko‘rsatkichlar, xususan hisobot davri boshiga va
oxiriga bo‘lgan qoldiqlar aks ettiriladi.
Balansdan tashqari schotlar bo‘yicha hisob yuritish korxona rahbarining
buyrug‘i bilan buxgalteriya xodimlarining bittasiga yuklatiladi. Bundan tashqari,
buxgalteriyada balansdan tashqari schotlar bo‘yicha hisobni tashkil etish tartibi aks
37

shuningdek, ijaraga olingan asosiy vositalar ham korxona balansida hisobga
olinadigan qiymatliklar uchun belgilangan tartib va muddatlarda inventarizatsiya
qilinishi zarur.
Balansdan tashqari schotlarning zarurligi to‘g‘risidagi fikr, ularda hisobga
olinadigan obyektlardan yana biri – qat’iy hisobda turadigan blankalar ekanligi
bilan ham izohlanadi. Kuzatishlar tasdiqlashicha, tovar-moddiy boyliklarni
o‘g‘irlash va suiiste’mol qilish maqsadida keng tarqalgan qalbakilashtirish
usullaridan biri – hisobga olinmay qolgan qat’iy hisobot blankalaridan foydalanish,
shuningdek, ularni soxtalashtirishdir.
Shuning uchun hozirgi qo‘llanilayotgan buxgalteriya hisobotida balansdan
tashqari mulklar, qiymatliklar, majburiyatlar va manbalarning holati to‘g‘risidagi
axborotlarni aks ettirish maqsadida moliyaviy hisobotning birinchi shakli –
«Buxgalteriya balansi»ga ilova sifatida alohida «Balansdan tashqari schotlarda
hisobga olinadigan qiymat-liklarning mavjudligi to‘g‘risida ma’lumot» degan
jadval kiritilgan. Unda qat’iy hisobot blankalari shartli bahoda baholanishi
mumkin.
I. Xo‘jalik mablag‘lari(aktivlar)ni hisobga oluvchi schotlar ning barchasi
aktiv bo‘lib, mablag‘larning qoldiqlari va ko‘payishi (kirimi) debetida, kamayishi
(chiqimi) esa kreditida aks ettiriladi.
Aaktivlarni hisobga oluvchi schotlar
Schot
№ Schotlarning turkumlari va nomlari
I Qism. Uzoq muddatli aktivlar
1 - bo‘lim. Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa uzoq muddatli
aktivlar
0100 Asosiy vositalarni hisobga oluvchi
schotlar (0110-0199)
0300 Uzoq muddatli ijara shartnomasi
bo‘yicha olingan asosiy vositalarni
hisobga oluvchi schotlar (0310)
0400 Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi
schotlar (0410-0490)
42

II. Xo‘jalik mablag‘larining manbalarini (passivlar)ni hisobga oluvchi
schotlar.
III. Xo‘jalik jarayonlarini hisobga oluvchi schotlar(6.3-rasm).
Schotlarni iqtisodiy mazmuniga ko‘ra turkumlash buxgalteriya hisobining
schotlar rejasini tuzishga asos bo‘ladi
Balansdan tashqari schotlarga doir muomalalarni hisobda aks ettirish
bo‘yicha namunaviy yozuvlar
№ Muomala mazmuni Debet Kredit
1 Asosiy vositalar qisqa
muddatli shartnoma bo‘yicha
olinganda 001
2 Ilgari qisqa muddatli ijaraga
olingan asosiy vosita lizing
beruvchiga qaytarilganda 001
3 Tovar-moddiy qiymatliklar
mas’ul saqlash uchun qabul
qilinganda 002
4 Ilgari mas’ul saqlashga qabul
qilingan tovar-moddiy
qiymatliklar egalariga
qaytarib berilganda. 002
5 Xomashyo va materiallar
qayta ishlash uchun
buyurtmachidan qabul
qilinganda 003
6 Xomashyo va materiallar
qiymati qayta ishlangandan
so‘ng hisobdan o‘chirilganda
va buyurtmachiga qaytarib
berilganda 003
7 Tovarlar komissiyaga qabul
qilinganda 004
8 Ilgari komissiyaga qabul
qilingan tovarlar sotilganda
yoki egasiga qaytarilganda 004
9 Qurilmalar o‘rnatish uchun
buyurtmachidan qabul
qilinganda 005
10 Buyurtmachilardan qabul
qilib olingan asbob-uskunalar 005
39

boshqarish uchun «Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schotlar» schotlar
ma’lumotlarini asosiy vositalarning eskirishi to‘g‘risidagi qo‘shimcha ma’lumotlar
bilan taqqoslash kerak bo‘ladi.
Bunday ma’lumotlarni olishda tartibga soluvchi schotlar deb nomlangan bir
guruh schotlardan foydalaniladi.
Tartibga soluvchi schotlar boshqa buxgalteriya schotlarida aks ettirilgan
ko‘rsatkichlarni tartibga solish uchun xizmat qiladi. Bunday schotlardan
foydalanish hisobda to‘la va aniq ma’lumotlar olish zaruriyatidan kelib chiqqan
bo‘lib, hisob obyektlarini buxgalteriya schotlarida ikki bahoda, ya’ni balans
qiymati va qoldiq qiymati bo‘yicha aks ettirish imkoniyatini yaratib beradi.
Kontrar tartibga soluvchi schotlar balansda tartibga solinuvchi schot bilan
yonma-yon aks ettiriladi. Tartibga soluvchi schotlarning tuzilishi va vazifasiga
qarab kontrar schotlar ham ikki guruhga: a) kontraktiv tartibga soluvchi schotlar;
b) kontr-passiv tartibga soluvchi schotlarga bo‘linadi.
Kontr-aktiv tartibga soluvchi schotlar balansning aktiv qismida alohida
moddalar sifatida o‘zi bilan bog‘liq aktiv schotlardan keyingi satrda ko‘rsatilib, aks
ettirilgan xo‘jalik mablag‘larining summasini tartibga soladi, ya’ni aktivlarning sof
qiymatini aniqlash uchun xizmat qiladi. Kontr-aktiv tartibga soluvchi schotga
«Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schotlar» misol bo‘lib, uning
qoldig‘i tartibga solinuvchi «Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schotlar» asosiy
aktiv schotidan ayrilib, keyingi satrda balansning aktiv tomonida ko‘rsatiladi, ya’ni
uni tartibga solib turadi.
Boshqacha qilib aytganda, «Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi
schotlar» asosiy vositalarning eskirishi haqidagi ma’lumotlarni olishda
foydalaniladi. Bu schotning kreditida asosiy vositalarning ishlatilish davridagi
eskirishi hamda oldin boshqa korxonalarda ishlatilib, tekinga olingan asosiy
vositalar eskirishi; debetida esa ishdan chiqqan yoki o‘zimizda ishlatilib boshqa
korxonalarga tekinga berilayotgan asosiy vositalarning hisobdan o‘chirilishi
ko‘rsatiladi. «Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schotlar»ning
qoldig‘i faqat kreditda bo‘ladi va xo‘jalikdagi mavjud asosiy vositalarning eskirish
50

