• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Май 2025
Расширение docx
Категория Ботаника

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Chin va soxta mevalarning tuzilishi, xilma-xilligi va klassifikatsiyasi

5bajaradi. Bu gormonlar hujayralar bo‘linishini va cho‘zilishini faollashtiradi, shu tariqa tuguncha devori tobora qalinlashadi, kengayadi va meva shakllanishiga asos bo‘ladi. 2 Meva hosil bo‘lishining boshlanish bosqichida hujayralarda intensiv bo‘linish sodir bo‘ladi. Bu mitoz bo‘linishlar natijasida o‘simlik to‘qimalari zichlashadi, ayni paytda fiziologik jarayonlar ham kuchayadi – oqsillar sintezi, energiya almashinuvi, fermentlar faoliyati va hujayra devorlarining mustahkamlanishi jadallashadi. Bu biologik harakatlar natijasida mevaning shakli, hajmi, qatlami bosqichma-bosqich yuzaga keladi [11; 21-b.]. Tugunchaning devori bir necha qatlamga ajraladi: [1.1.1.rasm Olma daraxti ( Malus domestica ) ] https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Malus_domestica 2 Tursinbayeva Gulchehra Sattorovna, Duschanova Gulnora Murodovna, Sadinov Jahongir Sirojiddinovich. Botanika: O‘simliklar morfologiyasi va anatomiyasi. Tafakkur bo‘stoni, Toshkent, 2018. – 248 bet. 27Demak, meva o‘simlik ichki metabolizmining bir qismi bo‘lib, biologik energiya aylanishining muhim bo‘g‘ini hisoblanadi. Mevalarning o‘simlikning yashash arealini kengaytirishdagi roli O‘simlik o‘z joyidan harakatlana olmaydi. Biroq u o‘z urug‘larini keng hududlarga tarqatish orqali yashash joyini kengaytiradi. Bu imkoniyat faqat meva orqali amalga oshadi. Shamolda uchuvchi mevalar (masalan, qandim, yantoq) – engil, qanotli tuzilishga ega. Suvda suzuvchi mevalar (masalan, kokos yong‘og‘i) – suv bilan uzoq masofalarga tarqaladi. Hayvonlar orqali tarqaluvchi mevalar (masalan, uzum, anjir) – ichkaridagi urug‘ organizm orqali boshqa joyga olib chiqiladi. Bu biologik strategiya orqali o‘simlik yangi ekologik sharoitlarga ko‘chib boradi va omon qolish imkoniyatini oshiradi. Meva – tur ajralish (evolyutsiya) jarayonining katalizatori Mevalarning xilma-xil shakllari, ranglari, ta’mi va tuzilishi o‘simliklarning turli hayotiy strategiyalarini shakllantiradi. Bu esa vaqt o‘tishi bilan yangi turlar vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Masalan: Turli hayvonlar ma’lum shakl, ta’m va hajmdagi mevalarni afzal ko‘radi. O‘simliklar esa o‘z mevalarini bu talabga moslashtiradi. Bu esa ko‘p bosqichli evolyutsion tanlanishni yuzaga keltiradi. Mevalarning seleksiya va inson hayotidagi roli Meva insoniyat uchun qadimdan muhim oziq manbai bo‘lib kelgan. Mevalar seleksiya, agronomiya, farmatsevtika, parfyumeriya, qandolat va boshqa sohalarda faol ishlatiladi. Insonlar o‘z ehtiyojiga mos mevalarni tanlab, ekadi, ko‘paytiradi, yangilaydi. Shunday qilib, o‘simliklar bilan inson o‘rtasida madaniy aloqalar vujudga keladi. Bu aloqa orqali ko‘plab meva turlari yaratilgan (masalan, gibrid olma, urug‘siz uzum). Bu jihatlar mevaning faqat o‘simlik uchun emas, balki butun tirik tabiat, xususan, inson sivilizatsiyasi uchun ham o‘ta muhim ekanligini ko‘rsatadi. 29o‘simlik, balki butun tirik tabiat hayotida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bois, mevalarni o‘rganish biologiyada muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. II BOB . C HIN VA SOXTA MEVALARNING TUZILISHI VA XILMA-XILLIGI 2.1-§ Chin va soxta mevalarning biologik xususiyatlari Mevalarning biologik tasnifida ularning hosil bo‘lish manbai – ya’ni mevaning faqat tuguncha qismidan yoki tuguncha bilan birga boshqa gul qismlaridan hosil bo‘lganligiga qarab chin mevalar va soxta mevalar ajratiladi. Bu farqlash biologik jihatdan muhim bo‘lib, mevalarning morfologik tuzilmasi, shakllanish bosqichi va ekologik vazifasini chuqur tahlil qilish imkonini beradi. Chin mevalarning biologik mohiyati Chin mevalar – bu faqatgina gulning tuguncha qismidan rivojlangan mevalardir. Ularning shakllanishida gul bandi, gul o‘rindig‘i, gul qo‘rg‘oni va boshqa qismlar ishtirok etmaydi. Tuguncha urug‘lanishdan so‘ng perikarp hosil qiladi va ushbu perikarp tarkibida ekzokarp, mezokarp va endokarp qatlamlari yuzaga keladi. Bu qatlamlar mevaning himoya, oziqa, va tarqatish funksiyalarini bajaradi. Chin mevalarda tuguncha yuqori, o‘rta yoki pastki joylashgan bo‘lishi mumkin. Meva hosil bo‘lishi faqat urug‘langan tuguncha asosida shakllanadi. Bunday mevalarda gulning boshqa qismlari qurib qoladi yoki to‘kilib ketadi. Chin mevalarning biologik soddaligi ularning morfologik shaklida ham yaqqol namoyon bo‘ladi [14; 120-122-b.]. Masalan: Gilos, shaftoli, o‘rik, olxo‘ri – bular chin mevalar bo‘lib, tugunchaning o‘zi meva bo‘lib rivojlangan. Pomidor, uzum, banan – berry (mevali) turdagi chin mevalardir. Chin mevalarning xususiyatlari va ahamiyati Chin mevalarning o‘ziga xos biologik xususiyatlari quyidagilardan iborat: Meva faqat tuguncha to‘qimalaridan tashkil topgan bo‘ladi. 28 Meva – o‘simlik hayot tsiklining yakuniy va eng muhim bosqichi O‘simlikning hayotiy faoliyati tugayotgan paytda meva shakllanadi. U genetik axborotni o‘z ichida olib, nasl qoldirish vazifasini bajaradi. 6 Shu bois, meva – o‘simlik uchun biologik jihatdan evolyutsion muvaffaqiyat belgisi hisoblanadi. Urug‘ muvaffaqiyatli unib chiqsa, yangi o‘simlik hayoti boshlanadi. Meva esa o‘simlik hayotining “nasl qoldirishda muvaffaqiyatli yakun”idir. Meva – bu nafaqat urug‘ qavati yoki ozuqasi, balki o‘simlik hayotining maqsadli natijasidir. Mevalar o‘simlikning yashash, ko‘payish, tarqalish va genetik barqarorligini ta’minlaydi. Ular ekologik tizimda vositachi rolini o‘ynaydi, hayvonot olami bilan bog‘laydi va butun biosfera muvozanatida muhim bo‘g‘in bo‘lib xizmat qiladi. Shu bois, mevalarning o‘simlik hayotidagi roli fundamental ilmiy ahamiyatga ega bo‘lib, uni chuqur o‘rganish nafaqat biologiya, balki ekologiya, agronomiya, farmatsevtika va seleksiya fanlari uchun ham dolzarbdir. I Bob bo‘yicha xulosa Mevalar o‘simliklarning generativ organi sifatida nasl qoldirish tizimida markaziy o‘rin tutadi. Meva hosil bo‘lish jarayoni urug‘lanishdan so‘ng boshlanib, murakkab morfologik va fiziologik bosqichlarda rivojlanadi. Perikarpning uch qavati – ekzokarp, mezokarp va endokarp – urug‘ni himoya qilish, oziqlantirish va tarqatish kabi vazifalarni bajaradi. Mevalarning shakli, tuzilishi va tasnifi o‘simliklarning ekologik moslashuvi va evolyutsion yo‘nalishini aks ettiradi. Mevalar suvli va quruq, ochiluvchi va ochilmaydigan, oddiy, murakkab va to‘plam turlariga bo‘linadi. Har bir meva tipi o‘ziga xos biologik va ekologik funksiyalarga ega. Meva orqali o‘simliklar genetik axborotni naslga yetkazadi va yashash hududini kengaytiradi. Ular nafaqat 6 Qodirov Sardor Muxitdinovich, Karimov Behzod Qurbonovich. O‘simliklar biologiyasi: Darslik. Toshkent, 2016. – 198 bet. 17Mezokarp – perikarpning o‘rta qavati bo‘lib, u ko‘pincha eng rivojlangan va suvga boy bo‘lgan qismdir. Aynan mezokarp inson iste’mol qiladigan mevaning asosiy qismini tashkil etadi. Bu qavat xloroplastlar, vakuolalar va shakar yig‘uvchi hujayralardan tashkil topadi. Mezokarp mevaning hajmi, mazasi, suv miqdori va shirinligida muhim rol o‘ynaydi. Masalan, shaftoli, o‘rik, olma, tarvuz, anor kabi mevalarda aynan mezokarp qavati go‘shtli, suvli va shirin bo‘ladi. Ba’zi o‘simliklarda mezokarp to‘liq rivojlanmagan bo‘lib, bu mevalar quruq, ochiluvchi bo‘lishi mumkin (masalan, loviya, no‘xat). Mezokarpdagi hujayralar katta hajmga ega bo‘lib, pishib yetilish jarayonida ularda kraxmal, shakar va suv yig‘iladi. Shuningdek, pektin va sellyuloza kabi moddalarning miqdori mevaning tuzilishiga ta’sir qiladi [4; 21-b.]. Endokarp – mevaning ichki qavati bo‘lib, u urug‘ni o‘rab oladi. Endokarpning rivojlanish darajasi o‘simlik turiga qarab turlicha bo‘ladi. Ba’zi mevalarda endokarp juda yupqa, deyarli sezilmas (masalan, olma), boshqalarda esa u qattiqlashgan, suyak yoki qobiq shaklida bo‘ladi (masalan, shaftoli, olxo‘ri, yong‘oq). Endokarpning asosiy vazifasi – urug‘ni mexanik zarbalardan, hayvonlar yoki hasharotlardan himoya qilishdir. Ayniqsa, bir urug‘li mevalarda (monokarpik mevalarda) bu qatlam juda rivojlangan bo‘ladi. Bunday mevalarda endokarp yog‘ochsimon va zich bo‘ladi. Ayrim hollarda endokarp ham suvli bo‘lishi mumkin (masalan, apelsin yoki ananasning ichki segmentlarida). Bu holatda endokarp oziqa to‘plash va tarqalishdagi vosita sifatida xizmat qiladi. Perikarpning umumiy tuzilishi va funksiyasi Uch qatlam – ekzokarp, mezokarp va endokarp – birgalikda perikarpni tashkil qiladi. Perikarp morfologik jihatdan har bir o‘simlik turida turlicha rivojlanadi. Ba’zi o‘simliklarda perikarp quruq bo‘lib, meva ochiluvchi bo‘ladi (masalan, bug‘doy, suli), boshqalarda esa suvli va go‘shtli bo‘lib, ochilmaydigan (masalan, tarvuz, shaftoli) bo‘ladi. Perikarp mevaning pishib yetilishida fermentlar ta’sirida yumshab boradi. Ayniqsa mezokarp hujayralarining yemirilishi natijasida meva shirin, yumshoq va 4513) Soxta meva – Tuxumdon bilan birga gulning boshqa qismlaridan (receptacle, sepal) hosil bo‘ladigan murakkab meva (masalan, olma, qulupnay). FOYDALANILGAN ADABiYOTLAR RO YXATIʻ 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son farmoni. “Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash strategiyasi to‘g‘risida”. 2022-yil 23-dekabr. – www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–2956-son qarori. “Meva- sabzavotchilik va uzumchilikni rivojlantirish hamda eksport salohiyatini oshirish to‘g‘risida”. 2017-yil 17-may. – www.lex.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4963-son qarori. “Ilm-fanni 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”. 