Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	19900UZS
Размер	6.8MB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Изобразительное искусство

Chizmachilikdan loyihalash va modellashtirish

malakalariga tayanadi. Yangi loyiha dastlab fikran yaratilib, uning chizmasi
konstruktorning g'oyasini ifodalovchi vosita bo‘lib hizmat qiladi. Yangi
buyumning obrazini fikran miyada yaratib, uni ong orqali grafik tasvirlash usuli
bilan bera olishdir. Loyihalash jarayonidagi loyihachilik faoliyatining
muvaffaqiyatli tomoni ham anna shundadir. Insonning yaratuvyailik faoliyatida
grafik tasvir o ‘zaro bog'langan ikki vazifani bajaradi. Birinchidan, chizma
fikrlashning o ‘ziga xos quroli, ikkinchidan fikr(g‘oya)ni beruvchi vositadir.
Shuning uchun ham loyihachilik faoliyatida asosan grafik jihatlarni ajratib
o ‘rganamiz. Bu jarayonni amalga oshirishda mashina detallarining shakli,
og‘irligi va o’lchamlarining o‘zgarishi tabiiy. Loyihalash jarayoni quyidagi
bosqichlardan iborat:
• Birinchi boqich - tayyorgarlik bosqichi bo‘lib, unda texnik ehtiyojlar
aniqlanadi;
• Ikkinchi fikrlash bosaichida - shu sohadagi ilmiy axborotlar tahlil qilinib
masalani echish bosqichlarida echish vositalari va variantlari tanlanadi;
• Uchinchi. izlanish bosaichida - tug'ilgan g ‘oyalar solishtirilib chiqiladi,
hamda ulardan eng maqbuli tanlab olinadi;
• To‘rtinchi. amalga oshirish bosaichida - loyiha axborotlarning grafik
vosita bilan rasmiylashtiriladi, hamda echim tekshirilib chiqiladi;
Yangi konstruktsiyani joriy qilish yoki amaldagisi modernizatsiyalanganda turli
texnik ishlab chiqarish, texnologik, iqtisodiy va shunga o ‘xshash talablar
bajariladi.
Bu talablar quyidagicha:
• amaldagi konstruktsiyani soddalashtirish;
• materiallarning mustaxkamlik xususiyatlaridan to 'liq foydalanish;
• buyumga ishlov berishda chiqindilarni kamaytirish maqsadida detaining
shaklini to 'g'ri tanlash hamda chiqindisi: texnologiyani ishlab chiqish;
• pardozlash ishlarida qol mehnatini kamaytirish;
• materialni tejash;
6

1-chizma
1-misol. Simdan yasalgan modelning ko’rinishlari berilgan (20-chizma, a ).
uning chapdan kovrinishi yaqqol tasviri aniqlansin.
Yechash. 1. kubning yaqqol tasviri chiziladi.
2. kubning yaqqol tasvirida simning qaysi qirralarida ekanligi belgilab chiqiladi
va kontur chiziqda belgilab olinadi.
3. modelning uchinchi (chapdan) ko’rinishi yaqqol tasviri berilgan ko’rinishlari
o’zaro solishtirilib aniqlanadi (20-chizma, b ).
2-chizma
17

boMaklarining yoyilmalari ko‘rsatilgan. Bu yoyilmalar to‘g‘ri doiraviy silindr
va konus sirtlarining yoyilmalarini yasashga asoslanib bajarilgan.
2.11.4,b-chizmada hosil qilingan yoyilma bo‘yicha berilgan sirtning aynan
o‘zini yasab bo‘imaydi. Bunda yoyilmadagi I, II, III, IV, V va VI, VII bo‘laklar
orasida ochiq joylar mavjud bo'lib, ular berilgan sirtning aynan o‘zini yasash
imkoniyatini bermaydi. Shuning uchun sham bunday yoyilmalar taqribiy
yoyilmalar deyiladi.
Oddiy va murakkab detallarning yoyilmasi hamda modelini yasash.
Detalning chizmasiga muvofiq uning modelini yupqa materialdan yasash
uchun uning sirtini tekislikka yoyishga to ‘g‘ri keladi. Detalni tashkil qiluvchi
barcha sirtlar, ularning joylashishiga qarab, yoyilmalari alohida yoki qo'shib
chiziladi. So‘ngra ularning modellari shu yoyilmalar asosida yasaladi. Oddiy
geometrik sirtlami tekislikka yoyish ushbu qoilanmada tushirib qoldirildi. Bu
erda texnik detallarning ko'rinishlari bo'yicha ularning yoyilmalarini chizib, ular
asosida modellarini yasash bilan tanishiladi.
Misol. Matritsa deb nomlangan detaining ko'rinishlari asosida uning yoyilmasi
13