Buxgalteriya hisobining xususiyatlaridan biri sodir bo`lgan muomalalarni
yoppasiga va uzluksiz aks ettirilishi hisoblanadi. Bu dastlabki hisob axborotning
manbai hisoblangan hujjatlashtirish yordamida amalga oshiriladi. Barcha sodir
bo`lgan muomalalarga tuziladigan hujjatlar majmuasi hujjatlashtirish deb ataladi.
Ulardagi ma’lumotlar keyinchalik joriy buxgalteriya hisobida sodir bo`lgan
muomalalarni aks ettirish uchun yagona asos bo’lib xizmat qiladi.
Sodir bo`lgan muomalalar ustidan kuzatishni amalga oshirishni ta’minlab va
ularni albatta schyotlarda aks ettirilishining sharti bo’lib hisoblangan
hujjatlashtirish, buxgalteriya hisobi usulining tarkibiy unsuri bo’lib hisoblanadi.
Birorta bir xo’jalik muomalasi ham, agar unga tegishli tartibda tuzilgan va
rasmiylashtirilgan hujjat bo’lmasa, hisobga olinishi mumkin emas. Shuning uchun
har bir hujjat ma’lum talablarni hisobga olgan holda tuzilgan bo’lishligi va undagi
muomalalarning sodir bo’lishi yoki rasmiylashtirilishida qatnashgan hamda shu
bilan tegishli jarayonlar haqiqatda tashkilotda sodir bo’lganligini tasdiqlovchi
shaxslarni imzolari bilan tasdiqlangan bo’lishi kerak.
Tashkilotlarda pul, tovar-moddiy va boshqa boyliklarni qabul qilish va
berish uchun asos bo’lib xizmat qiladigan hujjatlar, shuningdek xarajatlar smetasi
ijrosiga taalluqli barcha hujjatlar hamda moliyaviy hisobotlar tashkilot rahbari yoki
uning o’rinbosari va bosh hisobchi yoki uning o’rinbosari tomonidan imzolanadi.
Qonunchilikka muvofiq vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralarida birinchi imzo
huquqi shu vazirlik, davlat qo’mitasi va idorasining boshqarma yoki mustaqil
bo’linmalarining boshliqlariga berilishi mumkin.
Bosh hisobchi yoki uning o’rinbosari tomonidan imzolanmagan
boshlang’ich hisob hujjatlari ijro uchun yaroqsiz hisoblanadi va ijroga qabul
qilinmaydi. Kassa kirim orderlari bosh hisobchi (yoki uning o’rinbosari) va kassir
tomonidan imzolangandagina ijro uchun yaroqli hisoblanadi.
Hisob registrlarida aks ettiriladigan yozuvlar uchun to’liq rasmiylashtirilgan
boshlang’ich hisob hujjatlari asos bo’lib xizmat qiladi. “Buxgalteriya hisobi
registrlari ikki yoqlama yozuv qoidalariga muvofiq yuritiladigan jurnallar,
qaydnomalar, daftarlar, tasdiqlangan blankalar (shakllar)dir.
22

3. Kassa punktlarda pul barcha kassalar uchun belgilangan talablarga
muvofiq jihozlangan maxsus darcha orqaligina beriladi.
4. Ishdan tashqari vaqtda pul mablag’lari va qimmatli qog’ozlarni kassa
punktlarida qoldirish qat’iyan taqiqlanadi. Ish kuni tugashiga qadar barcha pul va
boyliklar yuridik shaxsning bosh markaziy kassasiga ishonchli qo’riq bilan
topshirilishi kerak.
Byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini tashkil etishda
buxgalteriya hisobi oldiga quyidagi vazifalar qo’yiladi:
Byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini amaldagi me’yoriy-
huquqiy xujjatlarga mos ravishda tashkil etish;
 Kassa muomalalari hisobini boshlang’ich va yig’ma xujjatlar hamda
hisob regstirlarida o’z vaqtida to’g’ri rasmiylashtirish;
 Byudjet va byudjetdan tashqari pul mablag’larini daromadlar va
xarajatlar smetalari bo’yicha maqsadli sarflanishi va saqlanishini ta’minlash;
 Buxgalteriya schyotlarida moliyaviy aktivlar mavjudligi hamda
harakatini aniq, to’liq va o’z vaqtida aks ettirish;
 Tashkilot kassasida, shaxsiy hisobvaraqlardagi pul mablag’lari, pul
xujjatlari, moliyaviy qo’yilmalar butligi ustidan doimiy nazorat olib borish;
 Kassa muomalalarini hisob registrlarida o’z vaqtida aks ettirib borish;
 Kassa muomalalari hisobi bo’yicha birlamchi hujjatlar hamda hisob
registrlaridagi ma`lumotlarni umumlashtirgan holda hisobot shakillantirish.
Normativ-huquqiy hujjatlarda belgilangan talablarga ko’ra byudjet
tashkilotlarida kassa muomalalarini nazorat qilish, ya’ni doimiy ravishda
inventarizatsiyadan o’tkazish tashkilot rahbari hamda buxgalteriya xizmati rahbari
tomonidan bir oyda bir marotaba kamida yoki kutilmagan istalgan vaqtda
ogohlantirishsiz amalga oshirilishi mumkin.
19

