Cho’l zonasi tuproqlari - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	591.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Sotuvchi

Tank

Ro'yxatga olish sanasi 30 Yanvar 2025

0 Sotish

Cho’l zonasi tuproqlari

Sotib olish

ÒZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA ÒRTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNVERSITETI
EKOLOGIYA VA TUPROQSHUNOSLIK KAFEDRASI TUPROQSHUNOSLIK
YUNALISHI
2-KURS TALABASI
LOLAYEVA GULHAYYONING
TUPROQSHUNOSLIK FANIDAN
TAYYORLAGAN
KURS ISHI
MAVZU: CHOʻL ZONASI TUPROQLARI
ILMIY RAHBAR:ZAYIROVA DONOXOL
1

MUNDARIJA
KIRISH..................................................................................................3
I BOB: CHO'L ZONASI TUPROQLARINING UMUMIY XUSUSIYATLARI
1. Cho'l zonasi tuproqlarining tabiiy sharoitlari.................................6
2. Cho'l tuproqlari hosil bo'lish jarayoni...........................................10
3. Cho'l tuproqlarining kimyoviy va fizikaviy xususiyatlari.............17
II BOB: CHO'L ZONASI TUPROQLARIDA AGROTEXNIK VA
AGROKIMYOVIY TADBIRLAR
1. Cho'l tuproqlarining melioratsiyasi va himoya tadbirlari.............22
2. Cho'l tuproqlarini unumdorligini oshirish usullari.....................27
3. Cho'l zonasi tuproqlarida o'simliklar va qishloq xo'jaligi ekinlarining
moslashuvi...................................................................30
Xulosa................................................................................................35
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati................................................ 36
2

KIRISH
Ò zbekiston geografik joylashuvi jihatidan turli iqlim zonalariga
bo ‘ lingan bo ‘ lib , ulardan eng katta qismini cho ‘ l hududlari egallaydi .
Cho ‘ l zonasi o ‘ zining o ‘ ziga xos tabiiy - iqlimiy sharoitlari , kam yog ‘ in -
sochin , yuqori harorat , kuchli bug ‘ lanish va shamollar ta ’ sirida
shakllangan tuproq turlari bilan ajralib turadi . Bu tuproqlarda suv
resurslarining cheklangani , sho ‘ rlanish darajasining yuqoriligi va mexanik
tarkibning qumoq bo ‘ lishi tufayli dehqonchilik yuritish ancha murakkab
jarayondir .“ Yer — bu millat boyligi , uni asrash , undan oqilona
foydalanish har bir fuqaroning burchi bo ‘ lishi kerak . Ayniqsa , qishloq
xo ‘ jaligi uchun mo ‘ ljallangan yerlar unumdorligini oshirish , ularni ilmiy
asosda boshqarish orqali biz xalqimiz farovonligiga xizmat qilamiz .”
Shavkat Mirziyoyev “ Yangi O ‘ zbekiston – taraqqiyot va
bunyodkorlik yo ‘ li ”
Shu bilan birga, cho‘l zonalari mamlakatimizda mavjud bo‘lgan yer
resurslarining katta qismini tashkil qiladi. Demak, ushbu hududlardan
oqilona va ilmiy asoslangan foydalanish O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi
salohiyatini oshirishda muhim omillardan biri hisoblanadi. Ayniqsa, iqlim
o‘zgarishlari kuchayib borayotgan bir davrda, tabiiy resurslardan
samarali foydalanish, tuproq degradatsiyasining oldini olish va ekologik
muvozanatni saqlash masalalari yanada dolzarblashmoqda.
Shuning uchun cho‘l zonasi tuproqlarining xususiyatlarini o‘rganish,
ularning shakllanish jarayonlari, fizik-kimyoviy tarkibi, unumdorligini
oshirish yo‘llari va u yerda amalga oshiriladigan agrotexnik tadbirlar
haqida bilimlarga ega bo‘lish zamonaviy agroekologik muammolarni hal
etishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari
Kurs ishining asosiy maqsadi – O‘zbekiston cho‘l zonalarida
uchraydigan tuproqlarni chuqur o‘rganish, ularning tabiiy shakllanish
sharoitlarini tahlil qilish hamda tuproq unumdorligini oshirishga
qaratilgan ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdir.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:
3

 Cho‘l zonasi tuproqlarining tabiiy-iqlimiy sharoitlarini aniqlash;
 Cho‘l tuproqlarining hosil bo‘lish jarayonlarini geologik va
biologik jihatdan tahlil qilish;
 Tuproqning fizik-kimyoviy tarkibini o‘rganish va ularning
dehqonchilikdagi ahamiyatini ko‘rsatish;
 Agrotexnik va agrokimyoviy tadbirlar orqali cho‘l tuproqlari
unumdorligini oshirish yo‘llarini ko‘rsatish;
 Tuproqlarning melioratsiya va rekultivatsiya jarayonlarini
o‘rganish hamda ularning samaradorligini baholash.
Kurs ishining predmeti va obyekti
Kurs ishining predmeti – cho‘l zonasida tarqalgan tuproqlarning
morfologik, fizikaviy, kimyoviy va agrobiologik xususiyatlari hamda
ulardan foydalanishdagi agrotexnik yondashuvlardir.
Kurs ishining obyekti – O‘zbekiston Respublikasi cho‘l hududlarida
joylashgan tuproq turlari, xususan, qumli, qumoq va sho‘rlangan
tuproqlar bo‘lib, ular qishloq xo‘jaligida qo‘llanilishi va ularni unumdor
holatga keltirish mexanizmlari tadqiqot doirasini tashkil etadi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi
Cho‘l zonasi tuproqlari bo‘yicha ko‘plab ilmiy izlanishlar olib
borilgan bo‘lsa-da, bu yo‘nalish hanuzgacha ilmiy ahamiyatini
yo‘qotmagan. O‘zbekistonlik taniqli tuproqshunos olimlar – A.A. Zavriev,
G.S. Sokolov, S. Ataev, A.R. Umarov va boshqa mutaxassislar cho‘l
tuproqlari morfologiyasi, sho‘rlanish darajasi, ularni sug‘orish va
melioratsiya qilish usullari bo‘yicha ilmiy ishlar olib borganlar.
Shuningdek, Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy-tadqiqot institutining
izlanishlari asosida cho‘l zonalarida yaroqli yer maydonlarini
kengaytirish, ekologik barqarorlikni saqlagan holda tuproq unumdorligini
tiklashga qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Biroq hozirgi davrda iqlim o‘zgarishlari, suv tanqisligi,
sho‘rlanishning kuchayishi kabi omillar tufayli cho‘l tuproqlarini yanada
chuqurroq o‘rganish, ekologik va agrotexnik muammolarga zamonaviy
yondashuvlar bilan yechim topish zaruriyati mavjud.
4

I BOB: CHO'L ZONASI TUPROQLARINING UMUMIY XUSUSIYATLARI
1. Cho'l zonasi tuproqlarining tabiiy sharoitlari.
Cho‘l zonalarining iqlimiy sharoitlari tuproq shakllanish jarayonida
hal qiluvchi omillardan biri hisoblanadi. Bu hududlarda iqlim keskin
kontinental bo‘lib, yil davomida haroratning keskin o‘zgarib turishi, kam
miqdordagi yog‘in va yuqori darajadagi bug‘lanish bilan ajralib turadi.
Yoz oylarida havo harorati 40°C dan oshishi mumkin, qishda esa kechasi
havo keskin soviydi. Bunday iqlim sharoiti tuproqning tarkibi, struktura
va fizik-kimyoviy xususiyatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Yog‘ingarchilikning juda kamligi natijasida tuproqlarda yuvilish
jarayonlari deyarli sodir bo‘lmaydi, bu esa yer osti qatlamlarida eruvchan
tuzlar, karbonatlar va boshqa minerallarning to‘planishiga olib keladi.
Cho‘l zonasida tuproq tarkibida gumus miqdori juda kam bo‘ladi.
Buning sababi o‘simliklarning siyrakligi va biomassa hosil bo‘lishining
sustligi bilan bog‘liq. Organik moddalarning parchalanishi quyoshning
kuchli radiatsiyasi ta’sirida tez yuz beradi, bu esa tuproqning biologik
faolligini kamaytiradi. Shuningdek, tuproqda hayotiy faoliyat yurituvchi
mikroorganizmlar soni ham iqlim sharoitlari tufayli ancha cheklangan
bo‘ladi.
Cho‘l hududlarida tuproqning hosil bo‘lishida fizik parchalanish
jarayoni asosiy o‘rin tutadi. Kunduzi va tunda haroratning katta tafovuti
tufayli tog‘ jinslari tez-tez kengayib va qisqarib turadi, bu esa ularning
maydalanishiga olib keladi. Kimyoviy parchalanish esa juda sust kechadi,
chunki bu jarayon uchun zarur bo‘lgan namlik yetarli emas. Tuproq
yuzasida shamolning kuchli esishi tufayli deflatsiya, ya’ni tuproq
zarrachalarining uchib ketishi hodisasi keng tarqalgan. Bu esa tuproqning
unumdor qatlamining yo‘qolishiga olib keladi va yerlarning
degradatsiyasiga sabab bo‘ladi.
Cho‘l zonasida shakllanadigan tuproqlar odatda qumli, sho‘rxok yoki
shag‘alli bo‘lib, mexanik tarkibi jihatidan engil hisoblanadi. Ularning
unumdorligi past bo‘lib, qishloq xo‘jaligi uchun moslashtirish uchun
maxsus agrotexnik tadbirlar talab etiladi. Shu bois cho‘l zonalarida
5