3-misol. 25-chizma, a da detalning yaqqol tasviri va ko’rinishalri berilgan.
Detalning geometrik shakli belgilangan razmetka (nuqtali chiziq) bo’yicha
o’zgartirilishi lozim. Uning o’zgartirilgan ko’rinishi 25-chizma, b da
ko’rsatilgan.
7-chizma
4-misol. 26-chizma, a da kubning yaqqol tasviri va uchta teshik konturi
berilgan. Kub shunday loyihalansinki, shu uchta olddan V , ustdan H , chapdan
W teshiklardan silliq, ya’ni tig’iz (zazorsiz) o’tadigan model hosil bo’lsin.
20

Loyihalash elementlari. Loyihalash ishlarining tuzilishi.
Ilmiy-texnika taraqqiyotining hozirgi zamon talablariga mos keladigan
shaxsni kamol toptirish, ularda ≪ grafik savodxonlik ≫ ni va ijodkorlikni
tarbiyalash hamda yaxshilash bugungi va ertangi kunning dolzarb
muammolaridan biri b lib qoldi.
Loyihalash bilan bog'Iiq b'lgan har qanday moslama ijodiy fikrlash ya'ni
yangilik yaratish Bilan bog'liq b ladi. Ijod deganda ma'lum vaqtda va vaziyatda
zarur va foydali yangilik yaratish tushuniladi. Umuman olganda ma'lum narsani
ijod mahsuli deyish mumkin, o'z navbatida yangilik deyilganda, ilgari shunday
shaklda b'lmagan, ayni vaqtda tarkibida ilgari ma'lum b'lmagan element
kiritilgan texnik fikrlash mahsuloti tushuniladi.
Yangilik ob'ektiv va su'bektiv bo'lishi mumkin. Ob'ektiv yangilik shu
paytgacha o ’ziga o'xshashi mavjud b'lmagan yangilikdir. Sub'ektiv yangilik - bu
aslida mavjud, lekin ayni vaqtda u yaratuvchi uchungina yangilik hisoblangan
yangilikdir.
Loyihalash masalalari deyilganda u yoki bu detaining, moslamaning, mashina
hamda inshooatlaming shaklan va mazmunan o‘zgarishi nazarda tutiladi. Bu
o‘zgarishda detallar, mexanizmlar, moslama va mashinalar tarkibiga YAngi
konstruktiv elementlar kiritish; qismlarini rekonstruktsiyalash, oldingisidan
unumli, arzon va qulaylikka egaligini ta'minlaydigan turini barpo qilish talab
qilinadi. Moslamani qayta loyihalash uehun nazarda tutilgan asosiy masala
nimada ekanligini, uning natijasi oldingisidan yaxshiroq, unumli ekanligi Bilan
takomillashtiriladi. Yangi g‘oya shu moslamaning ish funktsiyasiga asoslanadi.
Ishlash printsipi yutuq va kamchiliklarga muvofiq moslamaning yangi g ‘oya
Bilan takomillashgan varianti o‘ylab topilpdi. Bu o‘z-o‘zidan ma'lumki, natija
bir xil emas, aksincha turli xil bo‘lishi mumkin.
Loyihalash amalda grafik savodxonlik, texnologik bilimlar, konstruktsiyalash
5

to'rtburchakli prizma kabi to 'g 'ri burchakli dimetriyada chiziladi va ikki yon
tomonidagi qirqib olingan joy ostki va ustki asosidagi ariqchalari chizib
chiqiladi (2.9.2-chizma).
3. Detaining yozma tafsifiga ko'ra u asosan to'g'ri to'rtburchakli prizmadan
iborat bo'lib, oldi va orqa tomonlarida tokchalari, chap va o'ng tomonlarida
og'ma qilib yuqoridan pastga tomon qirqib olingan ariqchalari bor. Detal
o'rtasida vertical kvadrat teshigi bo'lib, uning texnik rasmi qiyshiq burchakli
dimetriyada chizildi (2.9.2-chizma).
MODEL YASASH YO’LI BILAN CHIZMALARNI O’QISH
Detalning berilgan korinishlariga qarab uning modelini yasashdan oldin
oddiy qisqich (skrepka)dan bittasini olib (19-chizma, a ) ichidagi qismini
tashqarisidagi qismi bilan to’g’ri burchak (900) hosil bo’lguncha qayriladi. (19-
chizma, b ). shu vaziyatdagi olddan, ustdan va chapdan ko’rinishlarini chizib
qisqich bilan solishtiriladi. Qisqichni shu holatda saqlab, tik (vertikal)
vaziyatdagi qismining har bir uchi 19-chizma, c dagi kabi gorizontal holatga
buklab keltiriladi. Shunda qisqichdan yana bitta ko’rinishdagi model yasalgan
bo’ladi va ular o’zaro solishtirilib ko’riladi. Qisqichning ushbu ko’rinishini
o’zgartirmasdan yana bitta model yasab ko’riladi (19-chizma, d ). Bu yerda
qiqich uchta ko’rinishagi modelga qanday aylantirilganligi bilan tanishib
chiqiladi. Simdan model yasashni soddalashtirish va osonlantirish maqsadida
oldin kubning modelini yasab olish tavsiya etiladi. Kubning qirralarini yasashda
ular orqali ikkinchi bor sim o„tmasligi lozim, ya’ni ikki qatorli simli qirraga yo’l
qo’ymasligi kerak.
Simdan yasalgan modelning ko’rinishlari bo’yicha uning yaqqol tasvirini
chizishda eng oldin kubning yaqqol tasviri bajarib olinadi va ushbu yaqqol
tasvirda kub yoqlarida va qirralarida sim qismlari tasvirlari izlab topiladi. Bu
yerda kubning qirralarida sim qismlari ikki marta takrorlanmasligi lozim.
16

