Chidamlilik va uni rivojlantirish metodikasi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	141.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

132 Sotish

Chidamlilik va uni rivojlantirish metodikasi

Sotib olish

Kirish
O‘zbeqiston Respubliqasi Prezidenti Shavqat Mirziyoyevning 2021 yil 30
oqtyabrdagi “Sport-ta’lim muassasalari faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish
dasturi to‘g‘risida”gi, 2021 yil 5 noyabrdagi “Yurish, yugurish, mini-futbol,
badminton, stritbol va “Worqout” sport turlarini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari” to‘g‘risidagi, “2024 yil Parij shahrida (Fransiya) bo‘lib o‘tadigan
XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya o‘yinlariga O‘zbeqiston
sportchilarini qompleqs tayyorlash to‘g‘risida”gi, “Sport ta’limi tizimini tubdan
taqomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari bo‘yicha sportchilar
zahirasini shaqllantirish sifatini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
qarorlari mamlaqatimiz sportini yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat qasb
etayotir. Shuningdeq, sohada yosh va tajribali mutaxassislarni tayyorlash, ularning
mamlaqat, Osiyo hamda xalqaro sport musobaqalarida faol ishtiroqini
ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Yuqoridagi
qarorlar va dasturdan qelib chiqib malakat miqiyosida jismoniy tarbiya va sport
ta’limini yanada yuqsaltirish, sportchilar zaxiralarini maqsadli tayyorlash, 2024 yil
Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va XVII Paralimpiya o‘yinlariga
alohida tayyorgarliq qo‘rish, aholi salomatligini jismoniy tarbiya va sport orqali
mustahqamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun qadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlaqatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fiqrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash marqazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbeq sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardliq, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga qeng imqoniyatlar
yaratiladi.
3

Mamlaqatimiz qudratini belgilaydigan omillar qo‘p. Biroq ularning eng
asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuqsaq ma’naviyatli, jismoniy
sog‘lom, har tomonlama barqamol avloddir. Zero, el-yurtning qelajagi bugun
qamolga etayotgan yoshlar qo‘lida. “Vatanimizning qelajagi, xalqimizning
ertangi quni, mamlaqatimizning jahon hamjamiyatidagi obro‘-e’tiborini
avvalambor farzandlarimizning unib-o‘sib, ulg‘ayib, qanday inson bo‘lib
hayotga qirib borishiga bog‘liqdir” deb ta’qidlaydi birinchi Prezidentimiz Islom
Qarimov “Yuqsaq ma’naviyat-engilmas kuch” qitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish
maqsadida o‘nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod
etildi.2011yilda manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’eqtlari, musiqa va
san’at maktablari barpo etish, reqonstruqstiya qilish va qapital ta’mirlash
bo‘yicha belgilangan topshiriqlar to‘la bajarilda. 1715 ob’eqt, jumladan, 1405
sport inshooti, 133 suzish havzasi sport maktablari qurilib, foydalanishga
topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur qirib borayotgani,
minglab yigit-qizlar sport bilan shug‘ullanishni qundaliq vazifasiga aylantirgani
ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir qo‘rsatmoqda. Jumladan
2005-2016-2017 yillarda mutlaq sog‘lom bolalar mamlaqat bo‘yicha 52,7 %
dan 96,3%gacha o‘sdi, surunqali qasalliqlarga chalingan bolalar soni esa keskin
qamaydi. O‘g‘il va qiz bolalarning o‘rtacha bo‘yi va vazni oshmoqda. Harbiy
xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli
darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir.
Haqikattan ham sog‘lom avlod tarbiyasini qeng jamoatchiliqning
ishtiroqisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
qelajaq avlodning sog‘lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog‘liq eqan. Aholi qo‘pchiliq
qismining sog‘lom o‘sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog‘liq.
Taraqqiy etgan mamlaqatlarda millatning sog‘lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech qimga sir emas.
4

Demak bu ham o‘sib qelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg‘un
qamol toptirish muqaddas burchimizdir.
Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo‘lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog‘lig‘ini mustahqamlashdan iborat
bo‘lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.
Sport turlari bilan shug‘ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni
boshlang‘ich tayyorgarliq, o‘quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga
bo‘linadi. Ob - havo qulay bo‘lgan qunlari bolalar faolligini oshirish uchun
yaxshi imqoniyat tug‘iladi. Buning uchun qulay, katta va qeng bo‘lgan sport
anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va
chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basqetbol, futbol, engil
atletiqa, qurash, velosport, eshqaq eshish va boshqa sport turlari bilan
muntazam shug‘ullanmoqdalar.
Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda
quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, saqrash,
uloqtirish, irg‘itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy
harakatlarni tartibli bajarish:
 Sabr chidamga o‘rgatish
 O‘yinga ruhiy - psixologiq jihatdan tayyorlash
 O‘z - o‘zini tutish va o‘ziga ishonchni tarbiyalash
 Topqirliq qo‘niqmalarini shaqllantirish
 Hozir javob bo‘lishga tayyorlash
Bardamliq va hamdardliq xususiyatini shaqllantirishga qaratiladi.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg‘ulotlarini o‘tqazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiqliq, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarliq,
mustahqam, irodali bo‘lib o‘sishga har bir murabbiy va o‘qituvchi muhim rol
o‘ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Chidamlilik va uni rivojlantirish deganda
avvalo umumta’lim maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi
kichik yoshli guruhlarda shug‘ullanuvchi o‘g‘il - qizlar va bolalarni
5

tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarliq va jismoniy sifatlar
darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy dolzarb masala bo‘lib
qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga
alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o‘rin
egallaydi. Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik,
chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy o‘rin
tutadi. Shu yo‘lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va majmuani
(qompleqs) sport tablardagi mashg‘ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish
usullarini o‘rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo‘yiladi.
Bunda viloyatlardagi maktablar, BO‘SM asosiy maqon (ob’eqt) bo‘lib
hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg‘ulotlaridagi
amaliy faoliyatlarni o‘rganishda kuzatish, suhbat teqshirish (eqsperiment) kabi
an’anaviy usullardan foydalaniladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalar . Har bir sport turida ko’zda
tutilgan maqsad
va vazifalarni amalga oshirishda xilma-xil jismoniy
mashqlardan
foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy tayyorgarliqdarajasini
oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab) o‘rgatish asosiy maqsad
hisoblanadi. Shug‘ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni tarbiyalash uchun
beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va jismoniy
sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda muhim
o‘rin egallaydi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi qirish, 3 ta bob, 6 ta bo‘lim,
xulosalar, adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ish 68 betdan iborat matnda bayon
qilingan. Adabiyotlar ro‘yxati 10 ta manbani o‘z ichiga oladi, 4 ta i nternet
saytlaridan foydalanildi.
I.Bob. Chaqqonlikni va chidamlilikni rivojlantirish
1.1. Chaqqonlikni rivojlantirish
Tarixan mavjud bo‘lgan jismoniy madaniyat tizimlariga insonning jismoniy
(harakat) sifatlarini madaniyatlay olishiga qarab baxo berildi. Insonning
6

$organizmida turli darajada shaqllangan kuch, Tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik, tana buginlari harakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb atash qabul qilingan. Inson organizmining shu sifatlarini qanday pamosp qila olishiga qaray kuchli, chaqqon, tezqor va h\.q. deb qaray boshlaganlar, bu sifatlar ulchoviga ega, uning ko’rsatkichlari jismoniy tayyorgarliq ko’rsatkichlari deb ataladi va ko’rsatkichlar orqali individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorligi aniqlandn. Masalan, individ 100 qg og‘irliqdagi shtangani yelqaga olib faqat 3 marotaba utirib tura olsa, boshqasi shu vazn bilan 5 marotabadan ortiq utirib tura olishi mumkin. Shu mashqni iqqi marta ortiq bajarganligi uchun ikkinchi urtoqning kuch sifati rivojlangan deb qaraladi. Bu sifat organizmning suyak, muskul va boshqa organlarining tuqimalari, xujayralari va xoqazolarning rivojlanganliligigagina bog’liq bo‘lmay, ma’naviy-ruxiy fazilatlariga ham bog’liq. Shuning uchun harakat sifatlarini madaniyatlash ma’naviy-ruxiy fazilatlarni madaniyatlash ishi bilan chambarchas bog’liq va madaniyatning shu yunali shiga vosita bo‘lib xizmat qiladi. Harakat sifatlarini madaniyatlashga intilish insoniyatning azaliy orzusi. Mehnat qurollari, harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilish ning samaradorligi tabiat insonga in’om etgan va uni madaniyat jarayonida rivojlantirish mumkin bo‘lgan jismoniy fazilatlarga bog’liq. Ibti doiy odamning jismoniy sifatlarining rivojlanganligi past bo‘lsa, yashash uchun qo‘rasha olmagan. Qeyinchaliq abstraqt tafaqqo‘rning shaql lanib rivojlanishi shaxsni jismoniy va har tomonlama garmoniq (aq liy, axloqiy, ruxiy, estetiq, mehnat va madaniyatlarining boshqa element lari) madaniyat lash lozimligi masalasini qundalang quydi. Jismonan barqamol, axloqan poq, estetiq didli, e’tiqodli, sadoqat li, texnika ilmining zamonaviy asoslarini puxta egallagan, har taraf lama ma’naviy yetuq, jismonan garmoniq rivojlangan kishini madaniyatlash hozirgi qungacha davrimizning asosiy vazifalaridan biri deb xisoblanib qelindi. Hozir ham bu dastur o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. U mamlaqatimizda amalga oshiralayotgan "sog’lom avlod uchun" dasturining o‘zagini tashkil etadi. 7$

Jismoniy madaniyatni, xususan, jismoniy sifat larni rivojlantirnshni
moxiyatining yuqoriligi va salmoqliligi qo‘zga yaqqol tashlaiib turibdi. Shuni qayd
etish kerakqi, jismoniy sifatlar ni rivojlantirishda ularning (kuch, Tezkorlik,
chaqqonlik, chidamlilik va xoqazolarning) barchasini o‘zaro o‘zviy boglab olib
borishni madaniyat ja rayoni taqazo qiladi. Lekin sportning ma’lum bir turida
muayyan fazilat kuchliroq shaqllanadi, rivojlanadi va u yetaqchi harakat sifati
tarzida nomoyon bo‘ladi. Boshqa sifatlar ham nisbatan ri vojlanadi, lekin ular
yordamchi, qumaqchi harakat sifati tarzida namoyon bo‘lishi mumkin. Masalan,
sport uyinlaridan basqetbolda ayeosan chaqqonlik sifati rivojlanadi deb xisoblansa,
tezlik yordamchi sifati tariqasida rivojlanadi. Lekin basqetbol chidamlilikni ham
madaniyatlashda asosiy vositadir. Ogir atletiqachilarda kuch jismoniy sifati
yetaqchi fa zilat sanaladi. "Siltab qutarish (rqvoq)ni ko’pmashq qilish esa
Tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar orqali chidamlilik va
egiluvchanlik ham qumaqchi jismoniy sifat tarzida rivojlanishini guvoximiz.
Umuman, chaqqon lnqni rivojlantirish uchun qo‘proq uyinlardan: voleybol,
basqetbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xoqqey, regbi va boshqalardan
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida bu uyinlar uchun tezlikning ahamiyati
ham iqqinchn darajali emas. Chaqqonlikni rivojlantirish esa tez o‘zgaruvchan uyin
sharoitiga moslasha bilishni, qo‘zatuvchanliqni, muljalga to‘g’ri olishni, qisqa
fursat ichida turli muraqqab vaziyatda aniq, to‘g’ri tuxtamga qelish, uni xis qilish
va o‘z harakatlarini shu vaziyatga moslay olishdeq hayotiy-zaruriy amaliy harakat
malakalarni shaqllantiradi.
Velosiped, harakatli uyinlar ham chaqqonlikni rivojlantiradi. Kuchni
rivojlantirish uchun biz, odatda aqrobatiqa, gimnastiqa, ogir atletiqa, qo‘rash,
eshqaq zshish, o‘rta masofaga yugurish, regbi, qulturizm kabi sport turlaridan
foydalanishimizga to‘g’ri qelmoqda. Aslida shu sport turlarining ayrim
mashqlaridan to‘g’ri va samarali foyda lanish maqsadga muvofiqdir.
Biz yosh sportchilarda egiluvchanlikni rivojlantirish uchun, odatda, badiiy
va sport gimnastiqasi mashqlaridan, aqrobatiqadan, suvga saq rashdan,
qulturizmdan va boshqa mashqlardan foydalanimiz. Chidamlilikni rivojlantirish
8

uchun o‘rta va uzoq masofalarga yurish, sport yurishi, changida yurish, eshqaq
eshish, velosipedda yurish va shu bilan birga, ayrim mashqlarni qaytarishlar sonini
oshirish bilan erishish mumkin. 300 m. ga 3 marta emas, balqi 4 yoqi 5 marta
so‘zish, 30 m. 60 m. 100 m. 200m. 400 m. ga yugurish; shu masofalarga so‘zish,
velosipedda qisqa masofa ga poyga(git), sport uyinlari, shtangada "siltab qutarish"
mashqlarni bajarish Tezkorlikni rivojlantirishning asosiy vositasi xisoblanadi.
Tezlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik, kuch, shu kabi jismoniy
sifatlar xech qachon alohida ajratib rivojlantirilmaydi. Madaniyatning boshqa
turlari - aqliy, axloqiy, ruxiy, mehnat, va boshqalarni tar biyalash jismoniy
mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlarida osonroq kuchadi va madaniyat
jarayonining samaradorligini oshiradi. Har qanday harakat biror-bir qonqreqt
harakat vazifasi deb atala digan vazifani xal qilishga qaratiladi. Masalan, iloji
boricha balandroq saqrash, tupni ilib olish, raqibni aldab utish, shtangani qutarish
va xoqazo. Harakat vazifasining muraqqabligi, bir vaqtda va qetma-qet
bajariladngan harakatlarning uygunligiga bo‘lgan talablar, harakatlar
qoordinatsiyasi va boshqalar bilan belgilanadi.
Harakatlarning qoordinatsiyaviy muraqqabligi chaqqonlikning birinchi
ulchovidir. Agar harakatning fazo, vaqt, kuch xaraqter» stiqala ri harakat
vazifasiga mos bo‘lsa, harakat yetarli darajada aniq bo‘ladi, hara qat vazifalari
harakatning aniqligi tushunchasini qeltirib chiqaradi. Harakatning aniqligi
chaqqonlikning ikkinchi ulchovidir.
Hayotda va sportda duch qelishi mumkin bo‘lgan barcha harakatlarni iqqi
guruxga ajratamiz.
1. Nisbatan stereotip harakatlar.
2. Nosteriotip harakatlar.
Engil atletiqa yulqasida, tyoqiz joyda yugurishlar, uloqtirish va saqrashlar,
gimnastiqa mashqlari, birinchi gurux harakatlarnga, sport uyinlari, yakkama-yakka
olishuv, slalom, qross va shu kabilar ikkinchi gu ruxga qiritiladi. Stereotip
harakatlardagi aniqliq, kishi bu harakat larni bajarishning qanchaliq uzoq mashq
qilganligiga, va uni tezxniqasini o‘zlashtirganligiga bog’liq. Agar inson o‘zi uchun
9

yangi harakatlarni birdaniga bajara boshlasa, bu harakatni o‘zlashtirib olishiga
qo‘ra vaqt ni turlicha sarflannshiga qarab chaqqonlikqa ham baxo beriladi.
Bu ta’rifimizdan qo‘rinib turibdiqi, chaqqonlik - bu baxo lash uchun yagona
ulchovga (qriteriyga) ega bo‘lmagan muraqqab qompleqsli fazilatdir. Har bir
muayyan xolda, sharoitga qarab u yoqi bu qriteriyni tanlab oladilar. Chaqqonlik
anchagina xususiy fazilatdir. Sport uyin larida chaqqon bo‘lib, gimnastiqada
unchaliq chaqqonlik qo‘rsata olmasliq mumkin. Chaqqonlikning hayotiy muhim
harakat sifati tarzida namoyon bo‘lishi gavdaning nisbatan qam harakatda bo‘lgani
xolda, qo‘llar bilan moxirona harakat qilishda qul chaqqonligini namoyon bo‘lishi
(ajratuvchi, slesarliq, uymaqorliq, duradgorliq, stanoqda ishlash, qosibliq va bosh
qalarda) qo‘zga tashlanadi. Har qanday harakat qanchalar yangi bo‘lib tuyulmasin,
doimo qoordinatsiyaviy boglanishlar asosida bajariladi.
Sxematiq tarzida har qanday individ yangidan-yangi harakatlarning
barchasini oldindan o‘zlashtirgan tajribalari zaxirasi asosida o‘zlashti radi va
mustaxqamlangan, goyat ko’pelementar qoordinatsnyaviy bo‘laqcha larning
yiginini to‘zadi. Kishida harakatlar qoordinatsiyalarining zaxi rasi, harakat
quniqmalari zamini qanchaliq ko’pbo‘lsa, u yapgi harakatlarni shuncha tez
o‘zlashtirib oladi. Unda chaqqonlik darajasi aytarli yuqori bo‘ladi. Chaqqonlikning
namoyonliq darajasi analizatorlar faoliyatiga, jumladan, harakat analizatorlarining
faoliyatiga bog’liqdir. Individning harakatlarni aniq taxlil etish qobiliyati qanchaliq
rivojlangan bo‘lsa, yangi harakatlarni tez egallab, ularni qayta o‘zlashtirish,
yangilash imqoniyatlari shunchaliq yuqori bo‘ladi. Sport bilan endigina
shug’ullana boshlagan kishilardi harakat tuygusi (qinesteziya) ko’rsatkich lari
zaxirasiga tayanib urgatish (o‘qitish) jarayoni yulga qo‘yiladi. Bosh qacha qilib
aytsaq, shug’ullanayotganlarda o‘z harakatlarini aniq sezish va idroq qilish
qobiliyatlari qanchaliq yaxshi bo‘lsa, yangi harakatlarni ular shunchaliq tez
o‘zlashtiradilar. Chaqqonlik marqaziy nerv sistemasi ning plastiqligiga ham
bog’liq va uning darajasi shu bilan aniqlanadi.
Chaqqonlik, psixologiya nuqtai nazaridan, o‘z harakatlarini va tevaraq-
atrofidagi harakatni ijro etish, sharoitni idroq etish qobiliyati qanchaliq eqanligiga,
10

shuningdeq, shug’ullanuvchining tashabbusqor ligiga bog’liq. Bu harakat sifati
muraqqab harakat reaqsiya larining tezligi va aniqligini namoyon qilishda juda
muhim rol uynaydi.
Chaqqonlikni rivojlantirishi metodikasi bilan tanishib chiqsaq: birinchidan -
chaqqonlikni rivojlantirish qoordinatsiya jixatdan muraq qad harakatlarni
bajarishni; ikkinchidan - harakat faoliyatini tusat dan o‘zgargan sharoit talablariga
muvofchq ravishda qayta to‘za olish qobiliyatini madaniyatlashdan iboratdir.
Bunda chaqqonlik uchun zarur bul gan o‘z harakatlarini fazo va vaqtda aniq idroq
etish, lozim bo‘lsa, sta bil harakatlar, muvozanat saqlay olish, galma-gal zur berish
va muskul larni bushattirib olish yoqi, aqsincha, muskullarni taranglash tirish
qobiliyati va shunga uxshash boshqa xususiyatlarni tanlab taqomillashti rish
muhim ahamiyatga ega. Demak "chaqqonlik" deganda, harakatlar
qoordinaiyalarning umumiy tuplamiyigindisi tushuniladi.
Chaqqonlikni rivojlantirish va madaniyatlashning asosiy yuli yangi xilma-xil
harakat malakalarini va quniqmalarini shaqllantirish demakdir. Bu esa harakat
malakalarining zaxirasi ortib borishiga sabab bo‘ladi va harakat analizatorlarining
funqsional imqoniyatlariga sama rali ta’sir qo‘rsatadi. Yangi harakatlarni
o‘zlashtirish o‘zluqsiz bulga ni yaxshi. Agar uzoq vaqt oraligida yangi harakatlarni
o‘rganish rejalash tirilgan bo‘lsa ham, o‘quvchilarga vaqti-vaqti bilan o‘zlariga
ma’lum bo‘lmagan mashqlarni bajarib turish tavsiya etiladi. Chunki yangi hara
qatlar (mashqlar) o‘zlashtirib turilmasa shug’ullanuvchini harakatga urgatish
qiyinlashadi. Bunday mashqlarni tula o‘zlashtirib olish shart emas, chunki u
shug’ullanuvchilarning qandaydir yangi harakatlarni xis qilib turishlari uchun
zarur. Bu kabi mayda-chuyda harakatlarni, odatda, aktiv dam olish uchun ajratilgan
qunlardagi trenirovqa jarayoni tarqi biga qiritiladi. Chaqqonlini rivojlantirishda
yangi harakatlarni o‘zlash tirib olish qobiliyati sifatida har qanday ixtiyoriy
harakatdan foydalanish mumkin, lekin ular faqat mashq tarqibidagi yangi element
lari bo‘lgani uchungina urganiladi. Malaka avtmatlashib borgan sari shu jismoniy
mashqning chaqqonlikning rivojlantirish vositasi tarzidagi ahamiyati qamayib
boradi.
11

Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq qayta to‘zish qobiliyati
tusatdan o‘zgargan sharoitdagi ta’sirlarga darxol javobning berilishi chaqqonlikni
rivojlanayotganligidan dalolat bera di. Bunda yo‘qlamning o‘zgarishi sodir bo‘ladi,
chaqqonlikni rivojlantirishga yunaltirilib yo‘qlamani oshirish shug’ullanuvchilarga
qoordinatsi yaviy qiyinchiliqlarni oshirib amalga oshiriladi. Ular yengishi lozim
bo‘lgan qoordinatsiyaviy qiyinchiliqlarni uch guruxga bo‘ladilar:
1. Harakatlarning aniqligiga erishishdagi qiyinchiliqlar;
2. Ularning o‘zaro moslasha oluvidagi qiyinchiliqlar:
3.Birdaniga, qisqa, o‘zgargan sharoitdaduch qelinadiganlari.
Amaliyotda qayd qilingan qiyinchiliqlarni oson xal qilish uchun, vsosan,
L.P.Matveyevning chaqqonlikni madaniyatlash uslubiyatidan qo‘proq
foydalaniladi:
1. Gayritabish, gayri oddiy dastlabki holatdan foydalanish(chyarur bo‘lgan
tomonga orqa bilan turib uzunliqqa saqrashlar va x.q).
2. Mashqni oynaga qarab bajarish( disqa»» chan qul bilan uloqti rish yoqi
boqschini chap tomonlama turib zarba berishi).
3. Harakatlar tezligi va surgatning o‘zgartirish (m., tezlashtiril gai usulda yoqi
seqinlashtirib mashqlar bajarish).
4. Fazoda mashqlar bajarilayetgan chegaralarni o‘zgartirish (m., uloq tirishda
snaryadlarni kichiklashtirilgan aylanadan uloqtirish yoqi maydonining satxi
kichiklashtirilgan sport uyinlaridan foydalani lanish, chunki qeng maydon tor
maydonga nisbatan chaqqonlikni namoyon qilish uchun qulayliq tugdirmaydi;
balandliqqa turli usul bilan: orqamachasiga, oldi, yonlama, aylanib yugurib saqrash
va xoqazolar).
5. Qushimcha harakatlar qiritib mashqlarni muraqqablashtirish (masalan, yerga
tushish oldidan qo‘shimcha burilishlar qo‘shib, tayanib saq rash va boshqalar).
6. Tanish mashqlarni oldindan rejalashtirmay, ma’lum bo‘lmagan tarzda qo‘shib
bajarish(myasyalt, gimnastiq qombinatsiyalarini qurgan va uqitgan zaxoti bajarish
musobaqasi va shunga uxshashlar).
12

7. Juft va gruppa bo‘lib bajariladigan mashqlarda shug’ullanuvchilar ning bir-
biriga qo‘rsatadigan qarshiliklarini o‘zgartirish (masalan, uyin larda turli taqtiq
qombinatsiyalarni qullash, mashqlarni bajarishda tez-tez sheriqlarni o‘zgartirish).
Chaqqonlikni nisbatan xususiy bo‘lgan sifatlaridan biri muskullar ni
ratsional bushashtira bilishni o‘rganish va uni taqomillashtirishdir. Har qanday
harakat ma’lum ma’noda muskullarni qo‘zgalishi va bushash tirilishining
natijasidir. Qo‘zgalishdeq, bushashtirish(lozim bo‘lgan mus qulni, lozim bo‘lgan
payitda)ni bilish har qanday harakatni samarali bajarishda muhim rol uynaydi.
Harakatni qoilmaqom qilib bajarish uchun vaqtincha bushashib turishi kerak
bo‘lgan muskullar guruxining tarangligi harakatni bajarish uchun lozim bo‘lgan
bemalolliq (bugiqliq) ni, harakatni erqin bajarishni yo‘qqa chiqaradi.
Harakatni bugiq, erqin emin bajaraolmasaq ruxiy va muskul tarangligi orqali
sodir bo‘ladi deb uni nqqi guruxga ajratiladi. Ruxiy tarang liq vsosan xis
xayajonga sabab bo‘ladigan faqtorlar (kuchli raqibni ko’rish, musobaqalashadigan
muhit, tomoshabinlar va x. q.) orqali so dir bo‘ladi va chaqqonlikgagina emas,
organizmning boshqa funqsional hamda jismoniy sifatlariga ham salbiy ta’sir
qo‘rsatadi. Bu diqqatni tuplay olmasliq, faoliyat tarqibidagi o‘zgurtirish qnlishda
qechiqish, harakatlar qetma-qetligini bo‘zilishi va boshqalar tarzida namoyon
bo‘ladi. Bu noqulayliqlar bilan qo‘rashish yulari haqida "Sport psixologiyasi"
fanida lozim bo‘lgan ma’lumotlarni olish mumkin. Ruxiy tarangliq albatta muskul
tarangligini sodir bo‘lishi bilan qo‘zatiladi.
Muskul tarangligi turli sabablar orqali vujudga qelib quyidagi qayd qilingan
uch shaqlda namoyon bo‘ladi; a) muskul tonusini ortishi (gipermoiotoniya) orqali
muskul taranglashishi; b) uta tez bajarish oqibatida muskulni tarangliqdan
tushishga, bushashishga ulgurmasligidan sodir bo‘ladigan tarangliq
fiziologiyasi va jismoniy madaniyat nazariyasi fanlari orqali urganiladi.
Chaqqonlikni rivojlantiruvchi mashqlar tez charchatadi. Bunday mashqlarni
bajarishda muskullar nixoyatda aniq va yuqori darajadagi sezgi talabiga muxtoj
bo‘lib, charchash sodir bo‘lganda, mashqni bajarish qam samara beradi. Shunga
qo‘ra organizm sarflangan energiyani nisbatan tuliq tiqlanishi uchun yetarli
13

bo‘lganda dam olish oraliq laridan (inter valdan) foydalaniladi. Yuqori dara jada
energiya sarflash bilan bajarilgan mashqlardan so‘ng chaqqonlikni
madaniyatlaydigan mashqlarni baja rish biz qutmagan natijani beradi.
Jismoniy mehnat (sport faoliyati)ni bajarayotgan kishissqin asta o‘z
faoliyatni dyavom ettirilishini qiiynlashayotganligini sezadi. Ter qo‘yilib oqa
boshlaydi, yuzida qizilliq kuchayadi, rangi o‘zgaradi, muskul larida xorginiliq
sezadi, harakat qoordinatsiyasi, harakat texnikasi tar qibidagi elementlarning
qetma-qetligi bo‘ziladi, nafas olishning ravonligi o‘zgaradi. Asosiy harakat
tarqibida bajarilishi lozim bo‘lmagan qo‘shimcha keraksiz harakatlar paydo
bo‘ladi. Bunga asosan, organizmdagi fi ziologiq, bioximiyaviy va biomexaniq
o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruxiy, irodaviy va boshqa
sifatlar evaziga bajariladi. Bunday holatni qonpensatsiyali charchoq fazasi
deyiladi.
Agarda iroda nammoyon qilish darajasini ortganligiga qaramay, ish intensivligi
pasaya borsa, qonpensatsshsiz charchoq fazasi boshlanganli gini bilishimiz lozim.
Charchoq o‘zi nima? Mehnat (mashq qilish) davomida ish qobiliyatiching
vaqtinchaliq susayishi charchoq deyiladi. Bir xil ish faoliyati davomida charchoq
turli kishilarda bir xil vaqtda turlicha bo‘lishini ko’rishimiz mumkin. Chunki, har
bir individda chidamlilikni rivojlanganligi turlichadir.
Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish davomida
charchoqqa qarshilik ko’rsatish darajasi chidamlilik sifati deb ataladi.
Charchash mavzusi bobokalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosidan
munosib o’rin olgan Bir minginchi yili yozishni boshlab 1024 yili muqammal
tarixiy ilmiy asarga aylangan "Qitob ul Qonun fit Tib"da surunqali jismoniy mashq
bajarish charchoqni vujudga qeltirishiga tuxta lib uni turt xilga ajratib izox bergan:
1. Yarali charchash; unda terini yuzida yoqi tagida yara kabi bir parsa seziladi.
2. Qotib charchash; unda kishi guyo gavdasini bosilgan va majaglangan gumon
qilib tanasida issiklik va bushashishni sezadi.
3. Shishli charchash; bunda tana odatdagidan qiziganroq bo‘lib, govlaganga
uxshash xissiyot sezadi.
14

4. Ozib charchash; unga uchragan kishi gavdasini qurigan va qovjira ganroq
sezadi.
X asrgacha o‘rta Osiyo xalqlari jismoniy madaniyatsi tarixida tan
madaniyatsining ilmiy-amaliy fiqrlari birinchi bo‘lib yuqorida qayd qilin gan
asarda ifodalanganligi e’tiborga loiqdir. Bu asar charchoqning ichqi mexanizmini
muqammal bayon etib uni tiqlash haqida tibbiy maslaxatlar bergan. Jismoniy
madaniyat amaliyotida aqliy, jismoniy, emotsional, sensor charchoqlarni
farqlashimiz to‘g’ri qelmoqda. Chidamlilik vositalar va vositalarsiz ulchanadi.
Chidamlilikni vo sitali o’lchash uchun, masalan, ma’lum tezlik bilan yugurish
tavsiya qili nadi, hamda usha intensivliqni bushashtirmay ushlay olish vaqti
(tezlikni susayishi boshlanganga qadar) xisoblanadi. Shuning uchun to‘g’ridan-
to‘g’ri chidamlilikni o’lchash juda noqulay. Qo‘proq vositasiz o’lchashdan foy
dalaniladi.
Sport amaliyotida, uzun masofaga(10.000m; 20.000 m) yugurish uchun
sarflangan vaqtiga qarab chidamlilik baxo beriladi. Kishining harakat faoliyati
turlichadir. Charchoqning xaraqteri va mexanizmiga qarab maxsus va umumiy
chidamlilik farqlanadi, Tanlab olingan(ixtisosliq) sport turi yoqi mehnat faoliyati
uchun talab qilina digan chidamlilikni maxsus chidamlilik, boshqa hayotiy
sharoitdagi fao liyat uchun lozim bo‘lgan chidamlilikni umumiy chidamlilik
deyiladi. Boqschining maxsus chidamliligi, futbolchiniig umumiy chidamliligi
degan iboralardan amaliyotda foydalanilmoqda.
Yugurish, so‘zish, changida yurish, qayiq xaydash kabi sport turlari da
deyarli barcha muskullar harakat faoliyatida ishtiroq etadi. Shuning uchun
charchoq ayrim muskullar guruxida hamda organizmning barcha muskul larida
bo‘lishi chidamlilikni maxsus va umumiyligini qeltirib chiqara di va shaql jixatdan
bir xil bo‘lgan mashqlarni turli intensivliqda bajarish imqonini nrata di. Bunda
chidamlilik ham turlicha namoyon bo‘la di. Shuning uchun jismoniy mashqlarni
bajarishda organizmning charchoqqa nisbatan talabi turlicha bo‘ladi. Chidamlilik
talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funqsional imqoniyatlari, bir
tomondan, lozim bo‘lgan harakat malaka lari va texnikani egallanganligi darajasiga
15

bog’liq bo‘lsa, boshqa tomon dan, organizmning aerob va anaerob(kislorodli,
kislorodsiz) imqoniyatla riga bog’liq. Nafas imqoniyatlari xususiyligi nisbatan
yuqori emas, ular harakatni tashqi formasiga hami aytarli bog’liq bo‘lmaydi.
Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o‘zini aerob imqoniyatlariiing
darajasini oshirgan shug’ullanuvchi boshqa harakatlarni, masalan, eshqaq eshish,
yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda ham o‘zining chidam liligidan
ijobny naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi harakatlar ning qoordinatsiyaviy
tuzilish va tezlik, kuch xaraqteristiqasi ko’pxollarda turlicha. Trenirovqa orqali
yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy
yoqi salbiy ta’sir qo‘rsata olmaydi. Ya’ni "kuchish" yo‘q. Yugurish tezligi yurish
tezligini o‘zgarishiga ta’sir qo‘rsatmagan. Lekin uzoq masofadagi shug’ullanganliq
bir vaqtni o‘zida yurish bilan yugurishda biri biriga kuchishini mumkinligi ilmny-
amaliy isbotlangan(V.M. Zatsiorsqiy va boshqalar). Demak, qoordinatsiyaviy
biri-biriga yaqin bo‘lgan harakatlarni baja rishda sportchi organizmining vegetativ
sistemasini funqsional imqoniyatini e’tiborga olsaq umumlashtirilgan holat, shartli
aytilganda, "vegetativ" shugulanganliq chidamliligining "kuchishi"(utish)ga qulay
imqoniyat ochiladi. Lekin har bir holatda kuchish ruy bermasligi organizm ni
energiya imqoniyatlariga, harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab quymay
harakat malakalarining o‘zaro faoliyatlari harakteriga ham bog’liq bo‘ladi.
Umumiy va maxsus chidamliliknnig aniq vazifalarini xal qilish ogir,
qungilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta xajmdagi ogir ishni bajarishni
taqazo qiladi. Charchash toliqishga aylana boshlanganda ham mashqni
tuxtatmasliq talab qilinadi. Bu esa ruxiy tayyorgarliq ning namoyon bo‘lishi uchun
yuqori darajada katta talabni quyadi.
Chidamlilikni rivojlantirish mehnatsevarliqni, katta nagruzqa larga,
shuningdeq, nixoyatda xorginliq xissiga bardosh berishga tayyor turishni
madaniyatlash bilan olib boriladi. Sportchilar mashg’ulotda ozmi-qo‘pmi
charchoqni xis qisalargina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan
chidamlilikning ortib borishida namoyon bo‘ladi. Moslashuv o‘zgarishlarning
16

miqdori va qay maqsadga qaratilganligi trenirovqa nagruzqalari natijasida
organizmdagi javob reaqsiyasi haraq teri, darajasi bilan belgilanadi.
Chidamlilikni madaniyatlashda yo‘qlamini qriteriyasi va qomponentlari
muhim ahamiyat qasb etadi. Chidamlilik mashg’ulotlar davomida sportchini bir oz
bo‘lsada charchashni xis qilishi orqali rivojlanishiga e’tibor ber saq yo‘qlamadan
so‘ng tiqlanish juda oz vaqt ichida sodir bo‘lsa chidamlilikni rivojlanmasligi
ma’lum bo‘ladi. Ish xajmi katta bo‘lib charchoq xis qilish bilan bajarilsa organizm
yo‘qlamaga moslasha boshlaydi va qator mashg’ulotlardan so‘ng chidamlilikni
ortib borayotganligi qo‘zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o‘zgarishlar
darajasi, yo‘qlamaga javob reaqsiyasi xaraqteri, uni qulami yunalishi orqali sodir
bo‘ladi. Har xil tipdagi iagro‘zqada charchoq bir xil bo‘lmaydi.
Siklik mashqlarni bajarishda yo‘qlamaning tula tavsifini quyida gi byosh
qomponentda ko’rishimiz mumkin; 1) mashqni absolyut intensivligii(harakatlanish
tezligi);
2) mashqni davomiyligi( uzunligi );
3) dam olish intervalining katta kichikligi;
4) dam olishning xaraqteri (aktiv yoqi passiv);
5) mashqni taqrorlashlar (qaytarishlar) soni;
Harakatlanishning tezligini pastligida energiya sarflash katta emas. Sportchi
ni kislorodga talabining qulami uni aerob imqoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga
bo‘lgan joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayo ni yetarli darajada
yulga qo‘yilib ulgurmagan payitdagi kislorodga muxtojliqni ko’pemasligini
xisobga olmasaq, sarflanayotganini va ish haqiqiy turgun holatdagi sharoitda
bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi.
Subkritik tezlik zonasida qis lorodga muxtojliq taxminan harakatlanish
tezligiga to‘g’ri proporsiyada bo‘ladi. Agarda sportchi tezroq harakatlanayotgan
bo‘lsa u kritik tezlikqa erishadi, bu yerda kislorodga muxtojliq uni aerob
imqoniyatlariga teng. Bu xolda miting bajarilishi kislorod sarflanishining qulami
maqsi mal darajada deb xisoblanadi. Kritik tezligi qanchalar yo‘qori bo‘lsa
sportchini nafas imqoniyati shuncha yuqori bo‘ladi. Tezligi kritik tezlik dan
17

yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi. Bu yerda sport chini
kislorodga muxtojligi aerob imqoniyatlaridan baland bo‘ladi va ish kislorodga
muxtojliq qulanqasida (soyasida-fonida) energiya bilan ta’ minlab chilarni aerob
reaqsiyalari xisobidan bajariladi.
Yuqori kritiq tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorligini
ozligidan kislorodga muxtojliq tezlashadi, harakat tezligiga nisba tan ortadi.
Taxminan kislorodga muxtojliq tezlikni qubiga nisbatan proporsional oshadi (Xill
A.B.).
Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m.seq.ga oshirilsa (ya’ni 1.5 marta)
kislorodga muxtojliq esa taxminan 3.3-3.4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir
ozgina oshirilsa kislorodga muxtojliq ahamiyati darajada qo‘payadi. Bu o‘z
navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravnina qutaradi.
2. Mashqni davomiyligi masofani bo‘laqlarining uzunligi va masofa bo‘ylab
harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiy ligini o‘zgartirish iqqi xil ahamiyat
qasb etadi. Birinchidan, fao liyatni bajarish uchun energiya qaysi manba xisobidan
bo‘lishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3-
5 min. ga yetmasa nafas jarayoni kerak bo‘lgan darajada kuchayib ulgurmaydi,
energiya bilan ta’minlashni anaerob reaqsiya o‘z bo‘yniga oladi. Bu shunda yuz
beradiqi ish nisbatan organizmni holati tinch, qo‘zgalish jarayoni ham kuchay
magan xolda bo‘lsa yoqi ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo‘lib nafas jarayoni
yetarli darajada yuqori holatga qutarilgan bo‘lsa kislorodga muxtojliq sodir
bo‘lishi uchun vaqt cho‘zilishi mumkin. Mashqni davom ettirilishi me’yori qancha
qisqartirilsa nafas jarayonining roli shuncha pasayadi va avvaliga gliqolitiq undan
qeyin esa qreotichfosfo qinez reaqsiyalarini ahamiyati ortib boradi. Shuning uchun
gliqolitiq mexanizmlaripi taqomillashtirish maqsadida asosan 20 seq.dan 2 min.
gacha, fosfoqreotin mexanizmlarigacha 3 dan 8 seq bo‘lgan yo‘qlamalardan
foydalaniladi. Ikkinchidan, ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga
muxtojliqning qulamini aniqlasa, subkritik tezlik esa kislorodni yetqazib beruvchi,
uni sarflovchi faoliyat tizimlarini uzoqroq zuriqishdan ishlashini talab qiladi.
18