2021-yil 7-yanvar. – www.lex.uz 4) Tursinbayeva Gulchehra Sattorovna, Duschanova Gulnora Murodovna, Sadinov Jahongir Sirojiddinovich. Botanika: O‘simliklar morfologiyasi va anatomiyasi. Tafakkur bo‘stoni, Toshkent, 2018. – 248 bet. 5) Axrorova Mavluda Hamroyevna. Jizzax viloyati florasidagi Qizil kitobga kiritilgan turlarining biologiyasi, ekologiyasi, o‘qitish metodikasi. Jizzax, 2020. – 175 bet. 6) G‘afurov Abdug‘ani, Abdukarimov Abdug‘ani, Tolipova Jahongul, Ishankulov Otabek, Umaraliyeva Mohinur, Abduraxmonova Iroda. Biologiya: 11-sinf darslik. Toshkent, 2018. – 192 bet. 7) Xasanov Farhod O‘ktamovich. O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobi. 1-tom. Toshkent, 2016. – 382 bet. 8) Tursunbayeva Gulchehra Sattorovna, Komilova Shaxnoza Habibullayevna. Botanika asoslari. Toshkent, 2019. – 210 bet. 9) Islamov Bahodir Rahmatovich. O‘simliklar introduksiyasi: Darslik. Toshkent, 2022. – 234 bet. MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………….….……..1 I BOB . M EVA TUSHUNCHASI VA UNING BIOLOGIK AHAMIYATI 1. 1-§ Meva hosil b o’ lish jarayoni …………………………….……...4 1.2 -§ Mevalarning umumiy tuzilishi ……………………….…….…12 1.3 -§ Mevalarning o’ simlik hayotidagi ahamiyati …………….……21 II BOB . C HIN VA SOXTA MEVALARNING TUZILISHI VA XILMA - XILLIGI 2.1 -§ Chin va soxta mevalarning biologik xususiyatlari …………...26 2.2 -§ Chin va soxta mevalarning hosil bo lishi, anatomiyasi,ʻ tarqalishi va amaliy ahamiyati …………………………………...…32 X ULOSA…………………………………………………………...41 GLOSSARY………………………………………………………..44 F OYDALANILGANAN ADABIYOTLAR……………………...45 18yemiriluvchan holatga keladi. Shu jarayon mevaning hayvonlar, qushlar yoki odamlar tomonidan iste’mol qilinib, urug‘lar tarqalishiga olib keladi. 4 Urug‘ va perikarp o‘zaro aloqasi Urug‘, odatda, endokarp bilan bevosita o‘ralgan bo‘ladi. Urug‘ning holati, joylashuvi va soni mevaning shakli va ichki tuzilishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘p urug‘li mevalarda (pomidor, bodring, anor) endokarp yumshoq bo‘lib, urug‘lar teng taqsimlangan bo‘ladi. Bir urug‘li mevalarda esa urug‘ qattiq suyak (endokarp) ichida himoyalangan holatda bo‘ladi. Urug‘ va perikarp o‘rtasida oziqa almashinuvi sodir bo‘ladi, ayniqsa pishish davrida mezokarpdan keladigan suv va oziqa moddalari urug‘ rivojlanishiga xizmat qiladi. Shu bilan birga, perikarpning kimyoviy tarkibi (shakar, vitamin, pigmentlar) meva sifati va oziq-ovqatdagi ahamiyatini belgilab beradi.Meva tuzilmasining asosiy qismlari – ekzokarp, mezokarp va endokarp – har biri alohida morfologik va funksional xususiyatlarga ega bo‘lib, birgalikda perikarpni tashkil qiladi. Ushbu qatlamlar o‘simlikning ko‘payishi, himoyasi va tarqalish strategiyasida muhim biologik rol o‘ynaydi. Meva shakli, sifati, rangi, mazasi va oziqaviy qiymati aynan shu qatlamlar rivojlanishiga bog‘liq. Shu bois bu bo‘limni chuqur o‘rganish biologiyada, seleksiyada va qishloq xo‘jaligida muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi [20; 15-17-b.]. Mevalar o‘simliklarning generativ organlari sifatida o‘simlik hayot tsiklining yakuniy bosqichi hisoblanadi. Ular nafaqat o‘simliklarning urug‘ini himoyalash va tarqatish uchun xizmat qiladi, balki ko‘payishning muvaffaqiyatli kechishini ta’minlaydi. Mevalarning shakli va ichki tuzilishi evolyutsion jarayonlar natijasida shakllangan bo‘lib, turli ekologik sharoitlarga moslashuvni ifodalaydi. Ularning morfologik xilma-xilligi genetik o‘zgaruvchanlik, tashqi muhitga moslashish, tarqalish usullari, changlanish mexanizmlari va boshqa omillar bilan chambarchas bog‘liq. 4 Abdullayeva Aziza To‘laganovna, Tursinbayeva Gulchehra Sattorovna. O‘simliklar anatomiyasi: O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2019. – 160 bet. 13 Changlanish va changlatuvchilar: Changlanish – tugunchaning mevaga aylanishi uchun majburiy bosqich. Agar changlanish yuz bermasa, tuguncha o‘smasdan to‘kilib ketadi. Ko‘plab o‘simliklarda changlatuvchilar (ari, kapalak, shamol) yetishmasligi hosilga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli bog‘dorchilikda changlatuvchi hasharotlarni jalb qilish uchun maxsus agrotadbirlar qo‘llaniladi. To‘g‘ri changlanish mevalarning simmetrik, to‘liq shakllanishiga sabab bo‘ladi. O‘simlik gormonlari (fitogormonlar): Urug‘lanishdan so‘ng tuguncha to‘qimalarida fitogormonlar ishlab chiqila boshlaydi. Ulardan eng muhimlari: Auxin – tuguncha o‘sishini boshlaydi. Gibberellin – hujayralar bo‘linishini faollashtiradi. Sitokinin – hujayralarning kengayishini va differensiyatsiyasini tartibga soladi. Absziz kislotasi – mevaning pishib yetilishida ishtirok etadi. Ayrim hollarda, sun’iy ravishda bu gormonlar tashqaridan qo‘llaniladi (gibberellin purkash orqali banan yoki uzum mevasi hosil qilinadi). Partenokarpiya hodisasi: Ba’zi o‘simliklarda urug‘lanish sodir bo‘lmasdan ham tuguncha o‘sishni boshlaydi. Bu hodisa partenokarpiya deb ataladi. Bunday mevalarda urug‘ bo‘lmaydi. Partenokarp mevalar inson uchun juda qulay bo‘lib, tijorat jihatdan juda qadrlanadi. Masalan, banan, urug‘siz uzum, pomidorning ayrim navlari – partenokarp mevalardir. Ular seleksiya yo‘li bilan olingan bo‘lib, tashqi gormonlar bilan stimulyatsiya qilinadi. Stress omillari (biotik va abiotik): Kasalliklar, zararkunandalar, ifloslanish, tuproqdagi tuz miqdorining ortishi, iqlim o‘zgarishi – bularning barchasi meva hosil bo‘lishga salbiy ta’sir etuvchi stress omillardir. O‘simliklar o‘zining energiyasini himoyaga sarflaydi, bu esa generativ rivojlanishni (meva 16Urug‘lar perikarp ichida joylashgan bo‘lib, meva pishganida ochiladi (masalan, dukkaklilar) yoki ochilmaydi (yong‘oqlar). Biologik vazifasi: urug‘larni himoya qilish va shamol yoki boshqa omillar bilan tarqatish. Fleshy Fruits – Go‘shtli (suvli) mevalar Namunalari: shaftoli, o‘rik, pomidor, apelsin Exocarp – tashqi qavat, odatda silliq yoki tukli. Mesocarp – o‘rta qavat, eng suvli va go‘shtli bo‘lib, mevaning asosiy massasini tashkil qiladi. Endocarp – ichki qavat, urug‘ni o‘rab turadi (qattiq suyak yoki yumshoq to‘qima). Biologik vazifasi: hayvonlarni jalb qilib, urug‘ tarqalishini ta’minlash. False Fruits – Soxta mevalar Namunalari: olma, nok, qulupnay Tuxumdon bilan bir qatorda gul o‘rindig‘i (receptacle) va boshqa gul qismlari ham meva shakllanishida ishtirok etadi. Olma: go‘shtli qismi — receptacle, markazidagi urug‘ joylashgan qism — tuxumdon. Qulupnay: yuzadagi har bir yong‘oqcha — asl meva, qizil qismi — kengaygan gul o‘rindig‘i. Biologik farq: tuxumdon tashqarisidagi tuqimalar meva hosil qilishda qatnashadi. Flower structure – Gulning anatomiyasi (markazda) Ko‘rsatilgan qismlar: Stigma – urug‘lanish joyi Style – chang quvuri Ovary – tuxumdon Ovule – urug‘chi Receptacle – gul o‘rindig‘i Petal, sepal – gul barglari 39Tu guncha ishtiroki To‘liq Qisman, markaziy qism sifatida Qatlamlar (perikarp) Aniq ajralgan Birlashgan, qatlamlar noaniq Namuna Shaftoli, uzum, pomidor Olma, nok, qulupnay 2.2.2- Jadval . Anatomik tuzilma va tuzilmaviy farqlar Anatomik element Chin meva Soxta meva Ekzokarp Himoya qavati Ba’zida mavjud, ustki qatlam aralash Mezokarp Go‘shtli, oziq zaxirasi Gul o‘rindig‘i to‘qimasi Endokarp Urug‘ni o‘rab oladi Markazda, qatlam chegarasi noaniq Go‘shtli qism manbai Mezokarp Gul o‘rindig‘i Ko‘rinish Simmetrik Nosimmetrik, murakkab 2.2.3- Jadval . Amaliy ahamiyati va foydalanish yo‘nalishlari Yo‘nalish / Soha Chin meva Soxta meva Qishloq xo‘jaligi Pomidor, uzum Olma, nok Oziq-ovqat sanoati Sharbat, quritma Murabbo, xamirli mahsulotlar Tibbiyot Parhez mahsulot Antoksidant, pektin Kosmetologiya Kamroq ishlatiladi Ko‘proq ishlatiladi Selektsiya Oddiy, genetik barqaror O‘zgaruvchan, urug‘siz navlar Anatomik farqlar qishloq xo‘jaligi, seleksiya, oziq-ovqat sanoati va farmakologiyada katta rol o‘ynaydi. Chin mevalar genetik jihatdan barqaror, 24Endokarp ham urug‘ni himoya qilishda faol qatnashadi. Drupe turidagi mevalarda (masalan, shaftoli) endokarp qattiqlashgan, suyak shaklida bo‘ladi. U urug‘ni faqat tashqi ta’sirlardan emas, balki oziq iste’mol qiluvchi hayvonlardan ham himoya qiladi. Shunday qilib, perikarpning har bir qavati o‘ziga xos tarzda urug‘ni xavfli omillardan himoya qilishga xizmat qiladi. Meva tarkibidagi ozuqa moddalari urug‘ning to‘g‘ri rivojlanishi va kelajakda unib chiqishi uchun zarurdir. Ayniqsa, mezokarp (mevaning o‘rta qavati) bu jarayonda katta ahamiyatga ega. Mezokarpda ko‘plab oziq moddalar (karbongidratlar, oqsillar, organik kislotalar, vitaminlar) to‘planadi. Urug‘ meva ichida rivojlanayotgan paytda mezokarpdagi oziqa zaxiralari uni o‘stiradi. Urug‘ to‘liq shakllangunga qadar mezokarpda faol transport jarayoni kechadi: suv, shakar, aminokislotalar urug‘ga oqim tarzida yetkaziladi. Bundan tashqari, mezokarpda to‘plangan shirinlik, lazzat va rang mevaning iste’molchi organizmlarga (qush, hayvon, odam) yoqimli bo‘lishini ta’minlaydi. Bu esa keyinchalik tarqalish uchun xizmat qiladi. Pishgan mevalar inson va hayvonlar tomonidan iste’mol qilinadi. Meva yeyilganidan keyin urug‘ organizm ichidan butun holda chiqadi va yangi joyga tushib, o‘sishga kirishadi. Bu – o‘simliklar uchun oziqlanish bilan birga, tarqalishga xizmat qiluvchi mexanizm hamdir. Urug‘lar o‘z joyida qolmasdan, boshqa hududlarga tarqalishi o‘simlik turining yashash doirasini kengaytirish, genetik xilma-xillikni saqlash va yangi ekologik muhitlarga moslashishini ta’minlaydi. Mevalar o‘z tuzilmasi bilan urug‘larni samarali tarqatish uchun moslashgan bo‘ladi. Urug‘larning tarqalishi quyidagi asosiy usullar bilan sodir bo‘ladi: A. Hayvonlar orqali (zooxoriya) Bu eng keng tarqalgan usullardan biridir. Mevalar o‘zining ta’mi, hidi va rangi orqali hayvonlarni jalb qiladi. Misollar: Anor, olma, nok, shaftoli, uzum – bu mevalar suvli, shirin va yirik bo‘lib, hayvonlar tomonidan yeb qo‘yiladi. Urug‘lar hazm bo‘lmasdan najas bilan birga tashqariga chiqariladi. 44Glossary 1) Anatomiya – O‘simlik organlarining ichki tuzilishini, to‘qima qatlamlarini va ularning funksiyalarini o‘rganuvchi fan sohasi. 2) Changlanish – Chang donasining urug‘chi (stigma) qismiga tushishi va urug‘lanish uchun sharoit yaratish jarayoni. 3) Chin meva – Faqat tuxumdon to‘qimalaridan hosil bo‘ladigan haqiqiy meva turi (masalan, shaftoli, pomidor). 4) Endokarp – Meva devorining ichki qavati bo‘lib, odatda urug‘ni o‘rab turadi (masalan, shaftolida suyak). 