hisobga oluvchi schotlar (2710)
III. Realizatsiya jarayoni va yakuniy moliyaviy natijalarni hisobga
oluvchi schotlar
9000 Asosiy (operatsion) faoliyatning
daromadlarini hisobga oluvchi
schotlar (9010-9050)
9100 Sotilgan mahsulot(tovar, ish,
xizmat)lar tannarxini hisobga oluvchi
schotlar (9110-9150)
9200 Asosiy vositalar va boshqa
aktivlarning chiqib ketishini hisobga
oluvchi schotlar (9210, 9220)
9300 Asosiy faoliyatdan olingan boshqa
daromadlarni hisobga oluvchi
schotlar (9310-9390)
9400 Davr xarajatlarini hisobga oluvchi
schotlar (9410-9440)
9500 Moliyaviy faoliyat daromadlarini
hisobga oluvchi schotlar (9510-9590)
9600 Moliyaviy faoliyat xarajatlarini
hisobga oluvchi schotlar (9610-9690)
9700 Favqulodda foyda (zarar)larni
hisobga oluvchi schotlar (9710,
9720)
9800 Soliqlar va yig‘imlarni to‘lash uchun
foydaning ishlatilishini hisobga
oluvchi schotlar (9810, 9820)
9900 Yakuniy moliyaviy natijani hisobga
oluvchi schotlar (9910)
Schotlarni tayinlanishi va tuzilishi bo‘yicha turkumlash. Buxgalteriya
hisobi schotlarini tayinlanishi va tuzilishiga qarab tasniflashda bu schotlarning
nima uchun xizmat qilishi, ularning debet va kredit oboroti hamda qoldig‘ining
qanday mazmunga egaligi hisobga olinadi. Bunday turkumlash xo‘jalik
muomalalarini aks ettirishda schotlardan to‘g‘ri foydalanish zarurligini aniqlashga
yordam beradi. Schotlarning tayinlanishi va tuzilishiga qarab guruhlanishini
o‘rganish buxgalteriya schotlarida xo‘jalik muomalalarini ikkiyoqlama yozuv
usulini o‘zlashtirishga katta yordam beradi. Buxgalteriya hisobi schotlarini
48

II. Asosiy qism
2.1. Kassa va kassa operatsiyalari mazmun-mohiyati to‘g‘risida
tushuncha
Byudjet tashkilotlari naqd pulsiz hisob-kitob qilish bilan birga naqd pul bilan
ham ish jarayonlarini amalga oshiradilar. Naqd pulli jarayonlarga xodimlarga ish
haqi berish, hisobdor shaxslarga bo’naklar, mukofotlar ajratish va boshqalar kiradi.
Muassasalarda naqd pul bilan bo’ladigan jarayonlarga kassa jarayonlari deyiladi.
Byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini tashkil etishning
maqsadi bu - tashkilot kassasidagi pul mablag`lari harakatiga oid muomalarni o`z
vaqtida birlamchi xujjatlarda rasmiylashtirish, hisob registrlarida aks ettirish va
ular harakati bo`yicha hisobotlar tuzishdan iboratdir.
Byudjet tashkilotlari daromadlar va xarajatlar smetalari ijrosini amalga
oshirishda o’z kassasida kassadagi naqd pullar qoldig’i limitlari doirasida naqd
pullarga ega bo’lishlari va me’yorlar doirasida tushumdan ularni ishlatishlari
mumkin. Kassalardagi naqd pullar qoldig’i limitlari va tushumni ishlatish
me’yorlarini bank muassasalari ushbu tashkilotlar rahbarlari bilan kelishgan holda
belgilaydi.
Naqd pullar va qimmatbaho qog`ozlarni saqlash uchun xar bir korxona,
muassasa va tashkilotlarda kassa mavjuddir. Jumladan, Byudjet tashkilotlari ham
kassa (g`azna) uchun maxsus jixozlangan xona yoki xonalarni ajratishi lozim.
Ushbu xonalar temir eshik, temir panjaralar, ogoxlantiruvchi jixozlar, temir seyf va
temir shkaflarga ega bo`lishi, pul berish tuynukchalari va xodimlar olgan pulini
hisoblaydigan stol va stullar o`rnatilgan kichik xonaga ega bo`lishi lozim.
Quyidagi rasmda buxgalteriya xodimlari (moddiy javobgar shaxslar) uchun
kassa jarayonlarini amalga oshirish jarayonlarida belgilangan vazifalarni keltirib
o’tamiz (1.1-rasm).
Kassa jarayonlari va ular hisobini rasmiylashtirish respublikamiz Markaziy
banki tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Byudjet tashkilotlari o’z kassalarida bank tomonidan o’rnatilgan, muassasa
rahbari bilan kelishilgan limit asosida naqd pullarni saqlashlari mumkin.
8