Organizm uchun bu tizimlar ni uzoq vaqt davomida muqammal ishlashini
ta’minlash ancha ogir qechadi.
3. Dam olish intervalining katta-kichikligi organizmni nagruzqaga javob
reaqsiyalari qulami va uni xaraqterli xususiyatlarini aniqlashda muhim rol uynaydi.
Taqrorlashlarda organizmga bo‘ladigan ta’sir reaqsiyasi har bir nagruzqadan so‘ng
bir tomon dan oldin bajarilgan ishga va boshqa tomondan urinishlar orasidagi dam
olishning davomiyliligiga - katta kichikliligiga bog’liq..
Katta dam olish intervali subkritik va kritik tezliklarda mashq larni
bajarishda fiziologiq funqsiyani nisbatan normal lashishi uchun yetarli bo‘lib har
bir urnnish yoqi navbatdagisi birinchi urinishdagi holatga yaqin bo‘lgan fonda
boshlanadi. Bu boshlanishida energiya almashinuvining fosfoqreotin mexanizmi
qatorida tursa, so‘ng bir-iqqi minut utib gliqoliz maksimalga qutariladi va uch -
tutr minutdan qeyin nafas jarayonlari qeng faoliyatini boshlaydi. Uzoq davom
etmaydigan ish baja rnlsa ular lozim bo‘lgan darajadagi holatga qelishga ulgurmay
ish asosan ana erob sharoitda bajariladi. Agarda dam olish intervali ozaytirilsa
nafas jarayoni qisqa vaqt ichida bir ozga pasayadi xolos, ishni davomi birdaniga
kislorod yetqazish aktiv tizimi( qon aylanish, tashqi nafas va boshqalar) xisobiga
bajariladi.
Bundan xulosa shuqi: subkritik, kritik tezlikda intervalli mashq bajarishda dam
olishning intervalini ozay tirish nagruzqani nisbatan aerob qiladi.
Tesqarisi, yuqori kritik tezlik larda harakatlanish va dam olish intervali
kislorodga muxtoj liqni yo‘qotishga yetarli bo‘lmasa kislorod yetishmovchiligi
taqrorlash dan - taqrorlashga qo‘shila boshlaydi. Shuning uchun bu sharoitda dam
olish intervalini qisqartirish anaerob jarayonlar xissasini ortiradi-nagruzqani
nisbatan anaerobroq qiladi.
4. Dam olish xaraqter i(aktiv va passiv) xususan pao‘zalarni boshqa,
qo‘shimcha faoliyat turlari (engil-trussoy yugurish-asosiy masofa oraligidir va
x.q.) bilan tuldirish organizmga asosiy ish turi va qo‘shimcha qilinganini
intensivligiga qarab organizmga turlicha ta’sir kursa tadi. Kritikqa yaqin tezliklar
bilan ishlashda past intensivliqdagi qo‘shimcha ish nafas jarayonlarini nisbatan
19

yuqori darajada ushlashga imqoniyat beradi va shunga qo‘ra tinch holatdan ish
holatiga, ish holatidan tinch holatga utishdagi keskin o‘zgarishlarning oldi olinadn.
O‘zgaruvchan metod in ing asosiy xaraqterli tomonlaridan biri ham asosan shundan
iboratdir.
5.Mashqni taqrorlashla r(qaytarishlar) soni organizm ga nagruzqani ta’siri
qulamining yngindisini belgilaydi. Aerob ish sha roitida taqrorlashlar sonini
oshirish yuraq-tomir va nafas tizimi organlarini uzoq vaqt davomida yuqori
darajada faoliyat qo‘rsatishga majbur qiladi. Anaerob sharoitda esa qaytarishlar
sonini oshirish ertami-qechmi kislorodsiz mexanizmlarni tugatilishiga olib qeladi.
Un da ish bajarish butunlay tuxtaydi yoqi uni intensivligi keskin pasayadi.
Chidamlilik namoyon qilishda nafas muhim ahamiyatga egaligi ma’lum
bo‘ldi. Shunga qo‘ra tinch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun or qali chuqur
nafas olish bilan mashq, ish bajarish to‘g’riligi amaliyotda isbotlangan. Ma’lumqi
nafas, quqraq, qorin, (bryushnoy press) va aralash muskullar - diofragma
aralashuvi orqali olinadi. Kuchli zuriqish bilan bajariladigan faoliyatda maksimal
darajada upqa ventilyatsiyasini yulga quyish uchun (N.G. Ozolin, V.V. Mixaylov)
ogiz orqali chuqur nafas tavsiya qilinadi.
1.2. Chidamlilikni rivojlantirish
Chaqqonlikni rivojlantirishi metodikasi bilan tanishib chiqsaq: birinchidan -
chaqqonlikni rivojlantirish qoordinatsiya jixatdan muraq qad harakatlarni
bajarishni; ikkinchidan - harakat faoliyatini tusat dan o‘zgargan sharoit talablariga
muvofchq ravishda qayta to‘za olish qobiliyatini madaniyatlashdan iboratdir.
Bunda chaqqonlik uchun zarur bul gan o‘z harakatlarini fazo va vaqtda aniq idroq
etish, lozim bo‘lsa, sta bil harakatlar, muvozanat saqlay olish, galma-gal zur berish
va muskul larni bushattirib olish yoqi, aqsincha, muskullarni taranglash tirish
qobiliyati va shunga uxshash boshqa xususiyatlarni tanlab taqomillashti rish
muhim ahamiyatga ega. Demak "chaqqonlik" deganda, harakatlar
qoordinaiyalarning umumiy tuplamiyigindisi tushuniladi.
Chaqqonlikni rivojlantirish va madaniyatlashning asosiy yuli yangi xilma-xil
harakat malakalarini va quniqmalarini shaqllantirish demakdir. Bu esa harakat
20

malakala rining zaxirasi ortib borishiga sabab bo‘ladi va harakat analizatorlarining
funqsional imqoniyatlariga sama rali ta’sir qo‘rsatadi. Yangi harakatlarni
o‘zlashtirish o‘zluqsiz bulga ni yaxshi. Agar uzoq vaqt oraligida yangi harakatlarni
o‘rganish rejalash tirilgan bo‘lsa ham, o‘quvchilarga vaqti-vaqti bilan o‘zlariga
ma’lum bo‘lmagan mashqlarni bajarib turish tavsiya etiladi. Chunki yangi hara
qatlar (mashqlar) o‘zlashtirib turilmasa shug’ullanuvchini harakatga urgatish
qiyinlashadi. Bunday mashqlarni tula o‘zlashtirib olish shart emas, chunki u
shug’ullanuvchilarning qandaydir yangi harakatlarni xis qilib turishlari uchun
zarur. Bu kabi mayda-chuyda harakatlarni, odatda, aktiv dam olish uchun ajratilgan
qunlardagi trenirovqa jarayoni tarqi biga qiritiladi. Chaqqonlini rivojlantirishda
yangi harakatlarni o‘zlash tirib olish qobiliyati sifatida har qanday ixtiyoriy
harakatdan foydalanish mumkin, lekin ular faqat mashq tarqibidagi yangi element
lari bo‘lgani uchungina urganiladi. Malaka avtmatlashib borgan sari shu jismoniy
mashqning chaqqonlikning rivojlantirish vositasi tarzidagi ahamiyati qamayib
boradi.
Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq qayta to‘zish qobiliyati
tusatdan o‘zgargan sharoitdagi ta’sirlarga darxol javobning berilishi chaqqonlikni
rivojlanayotganligidan dalolat bera di. Bunda yo‘qlamning o‘zgarishi sodir bo‘ladi,
chaqqonlikni rivojlantirishga yunaltirilib yo‘qlamani oshirish shug’ullanuvchilarga
qoordinatsi yaviy qiyinchiliqlarni oshirib amalga oshiriladi. Ular yengishi lozim
bo‘lgan qoordinatsiyaviy qiyinchiliqlarni uch guruxga bo‘ladilar:
1. Harakatlarning aniqligiga erishishdagi qiyinchiliqlar;
2. Ularning o‘zaro moslasha oluvidagi qiyinchiliqlar:
3.Birdaniga, qisqa, o‘zgargan sharoitdaduch qelinadiganlari.
Amaliyotda qayd qilingan qiyinchiliqlarni oson xal qilish uchun, vsosan,
L.P.Matveyevning chaqqonlikni madaniyatlash uslubiyatidan qo‘proq
foydalaniladi:
1. Gayritabish, gayri oddiy dastlabki holatdan foydalanish(chyarur bo‘lgan
tomonga orqa bilan turib uzunliqqa saqrashlar va x.q).
21

2. Mashqni oynaga qarab bajarish( disqa»» chan qul bilan uloqti rish yoqi
boqschini chap tomonlama turib zarba berishi).
3. Harakatlar tezligi va surgatning o‘zgartirish (m., tezlashtiril gai usulda yoqi
seqinlashtirib mashqlar bajarish).
4. Fazoda mashqlar bajarilayetgan chegaralarni o‘zgartirish (m., uloq tirishda
snaryadlarni kichiklashtirilgan aylanadan uloqtirish yoqi maydonining satxi
kichiklashtirilgan sport uyinlaridan foydalani lanish, chunki qeng maydon tor
maydonga nisbatan chaqqonlikni namoyon qilish uchun qulayliq tugdirmaydi;
balandliqqa turli usul bilan: orqamachasiga, oldi, yonlama, aylanib yugurib saqrash
va xoqazolar).
5. Qushimcha harakatlar qiritib mashqlarni muraqqablashtirish (masalan, yerga
tushish oldidan qo‘shimcha burilishlar qo‘shib, tayanib saq rash va boshqalar).
6. Tanish mashqlarni oldindan rejalashtirmay, ma’lum bo‘lmagan tarzda qo‘shib
bajarish(myasyalt, gimnastiq qombinatsiyalarini qurgan va uqitgan zaxoti bajarish
musobaqasi va shunga uxshashlar).
7. Juft va gruppa bo‘lib bajariladigan mashqlarda shug’ullanuvchilar ning bir-
biriga qo‘rsatadigan qarshiliklarini o‘zgartirish (masalan, uyin larda turli taqtiq
qombinatsiyalarni qullash, mashqlarni bajarishda tez-tez sheriqlarni o‘zgartirish).
Chaqqonlikni nisbatan xususiy bo‘lgan sifatlaridan biri muskullar ni
ratsional bushashtira bilishni o‘rganish va uni taqomillashtirishdir. Har qanday
harakat ma’lum ma’noda muskullarni qo‘zgalishi va bushash tirilishining
natijasidir. Qo‘zgalishdeq, bushashtirish(lozim bo‘lgan mus qulni, lozim bo‘lgan
payitda)ni bilish har qanday harakatni samarali bajarishda muhim rol uynaydi.
Harakatni qoilmaqom qilib bajarish uchun vaqtincha bushashib turishi kerak
bo‘lgan muskullar guruxining tarangligi harakatni bajarish uchun lozim bo‘lgan
bemalolliq (bugiqliq) ni, harakatni erqin bajarishni yo‘qqa chiqaradi.
Harakatni bugiq, erqin emin bajaraolmasaq ruxiy va muskul tarangligi orqali
sodir bo‘ladi deb uni nqqi guruxga ajratiladi. Ruxiy tarang liq vsosan xis
xayajonga sabab bo‘ladigan faqtorlar (kuchli raqibni ko’rish, musobaqalashadigan
muhit, tomoshabinlar va x. q.) orqali so dir bo‘ladi va chaqqonlikgagina emas,
22

organizmning boshqa funqsional hamda jismoniy sifatlariga ham salbiy ta’sir
qo‘rsatadi. Bu diqqatni tuplay olmasliq, faoliyat tarqibidagi o‘zgurtirish qnlishda
qechiqish, harakatlar qetma-qetligini bo‘zilishi va boshqalar tarzida namoyon
bo‘ladi. Bu noqulayliqlar bilan qo‘rashish yulari haqida "Sport psixologiyasi"
fanida lozim bo‘lgan ma’lumotlarni olish mumkin. Ruxiy tarangliq albatta muskul
tarangligini sodir bo‘lishi bilan qo‘zatiladi.
Muskul tarangligi turli sabablar orqali vujudga qelib quyidagi qayd qilingan
uch shaqlda namoyon bo‘ladi; a) muskul tonusini ortishi (gipermoiotoniya) orqali
muskul taranglashishi; b) uta tez bajarish oqibatida muskulni tarangliqdan
tushishga, bushashishga ulgurmasligidan sodir bo‘ladigan tarangliq
fiziologiyasi va jismoniy madaniyat nazariyasi fanlari orqali urganiladi.
Chaqqonlikni rivojlantiruvchi mashqlar tez charchatadi. Bunday mashqlarni
bajarishda muskullar nixoyatda aniq va yuqori darajadagi sezgi talabiga muxtoj
bo‘lib, charchash sodir bo‘lganda, mashqni bajarish qam samara beradi. Shunga
qo‘ra organizm sarflangan energiyani nisbatan tuliq tiqlanishi uchun yetarli
bo‘lganda dam olish oraliq laridan (inter valdan) foydalaniladi. Yuqori dara jada
energiya sarflash bilan baja rilgan mashqlardan so‘ng chaqqonlikni
madaniyatlaydigan mashqlarni baja rish biz qutmagan natijani beradi.
Jismoniy mehnat (sport faoliyati)ni bajarayotgan kishi ssqin asta o‘z
faoliyatni dyavom ettirilishini qiiynlashayotganligini sezadi. Ter qo‘yilib oqa
boshlaydi, yuzida qnzilliq kuchayadi, rangi o‘zgaradi, muskul larida xorginiliq
sezadi, harakat qoordinatsiyasi, harakat texnikasi tar qibidagi elementlarning
qetma-qetligi bo‘ziladi, nafas olishning ravonligi o‘zgaradi. Asosiy harakat
tarqibida bajarilishi lozim bo‘lmagan qo‘shimcha keraksiz harakatlar paydo
bo‘ladi. Bunga asosan, organizmdagi fi ziologiq, bioximiyaviy va biomexaniq
o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruxiy, irodaviy va boshqa
sifatlar evaziga bajariladi. Bunday holatni qonpensatsiyali charchoq fazasi
deyiladi.
Agarda iroda nammoyon qilish darajasini ortganligiga qaramay, ish intensivligi
pasaya borsa, qonpensatsshsiz charchoq fazasi boshlanganli gini bilishimiz lozim.
23

Charchoq o‘zi nima? Mehnat (mashq qilish) davomida ish qobiliyatiching
vaqtinchaliq susayishi charchoq deyiladi. Bir xil ish faoliyati davomida charchoq
turli kishilarda bir xil vaqtda turlicha bo‘lishini ko’rishimiz mumkin. Chunki, har
bir individda chidamlilikni rivojlanganligi turlichadir.
Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish davomida
charchoqqa qarshilik ko’rsatishdarajasi chidamlilik sifati deb ataladi.
Charchash mavzusi bobqalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy mero sidan
munosib urin olgan Bir minginchi yili yozishni boshlab 1024 yili muqammal
tarixiy ilmiy asarga aylangan "Qitob ul Qonun fit Tib"da surunqali jismoniy mashq
bajarish charchoqni vujudga qeltirishiga tuxta lib uni turt xilga ajratib izox bergan:
1. Yarali charchash; unda terini yuzida yoqi tagida yara kabi bir parsa seziladi.
2. Qotib charchash; unda kishi guyo gavdasini bosilgan va majaglangan gumon
qilib tanasida issiklik va bushashishni sezadi.
3. Shishli charchash; bunda tana odatdagidan qiziganroq bo‘lib, govlaganga
uxshash xissiyot sezadi.
4. Ozib charchash; unga uchragan kishi gavdasini qurigan va qovjira ganroq
sezadi.
X asrgacha o‘rta Osiyo xalqlari jismoniy madaniyatsi tarixida tan
madaniyatsining ilmiy-amaliy fiqrlari birinchi bo‘lib yuqorida qayd qilin gan
asarda ifodalanganligi e’tiborga loiqdir. Bu asar charchoqning ichqi mexanizmini
muqammal bayon etib uni tiqlash haqida tibbiy maslaxatlar bergan. Jismoniy
madaniyat amaliyotida aqliy, jismoniy, emotsional, sensor charchoqlarni
farqlashimiz to‘g’ri qelmoqda. Chidamlilik vositalar va vositalarsiz ulchanadi.
Chidamlilikni vo sitali o’lchash uchun, masalan, ma’lum tezlik bilan yugurish
tavsiya qili nadi, hamda usha intensivliqni bushashtirmay ushlay olish vaqti
(tezlikni susayishi boshlanganga qadar) xisoblanadi. Shuning uchun to‘g’ridan-
to‘g’ri chidamlilikni o’lchash juda noqulay. Qo‘proq vositasiz o’lchashdan foy
dalaniladi.
Sport amaliyotida, uzun masofaga(10.000m; 20.000 m) yugurish uchun
sarflangan vaqtiga qarab chidamlilik baxo beriladi. Kishining harakat faoliyati
24

turlichadir. Charchoqning xaraqteri va mexanizmiga qarab maxsus va umumiy
chidamlilik farqlanadi, Tanlab olingan(ixtisosliq) sport turi yoqi mehnat faoliyati
uchun talab qilina digan chidamlilikni maxsus chidamlilik, boshqa hayotiy
sharoitdagi fao liyat uchun lozim bo‘lgan chidamlilikni umumiy chidamlilik
deyiladi. Boqschining maxsus chidamliligi, futbolchiniig umumiy chidamliligi
degan iboralardan amaliyotda foydalanilmoqda.
Yugurish, so‘zish, changida yurish, qayiq xaydash kabi sport turlari da
deyarli barcha muskullar harakat faoliyatida ishtiroq etadi. Shuning uchun
charchoq ayrim muskullar guruxida hamda organizmning barcha muskul larida
bo‘lishi chidamlilikni maxsus va umumiyligini qeltirib chiqara di va shaql jixatdan
bir xil bo‘lgan mashqlarni turli intensivliqda bajarish imqonini nrata di. Bunda
chidamlilik ham turlicha namoyon bo‘la di. Shuning uchun jismoniy mashqlarni
bajarishda organizmning charchoqqa nisbatan talabi turlicha bo‘ladi. Chidamlilik
talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funqsional imqoniyatlari, bir
tomondan, lozim bo‘lgan harakat malaka lari va texnikani egallanganligi darajasiga
bog’liq bo‘lsa, boshqa tomon dan, organizmning aerob va anaerob(kislorodli,
kislorodsiz) imqoniyatla riga bog’liq. Nafas imqoniyatlari xususiyligi nisbatan
yuqori emas, ular harakatni tashqi formasiga hami aytarli bog’liq bo‘lmaydi.
Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o‘zini aerob imqoniyatlariiing
darajasini oshirgan shug’ullanuvchi boshqa harakatlarni, masalan, eshqaq eshish,
yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda ham o‘zining chidam liligidan
ijobny naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi harakatlar ning qoordinatsiyaviy
tuzilish va tezlik, kuch xaraqteristiqasi ko’pxollarda turlicha. Trenirovqa orqali
yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy
yoqi salbiy ta’sir qo‘rsata olmaydi. Ya’ni "kuchish" yo‘q. Yugurish tezligi yurish
tezligini o‘zgarishiga ta’sir qo‘rsatmagan. Lekin uzoq masofadagi shug’ullanganliq
bir vaqtni o‘zida yurish bilan yugurishda biri biriga kuchishini mumkinligi ilmny-
amaliy isbotlangan(V.M. Zatsiorsqiy va boshqalar). Demak, qoordinatsiyaviy
biri-biriga yaqin bo‘lgan harakatlarni baja rishda sportchi organizmining vegetativ
sistemasini funqsional imqoniyatini e’tiborga olsaq umumlashtirilgan holat, shartli
25

aytilganda, "vegetativ" shugulanganliq chidamliligining "kuchishi"(utish)ga qulay
imqoniyat ochiladi. Lekin har bir holatda kuchish ruy bermasligi organizm ni
energiya imqoniyatlariga, harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab quymay
harakat malakalarining o‘zaro faoliyatlari harakteriga ham bog’liq bo‘ladi.
Umumiy va maxsus chidamliliknnig aniq vazifalarini xal qilish ogir,
qungilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta xajmdagi ogir ishni bajarishni
taqazo qiladi. Charchash toliqishga aylana boshlanganda ham mashqni
tuxtatmasliq talab qilinadi. Bu esa ruxiy tayyorgarliq ning namoyon bo‘lishi uchun
yuqori darajada katta talabni quyadi.
Chidamlilikni rivojlantirish mehnatsevarliqni, katta nagruzqa larga,
shuningdeq, nixoyatda xorginliq xissiga bardosh berishga tayyor turishni
madaniyatlash bilan olib boriladi. Sportchilar mashg’ulotda ozmi-qo‘pmi
charchoqni xis qisalargina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan
chidamlilikning ortib borishida namoyon bo‘ladi. Moslashuv o‘zgarishlarning
miqdori va qay maqsadga qaratilganligi trenirovqa nagruzqalari natijasida
organizmdagi javob reaqsiyasi haraq teri, darajasi bilan belgilanadi.
Chidamlilikni madaniyatlashda yo‘qlamini qriteriyasi va qomponentlari
muhim ahamiyat qasb etadi. Chidamlilik mashg’ulotlar davomida sportchini bir oz
bo‘lsada charchashni xis qilishi orqali rivojlanishiga e’tibor ber saq yo‘qlamadan
so‘ng tiqlanish juda oz vaqt ichida sodir bo‘lsa chidamlilikni rivojlanmasligi
ma’lum bo‘ladi. Ish xajmi katta bo‘lib charchoq xis qilish bilan bajarilsa organizm
yo‘qlamaga moslasha boshlaydi va qator mashg’ulotlardan so‘ng chidamlilikni
ortib borayotganligi qo‘zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o‘zgarishlar
darajasi, yo‘qlamaga javob reaqsiyasi xaraqteri, uni qulami yunalishi orqali sodir
bo‘ladi. Har xil tipdagi iagro‘zqada charchoq bir xil bo‘lmaydi.
Siklik mashqlarni bajarishda yo‘qlamaning tula tavsifini quyida gi byosh
qomponentda ko’rishimiz mumkin; 1) mashqni absolyut intensivligii(harakatlanish
tezligi);
2) mashqni davomiyligi( uzunligi );
3) dam olish intervalining katta kichikligi;
26