5) Ekzokarp – Mevaning eng tashqi qavati; himoya funksiyasini bajaradi, ba’zida silliq, tukli yoki qattiq bo‘ladi. 6) Fiziologiya – O‘simlik hayoti davomida ro‘y beruvchi ichki biologik jarayonlarni o‘rganuvchi soha. 7) Hypanthium – Ba’zi o‘simliklarda gulning pastki qismida kengaygan, meva shakllanishida qatnashuvchi strukturaviy qism. 8) Klassifikatsiya – Mevalarni shakli, tuzilishi va hosil bo‘lish manbai asosida turkumlash va guruhlarga ajratish jarayoni. 9) Mesokarp – Meva devorining o‘rta qavati bo‘lib, suvli mevalarda aynan shu qism eng go‘shtli va shirin bo‘ladi. 10) Morfolgiya – O‘simliklarning tashqi tuzilishi va shakli bilan bog‘liq fan sohasi. 11) Partenokarpiya – Urug‘larsiz meva hosil bo‘lish hodisasi, changlanishsiz shakllanadigan mevalar (masalan, banan). 12) Perikarp – Tuxumdon devoridan hosil bo‘lgan meva devori; uchta qatlamdan iborat: ekzokarp, mezokarp, endokarp. 35bog‘liqdir. Meva hosil bo‘lishi gul tarkibidagi tugunchaning urug‘lanishi bilan boshlanadi. Bu jarayon biologik jihatdan murakkab bo‘lib, hujayraviy bo‘linish, differensiyatsiya va to‘qimalarning morfologik o‘zgarishlari asosida kechadi. Chin mevalar faqatgina tugunchaning o‘zidan rivojlanadi. Urug‘lanishdan so‘ng tuguncha devori faol o‘sishni boshlaydi va perikarp – ya’ni meva devori shakllanadi. Bu devor uchta asosiy qavatdan iborat: Ekzokarp – mevaning tashqi qavati, ko‘pincha silliq, tukli yoki mumli bo‘lib, mevaning himoyasini ta’minlaydi. Mezokarp – o‘rta qatlam bo‘lib, ayniqsa suvli mevalarda go‘shtli va shirin tuzilma aynan shu qatlamdan iborat bo‘ladi. Endokarp – ichki qatlam bo‘lib, urug‘ni o‘rab oladi va ayrim hollarda suyaklashadi (masalan, shaftoli, o‘rik). Shu uch qatlamning tuzilishi mevaning shakli, rangi, mazasi, suvlilik darajasi va qattiqligini belgilaydi. Masalan, shaftoli va o‘rikda endokarp yog‘ochsimon bo‘lib, ichida bitta urug‘ saqlanadi. Uzum va pomidorda esa endokarp yumshoq va ko‘p urug‘li bo‘lib, ichki segmentlar shaklida bo‘ladi. Chin mevalarning shakllanishida faqat tuguncha to‘qimalari qatnashganligi sababli, ularning tuzilmasi ancha soddaroq, qatlamlari aniq ajralgan va genetik jihatdan izchil bo‘ladi. Bunday mevalar o‘z-o‘zidan mustaqil shakllanadi va boshqa gul qismlarining yordamiga muhtoj emas [7; 8-12-b.]. Aksincha, soxta mevalar tuguncha bilan birga gulning boshqa qismlarining ishtirokida hosil bo‘ladi. Bu holatda tuguncha o‘zgarishiga qo‘shimcha ravishda gul o‘rindig‘i, sepallar yoki hatto gul bandi to‘qimalari ham o‘sib, meva massasining bir qismini tashkil qiladi. Bunday qo‘shilgan to‘qimalar mevaning umumiy hajmini oshiradi va uning shakli, tuzilmasini murakkablashtiradi. Masalan: Olma va nok mevalarining asosiy go‘shtli, suvli qismi aslida tuguncha emas, balki gul o‘rindig‘idan shakllangan. Tuguncha esa markazda, urug‘larni o‘z ichiga olgan kameralarda joylashgan. Qulupnayda esa yuzadagi mayda yong‘oqlar aslida chin mevalar bo‘lib, ularning har biri alohida tuguncha 36mahsulidir. Qulupnayning qizil va shirin qismi esa soxta meva to‘qimasi bo‘lib, u gul o‘rindig‘ining kengayib o‘sgan shaklidir. Soxta mevalar morfologik jihatdan murakkab tuzilmaga ega bo‘lib, ular evolyutsion rivojlanish jarayonida paydo bo‘lgan. Bu turdagi mevalar ko‘pincha hayvonlar, qushlar yoki odamlar tomonidan tarqatilishi uchun moslashgan bo‘lib, shirinligi, jozibali rangi va hidlari bilan e’tiborni tortadi. Bu esa o‘simlikning ko‘payishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, soxta mevalarda qatlamlar (perikarp va boshqa gul to‘qimalari) bir-biriga aralashib ketgan bo‘lib, qatlamlar chegarasi noaniq bo‘ladi. Bu murakkablik ularni aniq o‘rganish va tasnif qilishni qiyinlashtiradi, ammo ular biologik va amaliy jihatdan boy imkoniyatlarga ega. Chin mevalar oddiy, faqat tuguncha asosida shakllanadigan tuzilmalar bo‘lsa, soxta mevalar – turli gul qismlarining ishtirokida hosil bo‘luvchi, murakkab tuzilmali va ekologik moslashuvchan shakllardir. Har ikkala meva turi ham o‘simliklarning nasl qoldirish, ko‘payish va tarqalish jarayonlarida hal qiluvchi o‘rin tutadi. 37Chin mevalarda tuguncha devori to‘liq meva devoriga – perikarpga aylanishi bilan ajralib turadi. Perikarp uchta asosiy qatlamdan tashkil topadi: Ekzokarp – bu tashqi qatlam bo‘lib, mevaning tashqi ko‘rinishini belgilaydi. Ekzokarp ko‘pincha silliq, mumli yoki tukli tuzilishga ega bo‘ladi. U mevaning suv yo‘qotishini cheklaydi va zararkunandalardan himoya qiladi. Masalan, shaftolida tukli, olmada silliq bo‘ladi. Mezokarp – o‘rta qatlam bo‘lib, u ko‘p hollarda mevaning eng kattagina qismini tashkil etadi. Ayniqsa suvli mevalarda (pomidor, uzum, shaftoli) aynan mezokarp go‘shtli, shirin va suvga boy bo‘ladi. U fotosintez mahsulotlari – shakar, kraxmal, vitaminlar va suvni o‘zida to‘playdi. Bu qatlam insonlar va hayvonlar uchun asosiy oziq bo‘lib xizmat qiladi. Endokarp – ichki qatlam bo‘lib, urug‘ni bevosita o‘rab turadi. Uning tuzilishi meva turiga qarab o‘zgaradi. Masalan, shaftolida endokarp qattiq, suyak ko‘rinishida bo‘lsa, pomidorda esa u yupqa va yumshoq shaklda bo‘ladi. Quruq mevalarda endokarp ba’zida urug‘ga yopishib qoladi (masalan, bug‘doy). Bu qatlamlar o‘zaro muvofiqlashtirilgan tarzda rivojlanib, mevaning umumiy shakli, hajmi, himoya darajasi va pishish vaqtini belgilaydi. Chin mevalarning anatomik tuzilmasi soddaroq bo‘lib, qatlamlar orasidagi chegaralar aniq ko‘rinadi. Soxta mevalarning anatomik tuzilishi Soxta mevalar tuguncha bilan birga gulning boshqa qismlari ishtirokida hosil bo‘lganligi sababli, ularning anatomik tuzilmasi murakkab va noaniq qatlamli bo‘ladi. Tuguncha devoridan hosil bo‘lgan perikarp markaziy qismda joylashgan bo‘lib, u atrofdagi gul o‘rindig‘i yoki boshqa vegetativ to‘qimalar bilan qoplanadi. Bu esa mevaning asosiy hajmini tashkil etadi. Masalan: Toshkent- 20 38Olma va nokda – go‘shtli, suvli va shirin qism aslida endokarp emas, balki gul o‘rindig‘ining o‘sib, qalinlashgan qismidir. Urug‘lar markazda kameralar ichida joylashgan. Qulupnayda – tashqi shirin, qizil qismi gul poyasidan rivojlanadi, yuzasidagi yong‘oqlar esa haqiqiy chin mevalardir. Anorda esa tashqi parda tuguncha devoridan, ichki sharbatli qism esa urug‘ atrofi to‘qimasidan hosil bo‘ladi. Soxta mevalarda qatlamlar – ekzokarp, mezokarp va endokarp – ko‘p hollarda aniq ajralmaydi. Buning o‘rniga, ular gul o‘rindig‘i yoki boshqa qismlarning to‘qimalari bilan aralashib, yagona, g‘ovak yoki qattiq massa hosil qiladi. Bu esa mevaning anatomiyasini murakkablashtiradi va uni chin mevalardan ajratishni qiyinlashtiradi. Biologik va funksional farqlar Chin mevalarda qatlamlarning har biri aniq vazifani bajaradi: Ekzokarp – tashqi himoya. Mezokarp – oziqa to‘plash. Endokarp – urug‘ himoyasi. Soxta mevalarda esa ushbu funksiyalar bir nechta to‘qimalar tomonidan bajariladi. Masalan, olmaning go‘shtli qismi hayvonlar va insonlar orqali urug‘ tarqatish uchun jozibadorlik vazifasini bajaradi, lekin bu qism o‘z-o‘zidan tuguncha emas. 7 2.2.1- Jadval . Chin va soxta mevalarning hosil bo‘lish manbai Belgilar Chin meva Soxta meva Hosil bo‘lish manbai Faqat tu guncha Tu guncha + boshqa gul qismlari Morfologik soddalik Soddaroq tuzilma Murakkab, ko‘p manbali tuzilma 7 Ismoilov Sirojiddin Sattorovich . O‘simliklarda generativ organlar: Meva va urug‘lar. Toshkent, 2022. – 170 bet. 20 Suvsiz (quruq) oddiy mevalar Quruq oddiy mevalarda perikarp suv saqlamaydi, balki qattiqlashgan holatda bo‘ladi. Ular odatda urug‘ni saqlash, himoyalash va tarqatish uchun moslashgan. Bu mevalarda iste’mol qilinadigan qism mavjud emas. Ular ikki asosiy guruhga bo‘linadi: Ochiluvchi quruq mevalar – meva pishgach ochiladi va urug‘lar tashqariga chiqadi. Bu turga mansub mevalar: Lobiya, no‘xat, fasol – balg‘amli (legumin) mevalar. Mak (kapsula mevalari) – ko‘p kamerali, yuqoridan ochiluvchi. Ochilmaydigan quruq mevalar – pishganidan so‘ng ham yopiqligicha qoladi, urug‘lar meva bilan birga tarqaladi: Bug‘doy, suli, arpa – don mevalar (caryopsis), bu holda perikarp urug‘ po‘stiga birikkan. Yong‘oq, kungaboqar urug‘i, loviya urug‘i – bu mevalarda perikarp qattiq, po‘stloq. Murakkab mevalar bitta gulning bir nechta tugunchalaridan hosil bo‘ladi. Bunday gullarda har bir tuguncha alohida meva hosil qiladi, biroq ular birgalikda umumiy meva tuzilishini shakllantiradi. Bu mevalar odatda kichik bo‘laklardan tashkil topgan bo‘lib, ularning tuzilmasi ancha murakkab hisoblanadi. Murakkab mevalar quyidagi turlarga bo‘linadi: Yong‘oqchalar to‘plami – masalan, qulupnay. Bu mevalar yuzasida joylashgan mayda yong‘oqchalar shaklida ko‘rinadi. Har bir yong‘oqcha alohida tuxumdon mahsulidir, o‘rtadagi go‘shtli qism esa gul o‘rindig‘idan hosil bo‘lgan. 5 Suyakmevalar to‘plami – malina, moruq. Har bir bo‘lakcha kichik suyakmeva bo‘lib, ular bir-biriga yopishgan. Ichida bitta urug‘ mavjud. Bu mevalar yengil bo‘lib, qushlar va shamol bilan tarqaladi. 5 Shaxmurova Gulsanam Akbarovna, Raximova Tohira Uktamovna. O‘simliklar morfologiyasi va anatomiyasi: Darslik. Toshkent, 2020. – 242 bet. 4722) Karimov Behzod Qurbonovich, Qodirov Sardor Muxitdinovich. O‘simliklar biologiyasi: O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2018. – 195 bet. 23) Shaxmurova Gulsanam Akbarovna, Raximova Tohira Uktamovna. O‘simliklar anatomiyasi: Darslik. Toshkent, 2019. – 200 bet. 24) Ismoilov Sirojiddin Sattorovich, Mamatqulova Dildora Ortiqovna. O‘simliklar morfologiyasi va anatomiyasi: O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2020. – 188 bet. 25) Tursinbayeva Gulchehra Sattorovna, Duschanova Gulnora Murodovna. Botanika: O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2018. – 160 bet. 26) Abdullayeva Aziza To‘laganovna, Tursinbayeva Gulchehra Sattorovna. O‘simliklar anatomiyasi: Darslik. Toshkent, 2019. – 145 bet. 27) Nazarov Alisher Salimovich, To‘xtayev Bahodir Abdumalikovich. O‘simliklar morfologiyasi va anatomiyasi: O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2017. – 183 bet. 28) Karimova Madinabonu Farxodovna, Abdullayev Sobir Akramovich. O‘simliklar fiziologiyasi: Darslik. Toshkent, 2019. – 210 bet. 3mevalarning amaliy ahamiyatini o‘rganish; Mevalarning klassifikatsiyasiga oid zamonaviy yondashuvlarni bayon qilish. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘simliklarning chin va soxta mevalari. Kurs ishi mavzusining predmeti – Chin va soxta mevalarning morfologik, anatomik tuzilishi va biologik xususiyatlari, ularning tarqalishi va amaliy ahamiyati. Kurs ishi mavzusining tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, boblar yakunida xulosalar, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 41boy tarkibi ularni o‘ziga xos qiymatga ega qiladi. Olma, nok, anor, behi, qulupnay kabi mevalar – soxta mevalarning eng yorqin namunalaridir. O‘zbekiston sharoitida soxta mevalar ham keng yetishtiriladi. Ayniqsa, olma va anor xalqimiz dasturxonining ajralmas qismiga aylangan. Anorning donachalarida mavjud bo‘lgan antosianin va polifenollar yurak-qon tomir tizimiga foydali ta’sir ko‘rsatadi, qon bosimini me’yorlashtiradi, immunitetni kuchaytiradi. Anor sharbati esa ayollar salomatligi va qonni tozalashda qadimdan ishlatib kelinadi [14; 155-156-b.]. Olma va nok mevalaridagi pektin moddasi organizmdan toksinlarni chiqarishda, ovqat hazm qilishni yaxshilashda samarali hisoblanadi. Bu modda ichaklar faoliyatini tartibga soladi va ichki tozalovchi vosita sifatida faol qo‘llaniladi. Ayniqsa, xom olma yoki qaynatilgan olma parhez ratsionida keng tavsiya qilinadi. Qulupnay esa nafaqat shirinligi, balki yurak, teri va ko‘z salomatligi uchun foydali vitaminlar (C, E) va flavonoidlar manbai hisoblanadi. Bundan tashqari, soxta mevalar kosmetologiyada ham keng qo‘llaniladi. Qulupnay, olma, anor ekstraktlari terini oziqlantiruvchi, yallig‘lanishga qarshi va anti-aging effektlarga ega bo‘lgan tabiiy vositalar sifatida ishlatiladi. Ular asosida tayyorlangan kremlar, niqoblar va losonlar teri uchun muhim foyda beradi. Xalq tabobatida ham bu mevalarning o‘rni beqiyos. O‘zbek xalq tabobatida anor po‘chog‘i ichki parazitlarga qarshi, olma sharbatlari esa isitmani tushiruvchi vosita sifatida tavsiya etilgan. Bularning barchasi chin va soxta mevalarning qadimiy davrlardanoq inson salomatligiga xizmat qilib kelayotganidan dalolat beradi. Umuman olganda, chin va soxta mevalarning dorivor, oziqaviy, sanoat va kosmetik qiymatlari ularni nafaqat biologik jihatdan, balki kundalik hayotimizda ham eng zarur ne’matlardan biriga aylantirgan. Bugungi kunda bu mevalarni yetishtirish, saqlash va qayta ishlash bo‘yicha qator ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda, ularning tibbiy foydasi esa tobora keng o‘rganilmoqda. 21 Quruq mevalar to‘plami – masalan, nilufar (lotus). Ularning yong‘oqlari guldasta shaklidagi tuzilma ustida joylashadi va har biri alohida tuguncha mahsulidir. Murakkab mevalarda turli tugunchalardan hosil bo‘lgan kichik mevalar umumiy o‘rindig‘ yoki boshqa to‘qimalar orqali birlashtirilgan bo‘ladi. Bunday tuzilma ularning ekologik tarqalishida muhim ahamiyatga ega – qushlar yoki shamol yordamida keng hududga yoyiladi. Biologik va amaliy ahamiyati Mevalarning shakli va tuzilishidagi farqlar o‘simliklarning ko‘payish strategiyalariga bevosita ta’sir qiladi. Masalan, ochiluvchi mevalar shamol yoki tebranish orqali urug‘ni tashqariga chiqaradi, ochilmaydigan mevalar esa butun holda tarqaladi. Suvli mevalar hayvonlar va odamlar orqali iste’mol qilinadi, bu esa urug‘ning ichki yo‘llar orqali keng tarqalishiga sabab bo‘ladi. Murakkab va to‘plam mevalar ekologik moslashuvchanlik mahsuli bo‘lib, ularning tuzilishi o‘simlik evolyutsiyasining yuqori bosqichida shakllanganligini ko‘rsatadi. Bu mevalarda odatda ko‘p urug‘ bo‘lib, ko‘payish imkoniyati kuchliroq bo‘ladi. Mevalarning shakli va tuzilishiga ko‘ra turlanishi o‘simliklarning hayot tsikli, yashash strategiyasi, ko‘payish usuli hamda ekologik muhitga moslashuvini ifodalaydi. Oddiy, murakkab va to‘plam mevalar biologik jihatdan xilma-xil bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos tuzilma, rivojlanish va tarqalish mexanizmlariga ega. Bu tasnif o‘simlikshunoslik, agronomiya va biologik tadqiqotlar uchun zarur metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu turdagi mevalar bir nechta gulning guldasta (infloresensiya) holatida joylashgan holdagi gullaridan hosil bo‘ladi. Har bir gul o‘z tugunchasida meva hosil qiladi, ammo pishgach bu mevalar birlashib bitta umumiy “meva” ko‘rinishini oladi. Misollar Ananas – ko‘plab gulchalar va ularning to‘qimalari o‘zaro qo‘shilib, bitta yirik, suvli meva hosil qiladi. 40qatlamlar aniq va boshqariluvchi bo‘lsa, soxta mevalar o‘zgaruvchan, murakkab va seleksiyaga moslashuvchan bo‘ladi. Ayniqsa, parhez mahsulotlar, sharbat, murabbo, quritilgan mahsulotlar tayyorlashda mezokarp qavatning o‘ziga xosligi katta ahamiyat kasb etadi. Mevalar o‘simliklar hayot tsiklining muhim bo‘g‘ini bo‘lishi bilan birga, inson hayotida ham turli sohalarda keng amaliy ahamiyatga ega. Xususan, chin va soxta mevalar oziq-ovqat sanoati, tibbiyot, kosmetologiya, seleksiya va ekologiyada beqiyos o‘rin egallaydi. Ularning morfologik tuzilmasi va kimyoviy tarkibi xilma-xil bo‘lgani sababli, har bir tur o‘ziga xos foydali xususiyatlari bilan ajralib turadi [20; 155-156-b.]. Chin mevalar — faqat tuguncha asosida shakllanadigan oddiy tuzilmali mevalar bo‘lib, ularning tarkibida inson organizmi uchun zarur bo‘lgan ko‘plab vitaminlar, minerallar va biologik faol moddalar mavjud. Chin mevalarning eng katta ustunligi — ularning tez pishishi, genetik barqarorligi va eksportga yaroqliligi hisoblanadi. O‘zbekistonda pomidor, uzum, o‘rik, gilos kabi suvli chin mevalar sanoat miqyosida yetishtiriladi va ularning mahsulotlari (masalan, sharbat, konservalar, quritilgan mevalar) ichki va tashqi bozorga chiqariladi. Bundan tashqari, quruq chin mevalar – bug‘doy, jo‘xori, suli, loviya kabi dondorlar – aholi oziq-ovqat ta’minotining asosini tashkil qiladi. Bu mevalarda kraxmal, oqsil va vitaminlar ko‘pligi sababli, ular parhez ovqatlar tarkibida keng qo‘llaniladi. Ayniqsa, pomidor mevasida organizmga zarur bo‘lgan likopin moddasi mavjud bo‘lib, u saraton kasalliklariga qarshi tabiiy vosita sifatida qaraladi. Uzumda esa rezveratrol moddasining mavjudligi yurak salomatligini mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi. Soxta mevalar esa murakkab tuzilmasi va ko‘p manbali kelib chiqishi bilan ajralib turadi. Ularning asosiy go‘shtli qismi tuguncha bilan emas, balki gul o‘rindig‘i yoki boshqa gul qismlaridan hosil bo‘lgan bo‘ladi. Shunga qaramasdan, ularning shirinligi, suvga boyligi, vitaminlar va antioksidantlarga 8Urug‘dan niholga qadar (1–3 hafta)Limon urug‘i erta bahorda 20–25°C haroratda tuproqqa ekiladi. Nihol 7–21 kun oralig‘ida unib chiqadi. Avval ildiz o‘sadi, keyin ikki dona haqiqiy bo‘lmagan kotiledon barglar hosil bo‘ladi. Yosh nihol (1–3 oy) Nihol 10–15 sm balandlikka yetadi. Harorati 18–25°C oralig‘ida bo‘lishi tavsiya etiladi. Yosh limon o‘simligi haftasiga 2 marta sug‘oriladi. Barglari mayda, cho‘zilgan, silliq yuzali, och-yashil rangda bo‘ladi. Yilning birinchi yarmida – buta shakllanishi (4–12 oy) O‘simlik kuchli ildiz sistemasi hosil qiladi. Barglari ko‘paya boshlaydi va chuqur yashil tus oladi Asosiy poya to‘g‘ri o‘sadi, yon shoxlar paydo bo‘ladi. Gullash davri (2–3 yil) Limon daraxti 2–3 yildan so‘ng gullaydi. Gullari oq rangda, mayin hidli, 4–5 ta gulbargli bo‘ladi. Gullar ko‘pincha barglar orasida yakka-yakka yoki to‘p bo‘lib o‘sadi. Changlanishdan so‘ng meva hosil bo‘lishi boshlanadi Meva berish bosqichi (3– 5 yil) Daraxt 3-4 yoshga yetgach limon mevalarini yetishtira boshlaydi. Limon mevasi o‘rtacha 6–8 sm uzunlikda, oval shaklda bo‘ladi. Rangi pishganida sariq, pishmaganida esa yashil tusda. Har bir meva 8–10 ta segmentdan iborat bo‘lib, ichida 5–10 dona urug‘ bo‘ladi [4; 21-b.]. Mevalar suvga, C vitaminiga, limon kislotasiga va antioksidantlarga boy. Bundan tashqari, tashqi muhit omillari – harorat, yorug‘lik miqdori, tuproqdagi oziq moddalar, suv bilan ta’minlanish darajasi – meva hosil bo‘lishiga bevosita ta’sir etadi. Masalan, suv tanqisligi tugunchaning o‘sishini susaytiradi, natijada kichik, rivojlanmagan yoki umuman mevaga aylanmagan tugunchalar shakllanadi. Bu esa o‘simlikning hosildorligini keskin kamaytiradi. Ayrim hollarda, changlanish yoki urug‘lanish sodir bo‘lmasa ham tuguncha o‘sishni boshlaydi. Bu holat partenokarpiya deyiladi. Partenokarp mevalar urug‘siz bo‘ladi va asosan odam tomonidan seleksiya yo‘li bilan yaratilgan navlarda kuzatiladi (masalan, urug‘siz uzum, banan, apelsin). Bu hodisa meva hosil bo‘lishning biroz o‘zgargan, ammo biologik muhim turi sifatida o‘rganiladi. 10pigmentlar sintezi boshlanadi – bu jarayon mevaning rangini belgilaydi (masalan, qizil, sariq, yashil). Pishib yetilish bosqichida morfologik o‘zgarishlar yanada chuqurlashadi. Enzimatik reaksiya natijasida kraxmal parchalanadi, shakar miqdori ortadi, hujayralar orasidagi pektinlar yemiriladi va mezokarp yumshoq holatga keladi. Aynan shu bosqichda meva inson iste’mol qilishi uchun yaroqli holatga keladi. Ekzokarp silliqlashadi, parchalanuvchanlik kuchayadi va pishgan meva osonlik bilan daraxtdan ajraladi [1; 31-b.]