Kirim va chiqim kassa orderlari yoki ular o’rnini bosuvchi hujjatlar kassaga
topshirilguniga qadar buxgalteriya tomonidan KO-3-son shakldagi kirim va chiqim
kassa orderlarini ro’yxatga olish jurnalida qayd etiladi. Ish haqini berish to’lov
(hisob-kitob-to’lov) qaydnomalarida rasmiylashtirilgan chiqim kassa orderlari ish
haqi berilgandan keyin ro’yxatga olinadi.
Tashkilot naqd pullarining tushumlari va berilishi KO-4-son yoki 440-son
shakldagi kassa daftarida hisobga olinadi. Bunda chet el valyutasi mablag’lari
bo’yicha alohida kassa daftari yuritiladi.
Kassa daftaridagi yozuvlar qoraqog’oz vositasida sharikli ruchka,
siyohqalam yoki siyoh bilan ikki nusxada amalga oshiriladi. Varaqlarning ikkinchi
nusxalari qirqiladigan bo’lishi kerak, ular kassirning hisoboti bo’lib xizmat qiladi.
Varaqlarning birinchi nusxalari kassa daftarida qoladi. Varaqlarning birinchi va
ikkinchi nusxalari bir xil raqamlar bilan belgilanadi.
Kassa daftarida o’chirishlar va ta’kidlanmagan tuzatishlar qilish man etiladi.
Qilingan tuzatishlar tashkilot kassiri, shuningdek, bosh hisobchining yoki uning
o’rnini bosuvchi shaxsning imzolari bilan tasdiqlanadi.
Kassa daftaridagi yozuvlar kassir tomonidan har bir order yoki uning o’rnini
bosuvchi boshqa hujjat bo’yicha pul olingan yoxud berilganidan keyin darhol
amalga oshiriladi.
Har kuni, ish kuni oxirida kassir kun uchun operatsiyalar yakunini
hisoblaydi, kassadagi keyingi kun uchun pullar qoldig’ini chiqaradi va keyingi
kuni buxgalteriyaga kassir hisoboti sifatida kassa daftarida imzo chektirgan holda
kirim va chiqim kassa hujjatlari bilan birga ikkinchi yirtma varaqni (kassa
daftaridagi bir kun uchun yozuvlar ko’chirma nusxasini) topshiradi.
Quyidagi 3 - rasmda byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini
hujjatlashtirish tartibi hamda ketma-ketligini ko`rishimiz mumkin.
Topshirilgan kassa hisoboti buxgalteriyada tekshiriladi va uning asosida
kassa operatsiyalariga doir 381-son shakldagi jamlanma qaydnomaga (1-son
memorial order) va analitik hisobning boshqa registrlariga yoziladi. 1-son
memorial order bo’yicha oylik aylanmalarning umumiy summasidan byudjetdagi
24

ko’chirma nusxasini) topshiradi. Topshirilgan kassa hisoboti buxgalteriyada
tekshiriladi va uning asosida kassa operatsiyalariga doir 381-son shakldagi
jamlanma qaydnomaga (1-son memorial order) va analitik hisobning boshqa
registrlariga yoziladi. 1-son memorial order bo’yicha oylik aylanmalarning
umumiy summasidan byudjetdagi (byudjetdan tashqari) hisobvaraqlar bo’yicha
aylanmalar chiqarib tashlanadi.
Buxgalteriya hisobida kassa operatsiyalari hisobi 12 “Kassa” schyotida 120
“Milliy valyutadagi naqd pul mablag’lari” va 121 “Xorijiy valyutadagi naqd pul
mablag’lari” subschyotlarida yuritilib ushbu subschyotlarda tashkilot kassasidagi
naqd pul mablag’larining mavjudligi va ularning harakati hisobga olinadi.
Kassa muomalalari nazorati kassadagi naqd pul va unga tenglashtirilgan
mablag’lar qoldig’ini inventarizatsiyadan o’tkazish va hisob ma’lumotlari bilan
solishtirish tushiniladi. Inventarizatsiya 19-son BHMS “Inventarizatsiyani tashkil
etish va o’tkazish” nomli standart asosida amalga oshiriladi.
kassa muomalalarini tekshirayotganda bu muomalalarni amalga oshirish
belgilangan tartibga qanday amal qilinayotganini, kassa intizomini, naqd pul bilan
amalga oshirilgan muomalalar konuniyligi va maqsadga muvofiqligini aniqlashi
lozim.
Kassa muomalalari hisobini takomillashtirishda quyidagi jihatlarga e’tibor
qaratish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz:
 byudjet tashkilotlarida kassa muomalalarini amalga oshiruvchi kassir
javobgarligi bo’yicha shaxsan avobgarlik to’g’risida shartnomani
qonunuchilik talablari asosida rasmiylashtirish;
 kassir ustidan nazorat olib boruvchi buxgalterlar kassa nazorati
vazifasini o’z vaqtida bajarishlarini ta’minlash;
 kassa muomalalarini asoslovchi birlamchi va yig’ma xujjatlar
ko’rsatkichlarini doimiy nazoratdan o’tkazib borish;
 kassir toomonidan taqdim qilinadigan kassa hisobotiga birlamchi
xujjatlar ilova qilinganligi, ularning to’g’ri rasmiylashtirilganligini
ta’minlash.
60

«Sotib olingan xususiy aksiyalarni hisobga oluvchi schotlar» (8610,8620) kontr-
passiv bo‘lib, ularning qoldig‘i 8300 «Ustav kapitalini hisobga oluvchi schotlar»
(8310,8320) qoldig‘idan chegirilib, balansda ustav kapitalining real qiymatini aks
ettirish uchun qo‘llaniladi.
58

olingan mulklar shartnoma
muddati tugaganidan so‘ng
egasiga qaytarilganda
23 Mazkur hisobot davrining
soliqqa tortiladigan bazasiga
qo‘shiladigan, ammo kelgusi
hisobot davrlarining soliqqa
tortiladigan
foydasi(daromadi)dan
chegiriladigan sarflar 012
24 O‘tgan hisobot davrida
soliqqa tortiladigan bazaga
qo‘shilgan sarflar keyingi
hisobot davrlaridagi soliqqa
tortiladigan bazadan
chiqarilganda 012
25 Vaqtinchalik soliq imtiyozlari
berilganda ozod bo‘lgan
mablag‘lar summasi (soliq
turlari bo‘yicha) 013
26 Soliqqa tortishdan
vaqtinchalik imtiyoz berilishi
natijasida ozod bo‘lgan
mablag‘lar imtiyoz muddati
tugaganidan hisobdan
o‘chirilganda 013
27 Foydalanishga berilgan
inventar va xo‘jalik jihozlari
foydalanishga yaroqli davr
davomida 014
28 Foydalanishdagi inventar va
xo‘jalik jihozlari hisobdan
chiqarilganda 014
Ushbu vaziyat balansdan tashqari schotlarda hisobga olinadigan obyektlarni
doimiy nazorat qilib borish zarurligini tasdiqlaydi. Bizning fikrimizcha, balansdan
tashqari schotlarda hisobga olinadigan barcha tovar-moddiy qiymatliklar,
41