Berilgan modelga tavsif yozish.
Modellarning asliga qarab uning texnik rasmini izometriyada, detaining ikkita
ko'rinishiga binoan uning texnik rasmi to'g'ri burchakli dimetriyada bajarilib,
yozma
tavsif yozish va uning texnik rasmi qiyshiq burchakli dimetriyada chizish
tanlangan
(2.9.2-chizma).
1. Model asosi to 'g 'ri to‘rtburchakli kirillcha ≪ П ≫ shaklidagi prizmadan
iborat
bo'lib, uning ustki tomonining o‘rtasida olti yoqli muntazam prizma joylashgan.
Prizma o‘rtasidagi o'q bo'yicha silindrik teshik bor. Asosidagi plastinkaning ikki
yon tomonida to ‘g ‘ri to ‘rtburchakli o‘yiq bor. Shu modelning texnik rasmi
izometrik proeksiya asosida chizildi (2.9.2-chizma).
2. Detaining ikkita ko‘rinishi diqqat bilan o ‘rganilsa, u asosan to 'g 'ri
to'rtburchakli prizmadan iborat. Uning ostki va ustki tomonlarida chuqurligi 5
mm li ariqchalar bor. Old va orqa tomonlaridan ariqcha asosiga 4 mm qolguncha
qirqilgan bo'lib, shu qirqilgan tomonlarida bittadan qovurg'alari bor. Detal
o'rtasida vertical tsilindrik teshik bor. Shu detaining umumiy ko'rinishi to'g'ri
15

a) b)
c)
8-chizma
Javobi. Birinchi teshikning yuqori qismida ariqchasimon o’yiq bor. Kubning
yaqqol tasvirida unga mos ariqchaning razmetka chizig’I belgilanadi. Ikkinchi
teshik kvadratligicha tasvirlangan bo’lib kub silliq o’tib ketadi. Uchinchi
teshikning pastki qismida katetlari o’zaro teng to’g’ri burhcakli chiqig’i bor
bo’lib, kubning pastki qismida unga mos tarnov razmetka chizig’i belgilab
chiqiladi (26-chizma, b ). Endi, kubni ko’rsatilgan razmetka chiziqlari bo’yicha
ortiqcha joylari olib tashlansa, ushbu uchta teshikdan silliq o’tadigan kub
loyihalangan hisoblanadi (26-chizma, c ).
5-misol. 27-chizma, a da silindrik sterjenning boshi ko’rinishi berilgan.
Undan valik quyidagi element (burtik, segment shponkali ariqcha, ya’ni paz galtel
va faska) larni o’z ichiga olgan detal loyihalansin. Elementlarning o’lchamlari
ixtiyoriy tanlansin. Burtikning diametri berilgan silindr diametriga teng
olinsin. Misolning javobi 27- chizma, b da ko ’ rsatilgan.
9- chizma
21

uzunligini o‘lchab qo‘yamiz. Keyin bu to‘g ‘ri chiziqda 10, 20, 30,... nuqtalarni
belgilab, ular orqali aO to‘g‘ri chiziqda perpendikulyar qilib yordamchi
silindrning yasovchilarini o‘tkazamiz. Bularga yasovchilarning uzunliklarini
o‘lchab qo‘yamiz. Hosil bo‘lgan AO, BO, CO,... nuqtalarni tekis egri chiziq
bilan tutashtirib yoyilmani shosil qilamiz. Bu esa halqa 1/12 qismining
yoyilmasi bo‘ladi.
Yordamchi konussimon sirtlar usuli. Bu usul bilan konturi egri chiziqli
aylanish sirtlarining taqribiy yoyilmasi yasaladi. Berilgan sirt aylanish o‘qiga
perpendikulyar tekisliklar bilan kesiladi. Sirtning shar bir boMagi konussimon
yoki silindrik sirtlarga approksimasiya qilinadi va bu sirtlarning yoyilmalari
yasaladi. 2.11.4,a-chizmada Monj chizmasida berilgan aylanish sirtlari aylanish
o ‘qiga perpendikulyar tekisliklar bilan bir necha bo‘laklarga boMinadi. Bu
bo‘laklar konussimon (I, II, III, IV, V, VI) va silindrik (VII) sirtlarga
approksimasiya qilinadi.
2.11.4,b-chizmada konussimon va silindrik sirtlarga approksimasiya qilingan sirt
12