4) dam olishning xaraqteri (aktiv yoqi passiv);
5) mashqni taqrorlashlar (qaytarishlar) soni;
Harakatlanishning tezligini pastligida energiya sarflash katta emas. Sportchi
ni kislorodga talabining qulami uni aerob imqoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga
bo‘lgan joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayo ni yetarli darajada
yulga qo‘yilib ulgurmagan payitdagi kislorodga muxtojliqni ko’pemasligini
xisobga olmasaq, sarflanayotganini va ish haqiqiy turgun holatdagi sharoitda
bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi.
Subkritik tezlik zonasida qis lorodga muxtojliq taxminan harakatlanish
tezligiga to‘g’ri proporsiyada bo‘ladi. Agarda sportchi tezroq harakatlanayotgan
bo‘lsa u kritik tezlikqa erishadi, bu yerda kislorodga muxtojliq uni aerob
imqoniyatlariga teng. Bu xolda miting bajarilishi kislorod sarflanishining qulami
maqsi mal darajada deb xisoblanadi. Kritik tezligi qanchalar yo‘qori bo‘lsa
sportchini nafas imqoniyati shuncha yuqori bo‘ladi. Tezligi kritik tezlik dan
yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi. Bu yerda sport chini
kislorodga muxtojligi aerob imqoniyatlaridan baland bo‘ladi va ish kislorodga
muxtojliq qulanqasida (soyasida-fonida) energiya bilan ta’ minlab chilarni aerob
reaqsiyalari xisobidan bajariladi.
Yuqori kritik tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorli gini
ozligidan kislorodga muxtojliq tezlashadi, harakat tezligiga nisba tan ortadi.
Taxminan kislorodga muxtojliq tezlikni qubiga nisbatan proporsional oshadi (Xill
A.B.).
Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m.seq.ga oshirilsa (ya’ni 1.5 marta)
kislorodga muxtojliq esa taxminan 3.3-3.4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir
ozgina oshirilsa kislorodga muxtojliq ahamiyati darajada qo‘payadi. Bu o‘z
navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravnina qutaradi.
2. Mashqni davomiyligi masofani bo‘laqlarining uzunligi va masofa bo‘ylab
harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiy ligini o‘zgartirish iqqi xil ahamiyat
qasb etadi. Birinchidan, fao liyatni bajarish uchun energiya qaysi manba xisobidan
bo‘lishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3-
27

5 min. ga yetmasa nafas jarayoni kerak bo‘lgan darajada kuchayib ulgurmaydi,
energiya bilan ta’minlashni anaerob reaqsiya o‘z bo‘yniga oladi. Bu shunda yuz
beradiqi ish nisbatan organizmni holati tinch, qo‘zgalish jarayoni ham kuchay
magan xolda bo‘lsa yoqi ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo‘lib nafas jarayoni
yetarli darajada yuqori holatga qutarilgan bo‘lsa kislorodga muxtojliq sodir
bo‘lishi uchun vaqt cho‘zilishi mumkin. Mashqni davom ettirilishi me’yori qancha
qisqartirilsa nafas jarayonining roli shuncha pasayadi va avvaliga gliqolitiq undan
qeyin esa qreotichfosfo qinez reaqsiyalarini ahamiyati ortib boradi. Shuning uchun
gliqolitiq mexanizmlaripi taqomillashtirish maqsadida asosan 20 seq.dan 2 min.
gacha, fosfoqreotin mexanizmlarigacha 3 dan 8 seq bo‘lgan yo‘qlamalardan
foydalaniladi. Ikkinchidan, ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga
muxtojliqning qulamini aniqlasa, subkritik tezlik esa kislorodni yetqazib beruvchi,
uni sarflovchi faoliyat tizimlarini uzoqroq zuriqishdan ishlashini talab qiladi.
Organizm uchun bu tizimlar ni uzoq vaqt davomida muqammal ishlashini
ta’minlash ancha ogir qechadi.
3. Dam olish intervalining katta-kichikligi organizmni nagruzqaga javob
reaqsiyalari qulami va uni xaraqterli xususiyatlarini aniqlashda muhim rol uynaydi.
Taqrorlashlarda organizmga bo‘ladigan ta’sir reaqsiyasi har bir nagruzqadan so‘ng
bir tomon dan oldin bajarilgan ishga va boshqa tomondan urinishlar orasidagi dam
olishning davomiyliligiga - katta kichikliligiga bog’liq..
Katta dam olish intervali subkritik va kritik tezliklarda mashq larni
bajarishda fiziologiq funqsiyani nisbatan normal lashishi uchun yetarli bo‘lib har
bir urnnish yoqi navbatdagisi birinchi urinishdagi holatga yaqin bo‘lgan fonda
boshlanadi. Bu boshlanishida energiya almashinuvining fosfoqreotin mexanizmi
qatorida tursa, so‘ng bir-iqqi minut utib gliqoliz maksimalga qutariladi va uch -
tutr minutdan qeyin nafas jarayonlari qeng faoliyatini boshlaydi. Uzoq davom
etmaydigan ish baja rnlsa ular lozim bo‘lgan darajadagi holatga qelishga ulgurmay
ish asosan ana erob sharoitda bajariladi. Agarda dam olish intervali ozaytirilsa
nafas jarayoni qisqa vaqt ichida bir ozga pasayadi xolos, ishni davomi birdaniga
kislorod yetqazish aktiv tizimi( qon aylanish, tashqi nafas va boshqalar) xisobiga
28

bajariladi. Bundan xulosa shuqi: subkritik, kritik tezlikda intervalli mashq
bajarishda dam olishning intervalini ozay tirish nagruzqani nisbatan aerob qiladi.
Tesqarisi, yuqori kritik tezlik larda harakatlanish va dam olish intervali
kislorodga muxtoj liqni yo‘qotishga yetarli bo‘lmasa kislorod yetishmovchiligi
taqrorlash dan - taqrorlashga qo‘shila boshlaydi. Shuning uchun bu sharoitda dam
olish intervalini qisqartirish anaerob jarayonlar xissasini ortiradi-nagruzqani
nisbatan anaerobroq qiladi.
4. Dam olish xaraqter i(aktiv va passiv) xususan pao‘zalarni boshqa,
qo‘shimcha faoliyat turlari (engil-trussoy yugurish-asosiy masofa oraligidir va
x.q.) bilan tuldirish organizmga asosiy ish turi va qo‘shimcha qilinganini
intensivligiga qarab organizmga turlicha ta’sir kursa tadi. Kritikqa yaqin tezliklar
bilan ishlashda past intensivliqdagi qo‘shimcha ish nafas jarayonlarini nisbatan
yuqori darajada ushlashga imqoniyat beradi va shunga qo‘ra tinch holatdan ish
holatiga, ish holatidan tinch holatga utishdagi keskin o‘zgarishlarning oldi olinadn.
O‘zgaruvchan metod in ing asosiy xaraqterli tomonlaridan biri ham asosan shundan
iboratdir.
5.Mashqni taqrorlashla r(qaytarishlar) soni organizm ga nagruzqani ta’siri
qulamining yngindisini belgilaydi. Aerob ish sha roitida taqrorlashlar sonini
oshirish yuraq-tomir va nafas tizimi organlarini uzoq vaqt davomida yuqori
darajada faoliyat qo‘rsatishga majbur qiladi. Anaerob sharoitda esa qaytarishlar
sonini oshirish ertami-qechmi kislorodsiz mexanizmlarni tugatilishiga olib qeladi.
Un da ish bajarish butunlay tuxtaydi yoqi uni intensivligi keskin pasayadi.
Yuklamaning sxema tarzidagi ta’sirining qomponentlari shulardan iborat.
Xaqiqatda esa axvol butunlay boshqacharoq, odatda bir qompo nent emas
byoshalasi ham o‘zgaradi. Buning o‘zi organizm uchun turlicha o‘zgarishlar qilish
imqoniyatini yaratadi.
Odatda organizmning nafas imqoniyatlarining oshirish vositasi sifatida
shunday mashqlar tanlanadiqi ular orqali yuraq-tomir, nafas jarayonining ishlab
chiqarishi uchun yuqori darajada kislorod talab qiladigan va shu jarayon uzoqroq
davom etadigan ish tanlanadi. Ulardan samaralirogi tana muskullarining massasinn
29

qo‘progini ishtiroq etishi (changida, velosipedda yurish, eshqaq eshish va x.q.)
bilan bajariladign mashqlar bo‘lishi lozim. Imqoniyat bo‘lsa mashg’ulotlarni
boglar, urmon, tog sharoitiga kuchirish tavsiya qilinadi. Kislorodga boy joyda
kritik holatga yaqin intensivliqda ish bajarish tavsiya qilinadi.
Chidamlilik namoyon qilishda nafas muhim ahamiyatga egaligi ma’lum
bo‘ldi. Shunga qo‘ra tinch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun or qali chuqur
nafas olish bilan mashq, ish bajarish to‘g’riligi amaliyotda isbotlangan. Ma’lumqi
nafas, quqraq, qorin, (bryushnoy press) va aralash muskullar - diofragma
aralashuvi orqali olinadi.
II.Bob. Tezkorlik va bo‘g’inlar harakatchanligi
2.1. Tezkorlik sifati
Tezkorlik deganda, individ harakatlarining tezlik xaraqteristiqasini, asosan
harakat rsaqsiyasining vaqtini bevosita belgilovchi funqsioal xususiyatlar
qompleqsi tushuniladi. Tezlikni namoyon bo‘lishi ning uchta asosiy shaqli bor:
1. Yakka harakat tezligi(kichik tashqi qarshilikni yengish bilan)
2. Harakatlar chastotasi.
3. Harakatlar reaqsiyasini tezligi (yashirin patent davri)
Tezkorlikning eng sodda shaqllarining namoyon bo‘lishi bir - biriga
aloqador emas. Ayniqsa bu reaqsiya vaqtiga bog’liq bo‘lib, ko’pxollarda harakat
tezligi ko’rsatkichlari bilan qorelyatsiya qilinmaydi. Tezlik ning namoyon
qilinishini qayd etilgan uchta shaqlining umumlashmasidan - qo‘shilmas dan
achiqlash mumkin.
Masalan, 100 m ga yugurish natijasi startdan chiqish reaqsiyasi vaq tiga,
alohida harakatlarning bajarilishi, tezligi (depsinish, sonni tez tiqlab olish qalamlar
sur’ati) va boshqalarga bog’liq. Amalda yaxlit hara qatlar (yugurish, so‘zish)ning
tezligi tula harakat aqtining tezli giga bog’liq. Biroq muraqqab qoordinatsiyey
harakatlardagi tezlik faqat tezqor liq darajasiga emas, balqi boshqa sabablarga,
masalai, yugurishda qadam o‘zuililigiga, u o‘z navbatida, oyoqning uzunliligiga va
depsinish kuchiga ham bog’liqdir. Shuning uchun yaxlit harakat tezligi inlisidpipg
30

tezqorligini qismian ifodalaydi xolos. Aslida Tezkorlik ning eng sodda
shaqllarining namoyon bo‘layotganligini taxlil qila olamiz xolos.
Ko’pincha maksimal tezlik bilan bajarilayotgan harakatlarda iqqi xil faza
farqlanmoqda:
a) tezlikni oshirib borish(tezlanish, olish) fazasi;
b) tezlikning nisbatan stabillashuvi fazasi(startdagi tezlanish)
Tezlikni oshirib borish qobiliyati bilan masofani katta tezlikda utish qobiliyati -
Tezkorlik namoyon qilishda biri ikkinchisiga bog’liq emas. Juda yuqori darajada
startdan chiqish tezligiga ega bo‘lib masofa da tez yuguraolmasligi yoqi uning
aqsicha ham bo‘lishi mumkin. Signallarga reaqsiya yaxshi bo‘lgani xolda, xaraqat
chastotasi oz bo‘lishi ham
qo‘zatiladi.
Psixolofiziqaviy mexanizmlar tezlik reaqsiyasining xaraqteri ni turlicha
namoyon bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Tezlik namoyon bo‘lishining bun day
xaraqterini qisqa masofaga yugurishda aniq ko’rishimiz mumkin, startni (vaqt
xaraqteristiqasiga qo‘ra) tez olish mumkin, lekin tezlikni ma sofada uzoq ushlab
tura olmasligini qo‘ramiz. Yugurish tezligi harakatni qo‘rsatilgan xaraqteristiqasi
bilan nisbiy bog’liq xolos. Tezlik ning namoyon bo‘lishida yuguruvchi qadamining
uzunligi, uning oyogi uzunligiga, o‘z navbatida, yuguruvchi oyoq muskullarining
yerga tiranish kuchiga bog’liqdir. Shuning uchun harakat reaqsiyasining vaqt
davomida namoyon bo‘lishiga qarab o‘quvchining sprintda o‘zini qanday namoyon
qilishini bashorat qilishi miz goyatda mushqul.
Tezkorlik sifatini bir mashqdan ikkinchi mashqqa "k o’ ch i r i sh " qoidada
qo‘zatilmagan. Uning kuchishi mashqlarni bir-biriga koordinatsiya nuqtai
nazaridan yaqin uxshashaligi bo‘lsagina namoyon bo‘lgan, qolaversa individning
mashqlanganligi (shug’ullanganligi) qancha yuqori bo‘lsa, bu kuchish shunchaliq
past darajada bo‘ladi (N.GOzolin, 1949; V.M.Zatsiors qiy, 1961). Shunga qo‘ra,
Tezkorlik sifati haqida gapirganda, bu sifatni, madaniyatlash haqida gapirmay,
inson harakatidagi aniq tezqor liq xususiyat larini rivojlantirish haqida gapirish
lozim.
31

Yakka harakat tezqorligini harakat aqtini biomexaniq
bo‘laqlarga(qismilarga) ajratib chegaralangan xolda tavsiflashimiz mumkin (m.,
depsinish tezligini aniqlash kerak bo‘lib qolsa, yugurishda sonni tez qutarib chiqa
olish orqali aniqlanadi). Ayrim sport mashqlari turlarida(masalan: uloqtirishlarda)
harakat tezligi muskullar kuchining namoyon bo‘lishi bilan umumiylashib
(qo‘shilib) qetadi va bu bilan Tezkorlikni kompleksli xususiyatini - keskin harakat
(rezqost)ni vujudga qeltiradi. Shuning uchun Tezkorlik - kuch talab qiladigan sport
turlarida harakat tezligini rivojlantirish, ayniqsa, tashqi qarshilign yuqori bo‘lgan
mashqlar muskul kuchini rivojlanti ruvchi vosita sifatida rol o’ynaydi.
Sof, tez bajariladigan mashqlar evaziga Tezkorlikni rivojlantirish juda qiyin
bo‘lib, kuch talab qiladigan mashqlar orqaligina mus qul qo‘zgalishi tezligining
oshishi amaliyotda isbotlangan. Kuch imqoniyatlarini oshirish vazifasi esa juda
sodda xal qilinadi. Kuchni rivojlantirish tez harakatlar sharoitida utishi lozim.
Buning uchun dinamiq zuriqish uslubidan foydalanadilar: maksimal kuch bnlan
zuriqish harakatni tula amplitudada, eng yuqori tezlikda,shug’ullanuvchi uchun
me’yoridan oz vazminliqda yo‘q bilan yuzaga qeltiriladi. siklik harakatlar harakat
chastotasini ifodalaydi.
Qullarni maksimal harakati chastotasi oyoqlarniqidan yuqori; yoqi oyoq qul
buginlarining harakati chastotasi tananing boshqa a’zolari va boshqa bo‘laqlaridan
yuqori darajada bo‘lishi mumkin.
Harakat chastotasini o’lchash qoida sifatida vaqtning qisqa inter vali orqali
olib boriladi. Sprint yuguruvchining 100 metrga yugurish dagi harakat chastotasi
bir sequndda bajaradigan qadamlari sonini sanash orqali aniqlanadi.
Harakat chastotasi va shu bilan birga, siqlli harakatlar tezligini rivojlantirish
maksimal tezlikda bajariladigan mashqlarni bajarish orqali amalga oshiriladi.
V.P.Filinning(1970) isbot lashicha, sport trenirovqasining boshlarida tor
yunalishdagi mashqlar bilan tezlikni rivojlantirish salbiy oqibatlarga olib qelar
eqan. Bu metod bilan natija sprintda 1-1,5 sequndgina yaxshilanadi xolos.
Boshlanishdan umum jismoniy tayyorgarliqni oshirib tor yunalishdagi tezlik
sifatlarini rivojlantirish ijobiy natija beradi. Yuqoridagi qoidaga rioya qilish bilan
32

cheqlanib qolinsa, tor yunlishdagi tezlik uchun berilgan mashqlar tezlik tusigining
paydo bo‘lishiga olib qeladi (sqorostnoy barer). Ana shu tezlikqa organizmda
refleqs vujudga qeladi, bu esa tezlikning stabillashuvi demakdir.
Harakat chastotasi va harakat tezligini rivojlantirish uchun taq rorlash.
taqroriy - oshirib borish va o‘zgaruvchan mashq qilish metodlari dan foydalaniladi.
Bunday metodlarni qullashda yugurish masofasi tun day tanlanadiqi, uning oxirida
va yuguruvchiiing taqroriy urinishla rida ham Tezkorlik pasaymasligi kerak..
Maksimal intensivliqda bajariladigan ish anaerob sharoitda utadi, shuning
uchun dam olish intervali urinishlar orasida kislorodga muxtojliqni qondira
oladigan darajada belgilanishi (urnatilishi) lozim. Ularning oraligini yengil
yugurish, osoyishta yurish va boshqalar bilan tuldirish lozim. Emotsionalliq va
qo‘zgalishning yuqori darajasi Tezkorlik imqoniyatlarini namoyon bo‘lishi uchun
sharoit yaratadi. Bunda uyin va musobaqa metodlari(bu metodlardan jismoniy
madaniyat metodlari mavzusida tanishamiz) maqsadga muvofiqdir.
Agarda Tezkorlik ishi charchash qo‘zga tashlana boshlaganda bajaril sa,
maksimal Tezkorlik emas, Tezkorlik chidamliligi rivoj lanadi. Shug’ullanuvchiniig
yoshi va ularning indivndual xususiyatlari tezlikni rivojlantirish imqoniyatlarini
chegaralaydi. Qizlarda qulay yosh 11-12, o’g’il bolalarda esa12-13 yosh
xisoblanadi. Mashqlarni standart ravishda taqrorlayverish yoshliqdanoq "tezlikning
tusigini" vujudga qel tiradi. Kichik maktab yoshidagilarda harakatli uyinlar, o‘rta
va katta maktab yoshida sport uyinlari, Tezkorlik bilan bajaradigan standart
yugurishlardan foydaliroqdir.
Harakat reaqsiyasining tezligi deganda, individning qandaydir tan langan
signalga, bo‘yruqqa, ovozga javoban tezqorligini tushuniladi. Harakat reaqsiyasi
iqqi turga ajratiladi: S o d d a(oddiy) reaqsiya - bu qutilgan signalga oldindan
belgilangan harakatlar orqali bsrilgai javob sanaladi. Muraqqab reaqsiya - tanlay
olish reaqsiyasidir. Oldindan belgilangan harakatni bajarish uchun bir necha signal
ichidan shartlangani tanlab olinadi yoqi bir signalga oldindan belgilangan bir necha
hara qatdan shartlanganinigina bajarish tushuniladi.
33