. Meva qavatlarining shakllanishi va nisbati genetik jihatdan boshqariladi. O‘simlikning DNKsi har bir qatlamning qalinligi, hujayra turi va joylashuvini belgilaydi. Biroq bu jarayon tashqi omillarga ham bog‘liq. Harorat, yorug‘lik, namlik va oziqa moddalar mevaning morfologik rivojiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, suv tanqisligida mezokarp yetarli rivojlanmaydi va mevalar kichik bo‘ladi. Yorug‘lik kam bo‘lsa, pigmentlar sintezi sekinlashadi va meva rangsiz bo‘lib qoladi. Ayrim mevalar (masalan, banan, avakado) klimakterik mevalar hisoblanadi. Ular uzib olingandan keyin ham ichki fermentatsiya natijasida pishib yetiladi. Bunda mezokarpdagi hujayralar parchalana boshlaydi. Boshqa mevalar esa (masalan, anor, tarvuz) pishganidan keyin tezda buziladi, chunki morfologik tuzilmalari tez yemiriladi. Bu mevalar yig‘ib-terishda ehtiyotkorlikni talab qiladi. Mevalarning morfologik rivojlanish bosqichlari o‘simlik biologiyasida eng muhim va o‘rganilishi lozim bo‘lgan yo‘nalishlardan biridir. Ekzokarp, mezokarp va endokarpning o‘zaro uyg‘un rivojlanishi mevaning shaklini, sifati va pishish darajasini belgilaydi. Ushbu bosqichlar nafaqat fundamental biologiya uchun, balki qishloq xo‘jaligi, seleksiya, oziq-ovqat sanoati, farmakologiya va ekologik monitoringda ham alohida ahamiyat kasb etadi. Mevalarning morfologik tuzilmasi ularni identifikatsiya qilishda, yetishtirishda va eksportda sifatni belgilovchi muhim mezonlardan biridir. 42 II BOB bo‘yicha xulosa Chin va soxta mevalar hosil bo‘lish manbai va tuzilmasi jihatidan bir- biridan keskin farq qiladi. Chin mevalar faqat tuguncha to‘qimalaridan hosil bo‘lib, qatlamlari aniq ajralgan bo‘ladi. Soxta mevalar esa tuxumdon bilan birga gul o‘rindig‘i yoki boshqa qismlar ishtirokida shakllanadi. Ularning tuzilmasi murakkab, ko‘p qatlamli va nosimmetrik bo‘lishi mumkin. Har ikki turdagi mevalar o‘zining morfologik tuzilishi, anatomiyasi va tarqalish usullari bilan ekologik muvozanatda alohida rol o‘ynaydi. Chin va soxta mevalarning xilma- xilligi ularni qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat sanoati va seleksion ishlar uchun muhim manbaga aylantiradi. 25Ba’zan esa mevalar hayvonlarning tanasiga yopishib (masalan, tugunchali, tikonsimon mevalar), keyinchalik boshqa joyda tushib qoladi. B. Shamol orqali (anemoxoriya) Bunday mevalar yengil, qanotli yoki sochli bo‘lib, havoda uzoq masofaga uchib ketishi mumkin. Masalan: qandim, lolagul, qayin, yong‘oqgulli o‘simliklar Ularning mevalari yengil va havoda suzish xususiyatiga ega. C. Suv orqali (gidroxoriya) Ba’zi o‘simliklar suv yoqalarida yoki daryo bo‘yida o‘sadi. Ularning mevalari suvda suzishga moslashgan bo‘ladi. Masalan: kokos yong‘og‘i, uning po‘stlog‘i yengil va suvda suzadi. D. Odamlar orqali (antropoxoriya) Inson faoliyati orqali mevalar keng hududlarga tarqatiladi: Ekish, transplantatsiya, bog‘dorchilik, seleksiya orqali urug‘ va mevalar boshqa mintaqalarga olib boriladi. Mevalar o‘simliklarning ko‘payish strategiyasida hal qiluvchi o‘rin tutadi. Har bir o‘simlik o‘z urug‘ini xavfsiz tarzda shakllantirib, samarali tarqatish va nihoyat, yangi o‘sish sharoitiga ega bo‘lgan joyga yetkazish uchun maxsus mexanizmlarga ega. Bu mexanizmlarning markazida meva turadi. Mevalarning: Shakli (yumaloq, uzun, yassi) Hajmi (mayda, yirik) Tuzilmasi (qattiq, suvli, tukli, tikonsimon) Hidi (shirin, jozibador) Rangi (yorqin, ko‘zga tashlanadigan) – bularning barchasi tarqalish usuli bilan bevosita bog‘liqdir. Mevalar o‘simlik hayotining yakunlovchi, lekin eng muhim bosqichi bo‘lib, ular urug‘ni himoyalash, oziqlantirish va yangi joylarga tarqatish orqali o‘simliklarning avlod qoldirish zanjirini ta’minlaydi. Mevaning har bir qavati – ekzokarp, mezokarp, endokarp – o‘ziga xos vazifani bajaradi. Shu jihatdan, 4I BOB. M EVA TUSHUNCHA VA UNING BIOLOGIK AHAMIYATI 1.1-§ Meva hosil b o’ lish jarayoni Meva – o‘simlik hayot tsiklining muhim bosqichlaridan biri bo‘lib, o‘simlikning generativ organi sifatida urug‘ni himoyalash, pishitish va tarqatish vazifasini bajaradi. Meva hosil bo‘lish jarayoni o‘zining boshlanish nuqtasini changlanish va urug‘lanish bosqichlaridan oladi. Bu jarayon o‘simlik biologiyasida generativ rivojlanish bosqichi sifatida qaraladi va o‘simlikning nasl qoldirishga tayyorgarligini ifodalaydi. Changlanish (pollinatsiya) – erkak jinsiy hujayralari (chang donalari) urg‘ochi jinsiy organ (urug‘chilik) ustiga tushgan paytda sodir bo‘ladi. Bu biologik akt gulli o‘simliklarda meva hosil bo‘lish jarayonining boshlanishi hisoblanadi. Changlanish jarayonidan so‘ng chang donasi urug‘ yo‘liga kiradi va tuguncha ichida joylashgan tuxum hujayrasi tomon harakat qiladi. Bu yerda ikkita muhim bosqich yuz beradi: chang naychasi hosil bo‘ladi va bu naycha orqali sperma hujayralaridan biri tuxum hujayrasi bilan birikadi. Bu esa urug‘lanish (fertilizatsiya) deyiladi. Aynan mana shu bosqich meva shakllanishining boshlanish nuqtasidir [1; 21-b.]. Urug‘lanishdan so‘ng tugunchaning o‘zi tezda o‘sishni boshlaydi. Tuguncha devori morfologik o‘zgarishlarga uchraydi va bu o‘zgarishlar meva devorining (perikarpning) shakllanishiga olib keladi. Shu bilan birga, tuguncha ichidagi urug‘ boshlang‘ichlari ham rivojlanadi. Gulning boshqa qismlari – changchilari, gulqo‘rg‘oni, ba’zan esa butun gul bandi qismlari qurib qoladi yoki to‘kiladi, chunki endilikda o‘simlikning asosiy energiyasi tugunchani mevaga aylantirishga sarflanadi. Bu bosqichda o‘simlik gormonlarining roli nihoyatda muhimdir. Urug‘lanishdan so‘ng tuguncha to‘qimalarida auxin, gibberellin, sitokinin kabi fitogormonlar konsentratsiyasi ortadi. Ayniqsa, auxinning ortishi meva o‘sishini boshlash uchun zarur signal vazifasini 7hosil bo‘lish sur’atini belgilaydi. Masalan, limon o‘ziga xos sitrus mevasini shakllantirsa, bug‘doyda quruq don meva shakllanadi. [1.1.2.rasm Limon daraxtining o‘sish jarayoni, tuzilishi va biologik xususiyatlari] https://media.istockphoto.com/id/1045814908/vector/life-cycle-of-lemon-tree 15ta’sirlardan himoya qiladi. Ko‘p hollarda ekzokarp mevaning yetilishida pigmentlar sintez qilib, mevalarga xos rang beradi (masalan, qizil, yashil, sariq). [1.3.1.rasm gullash → changlanish → urug‘lanish → tuxumdonning mevaga aylanishi.] https://images-provider.frontiersin.org/api/ipx/w=1200&f Dry Fruits – Quruq mevalar Namunalari: no‘xat (legume), yong‘oq, yong‘oqliqanot (samara) Perikarp: qattiq yoki yupqa qobiqdan iborat. 4610) Xolmatov Alisher Azamatovich, Kadirova Nilufar Abduqodirovna. Botanika: O‘simliklar morfologiyasi va anatomiyasi. Toshkent, 2017. – 220 bet. 11) Abdullayeva Aziza To‘laganovna, Tursinbayeva Gulchehra Sattorovna. O‘simliklar anatomiyasi: O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2019. – 160 bet. 12) Shaxmurova Gulsanam Akbarovna, Raximova Tohira Uktamovna. O‘simliklar morfologiyasi va anatomiyasi: Darslik. Toshkent, 2020. – 242 bet. 13) O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti. O‘simliklar morfologiyasi va anatomiyasi bo‘yicha ilmiy maqolalar to‘plami. Toshkent, 2018. – 280 bet. 14) Qodirov Sardor Muxitdinovich, Karimov Behzod Qurbonovich. O‘simliklar biologiyasi: Darslik. Toshkent, 2016. – 198 bet. 15) Nazarov Alisher Salimovich, To‘xtayev Bahodir Abdumalikovich. O‘simliklar morfologiyasi va anatomiyasi: O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2017. – 185 bet. 16) Karimova Madinabonu Farxodovna, Abdullayev Sobir Akramovich. O‘simliklar fiziologiyasi va anatomiyasi. Toshkent, 2019. – 196 bet. 17) Raximova Tohira Uktamovna, Shaxmurova Gulsanam Akbarovna. O‘simliklar morfologiyasi: Darslik. Toshkent, 2018. – 170 bet. 18) Mamatqulova Dildora Ortiqovna, Ismoilov Sirojiddin Sattorovich. O‘simliklar anatomiyasi va morfologiyasi: O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2020. – 210 bet. 19) Jabborov Alisher, To‘xtayev Bahodir Abdumalikovich. O‘simliklar morfologiyasi va anatomiyasi: Darslik. Toshkent, 2015. – 190 bet. 20) Abdullayev Sobir Akramovich, Karimova Madinabonu Farxodovna. O‘simliklar fiziologiyasi: O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2016. – 175 bet. 21) To‘xtayev Bahodir Abdumalikovich, Nazarov Alisher Salimovich. O‘simliklar morfologiyasi: Darslik. Toshkent, 2017. – 182 bet. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MAKTABGACHA VA MAKTAB TA’LIMI VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI BOTANIKA VA EKOLOGIYA KAFEDRASI “Himoyaga ruxsat etildi” Tabiiy fanlar fakulteti dekani b.f.d ., prof . K.A.Saparov ‘‘ ’’ 2025 yil 60110900-Biologiya yo‘nalishi l kurs 102-guruh talabasi Nimadillayev Ozodbek Botanika fanidan “ Chin va soxta mevalarning tuzilishi, xilma-xilligi va klassifikatsiyas i ” mavzusidagi KURS ISHI “Himoyaga tavsiya etildi” Botanika va ekologia kafedrasi mudiri b.f.d., prof.v.b O‘.E.Xo‘janazarov “ ” 2 025 yil Ilmiy rahbar: Botanika va ekologiya kafedrasi professori, b.f.d. G.M.Duschanova “ ” 2 025 yil 26meva faqatgina biologik tuzilma emas, balki o‘simlikning genetik davomiyligi va ekologik mavjudligini saqlab qoluvchi strategik organ hisoblanadi. 1.3-§ Mevalarning o‘simlik hayotidagi ahamiyati Meva – o‘simliklarning hayotiy tsiklidagi yakuniy, ammo eng muhim bosqichlaridan biridir. U faqatgina urug‘ni himoya qiluvchi organ bo‘lib qolmay, balki o‘simlikning nasl qoldirish strategiyasida, genetik axborotni saqlashda va ekologik tizimda muhim rol o‘ynaydi. Meva yordamida o‘simlik avlodi davom etadi, tur sifatida barqaror yashaydi va yashash arealini kengaytiradi. Meva – o‘simlik ko‘payish tizimining markaziy elementi O‘simliklarning asosiy maqsadi – avlod qoldirish. Urug‘lar esa bu jarayonning asosiy vositasi. Ammo urug‘ning to‘g‘ri shakllanishi, himoyasi va tarqalishi faqat meva orqali ta’minlanadi. Urug‘ning o‘zi nozik, tashqi muhitga chidamsiz bo‘lishi mumkin. Meva esa uni tashqi omillardan himoya qiladi, ozuqa bilan ta’minlaydi, tarqatadi. Shunday qilib, meva urug‘ni hayotga tayyorlaydi va uni kelajak hayotiy sikliga olib kiradi [11; 168-169-b.]