• detallarni xizmat muddatini oshirish;
Loyihalashga oid masalalarni echishning boshqalardan farq qiladigan asosiy
xususiyati shundan iboratki, ularning echimi ko‘p variantli bo'iishiga qaramay,
masalaning sharti bo'yicha muayyan texnik-texnologik, iqtisodiy talablarning
bajarilishi bilan xarakterlanadi.
Detaining fazoviy holatini o ‘zgartirib chizish. Detal tarkibidagi kontsruktiv
qismlarini surish va burish orqali uzgartirish.
Detal А , В , С bo'laklardan tashkil topgan bo'lib, uning В bo'lagi asosi A ning
o'rtasiga, С bo'laklari В ning ikkala tomoniga tayanch vazifasini o'taydigan
vaziyatga fikran surilsin va ko'rinishlari chizilsin (2.10.1-chizma, a).
Detal asosi A chizib olinadi va uning o'rtasiga В bo'lak chiziladi. Keyin С
bo'laklari В ning ikkala tomoniga chizib chiqiladi (2.10.1-chizma,6). Detal bir
butun deb qaraladi va bo'laklari orasidagi chiziqlar o'chirib tashlanadi.
Detaining В bo'lagini A ga nisbatan ko'ndalang qo'ymasdan 90° burchakka
burib joylashtirsa ham bo'ladi. U vaqtda detal 2.10.1-shakl, с dagidek
ko'rinishga ega bo'ladi.
Uyib olish orqali detal xosil qilish.
Shartga binoan uyish orqali detal xosil qilish.
Detal shakliga o'zgartirish kiritish deganda, uning undagi bo'rtib turgan
7

rivojlanmagan bo‘ladi. Ular qalamning uchi ingichka yoki yo‘g ‘onroq
uchlangandan qat'iy nazar, qalamni bir xilda bosib chizishadi. Shunda ingichka
uchli qalam uchi sinib ketadi, bu yerda, ingichka uchli qalamni ohistalik bilan
bosib chizish lozimligiga ahamiyat berilmaydi. Muntazam ravishda ingichka
uchli qalam bilan chizishni mashq qilib turish orqali qo‘l harakati sezgisini
me'yorlash mumkin. Turli jismoniy mehnat jarayonidan keyin qo‘l sezgisi
pasayib ketadi. Bunda chizmalarni chizish bir muncha qiyinlashishini ham
hisobga olish tavsiya etiladi. Hayotimizda chizmaning o‘rni juda kattadir.
Hozirgi ishlab chiqarishni chizmalarsiz tasawur etib boMmaydi. Narsalarni
texnikada qabul qilingan tasvirlash usullari ko‘p asrlar davomida yaratilgan.
Ishlab chgiqarishda biror buyumni, masalan, mashina va mexanizmlarning
detallarini yasash hamda ularni yig‘ish, shuningdek, bino hamda inshootlar
nqurish uchun ularning chizmalari boiishi zarur. Chunki chizmalarsiz
buyumlarni yasab bo’lmaydi. Buyumning shaklini va o‘lchamlarini tekislikda
aniq ko‘rsatadigan tasvir ko‘mpleks chizma yoki qisqacha qilib chizma
deyiladi.
4

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
“TASVIRIY SAN'AT VA TEXNOLOGIK TALIM” FAKULTETI
“TASVIRIY SANAT VA MUHANDISLIK GRAFIKASI” KAFEDRASI
Tasviriy sanat va muxandislik grafikasi ta’lim yo’nalishi
Chizmachilik fanini o’qitsh metodikasi fanidan.
Chizmachilikdan loyihalash va modellashtirish mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: Nurimbetov.M
Qabul qildi: Abdreymov.D
NUKUS - 202 5