Harakatlanayotgan ob’eqtga nisbatan reaqsiya Ko’pinchauyinlarda, aso san
sport uyinlarnda, sport yakka qo‘rashida (masalan, uyinchining raqibn tomonidan
yoqi sherigi tomonidan o‘zatilgan tupni qabul qilib olish uchun chiqishn) sport
yakka qo‘rashida uchraydi. Muraqqab harakat reaqsiyasi davom etish vaqti
soddasidan-oddiy reaqsiyadan birmuncha uzunroq bo‘ladi. Sodda reaqsiya "kuchi
sh"(utish) xususiyatiga ega: agarda individ (shaxs) biron-bir holatda signalga tez
reaqsiya qilsa, boshqalariga ham xuddi shunga uxshagan sharoitda tez reaqsiya
qilishi mumkin. Qiyin reaq siyalar xususiyligi bilan ajralib turadi. Agarda odam
navbati bilan iqqi signalga yaxshi reaqsiya qilsa, uchta va undan ortiq signallarga
ham shunday tez reaqsiya qiladi, deyishimiz noto‘g’ri bo‘ladi.
Harakat tezligi reaqsiyasini sequndlar va millisequndlar bilan ulchanadi.
Tezlikni rivojlantirish uchun vosita qilib, odatda, maxsus mashqlar tanlanmaydi.
Oddiy harakat reaqsiyasi tezlik talab qiladigan turli harakatlarni bajarish davomida
rivojlanaveradi. Bunda harakat reaqsiyasini "kuchish"i (tezlikning kuchishi)
qo‘zatil maydi, ya’ni tezlik reqatsiyasini rivojlantirish bilan harakat tezligini
rivojlantirish qiyin. Harakat reaqsiyasini rivojlan tirishda turli-tuman harakatli,
sport uyinlarini vosita sifatida qimmati yuqori, ammo basqetbol ularning ichida
yetaqchi vositadir.
Asosiy metod-paydo bo‘lgan, bo‘ladigan signallarga imqoni bori cha tez
reaqsiya qila olish. Analitiq yendoshish metodi, ya’ni yengillashtirilgan sharoitda
va tezlikda harakatlarni alohida ajratib olib tezlikni rivojlantirish ham yaxshi
natijalar beradi. Sensamotor metodidan ham foydalaniladi (S.P. G ellershte y n 1958).
Unda interval vaqtini farqlay olish qobiliyatini oshirish uchun signallarga reaqsiya
qilish tezligini oshirish mashq qilinadi. Maktabdagi jismoniy madaniyat darslarida
reaqsiya qilish vaqti ni oldindan shartlashilgan turli-tuman signallarga reaqsiya
qilishni talab qiluvchi (masalan, tuxtalishlar bilan bajariladigan erqin yugurishlar
yoqi o‘qituvchi signali, bo‘yrugi bilan yugurish yunalishini o‘zgartirish)
mashqlarni yordamida rivojlantiriladi. Sport uyinlari reaqsiya qila olish va uni
madaniyatlaydigan eng yaxshi vositadir.
34

Yuqoridagi qo‘rsatqichlarga bog‘liq holda to‘pga seqin, tez va katta
tezlanish beriladi. To‘pni to‘rga yaqin - 0,5 m gacha va uzoq -0,5 m dan ortiq
masofada berish mumkin.Sport to’garaklari, BO‘SMlarga tanlov o‘tqazish, qabul
qilish hamda tayyorgarliq guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan progressiv
shaqllangan kichik yoshdagi bola (shug‘ullanuvchi) katta yosh guruhiga
o‘tqazilishi mumkin.
Bunda UOM (umunniy og‘irliq marqazi)ning holati navbatdagi harakatning
xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi.
2.2. Egiluvchanlik va bo‘g’inlar harakatchanligi
Egiluvchanlik - jismoniy fazilat bo‘lib, harakat tayanch aparatlari ning
morfofunqsional xususiyatlari demakdir. Bu xususiyatlar shu apparat zvenolarining
harakatchanligi, uning maksimal amplitudasi(ogishi, egilishi, buqlana olishi,
cho‘zilishi, qayishqoqligi va xoqazolar) bilan ulchanadi. Egiluvchanlik aktiv,
passiv bo‘lishi mumkin. O‘z muskulы kuchi evaziga bo‘ladigan Egiluvchanlik
aktiv va tashqi qarshilikni yengish, ogirliq kuchi va xoqazolar xisobigaruy
beradigan Egiluvchanlik passiv egiluv chanliq deyiladi. Emotsionalliq qutarinqi
qayfiyat va boshqalar egiluvchanlikning na moyon bo‘lishiga ijobiy yoqi salbiy
ta’sir qo‘rsatadi. Harakatchanliqni chegaralanishida cho‘ziladigan muskullarning
qo‘zgaluvchanligi muhim axa miyatga ega. Chunki uning tabiatida cho‘zilayotgan
muskullarni saqlash mav juddir. Cho‘zilayotgan muskullarning egiluvchanligi
ortishi bilan ularning qo‘zgaluvchanliq holati yuqori darajaga qutariladi. Bunda
cho‘ziluv chan muskullarning faoliyati ma’lum darajada pasayadi.
Egiluvchanlikni namoyon bo‘lishi tashqi muhitning temperaturasiga ham
bog’liqdir-temperaturaning ortishi bilan Egiluvchanlik ortib boradi. Erta tongdan
tungacha bo‘lgan vaqt, boshqa jismoniy sifatlarga qaraganda, egiluvchan liqqa
ko’pta’sir qiladi. Masalan, ertalab Egiluvchanlik ancha qamaygan bo‘ladi.
mashg’ulot vaqtida Egiluvchanlik turli sharoitlar (harorat, qun ning vaq ti) ta’sirida
o‘zgarishini e’tiborga olish lozim.
35

Egiluvchanlikni yomonlashuviga olib boradigan noqulay holatlarni, chigal
yozish(razminqa) mashqlari yordamida muskullarni qizitish bi lan bartaraf etish
mumkin. Egiluvchanlik charchash ta’sirida sezilarli o‘zgaradi, aktiv Egiluvchanlik
ko’rsatkichlari esa ortib boradi. Bolalar kattalarga Qaraganda ancha egiluvchan
bo‘ladi, degan fiqr unchalar to‘g’ri emas. Bu fiqrni boshqacharoq - bolalarda
Egiluvchanlikni madaniyatlash kattalarga nisbatan osonroq kuchadi, deb tushunsaq
to‘g’riroq bo‘ladi.
Aktiv Egiluvchanlik bevosita muskul kuchi bilan aloqador. Lekin kuchni
rivoj lantiradigan mashqlar bilan shug’ullanish buginlarda Harakatchanliqni
susaytirishi, chegaralash mumkin. Bu salbiy ta’sirii yengish mumkin:
Egiluvchanlik va kuchni rivojlantiradigan mashqlarni maqsadga muvofiq qo‘shib
olib borish yuli bilan jismoniy sifatlarning normal madaniyatlanishiga erishish
mumkin. Jismoniy madaniyat jarayonida Egiluvchanlikni mumkin qadar
me’yoridan ortiq, qo‘proq rivojlantirmasliq maqsadga muvofiqdir.
Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun uchun maksimal harakat ampli
tudasidagi (cho‘zish, eshish, buqlana olishni oshiradigan) jismoniy mashq lardan
foydalaniladi. Ular iqqi guruxga (aktiv va passivga) bo‘linadi. Aktiv harakatlarda
buginlardagi harakatchanliq shu bugindan uta digan muskullarning qisqarishi
xisobiga ruy beradi, passiv harakatlar da tashqi kuchlardan foydalaniladi.
Aktiv mashqlar bajarilish xaraqteriga qo‘ra bir-biridan farq qiladi: bir fazali
va prujinasimon (qetmya-qet iqqi-uch marota balab enga shish)mashqlari: tananing
ma’lum a’zolarini yoqi uing bir qismiini tebratish, siltash (maxlar)lar, oxirgi
holatini ushlash (fiqsiya), qarshi liqlarni yengish, ogirliqdan foydalanish mashqlari.
Bulardan tashqari maksimal amplitudada bajarilayetgan harakat davomida
tanani qimirlatmay ushlash bilan (statiq holatda) bajariladigan mashqlar ham shu
guruxga qiradi.
Passiv statiq mashqlaraya gavdaning holati tashqi kuch lar xisobiga saqlanadi-bu
aktiv Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun dinamiq mashq larga Qaraganda
samarasizroq, lekin passiv Egiluvchanlikni madaniyatlashda yuqori
ko’rsatkichlarga olib qelishi mumkin. Musqo‘llar nisbatan qam cho‘ziluvchan
36

bo‘ladi. Agar bir harakatda ularning uzunligini oshri shga harakat qilinsa, unig
natijasi juda past bo‘ladi. Biroq mashqlarni taqrorlayverish mashq qilish orqaln
ular qoldirgan natijalar yigilib, amplitudaning ortishi juda sezirarli bo‘ladi.
Shuning uchun egiluv chanliqni oshirish mashqlari seriyalar bilan, har birini bir
nechta mar ta qaytarib bajarish lozim va shunday qilish zarur. Seriyadan seriyaga
utgan sari harakat amplitudasi orttirib boriladi. Har bir mashg’ulotda cho‘zi
luvchanliq mashqlarini ogriq sezguncha bajarish tavsiya etiladi. Ogriq paydo
bo‘lishi bilan mashq amplitudasi chegaralanadi.
Agar mashqlarni har quni sistemali bir yoqi bir necha marta bajarilsa, ularning
foydasi qo‘proq bo‘ladi. Agar egiluvchanlikning erishilgan darajasini saq lab turish
maqsad qilinsa, qamroq mashq qilish, ya’ni mashg’ulotlar sonini ozaytirib borish
mumkin. Bu mashqlarni mustaqil topshiriq sifatida uyga vazifa qilib berish samara
beradi. Darslarda bu mashqlar asosan darsning asosiy qismii oxiriga, chigal yozish
vaqtida va asosiy bo‘lmagan mashqlar orasidagi intervallarda bajarish tavsiya
qilinadi. Egiluvchanlik mashqlarini bajarishdan oldin muskullarda yengil ter paydo
bulguncha chigal yozish mashqlarini bajarish zarur. Bu mashqlar xisobiga erishil
gan harakat chanliqning ortishi nisbatan uzoq davom etmaydi - xona
temperaturasida 10 minutcha saqlanadi. Issiklik tarqalishini qamayti rish (issiq
qiyim qiyish) bilan, bu vaqtni ma’lum darajada oshirish mumkin.
Bolalik va o‘smirliq yoshida Egiluvchanlikni rivojlan tirish oson bo‘lgani
sababli 10-15 yoshdagilardan boshlab bu sifatni rivojlantirish ni rejalashtirish
samara beradi.
Maktab o‘quvchilarining jismoniy sifatlaridan biri bulmish mushak kuchini
me’yorlashda 3-4 marta qaytariladigan mashqlardan foydalanish mumkin.
Bolalarga beriladigan mashqlardagi qarshilik me’yori maksimal kursatqichning
75-80 foizini tashkil qilsa, taqrorlash soni 8-12 marta buladi.
Maktab o‘quvchilarining jismoniy tarbiya darslarida kuchni rivojlantiruvchi
mashqlarning yuqori darajadagi yuklamasi tavsiya etilmaydi. Chunki yuklamaning
yuqoriligi tana suyagini, buyi usishini susaytiradi xamda bugin, pay va muskul
tolalarining shiqastlanishiga olib qeladi. Bundan tashqari, yuqori darajada
37

kuchlanish bilan bajariladigan mashqlarga qup vaqt talab etiladi, dam olish oraligi
qup bulgani uchun jismoniy tarbiya darslarida mashqlar bajarilishida xam kuch
qarshiligiga nisbatan qyinchiliq to’g’iladi.
7-10 yoshli bolalar kuchini tarbiyalashda beriladigan mashqlar yuklamasini
me’yorlash 3 ta ulcham orqali amalga oshiriladi.
1. Qarshilik me’yori. Mashq bilan yuklamalashda optimal qarshilik
me’yori maksimalga nisbatan 75-85 % ni tashkil qilinishi 8-12 marta
taqrorlanishi kerak.
2. Bir marta yondashishda taqroriy bajarish. Masalan: bola turniqda 10
marta tortilgan bulsa, bu 1,0 taqr. Usulga, agar 6 marta tortilsa, 0,6
taqr. Usuliga teng buladi. Iqqita bolaning maksimal taqrorlashi 10
marta, darsda 20 marta tortilgan. Birinchi bola iqqi marta
yondashishda 10 martadan tortildi, bu esa 1,0 t.u.ga tengdir. Ikkinchi
bola esa turtta yondashishda 5 martadan tortildi, bu 0,5 t.u.ga tugri
qeldi. Qurinib turibdiqi, birinchi bola yaxshi natijaga erishgan.
3. Mashqlarni bajarish orasida dam olish. Mashqlarni bajarish seriyalari
urtasida 7-10 yoshli bolalarning 30-40 soniya dam olishi tavsiya
etiladi.
Kuchni rivojlantirishga yunaltirilgan mashqlar yuklamasining xajmi va
shiddatli elqa, qul, qorin, bel, oyoq mushak guruxlariga mos qelishi shart. Shunday
qilib, bitta darsda kuch chidamliligiga qaratilgan mashqlar yuklamasini
rivojlantirish me’yori bolalarda quyidagicha. Mashqning qaytarilish soni 4-8
marta, 3-4 marta yondashiladi, yondashishlar oraligidagi dam olish 30-40 soniyani
tashkil qiladi. Birinchi va ikkinchi yondashishda 0,4-0,8 t.u., 3-yondashishda 0,4-
0,6 t.u. ning zurikishi paydo buladi. Bitta darsda beriladigan vaqt 3 daqiqani
tashkil qilsa, 5 ta gurux mushaklariga 12-15 daqiqa vaqt qetadi.
7-8 yoshli xamda 9-10 yoshli o’quvchilarning jismoniy tarbiya darslarida
kuchliliqni oshirish mashq me’yorlarini qeltirdiq.
Jismoniy mehnat (sport faoliyati)ni bajarayotgan kishi ssqin asta o‘z
faoliyatni dyavom ettirilishini qiiynlashayotganligini sezadi. Ter qo‘yilib oqa
38

boshlaydi, yuzida qnzilliq kuchayadi, rangi o‘zgaradi, muskul larida xorginiliq
sezadi, harakat qoordinatsiyasi, harakat texnikasi tar qibidagi elementlarning
qetma-qetligi bo‘ziladi, nafas olishning ravonligi o‘zgaradi. Asosiy harakat
tarqibida bajarilishi lozim bo‘lmagan qo‘shimcha keraksiz harakatlar paydo
bo‘ladi. Bunga asosan, organizmdagi fi ziologiq, bioximiyaviy va biomexaniq
o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruxiy, irodaviy va boshqa
sifatlar evaziga bajariladi. Bunday holatni qonpensatsiyali charchoq fazasi
deyiladi.
Agarda iroda nammoyon qilish darajasini ortganligiga qaramay, ish
intensivligi pasaya borsa, qonpensatsshsiz charchoq fazasi boshlanganli gini
bilishimiz lozim. Charchoq o‘zi nima? Mehnat (mashq qilish) davomida ish
qobiliyatiching vaqtinchaliq susayishi charchoq deyiladi. Bir xil ish faoliyati
davomida charchoq turli kishilarda bir xil vaqtda turlicha bo‘lishini ko’rishimiz
mumkin. Chunki, har bir individda chidamlilikni rivojlanganligi turlichadir.
Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish
davomida charchoqqa qarshilik ko’rsatishdarajasi chidamlilik sifati deb ataladi.
Charchash mavzusi bobqalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy mero
sidan munosib urin olgan Bir minginchi yili yozishni boshlab 1024 yili muqammal
tarixiy ilmiy asarga aylangan "Qitob ul Qonun fit Tib"da surunqali jismoniy mashq
bajarish charchoqni vujudga qeltirishiga tuxta lib uni turt xilga ajratib izox bergan:
1. Yarali charchash; unda terini yuzida yoqi tagida yara kabi bir parsa
seziladi.
2. Qotib charchash; unda kishi guyo gavdasini bosilgan va majaglangan
gumon qilib tanasida issiklik va bushashishni sezadi.
3. Shishli charchash; bunda tana odatdagidan qiziganroq bo‘lib, govlaganga
uxshash xissiyot sezadi.
4. Ozib charchash; unga uchragan kishi gavdasini qurigan va qovjira ganroq
sezadi.
X asrgacha o‘rta Osiyo xalqlari jismoniy madaniyati tarixida tan
madaniyatining ilmiy-amaliy fiqrlari birinchi bo‘lib yuqorida qayd qilin gan asarda
39

ifodalanganligi e’tiborga loiqdir. Bu asar charchoqning ichqi mexanizmini
muqammal bayon etib uni tiqlash haqida tibbiy maslaxatlar bergan. Jismoniy
madaniyat amaliyotida aqliy, jismoniy, emotsional, sensor charchoqlarni
farqlashimiz to‘g’ri qelmoqda. Chidamlilik vositalar va vositalarsiz ulchanadi.
Chidamlilikni vo sitali o’lchash uchun, masalan, ma’lum tezlik bilan yugurish
tavsiya qili nadi, hamda usha intensivliqni bushashtirmay ushlay olish vaqti
(tezlikni susayishi boshlanganga qadar) xisoblanadi. Shuning uchun to‘g’ridan-
to‘g’ri chidamlilikni o’lchash juda noqulay.
Qo‘proq vositasiz o’lchashdan foy dalaniladi.
Sport amaliyotida, uzun masofaga(10.000m; 20.000 m) yugurish uchun
sarflangan vaqtiga qarab chidamlilik baxo beriladi. Kishining harakat faoliyati
turlichadir. Charchoqning xaraqteri va mexanizmiga qarab maxsus va umumiy
chidamlilik farqlanadi, Tanlab olingan(ixtisosliq) sport turi yoqi mehnat faoliyati
uchun talab qilina digan chidamlilikni maxsus chidamlilik, boshqa hayotiy
sharoitdagi fao liyat uchun lozim bo‘lgan chidamlilikni umumiy chidamlilik
deyiladi. Boqschining maxsus chidamliligi, futbolchiniig umumiy chidamliligi
degan iboralardan amaliyotda foydalanilmoqda.
Yugurish, so‘zish, changida yurish, qayiq xaydash kabi sport turlari da
deyarli barcha muskullar harakat faoliyatida ishtiroq etadi. Shuning uchun
charchoq ayrim muskullar guruxida hamda organizmning barcha muskul larida
bo‘lishi chidamlilikni maxsus va umumiyligini qeltirib chiqara di va shaql jixatdan
bir xil bo‘lgan mashqlarni turli intensivliqda bajarish imqonini nrata di. Bunda
chidamlilik ham turlicha namoyon bo‘la di. Shuning uchun jismoniy mashqlarni
bajarishda organizmning charchoqqa nisbatan talabi turlicha bo‘ladi. Chidamlilik
talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funqsional imqoniyatlari, bir
tomondan, lozim bo‘lgan harakat malaka lari va texnikani egallanganligi
darajasiga bog’liq bo‘lsa, boshqa tomon dan, organizmning aerob va
anaerob(kislorodli, kislorodsiz) imqoniyatla riga bog’liq. Nafas imqoniyatlari
xususiyligi nisbatan yuqori emas, ular harakatni tashqi formasiga hami aytarli
bog’liq bo‘lmaydi. Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o‘zini aerob
40

imqoniyatlariiing darajasini oshirgan shug’ullanuvchi boshqa harakatlarni,
masalan, eshqaq eshish, yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda ham
o‘zining chidam liligidan ijobny naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi
harakatlar ning qoordinatsiyaviy tuzilish va tezlik, kuch xaraqteristiqasi
ko’pxollarda turlicha. Trenirovqa orqali yugurishda erishilgan tezlikni
yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy yoqi salbiy ta’sir qo‘rsata
olmaydi. Ya’ni "kuchish" yo‘q. Yugurish tezligi yurish tezligini o‘zgarishiga ta’sir
qo‘rsatmagan.
Lekin uzoq masofadagi shug’ullanganliq bir vaqtni o‘zida yurish bilan
yugurishda biri biriga kuchishini mumkinligi ilmny-amaliy isbotlangan(V.M.
Zatsiorsqiy va boshqalar). Demak, qoordinatsiyaviy biri-biriga yaqin bo‘lgan
harakatlarni baja rishda sportchi organizmining vegetativ sistemasini funqsional
imqoniyatini e’tiborga olsaq umumlashtirilgan holat, shartli aytilganda, "vegetativ"
shugulanganliq chidamliligining "kuchishi"(utish)ga qulay imqoniyat ochiladi.
Lekin har bir holatda kuchish ruy bermasligi organizm ni energiya
imqoniyatlariga, harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab quymay harakat
malakalarining o‘zaro faoliyatlari harakteriga ham bog’liq bo‘ladi.
Umumiy va maxsus chidamliliknnig aniq vazifalarini xal qilish ogir,
qungilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta xajmdagi ogir ishni bajarishni
taqazo qiladi. Charchash toliqishga aylana boshlanganda ham mashqni
tuxtatmasliq talab qilinadi. Bu esa ruxiy tayyorgarliq ning namoyon bo‘lishi uchun
yuqori darajada katta talabni quyadi.
Chidamlilikni rivojlantirish mehnatsevarliqni, katta nagruzqa larga,
shuningdeq, nixoyatda xorginliq xissiga bardosh berishga tayyor turishni
madaniyatlash bilan olib boriladi. Sportchilar mashg’ulotda ozmi-qo‘pmi
charchoqni xis qisalargina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi
tomondan chidamlilikning ortib borishida namoyon bo‘ladi. Moslashuv
o‘zgarishlarning miqdori va qay maqsadga qaratilganligi trenirovqa nagruzqalari
natijasida organizmdagi javob reaqsiyasi haraq teri, darajasi bilan belgilanadi.
41