. =Tabiatda mevalar nafaqat o‘simliklar, balki hayvonlar, qushlar, hasharotlar hayotida ham muhim rol o‘ynaydi. Pishgan mevalar o‘zining hidi, rangi va ta’mi orqali turli organizmlarni o‘ziga jalb qiladi. Bu organizmlar mevalarni iste’mol qiladi va urug‘larni boshqa joylarga olib boradi. Shu orqali o‘simliklar ekologik muhit bilan uyg‘un yashaydi, boshqa turlar bilan bevosita aloqaga kirishadi. Mevaning energiya va oziqa modda to‘plovchi roli Aksariyat suvli mevalarda mezokarp hujayralari ozuqa moddalari – glyukoza, fruktoza, vitaminlar, kraxmal va organik kislotalarga boy bo‘ladi. Bu moddalarning to‘planishi: Urug‘ rivojlanishida foydalaniladi. O‘simlik energiyasini to‘plovchi “ombor” sifatida xizmat qiladi. Meva pishganida boshqa organizmlar uchun oziq bo‘ladi. 32mevalar ko‘p qismlar ishtirokida hosil bo‘lib, murakkab, ammo o‘ziga xos ekologik moslashuvga ega bo‘ladi. Ularning shakli, tuzilmasi va tarqalish strategiyasi o‘simliklarning nasl qoldirish tizimining mukammallik darajasini ko‘rsatadi. Shu bois, bu ikki turdagi mevalarning xususiyatlarini chuqur o‘rganish ilmiy va amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega. Chin mevalar o‘simliklarning generativ organlari sirasiga kiradi va faqatgina gullarning tuguncha qismidan rivojlanadigan mevalar sifatida biologiyada alohida tasnif qilinadi. Bu mevalar shakllanishi uchun gulning boshqa qismlarining – masalan, gul o‘rindig‘i, gul bandi yoki gul qo‘rg‘onining – ishtiroki zarur emas. Ularning hosil bo‘lishi urug‘lanishdan so‘ng tuguncha devorida sodir bo‘ladigan morfologik va hujayraviy o‘zgarishlar natijasida boshlanadi. Urug‘lanishdan keyin tuguncha ichidagi tuxum hujayrasi bo‘lingan bo‘ladi va bu jarayon natijasida urug‘ shakllana boshlaydi. Shu bilan bir vaqtda, tuguncha devori qalinlashadi, bo‘linadi va differensiyatsiyalanib, perikarp deb ataluvchi meva devorini hosil qiladi. Perikarp tarkiban uchta asosiy qavatdan iborat: Ekzokarp – tashqi himoya qavati; Mezokarp – o‘rta, odatda suvli yoki go‘shtli qavat; Endokarp – urug‘ni o‘rab oluvchi ichki qatlam. Chin mevalarda ushbu qatlamlarning shakllanishi to‘liq tugunchaning ichki biologik dasturiga asoslanadi. Har bir qatlam o‘ziga xos hujayraviy tarkibga ega bo‘lib, o‘simlik turiga qarab farqlanadi. Masalan, shaftolida endokarp juda qattiq bo‘lib, urug‘ni “suyak” shaklida o‘rab oladi, pomidorda esa endokarp yumshoq va suvli bo‘lib, ko‘p urug‘lar bilan to‘ldirilgan. Chin mevalarning shakli, tuzilishi va o‘lchami ham genetik jihatdan aniq nazorat qilinadi. Bu mevalarda o‘zgaruvchanlik nisbatan kam bo‘lib, ular barqaror genetik tuzilmani saqlaydi. Aynan shuning uchun chin mevalar ko‘pincha botanik jihatdan klassik o‘rganish uchun namuna sifatida tanlanadi. 43 XULOSA Ushbu kurs ishida chin va soxta mevalarning biologik tuzilishi, hosil bo‘lish mexanizmi, morfologik va anatomik farqlari, shuningdek ularning turlarga ajratilishi, ya’ni klassifikatsiyasi batafsil urgandim. O‘rganishlar natijasida aniq bo‘ldiki, chin mevalar faqat tugunchaning o‘zidan hosil bo‘ladi va qatlamlari – ekzokarp, mezokarp, endokarp – aniq ajraladi. Soxta mevalarda esa tuguncha bilan bir qatorda gul o‘rindig‘i yoki boshqa qismlar ishtirok etadi, bu esa ularning tuzilmasini murakkablashtiradi. Chin mevalar odatda morfologik soddaroq, genetik jihatdan barqaror bo‘lib, ko‘pincha oziq-ovqat mahsuloti sifatida ishlatiladi. Soxta mevalar esa evolyutsion taraqqiyot natijasida shakllanib, ko‘p hollarda dorivor, kosmetik yoki eksportbop mahsulot sifatida e’tiborga molik. Ayniqsa, ularning kimyoviy tarkibida vitaminlar, flavonoidlar, organik kislotalar va boshqa biologik faol moddalar mavjudligi ularni inson salomatligi uchun juda muhim qiladi. Ish davomida chin va soxta mevalarning ekologik ahamiyati, tarqalish mexanizmlari, amaliy qo‘llanishi va seleksiya uchun genetik manba sifatida tutgan o‘rni ham tahlil qilindi. Bu mevalar faqat biologik shakl sifatida emas, balki jamiyat taraqqiyotida, iqtisodiyotda va sog‘liqni saqlash tizimida ham muhim resurs ekanligi isbotlandi. Xulosa qilib aytganda, chin va soxta mevalarning tuzilishi, xilma-xilligi va tasnifi haqidagi bilimlar biologiya fanining fundamental yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bu sohani chuqur o‘rganish o‘simlikshunoslik, agronomiya, ekologiya va farmakologiya uchun katta ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Ushbu mavzuning chuqur tadqiq etilishi esa mevalarning biologik qiymatini to‘liq ochishga xizmat qiladi 2biridir. O‘zbek olimlari orasida I.K. Musurmonova, N.S. Suyunova va G‘.A. Raximovlar mevalarning botanik xususiyatlari, ularning ekologik sharoitlarga moslashuvi va tarqalish qonuniyatlarini tahlil qilgan. Biroq, mavjud tadqiqotlar asosan umumiy meva tuzilishi yoki birlamchi tasnif doirasida olib borilgan bo‘lib, chin va soxta mevalarning aniq morfologik va anatomik tahlillari yetarlicha chuqurlikda berilmagan. Ayniqsa, ularning amaliy ahamiyati – oziq- ovqat, farmatsevtika, seleksiya hamda ekologiya sohasidagi roli keng o‘rganilmagan. Kurs ishi mavzusining ahamiyati : Ushbu mavzuning o‘rganilishi natijasida o‘quvchilar mevalarning biologik tabiatini chuqur tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Chin mevalarning faqatgina urug‘don (yolg‘iz tugunchadan) asosida hosil bo‘lishi va soxta mevalarning boshqa gulli elementlar ishtirokida yuzaga kelishi kabi tafovutlar orqali murakkab tuzilmali organlar rivojlanish bosqichlari yoritiladi. Bu esa o‘quvchilarda o‘simliklarning hayotiy sikli, gullash va meva berish mexanizmlari haqida mukammal tasavvur shakllanishiga olib keladi. Bundan tashqari, kurs ishining natijalari orqali mevalarning ekologik moslashuvchanligi, ularning biosenozdagi roli, hamda inson faoliyatidagi ahamiyati ochib beriladi. Soxta mevalar (masalan, anor, olma, nok) nafaqat oziq-ovqat sanoatida, balki farmakologiya va dorivor o‘simliklar sifatida ham muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, chin va soxta mevalarning aniq taqqoslanishi orqali o‘simliklarning evolyutsion taraqqiyotida qanday o‘zgarishlar yuz bergani haqida chuqur xulosalar chiqarish mumkin. Bu esa fanlararo integratsiyalashgan bilimlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining maqsadi: Chin va soxta mevalarning tuzilishi, xilma-xilligi va ularning klassifikatsiyasini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish. Kurs ishi mavzusining vazifalalari: Meva tushunchasini biologik jihatdan aniqlash; Chin va soxta mevalarning hosil bo‘lish jarayonini tahlil qilish; Ularning morfologik va anatomik farqlarini aniqlash; Chin va soxta 14hosil bo‘lishni) sustlashtiradi. Shuning uchun agrotexnik tadbirlar bilan stress omillarni kamaytirish zarur. 3 Meva hosil bo‘lishiga ta’sir qiluvchi omillar ichki va tashqi guruhlarga ajraladi. Ichki omillar genetik va gormonlarga bog‘liq bo‘lsa, tashqi omillar iqlim, yorug‘lik, suv, oziqa va changlanishga bog‘liq. Bu omillar uyg‘un bo‘lgan taqdirdagina sifatli, katta, suvli va shirin mevalar hosil bo‘ladi. Ushbu omillarni chuqur o‘rganish qishloq xo‘jaligi, seleksiya, biologiya va ekologiya sohalarida muhim ahamiyatga ega. 1.2-§ Mevalarning umumiy tuzilishi Meva – o‘simliklarning generativ organi bo‘lib, urug‘ni himoya qilish, uni oziqlantirish va tarqatish funksiyalarini bajaradi. Meva tugunchaning o‘zgarishi natijasida hosil bo‘ladi va uning ichki tuzilmasi o‘simlikning biologik xususiyatlariga qarab farqlanadi. Mevaning tuzilmasi asosan perikarp deb ataluvchi qatlamdan tashkil topgan bo‘lib, u uchta asosiy qismlarga ajraladi: ekzokarp, mezokarp va endokarp. Bu qatlamlarning hosil bo‘lishi urug‘lanishdan so‘ng tuguncha devorining morfologik o‘zgarishlari natijasida yuz beradi. Har bir qatlam o‘ziga xos morfologik va funksional xususiyatlarga ega bo‘lib, mevaning umumiy ko‘rinishini, tuzilishini va biologik rolini belgilaydi. Ekzokarp – mevaning eng tashqi qavati bo‘lib, odatda gul tugunchaning epidermal hujayralaridan hosil bo‘ladi. Bu qatlam o‘simlik uchun himoya funksiyasini bajaradi. Ekzokarp ko‘pincha silliq, yaltiroq, ba’zan esa tukli yoki mumli qoplam bilan qoplangan bo‘ladi. Mevaning tashqi rangi va yuzasining tuzilishi asosan ekzokarpga bog‘liq. Masalan, shaftolining tukli yuzasi, olmaning silliqligi yoki uzumning nozik po‘stlog‘i – bularning barchasi ekzokarp tomonidan shakllantiriladi. Ushbu qatlam ayni paytda mevalarni zararkunandalardan, bakteriyalardan, zamburug‘lardan va tashqi mexanik 3 Xolmatov Alisher Azamatovich, Kadirova Nilufar Abduqodirovna. Botanika: O‘simliklar morfologiyasi va anatomiyasi. Toshkent, 2017. – 220 bet. 33Chin mevalarning boshqa gul qismlarining ishtirokisiz shakllanishi ularni biologik soddaligi bilan ajratib turadi. Bu soddalik ilmiy jihatdan ularni eksperimental o‘rganish, meva shakllanish mexanizmini kuzatish, gormonlar rolini aniqlash kabi jarayonlarda qulaylik yaratadi. [9; 8-12-b.]. Bu mevalarning biologik rivojlanishida o‘simlik gormonlari – ayniqsa auxin va gibberellinlar – katta rol o‘ynaydi. Urug‘lanishdan so‘ng tugunchaning ichki qavatlarida auxin ishlab chiqila boshlaydi, bu esa perikarpning o‘sishini faollashtiradi. Chin mevalarda bu gormonlarga bo‘lgan ehtiyoj minimal bo‘lib, ular hatto tashqi stimulyatorsiz ham o‘sishga kirishadi. Chin mevalarning yana bir muhim biologik xususiyati – ularning avtonom (mustaqil) o‘sish qobiliyatidir. Tuguncha to‘g‘ridan-to‘g‘ri urug‘lanish signalini olib, o‘sish va shakllanishni boshlaydi. Unga tashqi to‘qimalarning (gul o‘rindig‘i, sepallar) ishtiroki kerak emas. Bu holat mevaning rivojlanishini aniq, barqaror va tez jarayonga aylantiradi. Chin mevalar o‘z navbatida morfologik va anatomiya jihatdan bir nechta kichik guruhlarga bo‘linadi Drupe (suyakmeva): shaftoli, o‘rik, olxo‘ri. Berry (shira meva): uzum, pomidor, qoraqat. Nutlet (yong‘oqchali meva): bir urug‘li, zich perikarpga ega. Shu bilan birga, chin mevalar quruq yoki suvli bo‘lishi mumkin: Suvli chin mevalar – mezokarpi suvga to‘la, go‘shtli, shirin. Quruq chin mevalar – perikarpi suv saqlamaydi, urug‘ni saqlovchi va tarqatuvchi qatlam sifatida ishlaydi (masalan, loviya, bug‘doy). Chin mevalar o‘z shakl-shamoyili, rang-barangligi va lazzati orqali hayvon va qushlarni jalb qiladi, bu esa ularning toshin (tarqalish) strategiyasini qo‘llab- quvvatlaydi. Tarqalish shakllari quyidagicha bo‘ladiHayvonlar orqali (zooxoriya) – shirin, yirik mevalar (shaftoli, uzum). Shamol orqali (anemoxoriya) – yengil, qanotli chin mevalar (jo‘xori). Inson orqali (antropoxoriya) – seleksiya natijasida tarqalgan navlar. 