hujjatlashtiriladi va hisobga olinadi. “Tor ma’noda “g’azna” pul tushadigan va aniq
maqsadlar uchun to’lov o’tkaziladigan, ya’ni mas’ul mansabdor shaxslar pulni
saqlaydigan joy degan tushunchani anglatadi” 2
. O’z navbatida bozor
iqtisodiyotining eng muhim talabalaridan biri doimiy ravishda iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirish, xalqaro integratsiyalashuvni ta’minlash uchun
iqtisodiy qonunchilik o’zgarib boradi.
Davlat byudjeti ijrosini amalga oshirish borasida dastlab “Byudjet tizimi
to’g’risida”gi qonun, “Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida”gi qonun qabul
qiligan bo’lsa, ushbu qonunlar o`z kuchini yo`otgan ayni damda “Byudjet kodeksi”
ishlab chiqildi va 2013 yildan boshlab amaliyotga joriy qilindi. Qolaversa
iqtisodiyotimizda amalga oshirilayotgan izchil va samarali islohotlar natijasi
sifatida yaqinda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining qarori
bilan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish
qoidalari”ning 13-bandiga o’zgartirish kiritildi. Hujjat O’zbekiston
Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida”gi
Qonuni, O’zbekiston Respublikasi prezidentining 2019 yil 5 fevraldagi PQ-4160-
son “Jahon banki va xalqaro moliya korporatsiyasining “Biznes yuritish” yillik
hisobotida O’zbekiston Respublikasining reytingini yaxshilashga doir qo’shimcha
chora-tadbirlar to’g’risida”gi qaroriga muvofiq qabul qilindi. Qarorga ko’ra,
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2015 yil 16 maydagi
12/17-son qarori bilan tasdiqlangan “Yuridik shaxslar tomonidan kassa
operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari”ning 13-bandi ikkinchi xatboshisi
quyidagi tahrirda: ya’ni, “Naqd pul qabul qilinganda buxgalteriya hisobi va
moliyaviy boshqarish vazifalarini amalga oshiruvchi shaxs hamda kassir
tomonidan imzolangan, kassir shtampi bilan tasdiqlangan kassa kirim orderi yoki
2
Williams M. Government: Cash Management Its Interaction with Other Financial Policies. International Monetare
Fund Fiscal Attairs Department Technical Guidance Note. 2010.-201 p.
https://www.scopus.com_resourse_treasure/j.rfe
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz iqtisodiyotining barcha sohalarida
amalga oshirilayotgan islohotlar singari byudjet ijrosi tizimida ham qator istiqbolli
o‘zgarishlar amalga oshirildi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Byudjet
kodeksiga asosan Davlat byudjeti mablag‘larini maqsadli sarflanish tizimi yo‘lga
qo‘yildi. Ya’ni, g‘aznachilik va uning hududiy bo‘linmalari orqali byudjet
mablag‘lari va byudjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha belgilangan tartibda kassa
ijrosi amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda byudjet tashkilotlarining byudjetdan
tashqari barcha mablag‘lari g‘aznachilikka qamrab olinib daromadlar va xarajatlar
smetalari ijrosi ta’minlanmoqda. Bu o‘z navbatida mablag‘lardan maqsadli va
samarali foydalanish, mablag‘larni iqtisod qilishga xizmat qilib byudjet
taqchiligini oldini olishni ta’minlamoqda.
Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
rahbarligida boshlangan hamda hayotga tadbiq etilayotgan izchil islohotlar, amaliy
sa’y-harakatlar yangi taraqqiyot marralarini egallash, zamonga mos tarzda
rivojlanish, xalqimiz manfaatlarini ta’minlashga qaratilganligi bilan g’oyat
ahamiyatlidir. Xususan, davlatimiz rahbari ta’kidlab o’tganlaridek, davlat
moliyasini boshqarishda “...iqtisodiy islohotlar va ijtimoiy o’zgarishlarni
muvaffaqiyatli amalga oshirish, eng avvalo, iqtisodiy va moliyaviy organlarning
faoliyati samaradorligiga bog’liqdir” 1
.
Barcha sohalarda bo’lgani kabi byudjet tizimida ham islohotlar amalga
oshirilib davlat byudjeti ijrosining mustahkam va xalqaro standartlarga mos
keluvchi, milliy xususiyatlarni o’zida mujassamlashtirgan normativ-huquqiy
asoslari shakllantirildi. Xususan, 2015 yil 21 iyunda yangi tahrirda O’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligida 2786-son bilan ro’yxatga olingan “Yuridik
shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish qoidalari” amaliyotga joriy
qilindi. Hozirda byudjet tashkilotlarida ushbu qoidalar talablari asosida kassa
ishlari tashkil qilinadi, kassa muomalalari ham ushbu qoidalar asosida
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisdagi ma’ruzasi. www.president.uz
2