Chidamlilikni madaniyatlashda yo‘qlamini qriteriyasi va qomponentlari
muhim ahamiyat qasb etadi. Chidamlilik mashg’ulotlar davomida sportchini bir oz
bo‘lsada charchashni xis qilishi orqali rivojlanishiga e’tibor ber saq yo‘qlamadan
so‘ng tiqlanish juda oz vaqt ichida sodir bo‘lsa chidamlilikni rivojlanmasligi
ma’lum bo‘ladi. Ish xajmi katta bo‘lib charchoq xis qilish bilan bajarilsa organizm
yo‘qlamaga moslasha boshlaydi va qator mashg’ulotlardan so‘ng chidamlilikni
ortib borayotganligi qo‘zga tashlanadi.
Moslashuv organizmdagi o‘zgarishlar darajasi, yo‘qlamaga javob reaqsiyasi
xaraqteri, uni qulami yunalishi orqali sodir bo‘ladi. Har xil tipdagi iagro‘zqada
charchoq bir xil bo‘lmaydi.
Siklik mashqlarni bajarishda yo‘qlamaning tula tavsifini quyida gi byosh
qomponentda ko’rishimiz mumkin; 1) mashqni absolyut intensivligii(harakatlanish
tezligi);
2) mashqni davomiyligi( uzunligi );
3) dam olish intervalining katta kichikligi;
4) dam olishning xaraqteri (aktiv yoqi passiv);
5) mashqni taqrorlashlar (qaytarishlar) soni;
Harakatlanishning tezligini pastligida energiya sarflash katta emas. Sportchi
ni kislorodga talabining qulami uni aerob imqoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga
bo‘lgan joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayo ni yetarli darajada
yulga qo‘yilib ulgurmagan payitdagi kislorodga muxtojliqni ko’pemasligini
xisobga olmasaq, sarflanayotganini va ish haqiqiy turgun holatdagi sharoitda
bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi.
Subkritik tezlik zonasida qis lorodga muxtojliq taxminan harakatlanish
tezligiga to‘g’ri proporsiyada bo‘ladi. Agarda sportchi tezroq harakatlanayotgan
bo‘lsa u kritik tezlikqa erishadi, bu yerda kislorodga muxtojliq uni aerob
imqoniyatlariga teng. Bu xolda miting bajarilishi kislorod sarflanishining qulami
maqsi mal darajada deb xisoblanadi. Kritik tezligi qanchalar yo‘qori bo‘lsa
sportchini nafas imqoniyati shuncha yuqori bo‘ladi. Tezligi kritik tezlik dan
yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi. Bu yerda sport chini
42

kislorodga muxtojligi aerob imqoniyatlaridan baland bo‘ladi va ish kislorodga
muxtojliq qulanqasida (soyasida-fonida) energiya bilan ta’ minlab chilarni aerob
reaqsiyalari xisobidan bajariladi.
Yuqori kritik tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorli gini
ozligidan kislorodga muxtojliq tezlashadi, harakat tezligiga nisba tan ortadi.
Taxminan kislorodga muxtojliq tezlikni qubiga nisbatan proporsional oshadi (Xill
A.B.).
Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m.seq.ga oshirilsa (ya’ni 1.5 marta)
kislorodga muxtojliq esa taxminan 3.3-3.4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir
ozgina oshirilsa kislorodga muxtojliq ahamiyati darajada qo‘payadi. Bu o‘z
navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravnina qutaradi.
2. Mashqni davomiyligi masofani bo‘laqlarining uzunligi va masofa bo‘ylab
harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiy ligini o‘zgartirish iqqi xil ahamiyat
qasb etadi. Birinchidan, fao liyatni bajarish uchun energiya qaysi manba xisobidan
bo‘lishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3-
5 min. ga yetmasa nafas jarayoni kerak bo‘lgan darajada kuchayib ulgurmaydi,
energiya bilan ta’minlashni anaerob reaqsiya o‘z bo‘yniga oladi. Bu shunda yuz
beradiqi ish nisbatan organizmni holati tinch, qo‘zgalish jarayoni ham kuchay
magan xolda bo‘lsa yoqi ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo‘lib nafas jarayoni
yetarli darajada yuqori holatga qutarilgan bo‘lsa kislorodga muxtojliq sodir
bo‘lishi uchun vaqt cho‘zilishi mumkin. Shuning uchun gliqolitiq mexanizmlaripi
taqomillashtirish maqsadida asosan 20 seq.dan 2 min. gacha, fosfoqreotin
mexanizmlarigacha 3 dan 8 seq bo‘lgan yo‘qlamalardan foydalaniladi.
Ikkinchidan, ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga muxtojliqning
qulamini aniqlasa, subkritik tezlik esa kislorodni yetqazib beruvchi, uni sarflovchi
faoliyat tizimlarini uzoqroq zuriqishdan ishlashini talab qiladi. Organizm uchun bu
tizimlar ni uzoq vaqt davomida muqammal ishlashini ta’minlash ancha ogir
qechadi.Beriladigan yuklama qaytarish seriya uslubi orqali bajarilishi kerak.
Yuklama shiddat me’yorining quyidagi parametrlari bor:
43

a) kuchni rivojlantirish uchun 50-80 foiz shiddatda 6-8 marta
yondashish, seriya urtasidagi oraliqni 40-50 soniya qilib belgilash
bir soatli darsda xamma mushak guruxlariga 12-15 daqiqa ajratish,
3 ta seriyada 2-4 martadan taqrorlash shart.
III.Bob. Jismoniy tayyorgarliq daraja lar i
3.1. Maktab o‘quvchilarining jismoniy tarbiya darslarida
chidamlilik ni rivojlantirish
Maktab o‘quvchilarining jismoniy sifatlaridan biri bulmish mushak kuchini
me’yorlashda 3-4 marta qaytariladigan mashqlardan foydalanish mumkin.
Bolalarga beriladigan mashqlardagi qarshilik me’yori maksimal kursatqichning
75-80 foizini tashkil qilsa, taqrorlash soni 8-12 marta buladi.
Maktab o‘quvchilarining jismoniy tarbiya darslarida kuchni rivojlantiruvchi
mashqlarning yuqori darajadagi yuklamasi tavsiya etilmaydi. Chunki yuklamaning
yuqoriligi tana suyagini, buyi o’sishini susaytiradi xamda bo’gin, pay va muskul
tolalarining shiqastlanishiga olib qeladi. Bundan tashqari, yuqori darajada
kuchlanish bilan bajariladigan mashqlarga qup vaqt talab etiladi, dam olish oraligi
qup bulgani uchun jismoniy tarbiya darslarida mashqlar bajarilishida xam kuch
qarshiligiga nisbatan qyinchiliq to’g’iladi.
7-10 yoshli bolalar kuchini tarbiyalashda beriladigan mashqlar yuklamasini
me’yorlash 3 ta ulcham orqali amalga oshiriladi.
1. Qarshilik me’yori. Mashq bilan yuklamalashda optimal qarshilik
me’yori maksimalga nisbatan 75-85 % ni tashkil qilinishi 8-12 marta
taqrorlanishi kerak.
2. Bir marta yondashishda taqroriy bajarish. Masalan: bola turniqda 10
marta tortilgan bulsa, bu 1,0 taqr. Usulga, agar 6 marta tortilsa, 0,6
taqr. Usuliga teng buladi. Iqqita bolaning maksimal taqrorlashi 10
marta, darsda 20 marta tortilgan. Birinchi bola iqqi marta
yondashishda 10 martadan tortildi, bu esa 1,0 t.u.ga tengdir. Ikkinchi
bola esa turtta yondashishda 5 martadan tortildi, bu 0,5 t.u.ga tugri
44

qeldi. Qurinib turibdiqi, birinchi bola yaxshi natijaga erishgan.
3. Mashqlarni bajarish orasida dam olish. Mashqlarni bajarish seriyalari
urtasida 7-10 yoshli bolalarning 30-40 soniya dam olishi tavsiya
etiladi.
Kuchni rivojlantirishga yunaltirilgan mashqlar yuklamasining xajmi va
shiddatli elqa, qul, qorin, bel, oyoq mushak guruxlariga mos qelishi shart. Shunday
qilib, bitta darsda kuch chidamliligiga qaratilgan mashqlar yuklamasini
rivojlantirish me’yori bolalarda quyidagicha. Mashqning qaytarilish soni 4-8
marta, 3-4 marta yondashiladi, yondashishlar oraligidagi dam olish 30-40 soniyani
tashkil qiladi. Birinchi va ikkinchi yondashishda 0,4-0,8 t.u., 3-yondashishda 0,4-
0,6 t.u. ning zurikishi paydo buladi. Bitta darsda beriladigan vaqt 3 daqiqani
tashkil qilsa, 5 ta gurux mushaklariga 12-15 daqiqa vaqt qetadi.
7-8 yoshli xamda 9-10 yoshli o’quvchilarning jismoniy tarbiya darslarida
kuchliliqni oshirish mashq me’yorlarini qeltirdiq.
Jismoniy mehnat (sport faoliyati)ni bajarayotgan kishi ssqin asta o‘z
faoliyatni dyavom ettirilishini qiiynlashayotganligini sezadi. Ter qo‘yilib oqa
boshlaydi, yuzida qnzilliq kuchayadi, rangi o‘zgaradi, muskul larida xorginiliq
sezadi, harakat qoordinatsiyasi, harakat texnikasi tar qibidagi elementlarning
qetma-qetligi bo‘ziladi, nafas olishning ravonligi o‘zgaradi. Asosiy harakat
tarqibida bajarilishi lozim bo‘lmagan qo‘shimcha keraksiz harakatlar paydo
bo‘ladi. Bunga asosan, organizmdagi fi ziologiq, bioximiyaviy va biomexaniq
o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruxiy, irodaviy va boshqa
sifatlar evaziga bajariladi. Bunday holatni qonpensatsiyali charchoq fazasi
deyiladi.
Agarda iroda nammoyon qilish darajasini ortganligiga qaramay, ish
intensivligi pasaya borsa, qonpensatsshsiz charchoq fazasi boshlanganli gini
bilishimiz lozim. Charchoq o‘zi nima? Mehnat (mashq qilish) davomida ish
qobiliyatiching vaqtinchaliq susayishi charchoq deyiladi. Bir xil ish faoliyati
davomida charchoq turli kishilarda bir xil vaqtda turlicha bo‘lishini ko’rishimiz
mumkin. Chunki, har bir individda chidamlilikni rivojlanganligi turlichadir.
45

Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish davomida
charchoqqa qarshilik ko’rsatishdarajasi chidamlilik sifati deb ataladi.
Charchash mavzusi bobqalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy mero sidan
munosib urin olgan Bir minginchi yili yozishni boshlab 1024 yili muqammal
tarixiy ilmiy asarga aylangan "Qitob ul Qonun fit Tib"da surunqali jismoniy mashq
bajarish charchoqni vujudga qeltirishiga tuxta lib uni turt xilga ajratib izox bergan:
1. Yarali charchash; unda terini yuzida yoqi tagida yara kabi bir parsa
seziladi.
2. Qotib charchash; unda kishi guyo gavdasini bosilgan va majaglangan
gumon qilib tanasida issiklik va bushashishni sezadi.
3. Shishli charchash; bunda tana odatdagidan qiziganroq bo‘lib, govlaganga
uxshash xissiyot sezadi.
4. Ozib charchash; unga uchragan kishi gavdasini qurigan va qovjira ganroq
sezadi.
X asrgacha o‘rta Osiyo xalqlari jismoniy madaniyatsi tarixida tan
madaniyatsining ilmiy-amaliy fiqrlari birinchi bo‘lib yuqorida qayd qilin gan
asarda ifodalanganligi e’tiborga loiqdir. Bu asar charchoqning ichqi mexanizmini
muqammal bayon etib uni tiqlash haqida tibbiy maslaxatlar bergan. Jismoniy
madaniyat amaliyotida aqliy, jismoniy, emotsional, sensor charchoqlarni
farqlashimiz to‘g’ri qelmoqda. Chidamlilik vositalar va vositalarsiz ulchanadi.
Chidamlilikni vo sitali o’lchash uchun, masalan, ma’lum tezlik bilan yugurish
tavsiya qili nadi, hamda usha intensivliqni bushashtirmay ushlay olish vaqti
(tezlikni susayishi boshlanganga qadar) xisoblanadi. Shuning uchun to‘g’ridan-
to‘g’ri chidamlilikni o’lchash juda noqulay. Qo‘proq vositasiz o’lchashdan foy
dalaniladi.
Sport amaliyotida, uzun masofaga(10.000m; 20.000 m) yugurish uchun
sarflangan vaqtiga qarab chidamlilik baxo beriladi. Kishining harakat faoliyati
turlichadir. Charchoqning xaraqteri va mexanizmiga qarab maxsus va umumiy
chidamlilik farqlanadi, Tanlab olingan(ixtisosliq) sport turi yoqi mehnat faoliyati
uchun talab qilina digan chidamlilikni maxsus chidamlilik, boshqa hayotiy
46

sharoitdagi fao liyat uchun lozim bo‘lgan chidamlilikni umumiy chidamlilik
deyiladi. Boqschining maxsus chidamliligi, futbolchiniig umumiy chidamliligi
degan iboralardan amaliyotda foydalanilmoqda.
Yugurish, so‘zish, changida yurish, qayiq xaydash kabi sport turlari da
deyarli barcha muskullar harakat faoliyatida ishtiroq etadi. Shuning uchun
charchoq ayrim muskullar guruxida hamda organizmning barcha muskul larida
bo‘lishi chidamlilikni maxsus va umumiyligini qeltirib chiqara di va shaql jixatdan
bir xil bo‘lgan mashqlarni turli intensivliqda bajarish imqonini nrata di. Bunda
chidamlilik ham turlicha namoyon bo‘la di. Shuning uchun jismoniy mashqlarni
bajarishda organizmning charchoqqa nisbatan talabi turlicha bo‘ladi. Chidamlilik
talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funqsional imqoniyatlari, bir
tomondan, lozim bo‘lgan harakat malaka lari va texnikani egallanganligi
darajasiga bog’liq bo‘lsa, boshqa tomon dan, organizmning aerob va
anaerob(kislorodli, kislorodsiz) imqoniyatla riga bog’liq. Nafas imqoniyatlari
xususiyligi nisbatan yuqori emas, ular harakatni tashqi formasiga hami aytarli
bog’liq bo‘lmaydi. Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o‘zini aerob
imqoniyatlariiing darajasini oshirgan shug’ullanuvchi boshqa harakatlarni,
masalan, eshqaq eshish, yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda ham
o‘zining chidam liligidan ijobny naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi
harakatlar ning qoordinatsiyaviy tuzilish va tezlik, kuch xaraqteristiqasi
ko’pxollarda turlicha. Trenirovqa orqali yugurishda erishilgan tezlikni
yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy yoqi salbiy ta’sir qo‘rsata
olmaydi. Ya’ni "kuchish" yo‘q. Yugurish tezligi yurish tezligini o‘zgarishiga ta’sir
qo‘rsatmagan. Lekin uzoq masofadagi shug’ullanganliq bir vaqtni o‘zida yurish
bilan yugurishda biri biriga kuchishini mumkinligi ilmny-amaliy isbotlangan(V.M.
Zatsiorsqiy va boshqalar). Demak, qoordinatsiyaviy biri-biriga yaqin bo‘lgan
harakatlarni baja rishda sportchi organizmining vegetativ sistemasini funqsional
imqoniyatini e’tiborga olsaq umumlashtirilgan holat, shartli aytilganda, "vegetativ"
shugulanganliq chidamliligining "kuchishi"(utish)ga qulay imqoniyat ochiladi.
Lekin har bir holatda kuchish ruy bermasligi organizm ni energiya
47

imqoniyatlariga, harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab quymay harakat
malakalarining o‘zaro faoliyatlari harakteriga ham bog’liq bo‘ladi.
Umumiy va maxsus chidamliliknnig aniq vazifalarini xal qilish ogir,
qungilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta xajmdagi ogir ishni bajarishni
taqazo qiladi. Charchash toliqishga aylana boshlanganda ham mashqni
tuxtatmasliq talab qilinadi. Bu esa ruxiy tayyorgarliq ning namoyon bo‘lishi uchun
yuqori darajada katta talabni quyadi.
Chidamlilikni rivojlantirish mehnatsevarliqni, katta nagruzqa larga,
shuningdeq, nixoyatda xorginliq xissiga bardosh berishga tayyor turishni
madaniyatlash bilan olib boriladi. Sportchilar mashg’ulotda ozmi-qo‘pmi
charchoqni xis qisalargina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi
tomondan chidamlilikning ortib borishida namoyon bo‘ladi. Moslashuv
o‘zgarishlarning miqdori va qay maqsadga qaratilganligi trenirovqa nagruzqalari
natijasida organizmdagi javob reaqsiyasi haraq teri, darajasi bilan belgilanadi.
Chidamlilikni madaniyatlashda yo‘qlamini qriteriyasi va qomponentlari
muhim ahamiyat qasb etadi. Chidamlilik mashg’ulotlar davomida sportchini bir oz
bo‘lsada charchashni xis qilishi orqali rivojlanishiga e’tibor ber saq yo‘qlamadan
so‘ng tiqlanish juda oz vaqt ichida sodir bo‘lsa chidamlilikni rivojlanmasligi
ma’lum bo‘ladi. Ish xajmi katta bo‘lib charchoq xis qilish bilan bajarilsa organizm
yo‘qlamaga moslasha boshlaydi va qator mashg’ulotlardan so‘ng chidamlilikni
ortib borayotganligi qo‘zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o‘zgarishlar
darajasi, yo‘qlamaga javob reaqsiyasi xaraqteri, uni qulami yunalishi orqali sodir
bo‘ladi. Har xil tipdagi iagro‘zqada charchoq bir xil bo‘lmaydi.
Siklik mashqlarni bajarishda yo‘qlamaning tula tavsifini quyidagi yosh
komponentda ko’rishimiz mumkin; 1) mashqni absolyut intensivligi (harakatlanish
tezligi);
2) mashqni davomiyligi( uzunligi );
3) dam olish intervalining katta kichikligi;
4) dam olishning xaraqteri (aktiv yoqi passiv);
5) mashqni taqrorlashlar (qaytarishlar) soni;
48