tuproq resurslaridan foydalanish ehtiyotkorlik bilan va ekologik
me’yorlarga rioya qilingan holda olib borilishi zarur.
Cho‘l zonalarida tuproq shakllanishi jarayoniga ko‘plab omillar ta’sir
ko‘rsatadi, ularning orasida geologik tuzilma va relyef yetakchi o‘rinni
egallaydi. Geologik tuzilma deganda ona jinslar — ya’ni tuproq hosil
bo‘lishiga asos bo‘lgan qattiq yoki yumshoq jinslar tushuniladi. Bu jinslar
tarkibidagi minerallar, ularning mexanik holati va parchalanish darajasi
tuproqning asosiy xossalarini belgilab beradi. Misol uchun, qumtoshlar
asosida shakllangan tuproqlar ko‘proq yengil mexanik tarkibga ega
bo‘lib, suvni kam ushlab qoladi, shuningdek ozuqa moddalarga nisbatan
kambag‘al bo‘ladi. Aksincha, gil va mergel jinslari asosidagi tuproqlar
zichroq, ozuqa moddalariga boyroq va namni ko‘proq ushlab qoladigan
bo‘ladi.
Cho‘l hududlarida ko‘pincha allyuvial (daryo olib kelgan), eolyal
(shamol bilan to‘plangan) va delyuvial (oqim suvlar ta’sirida yuvilgan)
jinslar uchraydi. Ayniqsa, shamol orqali to‘plangan qumli jinslar tuproq
tarkibida ustunlik qiladi. Bu holat tuproqlarning namni saqlash
qobiliyatini pasaytiradi va o‘simliklar uchun noqulay sharoit yaratadi. Shu
bois, bunday hududlarda o‘simlik qoplami siyrak, tuproq zichligi esa past
bo‘ladi.
Relyef esa tuproq shakllanishi jarayonida muhim ekologik omil
sifatida maydonning suv-havo rejimini belgilab beradi. Yuqori va past
joylarning mavjudligi, qiya tekisliklar va vodiylarning taqsimlanishi suv
oqimlari yo‘nalishini belgilaydi. Masalan, tog‘ oldi tekisliklari va
qiyaliklarda yomg‘ir yoki erigan qor suvlari pastliklarga oqib tushadi, bu
esa yuqoridagi tuproqlarning yuvilishiga va pasttekisliklarda esa tuproq
qatlamlarining to‘planishiga sabab bo‘ladi. Bunday joylarda sho‘rlanish,
botqoqxillik yoki karbonatlarning to‘planishi tez-tez kuzatiladi.
Relyef shakli, shuningdek, shamol eroziyasining ham darajasini
belgilaydi. Ochiq, tekis, yassi cho‘l hududlarida shamol ta’siri kuchli
bo‘lib, tuproq yuzasi shamol orqali osonlik bilan uchib ketadi. Bu esa
cho‘l zonalarida tuproqlarning eng nozik va foydali fraksiyalarini
yo‘qotishga olib keladi.
6

Xulosa qilib aytganda, cho‘l zonasi tuproqlarining shakllanishida
geologik tuzilma tuproqning mineral va mexanik asosini belgilab bersa,
relyef esa tuproqning namlik, temperatura va eroziya sharoitlariga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois, har bir cho‘l hududining tuproq
xususiyatlarini to‘g‘ri baholash uchun uning geologik va geomorfologik
holatini chuqur o‘rganish zarur.
Cho‘l zonalarida vegetatsiya qoplami nihoyatda siyrak bo‘lib,
iqlimning quruq va issiq bo‘lishi natijasida o‘simliklar soni hamda turi
cheklangan. Bu hududlarda asosan qurg‘oqchilikka moslashgan
o‘simliklar – saksovul, cherkaz, sho‘ra, yantoq, efemerlar va yarim
butalar uchraydi. Ularning har biri cho‘l sharoitida yashashga moslashgan
bo‘lib, chuqur ildiz tizimiga ega va suvni maksimal darajada tejab
ishlatadi.
Vegetatsiya qoplamining bunday siyrak va cheklangan bo‘lishi
tuproq tarkibiga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Avvalo, o‘simliklarning
biomassa hosil qilishi kam bo‘lgani sababli tuproq tarkibida organik
moddalarning, ayniqsa gumusning miqdori juda past bo‘ladi. O‘simliklar
quriganidan keyin yerda qoladigan chirindi miqdori kam bo‘lib, bu
tuproq unumdorligining past bo‘lishiga olib keladi.
Vegetatsiya tuproq hosil bo‘lish jarayonida mexanik va biologik omil
sifatida ishtirok etadi. O‘simlik ildizlari tuproqning fizik xususiyatlarini
shakllantiradi – ular tuproq qatlamlarini bo‘shashtirib, havo va suv
o‘tkazuvchanligini ta’minlaydi. Shu bilan birga, ildizlar orqali ajralib
chiqadigan moddalar (eksudatlar) tuproqdagi mikroorganizmlar hayot
faoliyatini rag‘batlantiradi. Ammo cho‘l sharoitida bu jarayonlar sekin
kechadi, chunki o‘simliklar kam va ularning ildizlari ham juda chuqur
qatlamlarda joylashgan bo‘ladi.
Alohida e’tiborga molik jihat shundaki, cho‘llarda efemerlar deb
ataluvchi o‘simliklar mavjud bo‘lib, ular bahorning qisqa davrida yashab
o‘tadi. Efemerlar yomg‘ir yog‘gach tezda o‘sadi, gullaydi, meva beradi va
quriydi. Ularning hayot tsikli juda qisqa bo‘lsa-da, bu o‘simliklar
tuproqning ustki qatlamida biroz organik modda to‘planishiga hissa
7

qo‘shadi. Shunga qaramay, ularning umumiy ta’siri uzoq muddatda
yetarli darajada sezilmaydi.
Vegetatsiya qoplamining yana bir muhim funksiyasi — shamol va
suv eroziyasiga qarshi tabiiy to‘siq bo‘lishidir. Cho‘llarda o‘simlik qoplami
siyrak bo‘lgani sababli shamol eroziyasi kuchli bo‘ladi, bu esa tuproqning
ustki unumdor qatlamini uchirib ketadi. Natijada tuproqning tarkibi
yildan-yilga yomonlashadi, mexanik tarkibi qo‘pol qumoq va qumga
aylanib boradi.
Shunday qilib, cho‘l zonasi vegetatsiya qoplamining kamligi tuproq
tarkibi, uning fizik va kimyoviy xususiyatlari, mikrobiologik faoliyati va
unumdorligiga bevosita salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu holat cho‘l
tuproqlarining kam hosildor, ozuqaviy moddalarga kambag‘al, namlikni
yomon ushlab qoladigan va oson eroziyalanadigan tuproqlar bo‘lib
shakllanishiga olib keladi.
Cho‘l zonalarida gidrologik sharoitlar o‘ziga xos quruq va
yarimquruq iqlim sharoitlariga bog‘liq bo‘lib, bu hududlarda suv
resurslari nihoyatda cheklangan. Yillik yog‘in miqdori odatda 100–200
mm atrofida bo‘lib, bug‘lanish darajasi esa 1500–2000 mm dan yuqori
bo‘ladi. Bu katta farq natijasida cho‘l zonalarida suv tanqisligi doimiy
hodisa hisoblanadi. Yomg‘ir faqat qisqa davr mobaynida yog‘adi va tezda
bug‘lanib ketadi, yerga chuqur singib ulgurmaydi. Doimiy suv
oqimlarining mavjud emasligi tufayli faqat mavsumiy yoki vaqtinchalik
daryo va soylar (masalan, shoruvlar) uchraydi.
Gidrologik sharoitlar tuproq shakllanishiga bevosita va bilvosita
ta’sir ko‘rsatadi. Suvning yetishmasligi tuproq hosil bo‘lish jarayonlarini
sekinlashtiradi. Tuproqning yuqori qatlamlari quruq bo‘lganligi sababli
biologik faollik past bo‘ladi, bu esa tuproqning unumdorlik darajasini
pasaytiradi.
Yer osti suvlari cho‘l zonalarida tuproq tuzilmasiga sezilarli darajada
ta’sir etadi. Ularning chuqurligi va kimyoviy tarkibi turli xil tuproq
turlarining shakllanishiga sabab bo‘ladi. Masalan, yer osti suvlari sathi
yer yuzasiga nisbatan yaqin bo‘lgan hududlarda kapillyar harakat orqali
suv yuqoriga ko‘tariladi va o‘zida erigan tuzlarni ham yuzaga olib chiqadi.
8