yupqa devorli pardevorlar hamda xonalarning tashqari tomondan kirish uchun
qulay bo’lgan unsurlari, shu jumladan, po’lat panjaralar bilan jihozlanganlari
himoyalanadi.
3. Ikkinchi bosqichda qo’riqlash-yong’indan ogohlantirish vositalarining
nazorat qilinuvchi xonada tartibbuzarlar yurishini aniqlaydigan ultratovush,
infraqizil, optik-elektron, radioto’lqin va boshqa xabarchilar yordamida pul va
boyliklar saqlanadigan seyf va metall javonlar himoyalanadi.
4. qo’riqlash-yong’indan ogohlantirish vositalari qo’riqlash turiga qarab,
idoraviy qo’riqlash pulti, navbatchi xodim postiga ulanadi. Ushbu shaxslar
navbatchilik qiladigan joylar hududiy ichki ishlar organlari bilan radio yoki telefon
aloqasi orqali ulangan bo’lishi kerak.
Himoyaning ikkinchi bosqichi ishdan tashqari paytda markazlashtirilgan
qo’riqlash pultining alohida nomeriga yoki navbatchi xodimning kichik sig’imli
kontsentratorlariga, ish paytida esa, pedalga yoki ogohlantirish tugmachasiga ulab
qo’yiladi.
5. Himoyaning birinchi bosqichida ogohlantirish vositasi shleyflarining
nazorat qilinishini ta’minlaydigan qabul qilish - nazorat asboblari qo’llanishi
kerak. Bunday asboblar va xabar beruvchilar kichik sig’imli kontsentratorlarga,
idoraviy qo’riqlash pultlariga ulanadi va ular orqali markazlashgan qo’riqlash
pultlari yoki milisiya nazorat punkti (MNP) ga yuboriladi.
6. qo’riqlash-yong’indan ogohlantirish vositalari va kassani yoritish
asboblari alohida-alohida montaj qilinadi va elektr ta’minotini turli manbalardan
oladi. Barcha xil simlar devor ichidan o’tkaziladi. Istisno tariqasida xona ichida
shleyflar va metall quvurlarni temir-beton yoki beton qurilish konstruktsiyalari
bo’ylab joylashtirilishiga yo’l qo’yiladi.
7. Qo’riqlash-yong’indan ogohlantirish vositalari tizimi amaldagi «Bino va
inshootlarning yong’inga qarshi avtomatikasi» qurilish normalari va qoidalari va
qo’riqlash-yong’indan ogohlantirish vositalari bilan jihozlanishi kerak bo’lgan
ob’ektlarning idoraviy ro’yxatlariga muvofiq kelishi hamda doimo ishga shay
holatda bo’lishi kerak.
17

davrlarida mazkur va kelgusi hisobot
davrlari hisobiga qilingan xarajatlar xarajatlariga yozilgan o‘tgan hisobot
davrlari xarajatlari
Oborot – kelgusi hisobot davrlari
uchun mazkur hisobot davrida qilingan
xarajatlar
Oxirgi qoldiq – kelgusi davr xarajatlari
«Kelgusi xarajatlar va to‘lovlar rezervlarini hisobga oluvchi schotlar» passiv
schotlar bo‘lib, u har oy hisoblanib, ishlab chiqarish sarflariga qo‘shib borish yo‘li
bilan kelgusida qilinadigan xarajat va to‘lovlarni qoplash uchun mablag‘ yig‘ish va
yuqorida ko‘rsatilgan xarajat va to‘lovlar sodir bo‘lganda shu rezerv hisobidan
qoplashni hisobga olish uchun xizmat qiladi. Bu schotning kreditida har oyda
ishlab chiqarish sarflariga qo‘shish yo‘li bilan tashkil etilgan rezerv summasi aks
ettirilsa, debetida esa shu rezerv hisobidan qilingan xarajatlar va to‘lovlar hisobga
olinadi. «Kelgusi xarajatlar va to‘lovlar rezervlarni hisobga oluvchi schotlar»
schotining qoldig‘i faqat kreditda bo‘lib, foydalanilmagan rezerv summani
bildiradi.
4. Kalkulatsiya schotlari xarajatlarni hisobga olish va ishlab chiqarilgan
mahsulot, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning haqiqiy tannarxini
aniqlashga xizmat qiladi. Bu schotlarning debetida ishlab chiqarishga qilingan
turli-tuman xarajatlar yozib borilsa, kreditida ishlab chiqarishdan olingan
mahsulot, ish va xizmatlarning reja tannarxi bo‘yicha qiymati, ishlab chiqarishda
foydalanilmagan moddiy boyliklarning omborga qaytarib olinishi va boshqalar aks
ettiriladi.
Hisobot davrining oxiriga qoladigan qoldiq kalkulatsiya schotlarining faqat
debetida bo‘ladi. Bu qoldiq buxgalteriya balansida tugallanmagan ishlab chiqarish
sifatida ko‘rsatiladi. Kalkulatsion schotlarga «Asosiy ishlab chiqarish»,
«Yordamchi ishlab chiqarish» va boshqa schotlar misol bo‘ladi.
5. Tranzit (taqqoslovchi) schotlar. Bu schotlar korxonaning moliya-xo‘jalik
faoliyati natijalarini va yakuniy moliyaviy natijani aniqlashda ishlatiladi. Bularga
«daromadlar va xarajatlarni hisobga oluvchi schotlar» misol bo‘la oladi. Korxona
53

summasini bildiradi. Bu qoldiq yordamida asosiy vositalarning qoldiq qiymati
aniqlanadi, ya’ni asosiy vositalarning balans summasi («Asosiy vositalarni hisobga
oluvchi schotlar»ning debet qoldig‘i)dan eskirish summasini («Asosiy
vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schotlar»ning kredit qoldig‘i) ayrib
tashlanadi.
Kontr-passiv tartibga soluvchi schotlar balansning passiv qismida alohida
moddalar sifatida ko‘rsatilib, balansning passivida aks ettirilgan ma’lum
schotlarning qoldiqlarini tartibga soladi. Bunga «Ustav kapitali» passiv schotini
tartibga solib turadigan «Sotib olingan xususiy aksiyalarni hisobga oluvchi
schotlar» misol bo‘la oladi.
To‘ldiruvchi tartibga soluvchi schotlar ma’lum xo‘jalik muomalalarini
alohida-alohida hisobga olib, asosiy schotlarda hisobga olingan obyektlarni
baholashda foydalaniladi. Tartibga solinishi kerak bo‘lgan schotlarning
ma’lumotlari balansning qaysi qismida ko‘rsatilsa, to‘ldiruvchi tartibga soluvchi
schotlarning ma’lumotlari ham ana shu qismida aks ettiriladi.
To‘ldiruvchi tartibga soluvchi schotlar aktiv va passiv to‘ldiruvchi tartibga
soluvchi schotlarga bo‘linadi. Masalan, «Materiallarni tayyorlash va xarid qilish»
schoti.
Aktiv to‘ldiruvchi tartibga soluvchi schotga Materiallarni hisobga oluvchi
schotlar asosiy aktiv schotlarni to‘ldiradigan «Materiallar qiymatidagi farqlar»
schoti misol bo‘la oladi. Unda shartnoma baholar bo‘yicha hisobga olinadigan
materiallarni baholashni to‘ldiradigan summalar aks ettiriladi. Binobarin, sotib
olingan materiallarning haqiqiy tannarxini aniqlash uchun asosiy aktiv schotlar
hisoblangan «Materiallarni hisobga oluvchi schotlar»da hisobga olingan shartnoma
bahosiga «Materiallar qiymatidagi farqlar» degan aktiv to‘ldiruvchi-tartibga
soluvchi schotdagi qoldiqlar summasi qo‘shiladi.
Qishloq xo‘jalik korxonalarida to‘ldiruvchi tartibga soluvchi schotlar
vazifasini analitik schotlar ham bajaradi.
3. Taqsimlovchi schotlar. Bu schotlar korxonaning ayrim turdagi
xarajatlarini hisobga olish va tannarx obyektlariga taqsimlash maqsadida
51