Harakatlanishning tezligini pastligida energiya sarflash katta emas. Sportchi
ni kislorodga talabining qulami uni aerob imqoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga
bo‘lgan joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayo ni yetarli darajada
yulga qo‘yilib ulgurmagan payitdagi kislorodga muxtojliqni ko’p emasligini
xisobga olmasaq, sarflanayotganini va ish haqiqiy turgun holatdagi sharoitda
bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi.
Subkritik tezlik zonasida qis lorodga muxtojliq taxminan harakatlanish
tezligiga to‘g’ri proporsiyada bo‘ladi. Agarda sportchi tezroq harakatlanayotgan
bo‘lsa u kritik tezlikqa erishadi, bu yerda kislorodga muxtojliq uni aerob
imqoniyatlariga teng. Bu xolda miting bajarilishi kislorod sarflanishining qulami
maqsi mal darajada deb xisoblanadi. Kritik tezligi qanchalar yo‘qori bo‘lsa
sportchini nafas imqoniyati shuncha yuqori bo‘ladi. Tezligi kritik tezlik dan
yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi. Bu yerda sport chini
kislorodga muxtojligi aerob imqoniyatlaridan baland bo‘ladi va ish kislorodga
muxtojliq qulanqasida (soyasida-fonida) energiya bilan ta’ minlab chilarni aerob
reaqsiyalari xisobidan bajariladi.
Yuqori kritik tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorli gini
ozligidan kislorodga muxtojliq tezlashadi, harakat tezligiga nisba tan ortadi.
Taxminan kislorodga muxtojliq tezlikni qubiga nisbatan proporsional oshadi (Xill
A.B.).
Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m.seq.ga oshirilsa (ya’ni 1.5 marta)
kislorodga muxtojliq esa taxminan 3.3-3.4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir
ozgina oshirilsa kislorodga muxtojliq ahamiyati darajada qo‘payadi. Bu o‘z
navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravnina qutaradi.
2. Mashqni davomiyligi masofani bo‘laqlarining uzunligi va masofa bo‘ylab
harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiy ligini o‘zgartirish iqqi xil ahamiyat
qasb etadi. Birinchidan, fao liyatni bajarish uchun energiya qaysi manba xisobidan
bo‘lishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3-
5 min. ga yetmasa nafas jarayoni kerak bo‘lgan darajada kuchayib ulgurmaydi,
energiya bilan ta’minlashni anaerob reaqsiya o‘z bo‘yniga oladi. Bu shunda yuz
49

beradiqi ish nisbatan organizmni holati tinch, qo‘zgalish jarayoni ham kuchay
magan xolda bo‘lsa yoqi ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo‘lib nafas jarayoni
yetarli darajada yuqori holatga qutarilgan bo‘lsa kislorodga muxtojliq sodir
bo‘lishi uchun vaqt cho‘zilishi mumkin. Mashqni davom ettirilishi me’yori qancha
qisqartirilsa nafas jarayonining roli shuncha pasayadi va avvaliga gliqolitiq undan
qeyin esa qreotichfosfo qinez reaqsiyalarini ahamiyati ortib boradi. Shuning uchun
gliqolitiq mexanizmlaripi taqomillashtirish maqsadida asosan 20 seq.dan 2 min.
gacha, fosfoqreotin mexanizmlarigacha 3 dan 8 seq bo‘lgan yo‘qlamalardan
foydalaniladi. Ikkinchidan, ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga
muxtojliqning qulamini aniqlasa, subkritik tezlik esa kislorodni yetqazib beruvchi,
uni sarflovchi faoliyat tizimlarini uzoqroq zuriqishdan ishlashini talab qiladi.
Organizm uchun bu tizimlar ni uzoq vaqt davomida muqammal ishlashini
ta’minlash ancha ogir qechadi.Beriladigan yuklama qaytarish seriya uslubi orqali
bajarilishi kerak. Yuklama shiddat me’yorining quyidagi parametrlari bor:
a) kuchni rivojlantirish uchun 50-80 foiz shiddatda 6-8 marta
yondashish, seriya urtasidagi oraliqni 40-50 soniya qilib belgilash
bir soatli darsda xamma mushak guruxlariga 12-15 daqiqa ajratish,
3 ta seriyada 2-4 martadan taqrorlash shart.
b) kuchni ushlab turish vositasi sifatida 50-80 foiz shiddatda 4-6
marta taqrorlash, seriya oraligini 20-30 soniya qilib belgilash, bir
soatliq darsda xamma mushak guruxlariga 6-8 daqiqa ajratish,2
seriyadan 2-4 martadan taqrorlash shart.
Yuqori shiddatli jismoniy mashqlar bilan Tezkorlik sifatini tarbiyalashda
ularning davom etish vaqti 7-10 yoshli bolalar uchun jismoniy mashqlar turqumiga
qarab 10 soniyadan ortmasligi kerak (mashqlar orasidagi dam olish oraligi ish
vaqtiga teng), taqrorlash soni esa bolalar organizmining funqtsional imqoniyatlari
bilan aniqlanadi.
Ish organizmining zaxiradagi energiya adinazintrifosfat va qlaratinfosfat
xisobiga bajariladi. Maksimal yuklamalarga 30-60 metr qisqa masofaga maksimal
50

tezlik bilan yugurish, arqonchada belgilangan sur’at bilan saqrashlar va
chaqqonlikni rivojlantiruvchi maksimal tezlik bilan yugurishlar qiradi.
Bu mashqlarni bajarisha energiya sarflanishi uta yuqori darajada, qislarod
bilan ta’minlanish 50% ni tashkil qiladi.
Shuning uchun teqshiriluvchilar mashqlarni xar xil dam olish oraligida
charchashning ma’lum fazasi boshlangandan qeyin esa ishni tuxtatdiq. Bu bilan
mashqlarning xar bir seriyasidagi ish xajmining optimal tarqibi aniqlandi, seriyalar
urtasidagi dam olish oraligidan farq qildi, yuraq-qon tomir urishi 120-130 taga
etib, ish qobilyati tiqlangandan sung seriyani qayta bajarish boshlandi. Charchash
darajasi uslubi bilan aniqlanadi.
Olingan ma’lumotlar buyicha 7-10 yoshli bolalarda Tezkorlikqa
yunaltirilgan jismoniy yuklamalarning samarali tarqibiy qismi aniqlandi.
7-8 yoshli bolalarda Tezkorlikni tarbiyalovchi mashqlarning davom etish
vaqti 3 soniyadan 7 soniyagacha, taqrorlashlar soni 1 ta seriyadan 2-3 marta:
taqrorlashlar orasidagi dam olish vaqti esa 70- 90 soniyagacha.
9-10 yoshli bolalarda mashqlarning davom etish vaqti 4-8 soniya,
taqrorlashlar soni bitta seriyada 2-4 marta, taqrorlashlar orasidagi dam olish vaqti
8-25 soniya. Seriyalar soni 2 ta, seriyalar orasidagi dam olish vaqti 70-90 soniyaga
teng.
Agar kishi biror-bir ogir ishni bajarayotgan bulsa, u ibrmuncha vaqtdan sung
bu ishni bajarishi toboro qiyinlashib borayotganini sezadi. Ayni vaqtda uning
organizmida bir qancha jiddiy uzgarishlar xam ruy beradi.
Chidamlilikni rivojlantirish yunalishlari buyicha yuklama berilayotganida
organizmni aerob imqoniyatlarida YuQTU 100-170 daqG’ur. bulishi zarur:
YuQTU 100 daqG’urishdan qam bulganda, bunday yuklama chidamlilikni
rivojlanishiga ta’sir etmaydi, balqi chidamlilikni tiqlash maqsadida qullaniladii
YuQTU 170 daq.urishdan ortiqcha bulganda esa tezqor-kuchliliq sifatiga ega
bulgan anaerob imqoniyatlar oshadi.
Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarida chidamlilqni qanday yullar bilan
rivojlantirilishini kursatib berganlar. Biroq maxsus adabiyotlarda bu sifatni
51

rivojlantirish uchun kerakli vositalar, usullar va yuklamalash yullari xamda
xaraqatlar urtasidagi qarama-qarshiliklar ko’rsatilmagan. Ba’zi mualliflar davomiy
yuklamani bir shiddatda qullashni tavsiya etadilar. Boshqalar esa davomiyligi
bulgani xolda uning shiddatli uzgarishiga e’tibor beradilar.
Shuning uchun maktabdagi jismoniy tarbiya darslarida beriladigan jismoniy
mashqlar yuklamasining dars uslubi, mashqlarni fazalash miqdori bilan
munosabati etarli darajada ishlab chiqilmagan.
Chidamlilikni rivojlantirishga beriladigan yuklama shiddati usib boruvchi
mashqlar bilan kuchaytiriladi. Shuning uchun uning sifat kursatqichlari qata
bulmaydi.
7-10 yoshli o’quvchilarning yosh xususiyatlarini urganish jarayonida
mushak xaraqatlari kursatqichlari buyicha qislarodga bulgan extiyoj ortib borishi
quzatiladi.
Bir soatliq jismoniy tarbiya darsida maktab o’quvchilarining chidamliligini
tarbiyalash uchun beriladigan 8-12 daqiqali yugurishning yuklama shiddati optimal
bulganda YuQTU 150-160 daqG’urishga teng buladi.Xozirgi qunda chidamlilikni
baxolashda 5-7 daqiqali yugurish test orqali aniqlanadi. Qislarod iste’moli 75%
yuklamada 33-36 mlG’daqiqa qg ga, YuQTU esa 165-170 daqG’urishga tengdir.
Nafas olish chastotasi 24-26 tsiqlG’daqiqa bulsa energiya sarfi esa 115,2
qalG’daqiqaga teng buladi.
Shunday qilib, 7-10 yoshli bolalarning tsiklik mashqlarida organizm
chidamliligini rivojlantirish, aerob energiya bilan ta’minlash rejimida ishlash
maqsadga muvofiqdir.
O’quvchilar organizmidagi mushaklar mashq bajarishda quproq kuchlanish
bilan ishlaydi. Kichik maktab yoshdagi bolalarda bajariladigan mashqlarning vaqti
4-5 daqiqadan oshmasligi, nafas olish va boshqa kursatqichlar muxim axamiyatga
ega. Shu bilan birga, mushaklarga qislarod tashish bilan bogliq fiziologiq
jarayonlar 50% yuklama chegarasida qoladi.
52

Katta shiddatdagi yuklamalarni urtacha shiddatdagi yuklamalar bilan birga
qushib olib borish kichik maktab yoshdagi bolalarda umumiy chidamlilikni
rivojlantirishga yordam beradi.
Qiz bolalarning gimnastiqa utirgichiga tayangan qullarni buqib - yozish
mashqlardagi natijasi 7-8 yosh urtasida 2,9 martaga, 3-9 yoshda 1,7 martaga, 9-10
yoshda 2,7 martaga teng buldi.
Bu ko’rsatilgan ma’lumotlardan qurinib turibdiqi, mushak kuchi 7-10 yoshli
bolalarda yildan-yilga ma’lum miqdorda oshib boradi. Lekin shuni kursatish
kerakqi, Toshqent shaxri buyicha berilgan ma’lumotlarga qaraganda biz olgan
natijalar bir marotaba tortilishga qamdir.
Egiluvchanlikni belgilovchi test buyicha olingan ma’lumotlar yil davomida uzgarib
turishi xamda qiz bolalar o’g’il bolalarga qaraganda egiluvchanroq eqanligini
kursatdi.
Iilliq usish 7-8 yoshlilar urtasida 2 sm.ni, 9-10 yoshda 0,6 sm.ni tashkil
qilgan. Qiz bolalarda bu 7-8 yoshda 1,3 :8-9 yoshda 0,7 sm: 9-10 yoshda 0,5 sm.ga
teng.
Umumiy chidamlilikni aniqlash uchun biz dasturdagi 1600 m. Ga yugurish xamda
6 daqiqaliq yugurish test mashqlaridan foydalandiq.
Birinchi sinf o’quvchilari 1000 m masofada yugurishda (o’g’il va qiz
bolalar) bir xil vaqt kursatishdi. 1600 m masofaga esa o’g’il va qiz bolalar 2-sinfda
bir xil vaqt kursatgan bulsa, qeyingi sinflarda qiz bolalarning kursatgan natijalari
o’g’il bolalarning kursatgan natijalari o’g’il bolalarniqidan yomonroq buldi.
6 minutlik yugurishda esa quyidagi ma’lumotlarni oldiq. 1-sinf
o’quvchilaridan o’g’il bolalar 819,3 m.ga, qizlar esa 783,8 m.ga, 2-sinf
o’quvchilari 884,0 m - 798,0 m.ga, 3-sinf o’quvchilari esa 1114,7 - 1114,3 m.ga,
4-sinfdagilar esa 1285,3-1132,1 m.ga yugurishdi.
Yuqoridagi ma’lumotlarning kursatishicha, biz tajriba utqazadigan
maktablarning o’quvchilari testlar buyicha «yaxshi» va «qoniqarli» baxolandi.
O’g’il va qiz bolalar urtasida 169- va 276-sonli urta maktab o’quvchilarning
kursatgan natijalari urtasida statistiq farq yuq. Jismoniy rivojlanish darajasi
53

Boshlangich sinf o’quvchilarnining jismoniy rivojlanishi antropametriq
kursatqichlar orqali aniqlandi.
3.2. Kuch va uni rivojlantirish
Har qaysi individ tashqi ta’sir yoqi qarshilikni yengish uchun o‘z jismidagi
ma’lum sifatni namoyon qidal». Tashqi tasirga qarshi muskul zurikishi orqali
harakat faoliyati- shaxsning kuchi, unchng kuch qobiliyati deb atash qabul
qilingan.
Shug’ullanuvchi mashg’ulot nashila o‘z tanasi tinch turgan xoldan sport
snaryadiga (uloqtirishda), o‘z tanasini harakatlantirish maqsadi(gimnastiqa
mashqlari va boshqalar)da, aylantirish, siljitish, qutarishga intilsa, ayrim xollarda
uning tesqarisi, tananing o‘zi, yoqi uni bo‘lagiga tashqi kuch ta’sir etishi bilan
uning statitiq xola tini bo‘zib o‘z gavdasini oldingi(dastlabki) holatini ushlab
turishga uri nadi. Boqschini raqnGsh mushtining zarbi, qo‘rashchini raqibi
tomonidan kuch ishlatib uni tanasini ayrim bo‘laqlarini egishga dosh berishi tana
holatini o‘zgartirmasliq orqali ruy beradi. Bunda shug’ullanuvchi va uning raqibi
ma’lum darajada qarshiliklarni, ogirliqlarni yengish va qutarishda ma’lum darajada
kuch sifatini namoyon qiladi.
Ilmiy tushuncha tarzida kuch nmqonnyatch boricha o‘zining aniq ta’ rifiga
ega bo‘lishi va farqlanishi lozim:
1) harakatning mexaniq xaraqteristiqasi sifatidagi kuch ("tanaga «t» massasidagi
«R» kuchining ta’siri...");
2) inson jismidagi jismoniy sifat tarzidagi kuch (masalan, "yoshn inng ulgayishi
bilan kuchning rivojlanishi;
3) sportchi kuchini sport bilan shug’ullanmaydiganlarga nisbatai ko’pbo‘lishi..." va
x.q.).
Bu sifatning psixofiziq mexanizmi muskul zurikishining boshqarilishi
(regulyatsiyasi) va ularning ish tartibi (rejimi) bilan aloqador. Muskulning
taranglashishi insonning kuchini namoyon bo‘lishiga olib qela di. Ruxiy zuriqa
olishi va harakatni ma’lum tizimda bajarish marqaziy hamda pereferiq nerv
54

sistemasi, xususan, nerv marqazlaridan muskullarga qelayotgan signallarga va
muskullarning o‘z xizmati xola tiga bog’liq. Umuman, muskul tarangligi -
zurikishi(kuch namoyon qila olishi) quyidagilar ga qarab aniqlanadi;
1) marqazdan muskullarga qelayotgan impulslarning chastotasiga (impuls
chastotasi qancha katta bo‘lsa, muskul shunchaliq zur darajada o‘zi ning
tarangligini oshiradi) qo‘ra;
2) zuriqishga qo‘shilgan harakat birligining soni b i lan;
3) muskulning qo‘zgaluvchanligi va undagi quvvatning manbai miqdoriga qarab.
Muskul zurikishi-kuch namoyon qnlishi uch xil rejimda ruy berishi mumkin:
a)o‘zining uzunligini o‘zgartirmay (statiq, izometriq rejimda); tananing turlicha
holatlarda (pozalar)da ushlanishi va x.q.lar uchun qo‘llanadi; b)uzunligini
qamayishiga xisobiga ruy beradigan, bar dosh berish bilan (miometriq), lekin
zuriqish birday - o‘zgarmay turadi, bunday rejim siklik va balastiq harakatlardagi
muskul qisqarishi fazalariga muvofiq qeladi; v) muskulni cho‘zish vaqtida uning
o‘zayishi xisobiga (yon berish, bush qelish- iliometriq) kuch sodir bo‘ladi. Uti rib
turish, uloqtirish, densinishda muskul qisqarishi uchun shu kuch na moyon bo‘ladi.
Bardosh berish bilan, yon berish, bushashtirish bilan kuch namoyon qilishni
dinamiq rejimdagi kuch deb atash qabul qilingan. Shunday qilib bunday
sharoitlarda maksimal kuchni qulami turlicha, qayd qilingan kuch namoyon qilish
ning asosiy xillari kuch qobiliyatining qlassifiqatsiyasi sifatida qabul qilingan.
Kuch qobiliyatlarining turlari muskul zurikishi tartibining
qombinatsiyalashtira olish xaraqteriga qarab farq qiladi. Statiq rejimda va
seqinlashtirilgan harakatlarda namoyon bo‘ladigan shaxsiy-kuch qobiliyatlari va
tezlik-kuchi xisobiga sodir bo‘ladigan kuch(din amiq kuch), ya’ni tez bajariladigan
harakatlarda ishlatiladi. Boshqachasiga buni shiddat (portlash) kuchi deb ham
ataladi, bunga qisqa vaqt ichi da eng ko’pdarajada kuch namoyon qila olish
qobiliyati deb qaraladi. Saqrashlarda bu saqrovchanliqda namoyon bo‘ladi.
Insonning kuch namoyon qila olishdagi asosiy faqtor - muskul zuri kishi,
lekin uning tanasining massasi(vazni) ham ma’lum darajada rol uynaydi. Shunga
qo‘ra, absolyut va nisbiy kuch deb ham farqlanadi. Birinchisida insonning tanasi
55

vaznini xisobiga oshmay, qandaydir bir harakatda kuch namoyon qila opishi
tushunilsa, ikkinchisida uning tana vaz ni har bir qilogrammiga to‘g’ri qeladigan
qilib namoyon qilinadigan me’yori tushuniladi.
Kuchni o’lchash. Absolyut kuch inson dinamometriyasi ko’rsatkichlari va
boshqalarga asoslanib qutara oladigan (namoyon qila oladigan) u uchun chegara
xisoblangan kuch. Nisbiysi esa absolyut kuchning shaxsiy vazniga (tana ogirligiga)
nisbati bilan ulchanadi. Vazni turli xil, lekin bir xil darajada shug’ullanganliqqa
ega bo‘lganlarda absolyut kuch tana vaznining oshishi orqali qo‘payadi(ortadi),
nisbiy kuch esa qamayadi. Buni shunday tushunish lozimqi, tana ulchovining
qo‘shilishi bilan uning ogirligi katta proporsiyada muskul kuchiga nisbatan ortib
qetadi.
Qator sport turlarida (masalan, uloqtirishda) yutuq absolyut kuch xi
sobigagina qulga qiritiladi. Qaysiki tana vazni chegaralanadigan, vazn xisobiga
olinadigan turlarda yoqi tananing ko’pmarotalab o‘rni almashtirilib turiladigan
sport turlarida (masalan, gimnastiqada) yutuq nisbiy kuch bilan qulga qiritiladi.
Kuchning namoyon bo‘lishi harakatning bio mexaniq sharoitiga to‘g’ridan-to‘g’ri
boglangan: yelqa suyagining va boshqa gavda richagining uzunligi, muskullarning
fiziologiq – yugon yoqi ingich galigi, cho‘ziluv chanligi, chayir yoqi murtligi va
x.q.larida e’tiborga olinadi.
2. Individning o‘z tanasi ogirligini yengish. bilan bajariladigan mashqlar
(tayanib yotib qo‘llarni tirsaqdan buqish).
Kuch bilan bajarila digan har qanday mashqlar o‘zining ijobiy va salbiy
tomonlariga ega. Ogirliq bilan bajariladigan mashqlarning qulay tomoni shundaqi,
ular yordamida ham yiriq, ham mayda muskullar guruxiga ta’sir etish oson va
ularni dozalash qulay. Salbiy tomoni shundaqi, tezlik - kuch talab qiladi gan
xaraqterdagi harakatlar tartibi tez bo‘ziladi (ayniqsa ogirlashtirib, vazminligini
ortirib, malol qelishi tezlashadigan mashq larda), dastlabki holatda muskul
tarangligi bir xil(statiq holat) ushlana digan mashqlarda, mashqning tashkillanishi
qiyinligi (maxsus jixozning kerakligi, metal jixozning shovqini va boshqalar)
qo‘zga tashlanadi. O‘z-o‘ziga qarshilik ko’rsatishbilan bajariladigan mashq larning
56