Natijada, bu hududlarda sho‘rlanish jarayoni sodir bo‘ladi, va natijada
sho‘rxok, sho‘r yoki bo‘z tuproqlar hosil bo‘ladi.
Bunday sho‘r yerlar o‘z navbatida ekinlar uchun noqulay muhitni
yuzaga keltiradi, chunki ortiqcha tuzlar o‘simlik ildizlari orqali suv
so‘rilishini cheklaydi. Shu sababli cho‘l zonalarida meliorativ tadbirlar,
jumladan, yer osti suvlarini chuqurlashtirish, drenaj tizimlari qurish va
yuvish ishlari amalga oshiriladi.Yer osti suvlarining tarkibi ham
ahamiyatga ega. Agar ular tarkibida natriy, xlor, sulfat kabi ionlar ko‘p
bo‘lsa, bu tuproqni fizik-kimyoviy jihatdan yemiradi, strukturani buzadi
va sho‘rining kuchayishiga olib keladi. Aksincha, ayrim hollarda yer osti
suvlari chuqur bo‘lsa va tuzlar konsentratsiyasi past bo‘lsa, tuproq
nisbatan unumdor, sho‘rsiz bo‘lib qoladi.
Gidrologik sharoitlar, ayniqsa, o‘simlik o‘sishini ham belgilaydi.
Tuproqdagi namlik darajasi past bo‘lganligi sababli faqat qurg‘oqchilikka
chidamli o‘simliklar o‘sadi, bu esa tuproqqa tushadigan organik qoldiqlar
miqdorini kamaytiradi. Natijada gumus hosil bo‘lishi sekinlashadi, bu esa
tuproqning unumdorligini yanada kamaytiradi.
Xulosa qilib aytganda, cho‘l zonalarining gidrologik sharoiti va yer
osti suvlari nafaqat tuproqning fizik va kimyoviy xususiyatlariga, balki
biologik faoliyat, o‘simlik qoplami va ekologik holatiga ham bevosita
ta’sir ko‘rsatadi. Bu omillarni inobatga olgan holda, cho‘l zonalarida
tuproqdan oqilona foydalanish va melioratsiya tadbirlarini amalga
oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.
2. CHO'L TUPROQLARI HOSIL BO'LISH JARAYONI.
Cho‘l landshafti odatda kam yog‘inli, quruq, va kuchli bug‘lanish
bilan tavsiflanadi. Ushbu hududlar, asosan, yil davomida 100-200 mm
dan kam yog‘ingarchilikka ega bo‘ladi. Bunday sharoitda, suv resurslari
juda cheklangan bo‘lib, o‘simlik va hayvonot dunyosi ham moslashgan
hayot tarzini rivojlantirgan. Cho‘llarda o‘simlik qoplamining pastligi,
ko‘pincha qisman o‘simliklar (kaktuslar, tor o‘simliklar) va ba’zan hech
qanday o‘simliklar bo‘lmasligi mumkin.
9

Cho‘l hududlari uchun iqlim juda muhim omil hisoblanadi. Bu
yerda harorat keskin o‘zgarib turadi, ya’ni kun davomida 40-50 °C
gacha isiydi, kechasi esa 0 °C yoki undan pastroq bo‘lishi mumkin. Bu
iqlim sharoiti yerning yuzasidan namlikni tezda bug‘lantiradi, bu esa
tuproqni quritadi. Tropik va subtropik cho‘llarda haroratlar juda baland
bo‘lishi mumkin, ammo cho‘llarning ba’zi turlari, masalan, sovuq
cho‘llar, polar mintaqalarda joylashgan va ular o‘zgacha iqlimga ega.
Cho‘l landshaftlarida tog‘ oralari, pasttekisliklar, plato va qumli
hududlar ko‘p uchraydi. Qumli hududlar — bu eng xos cho‘l
landshaftidir, unda qum tepalari (dunyodagi eng yirik qum tepalari
ham mavjud) mavjud. Tog‘ va plato hududlarida esa eroziya jarayonlari
ko‘pincha kuchli bo‘ladi, natijada bu yerda yuqori qismlar va yo‘llarda
erigan yoki chekishgan tuproq va toshlar topiladi. Shamol eroziyasi
cho‘llarda eng muhim jarayon bo‘lib, u tuproqning yuqori qatlamlarini
olib ketishi mumkin, ayniqsa, qumli cho‘llarda bu jarayon tezkor
kechadi.
Cho‘l tuproqlari, odatda, yaxshi ozuqa moddalariga ega
bo‘lmagan va sho‘rlangan bo‘ladi. Cho‘l tuproqlarida shor, mineral
tuzlar yuqori miqdorda yig‘iladi, chunki kam yog‘inlar bu tuzlarning yer
yuzasida to‘planishiga olib keladi. Shuningdek, bu yerda tuproq past
pHga ega bo‘lishi mumkin, bu esa o‘simliklar o‘sishini va rivojlanishini
cheklaydi. Tuproqning kimyoviy tarkibi cho‘l sharoitiga moslashgan
o‘simliklar va hayvonot dunyosining hayot faoliyatiga muhim ta’sir
ko‘rsatadi.
Cho‘llarda o‘simliklar va hayvonlar juda o‘ziga xos
moslashuvchanlik ko‘rsatadi. O‘simliklar quyosh nurini ko‘paytirish va
namlikni saqlash uchun o‘zlarining shaklini va tuzilishini moslashtirgan.
Masalan, kaktuslar suvni saqlash uchun o‘zlarida suv zaxiralarini
to‘playdi. Cho‘l hayvonot dunyosi ham ayniqsa kam harakatli, va ba’zi
hayvonlar tunda faol bo‘lib, kunduzda issiqlikdan saqlanish uchun
tuzilmalar ishlab chiqqan. Hayvonlar va o‘simliklar bir-biriga mos
keladigan biologik tizimlarni yaratib, qiyin sharoitlarga bardosh
berishga qodir.
10

Cho‘l landshaftining tabiiy-geografik sharoiti uning tuproq hosil
bo‘lish jarayoniga, o‘simlik va hayvonot dunyosining rivojlanishiga
hamda iqlim o‘zgarishlariga qarshi maksimal moslashish talab qiladi.
Haroratning katta o‘zgarishlari, kam miqdordagi yog‘inlar va kuchli
bug‘lanish jarayonlari cho‘l ekotizimining asosiy xususiyatlarini
shakllantiradi.
1. Iqlim
Iqlim cho‘l tuproqlarining hosil bo‘lish jarayonida eng muhim omil
hisoblanadi. Cho‘l iqlimi asosan quruq, kam yog‘inli, yuqori haroratli va
past namlikka ega. Bu iqlim sharoiti tuproqlarda namlikning tez
bug‘lanishiga olib keladi, bu esa tuproq yuzasidagi suv miqdorini
kamaytiradi. Suvning yetishmasligi tuproqdagi minerallar va tuzlarning
konsentratsiyasini oshiradi, natijada cho‘l tuproqlari ko‘pincha tuzli va
minerallarga boy bo‘ladi. Yog‘in miqdori yillik 100 mm dan kam bo‘lgan
hududlarda cho‘l tuproqlari keng tarqalgan.
Shuningdek, cho‘llarda qishda va yozda haroratning katta
o‘zgarishi kuzatiladi. Kunduzi harorat yuqori bo‘lsa, tunda esa sovuq
bo‘ladi. Bu harorat farqi tuproqlarda fizikal o‘zgarishlarga olib keladi,
masalan, tuproqning kengayishi va qisqarishi, bu esa uning tuzilishini
ta’sir qiladi.
2. Vegetatsiya
Vegetatsiya, ya'ni o‘simliklar cho‘l tuproqlarining hosil bo‘lishiga
ta’sir qiluvchi muhim omildir. Cho‘l hududlarida o‘simliklar odatda kam
va maxsus moslashgan bo‘ladi. O‘simliklarning ildiz tizimi tuproqni
mustahkamlashda yordam beradi, lekin cho‘llarda o‘simliklarning past
o‘sishi tufayli tuproqlarda organik moddalarning miqdori kam bo‘ladi.
Shu sababli, cho‘l tuproqlari asosan mineral moddalar va tuzlar bilan
to‘la bo‘ladi, chunki organik moddalarning parchalanishi juda sekin
kechadi.
11

Shuningdek , cho ‘ l o ‘ simliklari ( masalan , kaktuslar , butalar )
tuproqni eroziyadan himoya qiladi , lekin vegetatsiyaning kamligi va
uning qishloq xo ‘ jaligiga yaroqliligi cho ‘ l hududlarining intensiv
foydalanilmasligiga olib keladi . Cho ‘ l tuproqlarida o ‘ simliklar kam
bo ‘ lgani sababli , tuproq yuzasida tez - tez eroziya va tuzlarning
to ‘ planishi kuzatiladi .
3. Geologik va toprak tarkibi
Tuproqning geologik tarkibi, ya'ni tog‘ jinslari, minerallar va
o‘zgarishlar cho‘l tuproqlarining hosil bo‘lishida katta rol o‘ynaydi.
Cho‘llarda tog‘ jinslari ko‘pincha granit, qumli va gil jinslardan iborat
bo‘ladi, ular o‘zining yuqori iqlim sharoitlariga moslashgan. Bu
jinslarning eroziyasi tufayli minerallar va tuzlar tuproq yuzasiga
to‘planadi.
Cho‘l tuproqlari ko‘pincha tuzli bo‘ladi, chunki quruq sharoitda
tuproqdagi tuzlar (masalan, natriy xlorid yoki kalsiy karbonat) eriydi va
suv bug‘langanda ular tuproq yuzasida qoladi. Bu jarayon evaporitlar
hosil bo‘lishiga olib keladi. Tuproq tarkibida o‘zgarmas minerallar va
tuzlar ko‘p bo‘lgani uchun, cho‘l tuproqlari odatda kislotali yoki
ishqoriy bo‘ladi, bu esa o‘simliklar uchun noqulay sharoitlar yaratadi.
4. Gidrologik sharoitlar
Gidrologik sharoitlar, ya'ni suv resurslarining mavjudligi yoki
yo‘qligi, cho‘l tuproqlarining shakllanishiga kuchli ta’sir qiladi.
Cho‘llarda yer usti va yer osti suvlarining kamayishi va chuqurligi
12