moliya-xo‘jalik faoliyatining natijalari xarajatlarni hisobga oluvchi schotlarning
debetida aks ettiriladigan sotilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan
xizmatlarning haqiqiy tannarxini, «daromadlarni hisobga oluvchi schotlar»ning
kreditida hisobga olingan shu mahsulot, ish va xizmatlarning sotish bahosi
bo‘yicha qiymati taqqoslash yo‘li bilan aniqlanadi. Bunday taqqoslash «Yakuniy
moliyaviy natija» schotida amalga oshiriladi. Aniqlangan natija (qoldiq) kreditda
(sotilgan mahsulot, ish yoki xizmatlarning sotish bahosi bo‘yicha qiymati reja
tannarxidan yuqori bo‘lsa) xo‘jalikning foyda ko‘rishini bildiradi, agar qoldiq
debetda qolsa, aksincha, zarar ko‘rganligini bildiradi.
Schotlar rejasi xos raqam (kod) belgilaridan foydalangan holda nazoratni
amalga oshirish va moliyaviy hisobotni tuzish maqsadlarida korxona mulklari va
kapitalining joriy buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun ishlatiladigan, ilmiy
asosda guruhlangan va bir tizimga solingan schotlar ro‘yxatidir. Schotlar rejasining
tuzilishi schotlarni iqtisodiy mazmuniga ko‘ra turkumlashga asoslanadi.
Bozor munosabatlarining rivojlanishi xo‘jalik yurituvchi subyekt-lar moliya-
xo‘jalik faoliyati to‘g‘risida axborotlarni shakllantirish jarayonlariga yangicha
talablar qo‘ymoqda. Buxgalteriya hisobi natija-viy axborotlarining foydaliligini
ta’minlash muammolari mutaxas-sislarning diqqat markazida turibdi. Bu
manfaatdor axborotdan foydalanuvchilar nuqtayi nazaridan xo‘jalik yurituvchi
subyekt moliyaviy holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarning ishonchliligi va
obyektivligida ifodalanadi. Biroq yangi vazifalarni hal etish uchun axborotlarni
to‘plash va bir tizimga keltirish tartibini maqbullashtirish, ya’ni xo‘jalik
muomalalarini buxgalteriya hisobi schotlarida aks ettirishni takomillashtirish talab
qilinadi.
Schotlar rejasini qayta ko‘rib chiqish zarurati quyidagi asosiy omillar bilan
bog‘liq:
— iqtisodiyotda bozor munosabatlarini qaror toptirish;
— buxgalteriya hisobining uslublarini rivojlantirish;
— buxgalteriya hisobi qoidalarini xalqaro tan olingan buxgalteriya amaliyoti
bilan uyg‘unlashtirishni ta’minlash.
54

Eski schotlar rejasida moliya-xo‘jalik faoliyati natijalarini hisobga olish
tartibi mulkdorlar, aksiyadorlar va boshqa investorlar uchun zarur bo‘ladigan,
moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotni tayyorlash uchun kerakli ma’lumotlarni
tizimli tarzda shakllantirishni ta’minlamaydi. Xususan, eski schotlar rejasidagi
foyda va zararlar schotining qoldig‘i na hisobot yilining sof foydasini, na
taqsimlanmagan foydani bildiradi. Taqsimlanadigan haqiqiy sof foyda summasi
to‘g‘risida aksiyadorlar va investorlarning talablarini qondirish uchun ko‘plab
tuzatish yozuvlari qilinar edi.
Yangi schotlar rejasini qabul qilish va amaliyotda qo‘llash mamlakatimizda
buxgalteriya hisobini xalqaro tan olingan hisob amaliyoti bilan yaqinlashtirish
bo‘yicha faol va aniq maqsadga yo‘naltirilgan ishlarni amalga oshirish alohida
dolzarb hisoblanadi.
Hukumat tomonidan O‘zbekistonda buxgalteriya hisobini moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlariga o‘tkazish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinishi
moliyaviy axborotlarni shakllantirish jarayonlarini sezilarli darajada o‘zgartirish
zaruratini belgilab berdi. Buning natijasida milliy buxgalteriya hisobi tizimi
moliyaviy hisobot xalqaro standartlari bo‘yicha moliyaviy hisobot tuzish uchun
yaroqli ma’lumotlarni tayyorlash, eng kamida ushbu standartlar asosida olingan
ma’lumotlar bilan taqqoslashni ta’minlaydi.
Schotlar rejasini qayta ko‘rib chiqishga asosiy yondashuvlar eski schotlar
rejasini va yangi schotlar rejasining loyihasini chuqur tahlil qilish natijasida
shakllandi. Shuningdek, yangi schotlar rejasi amaliyotga bosqichma-bosqich tatbiq
qilindi. Yangi schotlar rejasini tuzilish negizida quyidagi yondashuvlar yotadi:
 buxgalteriya hisobida shakllanadigan moliyaviy axborotlar
mazmunining schotlar rejasi tuzilmasiga bog‘liq emasligi;
 xo‘jalik faktlari to‘g‘risidagi axborotlarni shakllantirish va bir tizimga
solish jarayonining soliqqa tortish maqsadlari uchun ma’lumot-larni
shakllantirishdan nisbatan mustaqilligi;
 hisob jarayonining buxgalteriya hisobotlarining qandaydir ma’lum
turidan nisbatan mustaqilligi;
55