uchun uning shakliga o’zgartirish kiritiladi. Detalga kiritilgan o’zgarishni
chizma orqali amalga oshirish chizmani qayta ijodiy loyihalashaga kiradi. Detal
shaklini fikran o’zgartirish, uning qayta ijodiy loyihalangan holatini tasavvur
qilish fikrlash jarayonining qo’zg’aluvchanligini o’stiradi. Chizmani ijodiy
loyihalash elementlarini kiritish yo„li bilan turli muammolarni yechish mumkin
bo’ladi.
1-misol. 23-chizma, a da detalning yaqqol tasviri berilgan. Uning ko’rinishlari
23-chizma, b da ko’rsatilgan. Detalning A chiqig’i xuddi shunday o’lcham va
shakldagi chuqurcha (ariqcha,paz) ga B qismining hisobiga alamshtirilsin.
Javobi 23-chizma, c da ko’rsatilgan.
2-misol. 24-chizma, a da detalning olddan va ustdan ko’rinishlari
tasvirlangan. Undagi silindrik chiqiq A huddi shunday o’lchamdagi silindrik
chuqurchaga, B ariqcha esa xuddi o’shanday o’lcham va shakldagi chiqiqqa
almashtrilib tasvirlanganligi 24-chizma, b da ko’rsatilgan.
5 -chizma
6-chizma
19

2.11.3,a-rasmda tasvirlangan tor halqaning taqribiy yoyilmasini yasash uchun
uni 12 teng boMakka bo‘lib, bir bo’lagining yoyilmasini yasaylik (2.11.3,b-
chizma). Torning bu boMagini tashqi chizilgan yordamchi silindrik sirt bilan
almashtiramiz. Bunday silindrik sirt halqa bo‘lagining o‘rta meridiani yoki
normal kesimi bo'yicha urinadi. Yoyilmani yasash uchun gorizontal vaziyatda
O to ‘g‘ri chiziq o‘tkazamiz (2.11.3,b-chizma) va unga normal kesimning
11

11-chizma
Yechimi. Polzun asosini 29-chizma, b dagidek moslama, ya’ni taglikka kiydirib
qo’yish lozim.
Mustaqil ishlash uchun mashqlar.
1. Rolik tagligida valning aylanma harakati jarayonida bir-biriga tegib turgan
val va teshik sirtlarida ishqalanish jarayonida hosil bo’ladigan yemirilishni
kamaytirish uchun qanday konstruktorlik o’zgartirish loyihalash lozim (30-
chizma).

12- chizma 13- chizma
2. Saralash moslamaga shunday konstruktorlik moslama loyihalash
lozimki , shariklar navbati bilan o ’ ng va chap quvurlardan tashqariga chiqib
turishi ta ‟ minlansin (31- chizma ).
23

qismlarini xuddi o'shanday shakldagi chuqurchaga almashtirish va detal
qismlarini ma'lum burchakka burish kabilar tushuniladi.
Misol. Detal xomaki tanasidagi belgilangan chiziqlar bo'yicha ortiqcha qismlari
olib tashlansin va uning ko'rinishlari chizilsin (2.10.2-chizma).
Detaining xomaki tanasi uchta ko‘rinishda chizib olinadi va uning belgilangan
chiziqlar ko‘rsatilgan joylari fikran qirqib olinadi. SHunda detaining o‘rtasida
tsilindrik teshik, to‘rtta burchagi qirqib olingandan keyin esa, detaining ikki
tomonida prizmatik bo‘rtmalar hosil boiadi.
Misol. Detaining yarim silindrik bo‘rtmasi shu oMchamdagi yarim tsilindrik
o ‘yiqqa almashtirilsin (2.10.3-chizma, a).
Detaining chap qismidagi yarim silindrik bo‘rtmani uning o‘ng qismidagi yarim
silindrik o ‘yiqqa almashtirsa bo‘ladi. Bu masalani ikkita variantda echsa
bo'ladi.
8

va modeli bajarilsin (2.11.5 chizma, a).
1. Detaining ostki asosi chiziladi va uning to'rt tomoniga yon yoqlari hamda
detaining ustki asosi qo'shib chiziladi (2.11.5 chizma, b).
2. Matritsaning piramidasimon va silindrik teshiklarining yoyilmalari
chiziladi (2.11.5 chizma, c).
3. Detaining modelini yasashdan oldin yoyilmadagi asos, yon yoqlarini ajratib
turadigan chiziqlarga chizg'ich qo'yib, ohista qattiqroq narsa bilan eziladi va
buklab chiqiladi. Shunda detal qirralari aniq chiqadi. Kerakli joylari elimlab
yopishtiriladi.
4. Detal teshiklarining modellari yasaladi va ular asosiy modelga qo'shib elimlab
qo'yiladi (2.11.5 chizma, d).
Nazariy chizmani o ‘qish va tuzish.
Yozma tafsif asosida detaining yaqqol tasvirini qurish. Detaining umumiy
shakli to‘g‘ri to‘rtburchak!i prizma bo'lib, uning balandligi 60 mm, uzunligi 100
mm, eni (kengligi) 60 mm dan iborat (2.9.1 -chizma, a). Prizmaning ikki yon
tomonidan eni 20 mm, balandligi 40 mm li qilib qirqib olingan (2.9.1-chizma,
b). Prizmaning o'rtasida radiusi 20 mm li yarim tsilindrik o‘yiq mavjud bo'lib,
uning o'qi V ga perpendikulyar. Detaining ikki yon tokchasida detal chekkasidan
eni 14 mm, uzunligi 40 mm li to'g'ri to'rtburchakli o'yiq hosil qilingan (2.9.1-
chizma, c). Detaining texnik rasmi izometriya asosida chizildi.
14