31Tarqalish uchun hayvonlar, qushlar, hasharotlar orqali ko‘proq moslashgan bo‘ladi. Soxta mevalarning ayrim turlarida (masalan, anor, nok) mevaning ko‘p qismi gul o‘rindig‘i bo‘lishiga qaramay, yuqori oziqlilik va biologik faol moddalarga boy bo‘ladi [14; 120-122-b.]. 2.1.1-JADVAL. C hin va sox t a mevalarning o‘zaro farqlari Belgilar Chin meva Soxta meva Hosil bo‘lish manbai Faqat tuguncha Tuguncha + boshqa gul qismlari Tuzilma qatlamlari Ekzokarp, mezokarp, endokarp Qatlamlar + gul o‘rindig‘i to‘qimalari Biologik soddaligi Oddiy tuzilma Murakkab tuzilma Evolyutsion daraja Nisbatan qadimiy Evolyutsion rivojlangan Namunalar Pomidor, shaftoli, uzum Olma, nok, qulupnay, anor Oziqaviy qismi Perikarp Gul o‘rindig‘i yoki boshqa qismlar Biologik va amaliy ahamiyati Chin va soxta mevalarning farqlari nafaqat morfologik yoki tashqi ko‘rinish jihatidan, balki ularning biologik roli va amaliy foydalanish uslublarida ham seziladi. Chin mevalar ko‘pincha qishloq xo‘jaligida eksportbop, tez pishadigan, bir urug‘li turlar bo‘lsa, Soxta mevalar ko‘proq tibbiyot, dorivor o‘simliklar, parfyumeriya va oziq- ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi. Bundan tashqari, soxta mevalarning murakkab tuzilmasi ularning chuqur seleksiya qilinishiga imkon beradi. Bu esa zamonaviy agrotexnikada muhim imkoniyatlar ochadi. Chin va soxta mevalarning biologik xususiyatlarini farqlash o‘simlikshunoslik fanida muhim ahamiyat kasb etadi. Chin mevalar faqat tuguncha asosida rivojlanib, morfologik jihatdan soddaroq bo‘lsa, soxta 22Anjir – guldasta ichkariga yopiq holda bo‘ladi, har bir gulning tugunchasidan mayda urug‘simon mevalar shakllanadi. Non meva (breadfruit) – tropik o‘simliklarda uchraydi, katta, suvsimon, segmentli tuzilmali. Meva shaklining farqlari va biologik ahamiyati Mevalar shakli o‘z ichiga ko‘plab biologik omillarni oladi. Ularning oval, yumaloq, uzunchoq, yassi yoki konus shaklda bo‘lishi ularning tarqalish usuliga, urug‘lar soniga, tashqi himoya talabiga bog‘liqdir. Yumaloq mevalar (olma, nok) hayvonlar orqali yutilish va tarqalishga mo‘ljallangan. Yassi yoki qanotli mevalar (jilva mevalar) esa shamol orqali tarqaladi. Uzoq masofaga tarqalish uchun ba’zi mevalar engil va havo bilan to‘lgan tuzilishga ega bo‘ladi (masalan, chig‘anoqlar). Urug‘lar soniga ko‘ra tasnif Mevalar urug‘lar soniga ko‘ra ham tasniflanadi: Bir urug‘li mevalar: shaftoli, o‘rik, mango. Ko‘p urug‘li mevalar: anor, tarvuz, pomidor, uzum. Urug‘ soni ko‘pincha tuguncha bo‘laklarining soni bilan bog‘liq bo‘lib, har bir bo‘lakda bitta yoki bir nechta urug‘ bo‘lishi mumkin. Ko‘p urug‘li mevalarda perikarp ichki qismi ko‘p kamerali bo‘ladi, bu esa ichki tuzilmasiga xilma-xillik keltiradi. Mevaning tuzilishiga ta’sir etuvchi omillar Mevalarning shakli va tuzilmasi quyidagi omillar bilan belgilanadi: Tuguncha turi (oddiy, murakkab, to‘plam) Tugunchaning joylashuvi (yuqori, o‘rta, pastki) Gulning boshqa qismlarining ishtiroki (soxta mevalar) Perikarp qatlamlarining rivojlanish darajasi O‘simlikning genetik xususiyatlari va tashqi muhit omillari Shu bilan birga, inson tomonidan yaratilgan seleksiya va genetik modifikatsiya mevalarning shaklini o‘zgartirishga imkon beradi. Masalan, 9Shuni alohida ta’kidlash kerakki, meva hosil bo‘lishi o‘simlik hayotining energiyaga eng ko‘p talab qiladigan bosqichlaridan biridir. Shu bois o‘simlik bu davrda boshqa organlarining rivojlanishini sekinlashtirib, butun kuchni tugunchani mevaga aylantirishga yo‘naltiradi. Shu jarayon davomida o‘simlik fiziologik jihatdan butunlay generativ yo‘nalishga o‘tadi. Demak, meva hosil bo‘lishining boshlanish bosqichi – bu o‘simlik hayot tsiklining nihoyatda muhim, murakkab va ko‘p qirrali jarayonidir. U genetik, morfologik, fiziologik va tashqi omillar uyg‘unligi asosida amalga oshadi. Bu bosqichni chuqur tahlil qilish orqali biz o‘simliklarning ko‘payish mexanizmlarini, agrobiologik xususiyatlarini va ekologik moslashuvchanlik darajasini yanada chuqurroq tushunishga erishamiz [1; 45-b.]. Mevaning morfologik rivojlanish bosqichlari Meva hosil bo‘lishi nafaqat fiziologik, balki morfologik jihatdan ham murakkab va muvofiqlashtirilgan biologik jarayondir. Urug‘lanishdan keyin tuguncha va uning devorlari sezilarli o‘zgarishlarga uchraydi. Aynan shu bosqichdan mevaning shakli, qavati, vazifalari va tashqi ko‘rinish xususiyatlari shakllana boshlaydi. Meva devori yoki perikarp tarkiban uch asosiy qatlamdan iborat bo‘ladi: ekzokarp, mezokarp va endokarp. Meva shakllanishi davrida faqat tuguncha emas, balki ba’zida boshqa to‘qimalar ham rivojlanishda ishtirok etadi. Masalan, soxta mevalarda gul o‘rindig‘i, gul bandi yoki boshqa vegetativ qismlar meva tarkibiga qo‘shiladi. Bunday mevalarga olma, nok, anor kiradi. Shuning uchun bu mevalarning morfologik tuzilmasi murakkabroq bo‘ladi. Chin mevalarda esa faqat tugunchaning o‘zi ishtirok etadi. Mevalarning morfologik rivojlanishi bir necha bosqichlarda amalga oshadi. Avvalo, tuguncha hujayralari mitoz orqali faol bo‘linadi. Bu bo‘linish tufayli meva o‘sadi, qavatlar shakllanadi. Keyinchalik bu hujayralar cho‘zilib, kattalashadi va ichki bosim ta’sirida mezokarp kengayadi. Shu bilan birga, 11Meva hosil bo‘lishiga ta’sir qiluvchi omillar Meva hosil bo‘lish jarayoni – bu genetik dastur asosida kechadigan murakkab biologik tizimdir. Ammo bu tizimning to‘laqonli amalga oshishi faqat ichki mexanizmlar (genetik, gormonlar, hujayra bo‘linishi va differensiyatsiyasi) bilan cheklanmaydi. Tashqi muhit omillari ham mazkur jarayonga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Aynan ichki va tashqi omillarning o‘zaro uyg‘unligi natijasida yuqori sifatli va to‘liq shakllangan meva hosil bo‘ladi. Quyida ana shu omillar bosqichma-bosqich yoritib beriladi [5; 22-b.]. Harorat (temperatura): Harorat meva hosil bo‘lish jarayonining barcha bosqichlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklarning har biri uchun optimal harorat diapazoni mavjud bo‘lib, ushbu diapazon meva hosil bo‘lishi uchun qulay sharoit yaratadi. Juda past haroratlarda changlanish sekinlashadi, tuguncha rivojlanmaydi va natijada meva hosil bo‘lmasligi mumkin. Ayniqsa, kechki sovuqlar poytaxti yangi boshlayotgan tugunchalarnii nobud qilishi xavfi mavjud. Harorat yetarli bo‘lmaganda gormonlar ishlab chiqarilishi sustlashadi va meva shakllanishi sekinlashadi yoki to‘xtaydi. Aksincha, haddan tashqari yuqori haroratda esa o‘simlikda stress holati yuzaga keladi, suv tez bug‘lanadi, changlanish buziladi va tuguncha qurib qoladi. Yorug‘lik (nur energiyasi): Fotosintez meva hosil bo‘lishining asosiy energiya manbaidir. Yorug‘lik yetarli bo‘lgan sharoitda o‘simlik ko‘proq uglevod ishlab chiqaradi va bu uglevodlar tugunchaning rivojlanishiga yo‘naltiriladi. Yorug‘lik yetishmasa, tuguncha oziqlanishdan mahrum qoladi, hosil kam yoki sifatsiz bo‘ladi. Yorug‘lik spektrining sifati ham muhim: ko‘k va qizil spektrli nurlar o‘simlik gormonlarining ishlab chiqilishiga yordam beradi. Ayniqsa, mevaning shakli, rangi va pishish darajasi yorug‘lik ta’sirida tartibga solinadi. Namlik va sug‘orish: Namlik – meva hosil bo‘lishining yana bir muhim tashqi omilidir. Suv yetishmasligi tugunchaning qurib qolishiga, mevalarning kichik bo‘lishiga, mezokarpning to‘liq rivojlanmasligiga olib keladi. Boshqa tomondan, haddan tashqari ko‘p suv berish ham zararli – bu ildizlarda havo 6Olma daraxti bo yi 15 m gacha boradi. Yaponiyada o tkazilgan tadqiqotlarʻ ʻ shuni ko rsatadiki, qishda ekilgan „Fuji“ olmalari mart oyining oxirida ildiz ʻ o sishi kuzatilgan. ʻ [2] O zbekistonda olma aprel oyida gullaydi. Guli 5 bo lakli, ʻ ʻ gultojibargi oq, pushti, ayrimlari qizil. Mevasi, naviga qarab, iyun— oktabrda pishadi. Bir dona mevasi vazni 15 g dan 400 g gacha boradi. Tarkibida (%) fruktoza 6,5—11,8, saxaroza 2,5—5,5, organik (olma va limon) kislotalar 0,2— 1,6, vitamin S 5-30 mg, pektin, oshlovchi moddalar va boshqa mavjud. Mevasi yangiligida yeyiladi, qoqi, konserva, murabbo, jem qilinadi. Olma urug idan ʻ hamda payvandlash, parxish qilish yo li bilan ildiz bachkilaridan ko paytiriladi. ʻ ʻ Hosildorligi 130—300 s/ga. Daraxti 100 yilgacha yashaydi. Odatda, bog ga ʻ o tqazilganidan keyin 4 yil o tgach, hosilga kiradi. 40—50 yil mo l hosil beradi. ʻ ʻ ʻ Ko chati kuzda va bahorda 30—60 sm chuqurlikda haydalgan yerga ekiladi. ʻ Ko chat o tqaziladigan chuqurga 5-6 ʻ ʻ kg chirigan go ng, 150 g ammiakli selitra, ʻ 200 g superfosfat tuproqqa aralashtirib solinadi. Ko chatlar 8×8m, 8x6 m, past ʻ bo yli payvandtaglarga ulanganlari 4x6 m, 3X5 m, 4x4 m sxemada ekiladi. ʻ Yosh daraxtlar 8—12-marta, hosilga kirganlari 4—6-marta sug oriladi, tup va ʻ qator oralari yumshatib turiladi. Hosilga kirgan olmazor gektariga har uch yilda 20—40 t chirigan go ng va har yili sof holda 120 ʻ kg azot, 60-90 kg fosfor, 30 kg kaliy hisobidan o g itlanadi. Daraxtlar har yili kuzda va bahorda butaladi ʻ ʻ (qarang butash , daraxtlarga shakl berish ). Ekzokarp – tashqi qavat bo‘lib, mevaning himoya vazifasini bajaradi, ko‘pincha silliq, ba’zan tukli yoki qattiq bo‘ladi. Mezokarp – o‘rta qavat bo‘lib, suvli mevalarda aynan shu qism eng shirin va suvli bo‘ladi. Endokarp – ichki qavat bo‘lib, ba’zida urug‘ni qattiq qobiq bilan o‘raydi (masalan, olxo‘ri, shaftoli). Meva hosil bo‘lishida genetik omillar ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Har bir o‘simlik turining genetik kodi o‘ziga xos meva shakli, rangi, ta’mi, tuzilishi va 19Biologik tasnifda mevalarning shakli, perikarp (meva devori) tuzilishi, hosil bo‘lish manbai va urug‘ soniga qarab bir nechta asosiy guruhlarga ajratiladi. Bu tasniflash mexanizmi ilmiy amaliyotda juda muhim bo‘lib, qishloq xo‘jaligi, seleksiya, farmatsevtika va oziq-ovqat sanoatida keng qo‘llaniladi. Oddiy mevalar – bitta gulning faqat bitta tugunchasidan hosil bo‘ladigan mevalardir. Bu eng keng tarqalgan meva turidir. Oddiy mevalar mevalarning asosiy turlaridan biri bo‘lib, deyarli har bir ekin va mevali daraxt shu turga mansubdir[20; 15-17-b.]