tuproq yuzasidagi gidrolyutik jarayonlarni keltirib chiqaradi. Suvning
bug‘lanishi tufayli tuproqlarda tuzlarning to‘planishi amalga oshadi.
Shuningdek, cho‘l hududlarida ko‘pincha past tekisliklar yoki
qumtepaliklar mavjud bo‘lib, bu hududlarda suvning to‘planishi va
tuzlar ko‘payishi kuzatiladi.
Ba’zi cho‘l hududlarida, masalan, arid hududlarda, yer osti
suvlarining juda chuqur bo‘lishi tufayli o‘simliklar suvga yetisha
olmaydi, bu tuproqning quruqlashishiga va tuzlarning to‘planishiga olib
keladi. Yer usti suvlarining cheklanganligi yoki to‘liq yo‘qligi tuproqning
ozuqa moddalariga boy bo‘lmasligini anglatadi.
5. Vaqt va eroziya jarayonlari
Tuproqning shakllanishi va cho‘l tuproqlarining paydo bo‘lishi
jarayonida vaqt va eroziya jarayonlari katta ahamiyatga ega. Cho‘llarda
tez-tez shamol va suv eroziyasi yuz beradi, bu tuproqni yuzasidan olib
ketadi va minerallarni boshqa hududlarga olib keladi. Shu bilan birga,
eroziya tufayli tuproq yuzasidagi yengil zarrachalar (qum va chang)
transportlanib, cho‘l hududlarida yangi tuproq qatlamlari paydo
bo‘ladi.
Eroziya jarayonlari, ayniqsa, shamolning tezligi va yo‘nalishiga
bog‘liq. Shamol eroziyasi (eoliy eroziya) cho‘l tuproqlarining
shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Shamolning kuchli harakati
tuproqni noaniq joylarga, ayniqsa, qumtepalar va yalang‘och joylarga
olib boradi. Bu jarayon tuproqning yuqori qismidagi tuzlarning
to‘planishiga olib keladi.
Cho‘l tuproqlari hosil bo‘lishiga ta’sir etuvchi omillar birgalikda
ishlaydi, bu omillar tuproqning fizikaviy va kimyoviy xususiyatlarini
belgilaydi. Iqlim, vegetatsiya, geologik tarkib, gidrologik sharoitlar va
eroziya jarayonlari o‘zaro ta’sir etib, cho‘l tuproqlarining shakllanishi va
rivojlanishiga olib keladi. Bu jarayonlar cho‘l hududlarida tuproqning
mineral boyligini, tuzlarning konsentratsiyasini va o‘simliklar uchun
mos bo‘lmagan sharoitlarni yaratadi.
13

Cho‘l tuproqlari hosil bo‘lish jarayonida bir qator tabiiy omillar
birgalikda ta’sir ko‘rsatadi. Bu tuproqlar asosan qurak iqlimi va kam
o‘simlik o‘sishiga ega hududlarda shakllanadi. Ularning morfologik
tuzilishi va xossalari o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularni boshqa
tuproqlardan ajratib turadi. Bu xossalar tuproqning tarkibi, tuzilishi va
o‘simliklar uchun mavjud sharoitlarga ta’sir qiladi.
Cho‘l tuproqlari quruq va issiq hududlarda rivojlanadi, shu sababli
ular ko‘pincha qurigan va quruq qatlami bilan ajralib turadi. Yuqori
qatlami quruq, changli, qumli va ba’zan salmashtirilgan bo‘lishi
mumkin. Bu tuproqlarda organik moddalar juda kam bo‘ladi, chunki
o‘simliklar nisbatan sekin o‘sadi va ular tezda o‘rilib, chiriydi. Organik
materiallar tuproqda qoldiq holatda juda kam uchraydi, bu esa
tuproqning unumdorligini pasaytiradi.
Bundan tashqari, cho‘l tuproqlarining tarkibida tuzlar va
minerallar yuqori miqdorda bo‘ladi. Issiqlik va bug‘lanish jarayonlari
natijasida tuproqda tuzlar to‘planadi, masalan, natriy, kaliy va boshqa
minerallar. Bu jarayon tuproqning alkalin (ishqoriy) yoki tuzli bo‘lishiga
olib keladi. Shu sababli, ko‘plab cho‘l tuproqlari o‘simliklar uchun kam
foydali bo‘ladi, chunki tuzlar va yuqori pH darajasi o‘simliklarning
normal o‘sishiga to‘sqinlik qiladi.
Cho‘l tuproqlarida suvning mavjudligi juda cheklangan. Biroq,
ba’zi hududlarda tuproq o‘ziga xos namlikni saqlash xususiyatiga ega
bo‘lgan qalin qora tuproqlarga ega. Bunday tuproqlar ko‘proq namlikni
o‘zida ushlab turadi, bu esa o‘simliklar uchun qo‘shimcha foyda
keltiradi. Ammo umuman olganda, cho‘l tuproqlarida suv va organik
moddalarning miqdori juda pastdir.
Cho‘l tuproqlarining ranglari ham ularning xususiyatlarini
anglatadi. Ular odatda och-sariq, kulrang, qizil yoki to‘q-qizil ranglarga
ega. Tuproqning rangi, asosan, tarkibidagi minerallar va temir oksidlari
bilan bog‘liqdir. Bu ranglar tuproqning kimyoviy tarkibiga va mineral
moddalarning to‘planishiga qarab farqlanadi. Masalan, temir
oksidlarining ko‘pligi tuproqqa qizil rangni beradi, bu esa cho‘l
tuproqlarining aynan shu rangda bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
14

Cho‘l tuproqlarining tuzilishi ko‘pincha quruq va siqilgan bo‘ladi.
Tez bug‘lanish va qurakchilik tufayli tuproqdagi zarralar bir-biriga
yaqinlashadi va siqilish jarayonlari yuzaga keladi. Tuproqlarning
tuzilishi mayda zarralardan, masalan, qum yoki g‘ovakli tuzlardan
tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Bu siqilish tuproqning havolanish va
gaz almashinuvi xususiyatlarini pasaytiradi, bu esa o‘simliklar uchun
zarur bo‘lgan kislorod va namlikni yetkazib berishni qiyinlashtiradi.
Biologik faoliyat ham cho‘l tuproqlarida juda past bo‘ladi. Namlik
va organik materiallar yetishmasligi sababli, faqat moslashgan
o‘simliklar va mikroorganizmlar bu tuproqlarda yashashga muvaffaq
bo‘ladi. O‘simliklar o‘rtasida yuqori ko‘payish tezligi kuzatilmaydi,
shuning uchun cho‘l tuproqlarida biotadqiqotlar va ekotizimlar
o‘zgarishlari sekin kechadi. Tuproqlarda mavjud bo‘lgan faqat ba’zi
mikroorganizmlar o‘simliklar va hayvonot dunyosiga moslashgan
sharoitlarda yashaydi.
Cho‘l tuproqlari o‘ziga xos morfologik tuzilishi va xossalariga ega
bo‘lib, ular faqat moslashgan ekotizimlar bilan yashashga imkon
beradi. Shu bilan birga, bu tuproqlar iqlim o‘zgarishlari, bug‘lanish va
tuzlanish jarayonlariga nisbatan juda sezgir. Buning natijasida cho‘l
tuproqlari o‘zgaruvchan va qiyin sharoitlarda hosil bo‘ladi.
3. CHO'L TUPROQLARINING KIMYOVIY VA FIZIKAVIY
XUSUSIYATLARI
Cho'l tuproqlari o'zining kimyoviy xususiyatlari bilan ajralib turadi,
chunki ular mineral tarkibi, pH darajasi, tuzlar va ozuqa moddalarini
saqlash qobiliyati bilan bog'liq turli o'ziga xos xususiyatlarga ega. Ushbu
xususiyatlar tuproqning o'simliklar uchun mosligini belgilaydi,
shuningdek, ular hosildorlikni va o'simliklarning rivojlanishini qanday
ta'sir qilishini aniqlaydi.
Cho'l tuproqlari mineral tarkibi bilan juda boy bo'lishi mumkin,
ammo bu minerallar ko'pincha o'simliklar tomonidan to'liq
o'zlashtirilmaydi. Tuproq tarkibida kalsiy, magniy va natriy kabi
elementlar mavjud bo'lsa-da, bu minerallar o'simliklar uchun zarur
bo'lgan boshqa ozuqa moddalarini (masalan, azot, fosfor va kaliyning)
15