XULOSA
Chizmachilik bo`yicha o‘zlashtirishni hisobga olish xar bir darsda izchil
ravishda amalga oshirilishi lozim. O`quvchining darsga bo‘lgan qiziqishi, ularni
bilimlarini mustahkamlanishi va yaxshi esda qolishi tushunishi uchun
ko‘rsatmali vositalarning darsdagi o‘rni katta.Hozirgi kun fan, madaniyat va
ta‘lim sohalarida ham katta o`zgarishlar amalga oshirilmoqda, islohotlarning
sur‘atlari tobora jadallashmoqda. Biroq axborotlar asri talablariga muvofiq
o`zgarayotgan hayotimiz ehtiyojlari jamiyat oldiga yangidan-yangi vazifalarni
ko`ndalang qilib qo`ymoqda. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun ta‘lim va
tarbiya tizimining barcha bosqichlarini Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida
isloh qilish tadbirlari ko`rilmoqda. Bu borada qilinadigan ishlarning birinchi,
ikkinchi bosqichi yakunlanib, uchinchi bosqich bo`yicha ishlar amalga
oshirilmoqda. Chizmachilikka oid bilimlarni muvaffaqiyat bilan egallashning
asosiy shartlaridan biri o‘qituvchilarning darslarini sifatli bo‘lishi, zamon
talabida dars o‘tishi, yangi-yangi ta‘lim texnologiya va vositalarini tadbiq etishi
lozim. Buning uchun o‘qituvchi zamondan ortda qolmasligi va yangidan kashf
etilayotgan yutuqlar texnologiyalarni bilishi lozim va ularni o‘z darslarida
qo‘llay olishi kerak. Darsning sifatini o‘quvchilarning bilimiga qarab, belgilash
mumkin. O‘quvchilarni bilimli bo‘lishi albatta darslarni tushunarli, qiziqarli
bo‘lishini talab etadi. O‘qituvchi buni bilgan holda darsda turli ko‘rsatmali
vositallar ya‘ni modellar, plakatlar,tarqatmalar, elaktron vositalar, slaydlar,
multimediyali dasturlardan foydalanishi lozim.
24

6-misol. 28-chizma, a da berilgan moslama mexanizmidagi A valning uchi
shunday loyihalansinki, u aylanma harakat qilganda detal B yuqorilama-qaytma
harakat qilsin.
Yechimi. Buning uchun A valning uchi kulachok yoki ekstsentrik shaklda
oyihalanishi zarur (28-chizma, b ).
Chizmalarni o’qishning yanada samarali usullarini o’qitishning zamonaviy
pedagogik texnologiyalarini tatbiq qilish orqali o’quvchilar ongiga singdirish
mumkin.
10- chizma
7-misol . Val aylanma harakat qilganda polzun (sudraluvchi) buyum
ag’darilib ketmasligi uchun, ya’ni u mustahkam turishini ta’minlaydigan
konstruktorlik moslama loyihalansin (29-chizma, a ).
22

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. U. Abdullayev. “chizma geometriya va chizmachilik asoslari”.
2. T. “O’zbekiston”. 1999.
3. A.Abdurahmonov. “Chizmachilikdan grafik ishlar tizimi”.
4. T. “Cho’lpon”.2005.
5. J.Mirhamidov, G.Alaviya, H.Abidov. “Perspektiva va perspektivada
soyalar”. T. “O’zbekiston”.2005.
6. T.Azimov/ Chizma geometriya amaliy darslar uchun/T/2008/
7. J.Mirhamidov va boshqalar.”Qurilish chizmachiligi”. Toshkent kitob-
jurnal fabrikasi. T. 2002.
J.Mirhamidov, H.Abidov. “Injenerlik grafikasi”. O’zbekiston Matbuot va
Azborot agentligi. T. “O’qituvchi”. 2005.
25

MUNDARIJA
I. KIRISH………………………………………………………………...........3
I BOB. Chizmachilikdan loyihalash va modellashtirish
I.1. Loyihalash elementlari, loyihalash ishlarining tuzilishi . ………...…….5
I.2. Oddiy va murakkab detallarning yoyilmasi va modelini yasash… ..…...9
I.3. Model yasash yo’li bilan chizmalarni o’qish ………..……..…..……..16
II. XULOSA………………………………………………………………….. 24
III. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………... 25