8300 Ustav kapitalini hisobga oluvchi
schotlar (8310-8330)
8400 Qo‘shilgan kapitalni hisobga oluvchi
schotlar (8410,8420)
8500 Zaxira kapitalini hisobga oluvchi
schotlar (8510, 8520)
8600 Sotib olingan xususiy aksiyalarni
hisobga oluvchi schotlar (8610, 8620)
8700 Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan
zarar)ni hisobga oluvchi schotlar
(8710, 8720)
8800 Maqsadli tushumlarni hisobga oluvchi
schotlar (8810-8890)
8900 Kelgusi xarajatlar va to‘lovlar
rezervlarini hisobga oluvchi schotlar
(8910)
III qism. Majburiyatlar
7 - bo‘lim. Uzoq muddatli majburiyatlar
7000 Mol yetkazib beruvchilar va
pudratchilarga to‘lanadigan uzoq
muddatli schotlar (7010, 7020)
7100 Ajratilgan bo‘linmalar, sho‘ba va
qaram xo‘jalik jamiyatlariga bo‘lgan
uzoq muddatli qarzlar (7110, 7120)
7200 Kechiktirilgan uzoq muddatli
majburiyatlarni hisobga oluvchi
schotlar (7210-7290)
7300 Xaridor va buyurtmachilardan olingan
bo‘naklarni hisobga oluvchi schotlar
(7310)
7800 Uzoq muddatli kreditlar va qarzlarni
hisobga oluvchi (7810-7890)
7900 Turli kreditorlarga bo‘lgan uzoq
muddatli qarzlarni hisobga oluvchi
schotlar (7910, 7920)
8 - bo‘lim. Joriy majburiyatlar
6000 Mol yetkazib beruvchilar va
pudratchilarga to‘lanadigan schotlar
(6010,6020)
6100 Ajratilgan bo‘linmalar, sho‘ba va
45

10. “Buxgalteriya hisobida hujjatlar va hujjatlar aylanuvi to’g’risida”gi Nizom,
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 14 yanvar 2004 yil 1297-son bilan
ro’yxatga olingan.
11. “Byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetasi
va shtat jadvallarini tuzish, tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’g’risidagi”
Nizom O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2014 yil 15 dekabrda
2634-son bilan ro’yxatdan o’tgan.
12. “Byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Yo’riqnoma
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2010 yil 22 dekabrda 2169-
son bilan ro’yxatdan o’tgan.
13. O’zbekiston Respublikasi Byudjet tasnifini qo’llash bo’yicha Yo’riqnoma,
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 11 oktyabr 2010 yil 2146-son bilan
ro’yxatga olingan.
14. “Yuridik tashkilotlar tomonidan kassa operatsiyalarini yuritish qoidalari”
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015 yil 22 iyunda 2687-son
bilan ro’yxatdan o’tgan.
15. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining axborot tizimida shaxsiy g’azna
hisob varaqlarini yuritish Qoidalari, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida
2016 yil 30 martda 2772-son bilan ro’yxatga olingan.
16. O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi byudjetlarining g’azna ijrosi
Qoidalari, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 22 dekabr 2016 yil 2850 -
son bilan ro’yxatdan o’tgan.
17. Byudjet tashkilotlari va byudjet mablag’lari oluvchilarning davriy moliyaviy
hisobotlarini tuzish, tasdiqlash hamda taqdim qilish bo’yicha Qoidalar, (O’z. R.si
A.V. tomonidan 2018 yil 15 fevralda 2971-son bilan ro’yxatdan o’tgan.
18. Mirziyoev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz”. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma
majlisidagi nutqi. Toshkent – “O’zbekiston” NMIU - 2016. 15-bet.
63

Mavzuning ob’yekti va predmeti. Mazkur mavzuning ob’yekti sifatida
O‘zbekiston respublikasining byudjet tashkilotlari belgilangan. Tadqiqot ishining
predmeti byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobi va nazoratini tashkil
etish jarayonlarida sodir bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar majmuidan iborat.
Mavzuning maqsadi va vazfalari. Byudjet ijrosi jarayonida amalga
oshirilayotgan islohotlarga mutanosib ravishda Byudjet tashkilotlarida kassa
muomalalari hisobini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab
chiqishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun mavzuning vazifalari sifatida
quyidagi masalalar belgilab olindi:
 byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini tashkil qilishni
nazariy hamda uslubiy jihatdan asoslash;
 byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobining o‘ziga xos
xususiyatlarini yoritib berish;
 byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini tashkil etishning
zarurligini asoslash;
 byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini yuritishda
xujjatlashtirish, hisoblashuvlarni hisobvaraqlar va hisob registrlarida aks ettirish
tartibini batafsil yoritish;
 byudjet tashkilotlarida kassa muomalalarining nazoratini tashkil etish
masalalarini yoritish;
 byudjet tashkilotlarida kassa muomalalari hisobini takomillashtirish
bo‘yicha takliflarni asoslash.
BMI mavzusi bo`yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Ushbu mavzuni
o`rganish va tahlil qilish yuzasidan xorijlik va yurtimizning taniqli olimlari
tomonidan byudjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi, jumladan kassa muomalalari
hisobi va nazorati, shuningdek, xalqaro standartlardan foydalanish muammolariga
bag’ishlangan tadqiqotlar, ilmiy asarlar, risolalar mavjud. Byudjet tashkilotlarida
kassa muomalalarihisobi va nazoratini tashkil etishning ayrim nazariy va uslubiy
jihatlari xorijlik iqtisodchi olimlar tomonidan o’rganilgan. Ular jumlasiga
E.Bracci, C.Guthrie, C.Humphrey, L.Jones, J.Moll, O.Olson, hamda I.Steccolini
5

Byudjet tashkilotlarida kassa va kassa operatsiyalari

Купить