miqdori past bo'lishi mumkin. Bu holat o'simliklarning o'sishi va
rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Shu bilan birga, ba'zi cho'l
tuproqlari, o'zining yuqori mineral tarkibi bilan o'simliklar uchun foydali
bo'lishi mumkin. Masalan, kalsiy tuzlari tuproqning strukturasini
yaxshilashga yordam beradi va o'simliklar uchun tuproqni barqarorroq
qilishda muhim rol o'ynaydi.
Tuproqning kislotalilik va asosiylik darajasi cho'l tuproqlarida
o'simliklarning o'sishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Cho'l tuproqlari,
ko'pincha, alkalin yoki asosiy tuproqlar hisoblanadi, bu esa o'simliklar
uchun qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. Alkalin tuproqlarda o'simliklar
uchun muhim bo'lgan elementlar, masalan, temir, alyuminiy va
boshqalar, o'simliklar tomonidan yaxshi o'zlashtirilmaydi. Bu esa
o'simliklar uchun makro- va mikroelementlar yetishmasligiga olib keladi,
shuning uchun o'simliklar o'sishi sustlashadi va ularning rivojlanishi
to'xtaydi. Alkalin tuproqlarda pH darajasi yuqori bo'lishi, o'simliklar
uchun zarur bo'lgan kislotalikni kamaytirish uchun ba'zi o'zgarishlarni
kiritishni talab qiladi, masalan, tuproqni kislotalashtirish.
Cho‘l zonasi tuproqlarida sho‘rlanish muammosi eng dolzarb
agroekologik masalalardan biri hisoblanadi. Bu hududlarda joylashgan
tuproqlar ko‘pincha kuchli sho‘rlangan bo‘lib, ularning tarkibida suvda
eriydigan turli xil tuzlar to‘planadi. Sho‘rlanishning asosiy sabablari – bu
yuqori harorat ta’sirida kuchli bug‘lanish, past yog‘in miqdori va yer osti
suvlarining sathga yaqin joylashganligidir. Natijada suv bilan birga
ko‘tarilgan tuzlar tuproq qatlamida to‘planib qoladi. Ayniqsa,
pasttekisliklarda joylashgan yerlar bunday holatga ko‘proq duch keladi.
Tuproqda mavjud asosiy eruvchan tuzlar tarkibiga xloridlar (NaCl),
sulfatlar (Na₂SO₄, MgSO₄), karbonatlar (Na₂CO₃) va gidrokarbonatlar
(NaHCO₃) kiradi. Bu tuzlar tuproq eritmasining sho‘rlanish darajasini
belgilaydi. Masalan, natriy karbonat va gidrokarbonatlar ishqoriy
reaksiya hosil qiladi va pH darajasining oshishiga olib keladi. Natijada
tuproqning fizikaviy tuzilmasi buziladi, tuproq zarralari bir-biridan ajralib,
zich holatga keladi, suv o‘tkazuvchanligi pasayadi, bu esa o‘simliklarning
ildiz tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
16

Cho‘l tuproqlarining pH ko‘rsatkichi, ya’ni tuproq eritmasining
kislotali yoki ishqoriy muhitga ega ekanligini ko‘rsatuvchi mezon, odatda
neytralga yaqin (pH ≈ 7.0) yoki kuchli ishqoriy (pH 8.0–9.5) bo‘ladi.
Bunday ishqoriy muhitda o‘simliklar uchun zarur bo‘lgan ozuqa
elementlarining o‘zlashtirilishi qiyinlashadi. Masalan, ishqoriy sharoitda
temir (Fe²⁺), fosfor (PO₄³⁻), marganets (Mn²⁺) kabi muhim
mikroelementlar erkin holatda bo‘lmaydi, balki murakkab birikmalar
shaklida bog‘lanib qoladi va o‘simlik tomonidan o‘zlashtirilmaydi. Bu esa
o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Sho‘rlanish va yuqori pH darajasining o‘simliklar uchun zarari
nafaqat ozuqa tanqisligida, balki osmotik bosimning ortishi sababli
ildizlarning suvni o‘zlashtira olmasligida ham namoyon bo‘ladi. Tuzlar
tuproq eritmasining kontsentratsiyasini oshiradi, natijada ildiz atrofidagi
suv potensiali pasayadi va o‘simlik suv yetishmovchiligiga uchraydi, hatto
namlik bo‘lsa ham. Bu holat osmotik stress deb ataladi.
Bunday salbiy oqibatlarni kamaytirish uchun turli agrotexnik va
meliorativ tadbirlar qo‘llaniladi. Jumladan, tuproqdagi tuzlarni yuvish
(leaching) uchun mo‘ljallangan sug‘orish tizimlari, ochiq yoki yopiq
drenaj tarmoqlari o‘rnatiladi. Bundan tashqari, natriy ionlarini tuproqdan
chiqarib yuborish uchun gips (CaSO₄) kabi kimyoviy moddalar
qo‘llaniladi. Bu moddalar natriy bilan kimyoviy almashinishga kirishadi:
Na₂CO₃ + CaSO₄ → CaCO₃ + Na₂SO₄
Hosil bo‘lgan natriy sulfat suvda yaxshi eriydi va yuvish orqali
tuproqdan chiqarib yuboriladi, kalsiy esa tuproq tuzilmasini yaxshilaydi.
Shuningdek, cho‘l tuproqlariga moslashtirilgan sho‘rga va qurg‘oqchilikka
chidamli o‘simlik navlarini yetishtirish ham sho‘rlangan hududlarda
dehqonchilik yuritishning muhim shartlaridandir.
Xulosa qilib aytganda, cho‘l zonasi tuproqlarining sho‘rlanish
darajasi va pH ko‘rsatkichlari ularning agrotexnik qiymatini belgilovchi
asosiy omillardandir. Bu xususiyatlarni inobatga olgan holda yondashuv
va ilmiy asoslangan choralar bilan bunday tuproqlarda ham samarali
qishloq xo‘jaligi faoliyatini olib borish mumkin.
17

Tuproqning tuzlar bilan ifloslanishi ham cho'l tuproqlarining
kimyoviy xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Cho'l tuproqlari, ayniqsa arid
(qurg'oqchil) hududlarda, ko'pincha tuzlarning yuqori konsentratsiyasiga
ega bo'ladi. Natijada, tuproqning osmotik bosimi ortadi, bu esa
o'simliklar uchun suvni o'zlashtirishni qiyinlashtiradi. Tuproqlarda sodda
tuzlar (masalan, natriy xlorid yoki kalsiy sulfat) ko'payishi o'simliklarning
oziqlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi, chunki bu tuzlar tuproqdan suvni
chiqarib yuboradi va o'simliklar uchun zarur bo'lgan suvni o'zlashtirishni
to'xtatadi. Tuzlar o'simliklarning ildiz tizimi va umumiy sog'lig'iga zarar
etkazishi mumkin, bu esa ularning hosildorligini pasaytiradi.
Tuproqning ozuqa moddalarini saqlash va taqsimlash xususiyatlari
ham cho'l tuproqlarida muhim rol o'ynaydi. Cho'l tuproqlari, ko'pincha,
ozuqa moddalarini saqlash va taqsimlashda kamchiliklarga ega bo'ladi.
Bu tuproqlar tarkibidagi ozuqa moddalarining tez yuvilishi yoki
parchalanishi tufayli, ular o'simliklar uchun zarur bo'lgan ozuqa
moddalarini uzoq muddat saqlashga qodir emas. Natijada, tuproqdagi
ozuqa moddalarining miqdori cheklangan bo'lib, bu o'simliklar uchun
ozuqa moddalarining yetishmasligiga olib keladi. Shu bilan birga, ozuqa
moddalarining tuproqda taqsimlanishidagi noaniqliklar ham
o'simliklarning oziqlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Tuproqning ozuqa
moddalarini saqlash va taqsimlash xususiyatlarini yaxshilash uchun
o'zgarishlar, masalan, ozuqa moddalari bilan boyitish yoki organik
moddalar qo'shish zarur bo'lishi mumkin.
Barcha ushbu kimyoviy xususiyatlar cho'l tuproqlarining o'simliklar
o'sishi va hosildorligiga ta'sir qiladi. Cho'l tuproqlaridagi tuzlarning yuqori
konsentratsiyasi, pH darajasining o'zgarishi va ozuqa moddalarining
etishmasligi o'simliklar uchun qiyinchiliklar tug'diradi, lekin bu
tuproqlarni yaxshilash uchun turli usullar mavjud. Yaxshi tuproq
boshqaruvi, ozuqa moddalarini qo'shish, va tuproqni tuzlardan tozalash
orqali cho'l tuproqlari o'simliklar uchun samarali va unumdor bo'lishi
mumkin.
Cho'l tuproqlari qishloq xo'jaligida o'zining maxsus xususiyatlari va
sharoitlariga ko'ra keng qo'llaniladi. Bu tuproqlar o'zining tuzilishi va
tarkibiga qarab, ayrim ekinlar uchun moslashuvchanlikni ko'rsatadi. Cho'l
18