2-misol. Simdan yasalgan modelning olddan va ustdan ko’rinishlari berilgan
(21-chizma). Uning chapdan ko’rinishini aniqlash jarayonida u model qancha
variantlada bo’lishi mumkinligi anilansin. 20
Yechish . Javobini kubning yaqqol tasvirida izlash orqali model bir nechta
variantlada bo„lishi mumkinligi aniqlandi (21-chizma, a, b, c, d, e ).
3-chizma
Mustaqil yechish uchun mashqlar.
Simdan yasalgan modellarning ikkitadan ko’rinishlari berilgan (22-chizma,
a, b, c, d, e, f ). Uning qanday modellar ekanligi aniqlansin.
4-chizma
Chizmalarni o’qishga o’rganishning yana bir usuli “Loyihalash” hisoblanadi.
Loyihalashni konstruksiyalash ham deyish mumkin. Vazifani qo’yilishi va uning
yechimi imkoniyatlari yagona bo’lmaydi, ya’ni ko’p yechimli hisoblanadi.
Loyihalashni o’rganish yo’lida turli ijodiy masalalarni yechish maqsad qilib
olinishi lozim. Turli moslamalarni yasash yo’li bilan shug’ullanishga, qo’pol
ishlangan ba’zi buyumlarni chiroyli, o’ziga jalb etadigan darajada qayta ishlash
18

tartibi bilan bir xil bo'lishi kerak. l,b-rasmda og'ma konus yon sirti
yoyilmasining yarmi ko'rsatilgan. 2.1 l.l,a-rasmda tasvirlangan sirt silindrik
trubadan to'rtburchakli trubaga o'tish elementi bo'lib, u ikkita I ko'rinishdagi,
ikkita II ko'rinishdagi tekis uchburchaklardan shamda to'rtta III ko'rinishdagi
elliptik konus sirtlardan tashkil topgan. Bunday sirtning yoyilmasini yasash
uchun datslab konus sirtlami piramida sirtlariga approksimasiya qilamiz (rasmda
faqat bitta konus sirtining piramidaga approksimasiya qilinishi ko'rsatilgan).
Buning uchun konusning asosida bir necha А , В , C, D, E nuqtalarni belgilab
olib, ularni konusning uchi bilan tutashtiramiz. Hosil bo'lgan uchburchaklar
tomonlarining haqiqiy uzunliklarini yasaymiz. 2.11.1-chizma, a-rasmda CE
tomonning haqiqiy uzunligini yasash ko'rsatilgan. Bu sirt yoyilmasini yasash
uchun tomonlaming haqiqiy uzunliklari bo'yicha uchburchaklar yasaymiz.
Berilgan sirtning C2EA1 choragining yoyilmasini yasash 2,b-rasmda
ko'rsatilgan. qolgan choraklarining yoyilmasi sham yuqorida bayon qilinganidek
yasaladi. Yordamchi silindrik sirtlar usuli. Bu usul yoyilmaydigan aylanish
sirtlarining taqribiy yoyilmalarini yasashda qulay. Uning moshiyati qo'yidagidan
iborat. Berilgan sirtni meridianlari bo'yicha bir necha o'zaro teng bo'laklarga
bo'lib chiqiladi. Bu bo'laklar o 'z navbatida silindrik sirtlar bilan almashtiriladn.
Bunday silindrik sirtlar berilgan sirtga shar bo'lagining o'rta meridiani bo'yicha
urinib o'tishi shart. 2.11.2- a, chizmada proeksiyalari bilan berilgan sferik sirt
bo'lagining taqribiy yoyilmasi 2.11.2-b, chizmada tasvirlangan.
10