qulayligi shundaqi, qisqa vaqt ichida katta dozada nagruzqa berish mumkin va
maxsus jixoz va inventarni talab qilmaydi, lekin muskullar elastiqligining tezda
yo‘qolishiga olib qeladi. Bundan tash qari, bu mashqlar yuqori nerv tarangligi
(zurikishi)da bajariladi, shu ning uchun ularni sog’lom, jismoniy tayyorgarligi
talab darajasida bul gan odamlarga, o‘z-o‘zini nazorat qilish tizimli olib borilishi
tavsiya etiladi .
M e t o d l a r. Muskul kuchining ortishi, asosan uni rivojlanti rish
metodlariga bog’liqdir. Maksimal zuriqish metodы, ya’ni me’yordagi yoqi
me’yorga yaqin ogir liqlarni qutarish(o‘z vaznining 90-95%), nerv muskul
aparatining maq simal safarbarligi va muskul kuchining ko’pbo‘lmasada, ortishini
ta’minlaydi. Ammo bu yuqori darajadagi nerv-psixiq zurikishi bilan bog’liq,
ayniqsa, o‘quvchilar kuchini rivojlantirishda noqulayliq tugdiradi. Oz miqdordagi
qaytarishlar modda almashinuvi va boshqa plastiq jarayonlarni yulga quyolmaydi,
natijada muskul massasi ortmaydi. Bu metod mashq texnikasi ustida ishlash uchun
qiyinchiliq tugdiradi, chunki me’yordan ortiq, nerv-muskul tarangiligi nerv
marqazidagi qo‘zgalishni generalizatsiyalashishiga va ishga ortiqcha muskul
guruxlarining qo‘shi lib qetishiga olib qeladi.
Va nixoyat, shuni xisobga olish kerakqi, xatto qi, yetarli darajadagi
tayyorgarliqqa ega bo‘lgan sportchilarning nerv sistemasi yaxshi rivojlanmagan
bo‘lsa, me’yoriga yaqin bo‘lgan nagruzqalardan foyda lanish metodi muskul
kuchining ortishida me’yor bo‘lmagan nagruzqalar bilan mashq qilish metodi
bergan foydani ham bermaydi.
Me’yorga yaqin bo‘lmagan (oz zuriqish talab qilinadigan) nagruzka bilan
mashq qilish metodida katta xajmda ish bajarish mumkin. Bu modda
almashinuvida ma’lum o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi va o‘z navbatida, muskul
massasining ortishiga olib qeladi. Kuchli zuriqishsiz yo‘qlama bilan bajariladigan
mashqlar harakat texnikasi ni aniq nazorat qilish imqoninn beradi, ayniqsa, bu
yangi urganuvchi shug’ullanuvchilar uchun qulay. O‘rtacha nagruzqa trenirovqa
jarayoninnig boshlangich etaplarida katta bo‘lmagan yuqori tiqlanishni va quvvat
57

manbalarini qo‘zgotadi, qaysiki, ular xisobiga sifatning bir oz usganligi qo‘zga
tashlanadi. Ayniqsa, yangi urga nuvchilarning shiqastlanishlari oldi olinadi.
Shuning uchun me’yorga yaqin va o‘rtacha nagruzqa bilan kuch talab qilina digan
mashqlarni baja rish kuchni rivojlan tirishning asosiy metodi xisoblanadi.
Jismoniy tayyorgarliqning ortishi bilan qo‘proq, me’yordagi va me’yorga
yaqin ogirliqlardan foydalaniladi. Me’yorga yetmagan zuriqishni qullash o‘z
qamchiliqlarga ega. Energiya sarflashda me’yordan ortiq - muskul butunlay bajara
olmay qoladigan darajada ishlash Samara bermaydi. Kuchni rivojlantirish nuqtai
naza ridan aytarli ahamiyatga ega bo‘ladigani vsosan oxirgi urinishlar bo‘lib,
toliqish xisobiga uta zuriqish susayadi, ishga qo‘proq harakat birligi qo‘shila
boradi va qutarilayotgan ogirliq me’yoriga yaqin bo‘la boshlaydi. Lekin bu
urinishlar yarim sharlar pustlogi funqsiyasining susayganligi fonida (holatida)
bajariladi. Bundan tashqari, taqrorlash sonnpn ko’pmarotabaliligi
shug’ullanuvchilarda befarqliliqni uygotadi yoqi faoliyatga munosabati
salbiylashadi, albatta, ular mashq samarasinchng pasayishiga olib qeladi.
O‘quvchilarning yoshiga xos xususiyatlar o‘zgarishi bilan bog’liq kuch
mashqlaridan mashg’ulotlarda, ayniqsa, darslarda foydalanish imqoniya ti
chegarillangan. Kichik va o‘rta maktab yoshida shaxsiy kuchini rivojlantirishni uta
oshirib yubormasliq lozim. Mashqlar tezlik kuchini rivojlantirishga
yunaltirilganligi, statiq qomponentlari chegaralangan bo‘lishining ahamiyati
muhimdir. Lekin uni butunlay chiqarib tash lash bo‘lmaydi, chunki statiq holatlarni
qullash, ayniqsa, qomatning tar biyalashning yetaqchi vositalari xisoblanadi va uni
qullash samaralidir. YOsh utishi bilan bu mashqlar qengroq qo‘llaniladi. Lekin
albatta nafas olishning nazorati kuchaytirilishi kerak. Chunki iafasning zurikishi
paytida uzoqroq ushlash, ayniqsa, qizlarda salbiy ta’sirga olib qelishi, xatto
ularning xushdan qetib qolishlarideq holatlar sodir bo‘lishi mumkin.
Maktabda kuch tayyorgarligini olib borishning asosny vazifasi orqa va qorin
tomonning yiriq muskullalari guruxini rivojlantirishga yunaltirilishi, chunki
qomatning shaqllanishi shu muskullarga bog’liq, rivojlanmaydigan muskul
58

guruxlariga (tananiig qiyshiq muskul lari, harakat tayanch apparati muskullari,
sonning orqa tomoni muskul lari va xoqazo) qaratilishi kerak.
Kuchni rivojlantirishning tipiq vositalari: 7-9 yoshda jismlar bi lan umumiy
rivojlantiruvchi mashqlar, qiyshiq urnatilgan gimnastiqa sqameyqalariga tirmashib
chiqish, gimnastiqa devoridagi mashqlar, saq rashlar, uloqtirish lardir; 10-11
yoshdagilar uchun - katta muskul tarangligi talab qilinadngan jismlarni qutarish
bilan umumiy rivojlan tiruvchi mashqlar (tuldirma tuplar, gimnastiqa tayoqlari va
x.q.)da, uch usul bilan vertiqal qanatga tirmashib, yengil jismlarni uloqtirish va
boshqalar; 14-15 yoshda - tuldirma tuplar, katta ogirliqqa ega bo‘lmagan gantellar,
qanat(argamchi) tortishdeq kuch talab qiladigan mashqlar, tortilishlar, qulda tiq
turish va boshqalar. To‘g’ri o‘smirlarda ogirlash tirish maksimal vaznga nisbatan
60-70%ni tashkillashi lozim, bundan tashqari, mashqlarni muskul tuda bajara
olmay qolgungacha bajarish bu yoshdagilarda qatiyan taqiqlanadi.
Qizlardan 13-14 yoshdan boshlab talab qilinadigan nagruzqa bolalar uchun
talab qilinadigan nagruzqaga nisbatan o‘z tanasinig maksimal vazni atrofida
bo‘lishi, qo‘proq loqal xolda muskul guruxlariga kuch mashqlari, tashqi
ogirlashtiruvchi sifatida gimnastiqa predmetlari yoqi ogir bo‘lma gan jixozlardan
foydalanish tavsiya etiladi.
Kuchni rivojlantirishda muskul zurikishi qulami (ti riq organizm sodir
qiladigan) iqqi faqtorga bog’liq: a)orqa miyaning oldingi shoxcha lari
motoneyronlaridan muskulga boradigan impulslar; b)shartli ra vishda - muskulni
o‘zining reaktivligi, ya’ni ma’lum qo‘zgolishlarda ja vob berish kuchi. Muskulni
reaktivligi uni fiziologiq qundalangi, tolasi yugonligi, uni qo‘zgalaolishi darajasi
va boshqa to‘zilishidagi bir qancha xususiyatlariga, marqaziy nerv sistemasiga
trofiq(adrenalin-simpatiq to‘zumi orqali amalga oshiriladigan ta’siriga; shu
daqiqadagi muskul uzunligi va boshqa holatlar, faqtorlarga ham bog’liq. Muskul
zu rikishi darajasini zudliq bilan o‘zgartirishda unga qeladigan effeqtli impulslar
xaraqteri yetaqchi mexanizmlardan biri xisoblanadi.
Yuq (ogirliq) qutarish, mashqlanish o‘zining universalligi bilan qulay bo‘lib
ular yordamida faqat eng kichik muskullar guruxigagina emas, xatto eng yiriq
59

muskullar guruxiga ham ta’sir etish mumkin. Ularni dozalash oson. Lekin bir qator
salbiy xususiyatlari ham mavjud. Ogirliq bilan ishlash mashqlarida dastlabki holat
muhim rol uynaydi. U albatta yo‘qni statiq xolda ushlashni talab qiladi, Agarda
yo‘qni massasi ogir bo‘lsa dastlabki holatda turish qiyinlashadi. Bu o‘z navbatida
harakatni xal qiluvchi fazasida diqqatni qonsentratsiyalashda, qiyinchi liqni yuzaga
qeltiradi. Bundan tashqari ahamiyatli massaga ega bo‘lgan snaryadga birdaniga
katta teziq berish qiyin xoxlaysizmi yo‘qmi harakatning birinchi
qismii(boshlanishi) seqin bajariladi.
Mashqlar odatda gavdaning tayanch apparatlari yordamida bajariladi. Bunda
tananing mus qul apparati kuch namoyon qilishda yutqazadi, ya’ni bir oz tayanish
(proqsi mal)dan yuqori bo‘lmagan kuch sarflaydi xolos. Oqibatda qandaydir
harakatda tananing shaxsiy vazni yoqi uning ogirligiga teng qarshilikni yengish
kerak bo‘lsa bu kuch namoyon qnlish nuqtai nazaridan ancha yengil qecha di.
Masalan, devorga suyanib qaftga tayanib qulda turishda qo‘llar tirsaq da buqib
to‘g’rilanganda o‘z vazni uchun sarflangan kuch shu vazndagi shtanga ni
qutarishdan yengilroq tuyuladi.
Kuchni rivojlantirish uchun taxminiy mashqlar. O‘z gavdasi massasi bilan
molol qeladigan zuriqish bilan namoyon qilinadigan mashqlar: pereqladinada
tortilishlar; polda, sqameyqada yotib qulga tayanib qulni tirsaqdan buqish va
to‘g’rilashlar; sqameyqaga utirgan xolda gavdani egish va to‘g’rilash; orqa bilan
yotib oyoqlarni qutarib uni uchini p e shonaga teqqazish; gimnastiqa devori,
pereqladinaga osilib oyoqni to‘g’ri burchaq xosil qilguncha qutarib tushurish;
saqrash; muskullarni zur berib maq simal zuriqtirish va maksimal
bushashtirish("iloji boricha" muskulni ta anglashtirish va keskin ularni
bushashtirish); mashqni muskullar bajara olmay qolgungacha, 3-4 urinishda
bajarish.
Amortizator va espanderlar bilan mashqlar. Amartizatorlar gim n astiqa
devori reyqasiga maxqamlangan. Tulicha dastlabki holatlarda tiq turib, yotib olgan
xolda qo‘llar bilan harakatlar-pastga, yen tomonlar ga, yuqoriga; shu harakatlar
faqat bir qul bilan; qo‘llarni aylantirish lar, burishlar, yelqa bilan burilishlar.
60

Elqa oldi - tirsaq harakatlari bilan mashqlar turlicha dastlabki holatlarda
buqish va to‘g’rilashlar( qo‘llar oldinda holatidan yenga, yon tomondan yuqoriga,
pastga); gimnastiqa devoriga yenlamasiga turib(ung chap yonbosh bilan) yelqa oldi
suyagini ichqariga, tashqariga burishlar. Qaft harakatlari; buqish va to‘g’rilashlar,
uzoqlashtirish va yaqinlashti rishlar; aylantirish va boshqalar. So‘zuvchini,
uloqtiruvchini (orqaga urnashtirilgan amartizatorlardan foydalanib) harakatlarni
taqlid qilish bilan (imitatsiya). Engashish, tanani burishlar, aylantirishlar uti rib
turishlar bilan qul harakatlari.
Har bir mashq 6-12 marotabagacha taqrorlaiadi. 2-3 urinishdan so‘ng
muskullarni bushashtirish uchun mashqlar bajarish tavsiya qilinadi.
E’tibor berilsa insonning hayotiy faoliyati( nshlab chiqarishda, hayotda,
sportda) biz urganayotgan sifatlarni belgilangan darajada rivoj langanligiga
bog’liq. Ular qanchaliq rivojlangan bo‘lsa organizmning ish qobiliyati shunchaliq
yuqori bo‘ladi, mehnat faoliyatida nchsbatan oz muskul energiyasi xisobiga
samarali ish bajaradi, shug’ullanuvchi salomatligiga
uni uzoq vaqt aktiv hayotiy faoliyatini ta’minlaydi, tashqi muhitning hamda ishlab
chiqarishdagi zararli ta’sirlarga nisbatan organizmini qarshi tura olishi kuchayadi.
Jismoniy sifatlar insonni ma’lum yoshdan navbatdagi yosh qategoriyasiga utishi
bilan tabiiy ravishda o‘zgaradi. Bunday o‘zgarish yosh bilan bog’liq bo‘lgan
rivojlanishlar yoqi o‘zgarishlar deb tushuniladi. YOsh bilan bog’liq Jismoniy
sifatlarni rivojlanishi nisbatan se qin va noteqis boradi. Jismoniy sifatlarni
rivojlantirishning asosida organizmning ish qobiliyatini boshlangich darajasini
oshirish maqsadida oshirib beril gan yo‘qlamalarga javob bera o l ishi xususiyati
unga javoban reaqsiyasi deb tushuniladi. Organizm jismon iy yo‘qga o‘zidagi
mavjud zaxiralarini jalb qilish orqali javob beradi. Mashq bajarish davomida
energiya resurslari sarflanadi, asta-seqinliq bilan charchoq xis qila boshlanadi.
Charchoq xosil bo‘lgan mashg’ulotdan so‘ng ish qobiliyati p asaygan xolla r qoladi,
so‘ng u asta seqinliq bilan tiqlana boshlaydi. Ish qobiliyatini tiqlanishi ish
boshlangungacha bo‘lgan holatga yetib uni ortishi davom etaveradi(bu fnzio logiq
qonun), shunday qilib organizm energiya resursini son jixatdan sarflanganini tiqlab
61

ulguradi. Bunday yuqori tiqlanishda ish qobi liyatini oshgan fazasi vujudga qeladi.
Bu faza bir oz vaqt ichida ushlanib turadi va so‘ng dastlabki holatga pasayadi.
Shunday qilib jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlaridan so‘ng
organizmni holatida uchta fazani qo‘zatish mumkin: charchash, dastlabki holat
darajasigacha tiqlanish, ish qobiliyatini dastlabki darajadan yuqoriroq ortishi.
Agarda qeyingi mashg’ulot charchash fazasiga to‘g’ri qelib qolsa charchoqni
ustma-ust tuplanishi sodir bo‘lib u tolishga aylanadi. Shug’ullanish organizmning
energiya resurslarini tiqlanish fazasi ga to‘g’ri qelsa ish qobiliyati aytarli darajada
oshmasligi, ish qobiliyati ni yuqori darajadaligiga to‘g’ri qelsa organizm jismoniy
yo‘qga tayyorligi, katta xajmda mashq bajarishni uddalay olishligi amaliyotda va
fanda isbotlangan. Shunga qo‘ra trenirovqalar organizmni yuqori ishchanliqqa ega
bo‘lgan fazalarda utqazilsa shug’ullanganliq darajasi doim usishi qo‘zatilmoqda.
Masalan, kuch talab qiladigan mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlarining
chastotasi qator faqtorlarga, xususan shug’ullanuvchilarning tayyorganligiga
bog’liq. Tajribada isbotlanishicha shug’ullanishni endigina boshlaganlarda
mashg’ulotlarni xaftada uch marotaba utqazish I, 2 yoqi 5 marotabali
mashg’ulotlardan yuqori samara bergan, yuqori malakali sportchilarda esa
mashg’ulotlar chastotasi qo‘proq.
Shug’ullanganliq faqat tizimli mashg’ulotlardagina ortadi va uni tuxtatish
bilan shug’ullanganliqni keskin pasannpsh qo‘zatiladi. Jismoniy madaniyat
jarayonida tanaffuslarga yul qo‘yilmaydi. Chunki mashg’ulot ni ijobiy effeqti
yo‘qoladi. Ijobiy effeqt foni (soyasi) muximdir. Zararli o‘zgarishlar tanaffusning 5-
7 qunlaridayoq keskin namoyon bo‘ladi. Muskul kuchi ozayadi, harakat tezligi
susayadi, chidamlilik yomonlashadi. Jismioniy madaniyat jarayoning - jismoniy
sifatlarni rivojlan tirishning o‘zluqsizligi jismoniy qamolotga erishish uchun
optimal sharoit yaratadi.
62

Xulosa
O‘quvchi va talabalarni chidamlilikka yo‘naltirish va saralash tadbirlarini
uslubiy jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, chidamlilik bo‘yicha yuqori malakali
sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va
saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga
olish muxim ahamiyatga ega. Bolalarni chidamlilikka 12-14 yoshdan yo‘naltirish
mumkin. Chidamlilikkani dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni
egiluvchanlikka muvofiq bo‘lgan jismoniy fazilatlari Tezkorlik, chaqqonlik
sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va
taktikasining asosiy shaqllari bo‘yicha malaka va qo‘niqmalar egallanishi uchun
tayyorgarliq olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining saqrash, yugurish,
o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga to‘p qiritish, to‘p qabul qilish, to‘p
uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taqtiq harakatlardan voleybol o‘yinida
ishtiroq etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo‘yicha malakalar hosil qilinadi.
Yosh sportchilarning trenirovqa mashg‘ulotlari davrlarga bo‘linib tashkil etiladi.
Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o‘yini texnika va taktikasi
elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan birga
yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy iroda tayyorgarligi tashkil
etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi.
Chidamlilikka tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda
shakillantira borish muhim ahamiyat qasb etadi. Ma’lumki, Chidamlilik yoki
o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va
qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fiqrlash, tahlil qilish,
farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda,
zuqqoliq hamda «ayyorliq» xislatlarining shaqllangan bo‘lishini talab
qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport
to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.«Tanlov» – qo‘p yilliq jarayon bo‘lib, o‘z
ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga o‘tqazishda saralash),
o‘yin funqsiyalari bo‘yicha tanlov o‘tqazish, jamoa tarqibiga tanlov asosida qabul
63

qilish kabi bosqichlarni qiritadi. O‘quv-trenirovqa jarayonida murabbiy o‘z
rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarqibidan
qobiliyatli, boshqalarga o‘rnaq bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga
faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi,
balqi sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil
qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni
yordamchi faollar joyi shundaqi, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil
qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni
voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini
hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o‘rin
egallaydi.Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv-
trenirovqa jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi
bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamqorliqda
ishlashi muhim ahamiyat qasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali
olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni mahoratini
shaqllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, qayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi
hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir.
Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolanio‘quv-trenirovqajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka
va qo‘niqmalarni hamda o‘yin sirlarini muqammal o‘zlashtira olishi qo‘p jihatdan
uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir
murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balqi ma’naviy-madaniy jihatdan yetuq inson qilib
tarbiyalashda muhim ro‘l o‘ynaydi.
Harakat texnikasini oldiga qo‘yilgan turli vazifalarni amalga oshirish bilan
maqsadga erishishda samarali harakat qilish bilan baholanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Aliev A. O‘qituvchining ijodkorlik qobiliyati.-T., “O‘qituvchi”.1991 y
64

2. Ataev A.K.Kurash.O‘quv qo‘llanma.-T., 1987 y
3. Abdumalikov R., Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy
asoslari. O‘quv qo‘llanma, -T., O‘zDJTI nashriyoti. 1996 y
4. Abdumalikov R., Abdullaev T., va boshqalar. Jismoniy tarbiya ta’limi
ilmini takomillashtirish masalalari. Metodik qo‘llanma. T., O‘zDJTI nashriyoti
1996 y
5. Akramov A.K., O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixi. o‘quv
qo‘llanma. T., O‘zDJTI nashriyoti 1997y
6. Ashmarin B.A. Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya.
“Prosveshenie”, M, 1978y
7. Arnautov V.V., Monaxov V.M, Optimizatsiya uchebnogo protsessa-
obuchenie Moskva: Mixaylovka. MTSOP. 1997
8. Abdullaeva Sh.A va boshqalar. Pedagogika T., “Fan” 2004y
9. Botirov X.A., O‘zbekistonda jismoniy tarbiya tarixi, omabop kitob T.,
Ibn Sino 1993y
10. Bril M.S. Otbor v sportivnix igrax.- M., 1980y
Internet saytlari
11. www.lex.uz - O‘z.Respubliqasi qonun xujjatlari, ma’lumotlari milliy bazasi
12. www.ziyonet.uz - Ziyonet milliy ijtimoiy-ta ’ lim axborot tarmog‘i
13. www.voleybol.uz - O‘zbekiston voleybol federatsiyasi portali
14.www.fiba.com - Halqaro basketbol federatsiyasi portali
65

Chidamlilik va uni rivojlantirish metodikasi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Chidamlilik va uni rivojlantirish metodikasi

O'xshash dokumentlar