tuproqlarining yer ishlariga moslashishi ularning o'ziga xos fizikaviy va
kimyoviy xususiyatlariga bog'liq. Masalan, yengil tuzilgan tuproqlarni
qayta ishlashda maxsus texnik vositalar va mexanizmlar yordamida
samaradorlikni oshirish mumkin. Tuproq tuzilishi va suvni saqlash
qobiliyati qishloq xo'jaligi ekinlari uchun katta ahamiyatga ega.
Shuningdek, cho'l tuproqlari o'zida minimal miqdorda organik
moddalarga ega bo'lishi mumkin, shuning uchun ularni yaxshilash va
unumdorligini oshirish zarur. Bu maqsadda tuproqning kimyoviy
tarkibini, shu jumladan pH darajasini optimallashtirish va mineral
moddalar bilan boyitish kerak. Shu bilan birga, tuproqning fizikaviy
xususiyatlarini yaxshilash uchun uning tuzilishini o'zgartirish va aeratsiya
qilish usullari qo'llaniladi. Tuproqning yumshatilishi va drenaj tizimining
yaxshilanishi ham uning unumdorligini oshiradi.
Suvni tejash va tuproq unumdorligini oshirish texnologiyalari ham
muhim ahamiyatga ega. Cho'l tuproqlarida sug'orishning samarali
tizimlari, masalan, tomchilatib sug'orish, suvni tejash va uning unumli
foydalanishiga imkon beradi. Suv resurslarini optimal ravishda
boshqarish, tuproqning namligini saqlash va o'simliklar uchun zarur
bo'lgan sharoitlarni yaratish uchun to'g'ri sug'orish rejimlari joriy etish
zarur. Polietilen materiallar yordamida yer yuzasini qoplash, tuproqning
yuqori qatlamidagi suvni tejashga yordam beradi va shuning bilan
o'simliklarning yaxshi o'sishini ta'minlaydi.
O'simliklar uchun optimal tuproq xususiyatlarini yaratish, ularning
o'sishini va rivojlanishini ta'minlashda juda muhimdir. Tuproq pH
darajasi, ozuqa moddalarining mavjudligi va tuproqning tuzilishi
o'simliklarning o'sishi uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratadi. Tuproqning
organik moddalarga boy bo'lishi, ozuqa moddalarini yaxshi ushlab
turishiga yordam beradi. Tuproqning suv o'tkazuvchanligi va uning
namlikni saqlash qobiliyati o'simliklar uchun zarur bo'lgan sharoitlarni
ta'minlaydi. Shuningdek, tuproqni eroziya va tuzlashdan himoya qilish
uchun maxsus choralar ko'rish, uning unumdorligini saqlash va
o'simliklar uchun qulay sharoitlarni yaratish kerak.
Bu barcha texnologiyalar va usullar cho'l tuproqlarida unumdorlikni
oshirish va qishloq xo'jaligida samarali foydalanishni ta'minlash imkonini
19

beradi. Cho'l tuproqlarini yaxshilash va ular bilan ishlashda zamonaviy
texnologiyalarni qo'llash, ushbu tuproqlarni samarali qishloq xo'jaligi
ekinlari uchun optimallashtirishga yordam beradi.
II BOB: CHO'L ZONASI TUPROQLARIDA AGROTEXNIK VA
AGROKIMYOVIY TADBIRLAR
1. CHO'L TUPROQLARINING MELIORATSIYASI VA HIMOYA
TADBIRLARI.
Cho‘l zonasi tuproqlari tabiatning og‘ir sharoitlarida shakllanadi va
ularning strukturasi juda nozik hamda barqaror emas. Bu tuproqlar
yuqori harorat, kam yog‘ingarchilik, kuchli shamollar va o‘simlik
qoplamining siyrakligi bilan ajralib turadi. Shunday sharoitlarda
tuproqning eroziyaga uchrash darajasi ancha yuqori bo‘ladi. Tuproq
eroziyasi — bu yer sathidagi unumdor qatlamning shamol yoki suv
ta’sirida yuvilishi, uchib ketishi va asta-sekin degradatsiyaga uchrashidir.
Ayniqsa, cho‘l zonasida shamol eroziyasi ko‘proq uchraydi. Tez-tez
esadigan kuchli shamollar tuproq zarrachalarini ko‘tarib, uzoq
masofalarga olib ketadi. Natijada tuproq unumdorligi pasayadi, uning
struktura va mexanik tarkibi buziladi, biologik faolligi kamayadi. Shu
bilan birga, noto‘g‘ri dehqonchilik, beg‘araz yer haydash, o‘rmon va
butazorlarning kesilishi ham bu jarayonni tezlashtiradi.
Cho‘l tuproqlarini himoya qilish bo‘yicha tadbirlar mazkur
muammoni hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Eroziyaga qarshi
samarali choralar ko‘rish orqali yer resurslarini saqlab qolish va ularning
qayta tiklanishini ta’minlash mumkin. Himoya choralari ichida eng
muhimi — shamol va suv eroziyasiga qarshi barqaror tizim yaratishdir.
Bunga erishish uchun avvalo shamol tezligini kamaytirish zarur. Bu
maqsadda cho‘l hududlarida shamol to‘suvchi daraxt va buta qatlamlari
ekiladi. Yashil mintaqalar shamol kuchini pasaytirib, tuproqni harakatdan
saqlaydi. Shu bilan birga, agrotexnik tadbirlar, ya’ni yerni konturlab
haydash, almashlab ekish tizimlarini joriy etish, yerning ustki qatlamini
yumshatish orqali ham tuproq barqarorligini oshirish mumkin.
20

Sug‘orish tizimlarining to‘g‘ri tashkil etilishi cho‘l tuproqlarining
barqarorligini saqlab qolishdagi yana bir muhim omildir. An’anaviy
sug‘orish usullari ko‘p hollarda yerning sho‘rlanishiga, eroziyaga va suv
isrof bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Shu bois tomchilatib sug‘orish yoki yerga
chuqur singdirish texnologiyalari qo‘llanilishi tavsiya etiladi. Bunday
usullar orqali suv tuproqning tag qatlami bilan chuqur aralashadi va
o‘simlik ildizlariga bevosita yetib boradi. Natijada suv tejaladi,
tuproqning ustki qatlamida sho‘rlanish kamayadi va eroziya xavfi
pasayadi.
Tuproqqa o‘z vaqtida ishlov berish, organik va mineral o‘g‘itlarni
to‘g‘ri va me’yorda qo‘llash tuproq unumdorligini tiklashda katta rol
o‘ynaydi. Organik moddalarning, masalan, chirindi yoki kompostning
tuproqqa qo‘shilishi uning fizik xossalarini yaxshilaydi, suvni ushlab
qolish xususiyatini oshiradi. Azot, fosfor, kaliy kabi asosiy elementlar
bilan oziqlantirish esa o‘simliklarning o‘sishi va hosildorligiga ijobiy ta’sir
qiladi.
Ko‘rilgan choralar natijadorligini baholash uchun ularni muntazam
kuzatib borish talab qilinadi. Monitoring tizimlari orqali tuproqning fizik-
kimyoviy holati, biologik faolligi, eroziya darajasi, sho‘rlanish ko‘lami va
unumdorlik ko‘rsatkichlari o‘rganiladi. Ilg‘or agrotexnologiyalar
yordamida olinadigan ma’lumotlar asosida keyingi ishlar rejalashtiriladi.
Aynan shunday yondashuv orqali cho‘l zonasi tuproqlarida barqaror
dehqonchilik yuritish, ekologik muvozanatni saqlash va yer resurslaridan
oqilona foydalanish mumkin bo‘ladi.
Cho‘l zonalarining tuproqlari o‘zining tabiiy-iqlimiy sharoiti tufayli
ko‘plab kimyoviy va fizik xususiyatlari bilan boshqa mintaqalardan farq
qiladi. Bu hududlarda joylashgan tuproqlar ko‘pincha mexanik tarkibi
yengil, strukturasi bo‘sh va unumdorligi past bo‘ladi. Ularning asosiy
muammosi – organik moddalarning tanqisligi, sho‘rlanish,
karbonatlarning ko‘pligi hamda gidrotermik omillar ta’sirida ozuqa
elementlarining yuvilishi hisoblanadi. Cho‘l tuproqlarida azot (N), fosfor
(P) va kaliy (K) elementlari doimiy tarzda kamayib boradi. Masalan, azotli
birikmalar tuproqda tez parchalanadi va yuviladi, bu esa o‘simlik o‘sishi
uchun salbiy holatni yuzaga keltiradi.
21

Azotning tuproqdagi asosiy shakli bo‘lmish ammoniy va nitratlar
kimyoviy o‘zgarishlarga uchraydi. Masalan, ammiakli o‘g‘itlar bilan ishlov
berilganda quyidagi reaksiya yuz beradi:
NH₄⁺ + 1.5O₂ → NO₂⁻ + H₂O + 2H⁺
NO₂⁻ + 0.5O₂ → NO₃⁻
Bu reaksiya natijasida hosil bo‘lgan nitrat shaklidagi azot suv bilan
yuvilib ketishi mumkin, bu esa azot tanqisligiga olib keladi. Fosfor esa
tuproqda oz harakatlanuvchan shakllarda bo‘lib, u karbonatli muhitda
qiyin eriydi. Quyidagi reaksiyada ko‘rinib turibdiki, fosforli o‘g‘itlar
ko‘pincha erimaydigan shakllarga o‘tadi:
Ca(H₂PO₄)₂ + CaCO₃ → Ca₃(PO₄)₂ + CO₂ + H₂O
Natijada o‘simliklar uchun yaroqli bo‘lgan fosfor miqdori kamayadi.
Kaliy esa ayniqsa qumli cho‘l tuproqlarida suv bilan birga yuvilib ketadi,
bu esa o‘simliklarning stressga chidamliligini pasaytiradi.
Cho‘l zonasi — tabiiy sharoiti qattiq bo‘lgan, iqlimi qurg‘oqchil,
yog‘ingarchilik miqdori kam, harorat yuqori va bug‘lanish kuchli bo‘lgan
hudud hisoblanadi. Bu hududlarda dehqonchilik yuritish, ayniqsa, tuproq
unumdorligini saqlab qolish va oshirish katta muammolarni keltirib
chiqaradi. Shu sababli cho‘l tuproqlarida melioratsiya ishlari alohida
e’tibor talab etadi.
Melioratsiya deganda yer va suv resurslarini yaxshilashga qaratilgan
chora-tadbirlar majmuasi tushuniladi. Uning asosiy maqsadi –
tuproqning tabiiy xususiyatlarini o‘zgartirish, ya’ni sug‘orish, sho‘rlanish,
eroziya kabi salbiy omillarning oldini olish orqali tuproq unumdorligini
oshirishdir. Cho‘l hududlarida bu tadbirlar hayotiy ahamiyatga ega,
chunki tabiiy sharoit dehqonchilik uchun deyarli noqulay hisoblanadi.
Birinchidan, cho‘l zonalarining iqlim sharoitlari juda qurg‘oqchil. Bu
yerda yog‘ingarchilik yil davomida 100–200 mm atrofida bo‘lib, bu
miqdor o‘simliklarning normal o‘sishi uchun yetarli emas. Shuningdek,
bug‘lanish jarayoni juda faol kechadi, bu esa mavjud namlikni tezda
yo‘qotadi. Bunday sharoitda melioratsiya ishlari orqali sun’iy ravishda
22