1. Yarim silindr butun tsilindr qilib chiziladi va berilgan yarim silindr qismi olib
tashlanadi. (2.10.3-chizma, b).
2. Yarim silindrik bo'rtma detaining o'ng tomoni chegarasigacha fikran suriladi
va yarim o‘yiq silindrga almashtiriladi (2.10.3-chizma,c).
Oddiy va murakkab detallarning yoyilmasi va modelini yasash.
Mushandislik amaliyotida ko‘pgina hollarda yoyilmaydigan sirtlar yoki
ularning bo'laklaridan ba’zi konstruksiyalarni yasashga to‘g‘ri keladi. Ammo
ularning faqat taqribiy yoyilmalarini yasash mumkin. Taqribiy yoyilmalarni
yasashning umumiy usuli shundan iboratki, berilgan sirt yoyiladigan sirtlardan
biriga (ko‘pyoqlik, silindrik yoki konussimon) approksimasiya qilinadi.
Sirtlarning yoyilmalarini taqribiy yasashning uch usuli:
Yordamchi uchburchaklar usuli.
Yordamchi silindrik sirtlar usuli.
Yordamchi konus sirtlar usuli mavjud.
Yordamchi uchburchaklar usuli. Bu usulning moshiyati qo'yidagidan iborat.
Datslab yoyilmaydigan sirt uchburchaklarga bo'lib chiqiladi, yaoni berilgan sirt
ko'pyoqlik sirtga approksimasiya qilinadi. Keyin ko'pyoqlik sirtning yoyilmasi
yasaladi. Buning uchun uchburchak tomonlarining haqiqiy uzunliklari
proeksiyalarda yasaladi. Shar bir uchbuchakning yoyilmadagi vaziyati uchala
tomonining haqiqiy uzunliklari bo'yicha yasaladi.
Amalda og'ma konus sirtlarning yoyilmalari umuman taqribiy usulda
yasaladi. 2.1 l.l,a-rasmda Monj chizmasida og'ma konus tasvirlangan. Uning
yoyilmasini yasash uchun berilgan konus sirti A1B, B12, B2C,...
uchburchaklarga ajratiladi. Bu uchburchaklarning bittadan tomonlari konusning
uchidan o'tadigan qilib olinadi. Uchburchaklar tomonlarining haqiqiy uzunliklari
yasaladi. Ulardan biri B2 ning haqiqiy uzunligi aylantirish usulida yasalgan.
Yoyilmani shosil qiluvchi uchburchaklarni ularning uchala tomonlarining
haqiqiy uzunliklari bo'yicha yasash qiyin emas. Bunda yoyilmadagi
uchburchaklar tomonlarining o'zaro joylashuv tartibi proeksiyadagi joylashuv
9

KIRISH
Hozirgi zamon chizmalarini chizmachilik qoidalarini bilgan va
chizmalarni bajarishda qabul qilgan shrtliklardan xabardor bo`lgan kishilargina
to`la tushinishlari mumkin. Jaxonda ishlab chiqariladigan barcha sanoat
mahsulotlari, shuningdek O`zbekiston poytaxtida yani Toshkentdagi aviyasozlik
zavodida ishlab chiqarilayotgan IL-86 rusumli samolyotlar, Toshkent traktor
zavodidan chiqayotgan paxta terish mashinalari, Asakadagi avtomabil zavodidan
chiqarilayotgan ―Damas, ―Nexsiya, ―Matiz, va boshqa rusumli hozirgi
zamon avtomabillari faqat chizmalar asosida yaratiladi.
O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti Islom Karimov shaxsning ma’naviy
sifatlariga, ularni tarbiyalash ijtimoiy va insonparvarlik ahamiyatiga alohida
e’tibor b е rib: “Biron–bir jamiyat ma„naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida
ma„naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib
o„z istiqbolini tasavvur eta olmaydi”1 – d е b alohida ta’kidlaydi. Hozirgi kunda
har qanday sohada ayniqsa mashinasozlik, texnikada yoki bo’lmasa kundalik
hayotda ishlatadigan barcha buyumlarimiz chizmalar asosida yaraladi. Jahonda
ishlab chiqariladigan barcha texnika va mashina faqat chizmalar asosida
yaraladi.Chizma bu muxandisning g’oya va fikrlarini ifodalovchi hujjat
hisoblanadi. Chizma chizish murakkab jarayon hisoblanadi, chizuvchidan sabr
toqat va qunt bilan ishlashni talab qiladi. Chizmaning sifati chizuvchining qo‘l
sezgisiga bog‘liq bo‘!adi. Chizmalarni toza va chiroyli qilib chizishda, asosan,
qo‘l sezgisi kata ahamiyatga ega. Chiziladigan bir hil turdagi chiziqlar bir hil
yo‘g‘onlikda, bir tekis qilib chizilishi lozim. Insonda qo'I sezgisi yaxshi
rivojlangan bo‘lsa, qo’liga olgan qalamni qog‘oz ustida mahorat bilan yurgiza
oladi. Insonning qo‘l sezgisini tekshirish uchun qalam uchi ingichka qilib
chiqariladi (uchlanadi) va chizg'ich yordamida bir nechta chiziq chizish mashq
qilinadi. Shunda chizilgan chiziqlarning ko'pchiligi bir xil chiqsa, uning qo‘l
sezgisi yaxshi rivojlangan hisoblanadi. Ba'zi odamlarning qo‘l sezgisi nisbatan
3

Chizmachilikdan loyihalash va modellashtirish

KIRISH………………………………………………………………...........3

I BOB. Chizmachilikdan loyihalash va modellashtirish

Loyihalash elementlari, loyihalash ishlarining tuzilishi .………...…….5
Oddiy va murakkab detallarning yoyilmasi va modelini yasash…..…...9
Model yasash yo’li bilan chizmalarni o’qish ………..……..…..……..16
XULOSA…………………………………………………………………..24

Купить