. Oddiy mevalar o‘z navbatida suvli (shira) va suvsiz (quruq) mevalarga ajratiladi. Suvli (shira) oddiy mevalar Suvli mevalar – bu mevalarda perikarp, ayniqsa mezokarp qavati kuchli rivojlangan bo‘ladi. Bu qavat hujayralari suv, shakar, vitamin va boshqa moddalarga boy bo‘lib, mevaning shirinligi va suvli tuzilishini ta’minlaydi. Ko‘pincha inson iste’mol qiladigan qism aynan mezokarpdir. Suvli oddiy mevalar quyidagi turlarga ajratiladi: Drupe (suyakmeva) – bu mevalarda ekzokarp yupqa, mezokarp go‘shtli, endokarp esa qattiq, suyak shaklida bo‘ladi. Ichida faqat bitta urug‘ mavjud. Misollar: shaftoli, o‘rik, olxo‘ri, gilos. Berry (shirinmeva) – barcha perikarp qatlamlari yumshoq bo‘lib, mezokarp va endokarp to‘liq suvli tuzilishga ega. Urug‘lar ko‘pincha ko‘p bo‘ladi. Misollar: uzum, pomidor, qoraqat, banan. Pepo (qovoqmeva) – o‘ziga xos mevalar bo‘lib, ularning po‘stlog‘i (ekzokarp) juda qalin va mustahkam bo‘ladi. Ichki qism esa suvga to‘la, ko‘p urug‘li. Misollar: qovun, tarvuz, qovoq. Hesperidium – bu mevalar sitrus o‘simliklarida uchraydi. Mezokarp o‘rtacha rivojlangan, endokarp esa sharbatli hujayralardan iborat segmentlarga ajralgan. Misollar: apelsin, limon, mandarin. 23uzumning urug‘siz navlari, turli rangli pomidorlar yoki gibrid tarvuzlar – bu inson aralashuvi bilan hosil qilingan shakllar. Mevalarning shakli va tuzilishiga ko‘ra turlanishi o‘simliklarning hayotiy siklida muhim biologik va ekologik rol o‘ynaydi. Ularning xilma-xilligi nafaqat tabiatdagi genetik boylikni ifodalaydi, balki insoniyat uchun oziq-ovqat, dori- darmon, seleksiya va ekologik monitoringda beqiyos manbadir. Har bir meva turi o‘ziga xos biologik moslashuv mahsuli bo‘lib, o‘simliklarning yashash va ko‘payish strategiyasida markaziy o‘rin tutadi [11; 168-169-b.]. Meva – o‘simlik hayotida muhim biologik rol o‘ynaydigan generativ organ bo‘lib, uning asosiy funksiyalaridan biri o‘zida rivojlangan urug‘ni saqlash, himoyalash va yangi joylarga tarqatishdir. Urug‘ o‘z-o‘zidan mustaqil hayot kechira olmaydi. U yashovchan bo‘lishi, tashqi ta’sirlardan saqlanishi, ma’lum vaqt oziqa bilan ta’minlanishi va nihoyat, tarqalish orqali mos muhitga tushishi kerak. Aynan mana shu funksiyalarni bajarishda meva hal qiluvchi vosita sifatida ishtirok etadi. Meva strukturasi biologik jihatdan murakkab va mukammal tuzilgan. U perikarp (meva devori) orqali uchta asosiy qatlamga ajraladi: ekzokarp, mezokarp va endokarp. Har bir qavat o‘zining aniq funksiyasiga ega bo‘lib, birgalikda urug‘ning yashovchanligini ta’minlaydi. Mevaning himoya funksiyasi Eng avvalo, meva urug‘ni tashqi zararli omillardan himoya qiladi. Bu funksiya asosan mevaning tashqi qismi – ekzokarp orqali amalga oshiriladi. Ekzokarp silliq, mumli, tukli yoki qattiqlashgan bo‘lishi mumkin. Bu qavat mevaning suv yo‘qotishini kamaytiradi, zararkunandalar, kasalliklar va mexanik shikastlardan urug‘ni saqlaydi. Misol uchun: Olma, shaftoli, nok kabi mevalarda yuzadagi mumli qavat suvni tutib qoladi. Yong‘oq, yeryong‘oq kabi qattiq po‘stloqli mevalarda esa butun perikarp urug‘ni to‘liq o‘rab, mexanik himoya qiladi. 30Ekzokarp – mevaning tashqi himoyachisi, mezokarp – oziqa va suv saqlovchi qavat, endokarp esa urug‘ni qamrab oladi. Chin mevalarda urug‘lar odatda bir necha qatlamli devor bilan himoyalangan bo‘ladi. Mevalar o‘z-o‘zidan pishadi, tashqi gormonlar yoki qo‘shimcha to‘qimalarga ehtiyoj sezilmaydi. Evolyutsion jihatdan chin mevalar ko‘proq qadimgi o‘simlik turlariga xos bo‘lib, meva shakllanishining oddiy va tabiiy yo‘nalishidir. Soxta mevalarning biologik mohiyati Soxta mevalar – bu tuguncha bilan birga boshqa gul qismlari ishtirokida hosil bo‘lgan mevalardir. Ularning shakllanishida odatda gul o‘rindig‘i, ba’zida gul bandi yoki hatto butun gul to‘qimalari qatnashadi. Bu qo‘shimcha qismlar ham perikarpga birikadi va mevaning umumiy hajmini, ko‘rinishini, hatto oziqlilik qiymatini belgilaydi. Soxta mevalarda tuguncha o‘zi kichik bo‘lib, asosiy shirin yoki go‘shtli qism gul o‘rindig‘idan rivojlangan bo‘ladi. Bu turdagi mevalar biologik jihatdan murakkabroq bo‘lib, ularning tuzilmasi ko‘pincha simmetrik emas, qatlamlari aralash bo‘ladi. Soxta mevalar evolyutsion jihatdan ilg‘orroq bo‘lib, seleksion imkoniyatlari ham kengroqdir. Masalan: Olma, nok, anor, qulupnay – tuxumdon bilan birga gul o‘rindig‘i va boshqa qismlar meva shakllanishida ishtirok etadi. Qulupnayda mevaning shirin qismi aslida tuxumdon emas, balki o‘rindig‘dir; chin mevalar esa yuzasidagi mayda yong‘oqlardir. Soxta mevalarning xususiyatlari va farqlari Soxta mevalarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: Meva bir nechta gul yoki tugunchaning ishtirokida rivojlanadi. Mevaning katta qismi gul o‘rindig‘i yoki boshqa vegetativ qismlardan tashkil topadi. Urug‘ tuguncha ichida saqlanadi, ammo atrofidagi perikarp, mezokarp qatlamlari gulsimon to‘qimalardan hosil bo‘ladi. Mevalar odatda yirik, suvli, ko‘rkam ko‘rinishda bo‘ladi. 34Chin mevalarning barqaror tuzilishi ularga seleksiya va genetik tadqiqotlar uchun juda qulay obyekt bo‘lish imkonini beradi. Ularning genetik barqarorligi yangi navlar yaratishda, xosilni oshirishda va hosil sifatini yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. Bundan tashqari, chin mevalarning tuzilmasi ularni keng agrosanoat amaliyotida qo‘llash imkonini beradi. Ulardan oziq-ovqat, konservalash, sharbat tayyorlash, quritish, eksport kabi maqsadlarda foydalaniladi. Ayniqsa, pomidor, uzum, olxo‘ri, shaftoli kabilar iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan chin mevalardir. [9; 8-12-b.]. Chin mevalar ekologik barqaror tizimlarda muhim rol o‘ynaydi. Ular biosenozlarda oziq zanjirining asosiy bo‘g‘inlaridan biridir. Urug‘lar hayvonlar orqali tarqaladi, meva o‘zi esa boshqa organizmlar uchun oziq bo‘ladi. Bu orqali o‘simlik hayoti ekotizimda muvozanatni saqlaydi. Chin mevalar – faqat tuguncha to‘qimalaridan hosil bo‘lgan, morfologik soddaligi va genetik barqarorligi bilan ajralib turadigan biologik shakllardir. Ularning tuzilmasi, rivojlanishi va tarqalish mexanizmlari o‘simlik hayot tsiklining ajralmas qismidir. Chin mevalarni o‘rganish biologik nazariya, seleksiya, qishloq xo‘jaligi va ekologik barqarorlik nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. 2.2-§ Chin va soxta mevalarning hosil bo lishi, anatomiyasi, ʻ tarqalishi va amaliy ahamiyati Mevalar o‘simliklar hayot tsiklining muhim qismidir. Ular urug‘ni saqlash, oziqlantirish va tarqatish orqali nasl qoldirishni ta’minlaydi. Ayniqsa, chin va soxta mevalarning hosil bo‘lish jarayoni, ichki tuzilmasi (anatomiyasi), tarqalish strategiyasi va amaliy ahamiyati ularni nafaqat biologik, balki iqtisodiy va ekologik nuqtai nazardan ham muhim obyektga aylantiradi. Mevalar o‘simliklarning generativ (nasl qoldiruvchi) organlari sirasiga kiradi va ularning shakllanishi urug‘ hosil bo‘lish jarayoni bilan bevosita 1 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Biologiya fanining rivojlanib borayotgan yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan o‘simlikshunoslik doirasida mevalarning biologik mohiyatini o‘rganish muhim ilmiy masalalardan hisoblanadi. Ayniqsa, chin va soxta mevalarning tuzilishi, hosil bo‘lish mexanizmlari va xilma-xilligi bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqotlar nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarbdir. O‘zbekiston hududida mavjud bo‘lgan xilma-xil tabiiy-iqlim sharoitlari natijasida turli meva turlari shakllanadi. Bu esa ularning tuzilishi, hosil bo‘lish jarayoni va biologik xususiyatlarini chuqur o‘rganishni taqozo etadi. Xususan, soxta mevalarning yuzaga kelishida gul bandi, gul o‘rindig‘i, to‘qimalar va boshqa gulli elementlarning ishtirok etishi ularning o‘ziga xosligini belgilaydi. Bunday murakkab tuzilmali mevalarning aniq tasnifi qishloq xo‘jaligi, seleksiya, farmakologiya, va ekologik monitoringda muhim ahamiyat kasb etadi. Mavzu bugungi kunda ekologik barqarorlik, oziq-ovqat xavfsizligi va genetik resurslarni saqlab qolish nuqtai nazaridan ham muhim hisoblanadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishda zamonaviy ilm-fan yutuqlariga tayanish zarur.” 1 Ana shu yutuqlardan biri sifatida o‘simlik mevalarining chuqur o‘rganilishi, ularning tuzilishi va tasnifi masalalaridir. Shu sababli bu kurs ishining mavzusi dolzarb va hozirgi zamon talablari bilan uyg‘unlashgan holda tanlangan. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi: Chin va soxta mevalar haqidagi ilmiy qarashlar qadimdan olimlar e’tiborida bo‘lgan. Jumladan, A. I. Serebryakov o‘zining klassik asarlarida mevalarning morfologiyasi, turlari va ularning hosil bo‘lish mexanizmlarini keng yoritgan. A.A. Fedorov esa chin va soxta mevalarning tasnifi hamda klassifikatsiyalari ustida ishlagan olimlardan 1 Mirziyoyev, Sh. M. (2021). "Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishda zamonaviy ilm-fan yutuqlariga asoslangan yondashuv muhim ahamiyat kasb etadi." – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiy veb-sayti , 2021-yil 23-mart, Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishga bag‘ishlangan yig‘ilishdagi nutq idan . 12yetishmasligiga va chirish jarayonlariga olib keladi. Meva shakllanishi davomida o‘simlik muntazam va me’yorida namlik bilan ta’minlanishi zarur. Ayniqsa, suvli mevalarda mezokarp to‘qimalari suvga to‘yinadi va hajm ortadi. Tuproq tarkibi va oziqlanish: Tuproq tarkibi – ya’ni undagi azot, fosfor, kaliy, kalsiy kabi asosiy elementlar – meva sifatiga bevosita ta’sir qiladi. Azot – o‘sish uchun, fosfor – ildiz va gulli organlar rivojlanishi uchun, kaliy esa meva sifatini belgilovchi asosiy elementdir. Kaliy yetishmasligi mevalarning shirin emasligi, suvli emasligi va yomon pishishiga olib keladi. Shuningdek, tuproqning pH darajasi, havodorligi, mikroorganizmlar faolligi ham bevosita ta’sir qiladi. Organik o‘g‘itlar qo‘llash – meva sifatini yaxshilaydi. [1.1.3.Meva xosil bo’lishi uchun olma daraxtining Changlanish jarayoni ] https://herofortheplanet.org/pollinators/wp-

Chin va soxta mevalarning tuzilishi, xilma-xilligi va klassifikatsiyasi

Купить