namlik zaxirasi yaratiladi, yer osti suvlari sathi me’yorga keltiriladi, bu esa
o‘simliklar uchun qulay muhit yaratadi.
Ikkinchidan, cho‘l tuproqlari ko‘pincha sho‘rlanish muammosiga
duch keladi. Sug‘orish suvlari tarkibidagi tuzlar yoki yer osti suvlari sathi
yuqori bo‘lgani sababli, tuproq qatlamida tuzlar to‘planib qoladi. Bu
jarayon o‘simliklarning ildiz tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, ularning
o‘sishi va rivojlanishini cheklaydi. Sho‘r yerlarni yuvish, drenaj tizimlarini
barpo etish va boshqa gidromeliorativ choralar tuproqdagi tuz miqdorini
kamaytirishga xizmat qiladi. Sho‘rlanish jarayonlarini jilovlash – cho‘l
hududida barqaror qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun asosiy
shartlardan biridir.
Uchinchidan, cho‘l tuproqlarining fizikaviy xususiyatlari ham qishloq
xo‘jaligi uchun noqulay. Ular, odatda, yengil qumoq yoki qumli bo‘lib,
suvni yomon ushlab turadi, oson qulaydi va qum bo‘ronlariga uchraydi.
Bunday tuproqlarda suvni ushlab turish va strukturani mustahkamlash
uchun melioratsion ishlov berish, ya’ni organik moddalarning qo‘shilishi,
sug‘orish texnologiyalarining to‘g‘ri tanlanishi muhim ahamiyatga ega.
To‘rtinchidan, shamol eroziyasi xavfi kuchli. Ochiq maydonlarda
shamol tuproq zarrachalarini osonlik bilan ko‘chirib ketadi, bu esa
unumdor qatlamning yo‘qolishiga olib keladi. Eroziyaga qarshi kurashish
uchun himoya o‘rmonzorlari barpo etish, yerni ko‘p yillik o‘simliklar bilan
qoplash, texnologik jihatdan to‘g‘ri ekin almashinuvi va agrotexnik
tadbirlar amalga oshiriladi. Bu ishlar melioratsiyaning ajralmas qismi
bo‘lib, cho‘l tuproqlarini himoya qilishda hal qiluvchi o‘rin tutadi.
23

Shu bilan birga, cho‘l hududlarida melioratsiya tadbirlari nafaqat
tuproqni yaxshilash, balki ekologik muvozanatni saqlash, suv
resurslaridan oqilona foydalanish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining
barqarorligini ta’minlashda ham beqiyos ahamiyatga ega. Melioratsiya
cho‘lning beg‘am, samarasiz ko‘rinishdagi yerlarini foydali, hosildor yerga
aylantiruvchi muhim omildir. Demak, cho‘l zonalarida dehqonchilik
yuritish uchun melioratsion ishlar majburiy shart bo‘lib, ularni amalga
oshirish orqali inson va tabiat o‘rtasidagi uyg‘unlikka erishish mumkin.
Bunday sharoitlarda agrokimyoviy tadbirlar muhim ahamiyat kasb
etadi. Ular orasida asosiy o‘rin mineral va organik o‘g‘itlar bilan to‘g‘ri
ishlashga tegishli. Cho‘l zonasi uchun azotli o‘g‘itlardan ammoniy nitrat
(NH₄NO₃), fosforli o‘g‘itlardan superfosfat (Ca(H₂PO₄)₂), kaliyli
o‘g‘itlardan esa kaliy sulfat (K₂SO₄) yoki kaliy xlorid (KCl) qo‘llanilishi
tavsiya etiladi. Shu bilan birga, mikroelementlardan bor (B), rux (Zn),
marganets (Mn) va molibden (Mo) tanqisligi kuzatiladi. Bu elementlar
fotosintez, fermentlar faoliyati va oqsil sintezi kabi jarayonlarga bevosita
ta’sir ko‘rsatadi.
Mikroelementlar bilan ishlashda ularning tuproqdagi mavjudligi,
eruvchanligi va o‘simliklar tomonidan o‘zlashtirilishi inobatga olinishi
kerak. Masalan, rux yetishmovchiligi bo‘lsa, barglar xlorozga uchraydi, bu
esa fotosintez jarayonini susaytiradi. Bor yetishmovchiligi esa gul
changlanishiga va mevadorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
O‘g‘itlarni qo‘llashda muvozanatlilik va ekologik xavfsizlik asosiy
mezon bo‘lib xizmat qiladi. Agrokimyoviy ishlov berishda yer tahlili
asosida har bir maydon uchun alohida o‘g‘itlash rejasi tuziladi. “Ko‘p –
har doim ham yaxshi emas” degan tamoyil asosida, o‘g‘itlar me’yorda va
kerakli bosqichlarda berilishi lozim. Masalan, vegetatsiya davrida azotli
o‘g‘itlar bo‘lib-bo‘lib berilsa, o‘simliklar tomonidan yaxshi o‘zlashtiriladi.
Agrokimyoviy tadbirlarning o‘simlikka ta’siri bevosita hosildorlikda
namoyon bo‘ladi. To‘g‘ri o‘g‘itlangan yerda ekinlar kuchli ildiz tizimiga
ega bo‘lib, qurg‘oqchilik, kasalliklar va zararkunandalarga nisbatan
chidamliroq bo‘ladi. Ayniqsa, fosforli va kaliyli o‘g‘itlar o‘simlikning
hosilga kirish muddatini qisqartiradi, urug‘larning yetilishi va sifati
24

yaxshilanadi. Shu sababli cho‘l zonalarida o‘g‘itlash tizimi puxta yo‘lga
qo‘yilishi kerak, bu nafaqat hosilni oshiradi, balki tuproq unumdorligini
uzoq muddat saqlab qoladi.
2. CHO'L TUPROQLARINI UNUMDORLIGINI OSHIRISH USULLARI.
Cho‘l hududlaridagi tuproqlar tabiiy sharoitlar tufayli ozuqa
moddalariga juda kambag‘al bo‘lib, bu yerda dehqonchilik yuritish
murakkab hisoblanadi. Bunday joylarda tuproq unumdorligini
oshirishning eng samarali yo‘llaridan biri – bu organik va mineral
o‘g‘itlardan to‘g‘ri foydalanish hisoblanadi. Organik o‘g‘itlar, jumladan,
go‘ng, kompost, chirindi va boshqa tabiiy manbalardan olingan moddalar
tuproqning strukturasini yaxshilaydi, undagi foydali mikroorganizmlar
faoliyatini kuchaytiradi va suvni ushlab qolish xususiyatini oshiradi.
Masalan, kompost tarkibida mavjud bo‘lgan gumus moddalari tuproq
granulalarini bir-biriga bog‘lab, havodorchilik va suv o‘tkazuvchanlikni
yaxshilaydi. Bu esa o‘simlik ildizlarining rivojlanishi uchun qulay muhit
yaratadi.
Organik o‘g‘itlarning yana bir afzalligi shundaki, ular asta-sekin
parchalanadi va tuproqqa uzoq muddatli ta’sir ko‘rsatadi. Masalan,
go‘ngda mavjud azot moddasi yerga singgach, undagi o‘simliklar azotga
bo‘lgan ehtiyojini uzoq vaqt davomida qondiradi. Biroq faqat organik
o‘g‘itlar bilan cheklanib bo‘lmaydi, chunki ular ozuqa moddalari jihatidan
mineral o‘g‘itlarga nisbatan sust ta’sir qiladi.
Shuning uchun, mineral o‘g‘itlardan ham foydalanish zarur. Ular o‘z
ichiga azot (NH₄NO₃), fosfor (Ca(H₂PO₄)₂) va kaliy (KCl) kabi o‘simlik
uchun zarur bo‘lgan aniq elementlarni oladi. Bu moddalarning to‘g‘ri
miqdorda va o‘z vaqtida berilishi o‘simliklarning tez va barqaror o‘sishini
ta’minlaydi. Masalan, o‘simliklarning vegetatsiya davrida azotli o‘g‘itlar
berilishi barglarning yashil va quvvatli bo‘lishiga, fosforli o‘g‘itlar esa
ildizlarning rivojlanishiga va hosilning erta pishishiga olib keladi.
Eng muhim jihatlardan biri bu organik va mineral o‘g‘itlardan
birgalikda foydalanishdir. Bu integratsiyalashgan yondashuv orqali
tuproqdagi ozuqa moddalarining muvozanati saqlanadi va hosildorlik
barqaror ravishda oshadi. Misol uchun, kuzda yerni ag‘darib haydashdan
25

oldin kompost yoki chirindi solinadi, bahorda esa azotli o‘g‘itlar bilan
oziqlantirish amalga oshiriladi. Sug‘orishdan oldin yoki yomg‘ir
kutilayotgan paytda o‘g‘it solish esa ularning tuproqqa yaxshiroq
singishini ta’minlaydi.
Bu usullar nafaqat hosildorlikni oshiradi, balki tuproqni ekologik
barqaror saqlashga ham xizmat qiladi. Bunday yondashuv natijasida cho‘l
zonalarida ham samarali dehqonchilik yuritish imkoniyati yaratiladi.
Cho‘l tuproqlarining unumdorligini oshirishda organik va mineral
o‘g‘itlardan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega. Bu tuproqlar,
odatda, ozuqa moddalarga kambag‘al, mexanik tarkibi qumli yoki qumoq
bo‘lib, namlikni yomon ushlab qoladi. Shuningdek, ularning tarkibida
mikrobiologik faollik past bo‘lgani sababli, o‘simliklarning normal o‘sishi
uchun zarur bo‘lgan sharoitlar yetarli bo‘lmaydi. Ana shunday sharoitda,
o‘g‘itlardan to‘g‘ri va ilmiy asoslangan tarzda foydalanish orqali tuproq
unumdorligini sezilarli darajada oshirish mumkin.
Organik o‘g‘itlar, masalan, chirigan go‘ng, kompost, yashil o‘g‘itlar
va o‘simlik qoldiqlari tuproq tarkibini yaxshilashda muhim vosita bo‘lib
xizmat qiladi. Ular tuproqqa tabiiy moddalarning qayta kirib borishini
ta’minlaydi, fizik xossalarini yaxshilaydi, namlikni ushlab qolish
qobiliyatini oshiradi va mikroorganizmlar hayotiy faoliyatini
rag‘batlantiradi. Masalan, beda kabi siderat ekinlar ekilib, yashil massa
tarzida yerga haydalganda, ular tuproqni azot bilan boyitadi. Bunday
tabiiy o‘g‘itlar erkin azot molekulalarini tuproqqa biriktirishga yordam
beruvchi bakteriyalar faoliyatini kuchaytiradi, natijada o‘simliklar uchun
zarur bo‘lgan elementlar yaxshi so‘riladi.
Mineral o‘g‘itlar esa tez ta’sir qiluvchi, o‘simliklar uchun muayyan
davrda zarur bo‘lgan azot, fosfor va kaliy kabi moddalarning aniq va oson
so‘riladigan shaklini beradi. Cho‘l hududlarida bu turdagi o‘g‘itlardan
foydalanish ehtiyotkorlik bilan olib borilishi kerak, chunki noto‘g‘ri
dozada yoki noqulay vaqtda qo‘llansa, ular tuproqni sho‘rlantirishi yoki
o‘simlikka zarar yetkazishi mumkin. Ayniqsa, ammoniy nitrat va
superfosfat kabi o‘g‘itlar tavsiya etilgan me’yorlarda qo‘llanganda
tuproqdagi ozuqa balansini tiklashda foydalidir.
26

Organik va mineral o‘g‘itlardan birgalikda foydalanish –
integratsiyalashgan oziqlantirish tizimi – hozirgi zamon dehqonchiligida
eng samarali yo‘llardan biri hisoblanadi. Bu yondashuv bir tomondan
tuproqning tabiiy muvozanatini saqlashga, ikkinchi tomondan esa
o‘simliklarning qisqa muddatda zarur moddalarga ega bo‘lishiga yordam
beradi. Masalan, mineral o‘g‘itlar tez ta’sir qilsa, organik moddalarning
ta’siri uzoq davom etadi, bu esa umumiy agroekotizimga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi.
O‘g‘itlardan foydalanishda vaqt va uslubni to‘g‘ri tanlash ham
dolzarb masaladir. O‘simliklarning vegetatsiya davri, rivojlanish
bosqichlari va tuproq holatiga qarab o‘g‘it berish ularning
samaradorligini oshiradi. Cho‘l sharoitida eng maqbul usullardan biri —
bu tomchilatib sug‘orish bilan birgalikda o‘g‘it berish, ya’ni
fertigatsiyadir. Bu usul orqali suv ham, o‘g‘it ham bevosita o‘simlik
ildiziga yo‘naltiriladi, bu esa resurslardan tejamkor foydalanish imkonini
beradi va ekologik xavfsizlikni ta’minlaydi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, cho‘l hududlarida
yer unumdorligini oshirish uchun o‘g‘itlardan foydalanish faqatgina
texnik tadbir emas, balki ilmiy asoslangan, ekologik barqarorlikni
ta’minlaydigan yondashuv bo‘lishi lozim. Har bir qadam tuproqning
holati, ekilayotgan ekin turi va iqlim sharoitlariga muvofiq tarzda
rejalashtirilgan bo‘lishi kerak.
3. CHO'L ZONASI TUPROQLARIDA O'SIMLIKLAR VA QISHLOQ
XO'JALIGI EKINLARINING MOSLASHUVI.
Cho‘l zonasi O‘zbekiston hududining katta qismini egallaydi va bu
hududlar o‘zining qattiq iqlimi, kuchli issiqlik, kam yog‘in, shamolli kunlar
va sho‘r hamda qumoq tuproqlari bilan ajralib turadi. Bunday
sharoitlarda o‘simliklarning yashashi, rivojlanishi va urug‘ yetishtirishi
uchun maxsus moslashuv xususiyatlari zarur bo‘ladi. Cho‘l ekotizimida
yashovchi o‘simliklar ko‘pincha ekstremal muhitga moslashgan bo‘ladi.
Ularning barglari kichik yoki mutlaqo yo‘q, tanalari suvni ushlab turishga
qodir, ildizlari esa yoki juda chuqur bo‘ladi, yoki gorizontal tarzda keng
yoyilgan bo‘ladi. Bu o‘simliklar tarkibida suvni tejab ishlatish,
27

transpiratsiyani kamaytirish va sho‘rga chidamlilik kabi xususiyatlar
ustuvorlik qiladi. Saksovul, biyurgun, sho‘ra va yantoq kabi o‘simliklar
cho‘l zonasi uchun xos bo‘lib, ular yerning degradatsiyasiga qarshi
kurashda va eroziyaning oldini olishda ham muhim rol o‘ynaydi.
Qishloq xo‘jaligi ekinlarining cho‘l zonasi tuproqlariga moslashuvi
esa yanada murakkab va muhim masalalardan biri hisoblanadi. Bu
hududlarda suv resurslarining cheklanganligi, tuproqlarning sho‘rlanish
darajasi yuqoriligi va unumdorlik pastligi sababli faqat maxsus agrotexnik
yondashuvlar orqali barqaror hosildorlikka erishish mumkin. Shu bois,
cho‘l zonalarida dehqonchilik olib borishda ekologik va iqlim
sharoitlariga moslashgan ekin turlarini tanlash zarur. Masalan, paxta,
pistachilik, tariq, makkajo‘xori, suli, kungaboqar kabi ekinlar cho‘l
tuproqlarida nisbatan yaxshi o‘sadi. Ularning ko‘pchiligi qisqa vegetatsiya
davriga ega, issiqqa chidamli va kam suvda ham meva hosil qilishga
qodir. Oxirgi yillarda seleksiya ishlari orqali sho‘rga va qurg‘oqlikka
chidamli yangi navlar yaratilib, ular amaliyotga joriy etilmoqda.
Cho‘l sharoitida dehqonchilik yuritish uchun zamonaviy agrotexnik
usullar katta ahamiyatga ega. Jumladan, tomchilatib sug‘orish
texnologiyasi orqali suv tejaladi va suvli qatlam faqat o‘simlik ildizi
joylashgan chuqurlikkacha namlantiriladi. Bu nafaqat suvdan samarali
foydalanishga, balki tuproq sho‘rlanishining oldini olishga ham xizmat
qiladi. Bundan tashqari, shamol eroziyasini kamaytirish uchun himoya
o‘rmonzorlar barpo etish, sho‘r tuproqlarni melioratsiya qilish, organik
va mineral o‘g‘itlarni to‘g‘ri qo‘llash orqali tuproq unumdorligi oshiriladi.
Har yili ekin almashinuvi asosida ekin turlarini o‘zgartirib borish ham yer
resurslaridan samarali foydalanishni ta’minlaydi.
Umuman olganda, cho‘l zonasi tuproqlarida o‘simliklar va
ekinlarning moslashuvi ekologik barqarorlikni saqlash, qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini ko‘paytirish va cho‘l hududlarida aholining yashash
sharoitini yaxshilash uchun muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Bu
hududlardagi tabiiy sharoitga mos ravishda ishlab chiqilgan agrotexnik
yondashuvlar va o‘simliklar biologiyasiga asoslangan seleksiya ishlari
cho‘l dehqonchiligini barqaror rivojlantirishda asosiy yo‘nalishlardan biri
hisoblanadi.
28

Cho‘l zonasi o‘simliklarining biologik va ekologik moslashuv
xususiyatlari ushbu hududning keskin iqlimiy sharoitlariga javoban
shakllangan bo‘lib, ular o‘simliklarning omon qolishi, o‘sishi va
ko‘payishini ta’minlaydi. Cho‘llarda yog‘ingarchilik yilda juda kam bo‘lib,
harorat esa keskin yuqori bo‘ladi, buning ustiga bug‘lanish ham yuqori
darajada kechadi. Bunday sharoitda yashovchi o‘simliklar o‘z organizmini
namlikni tejash, maksimal darajada foydalanish va stress omillariga
bardosh berishga moslashtirgan.
O‘simliklar birinchi navbatda tashqi tuzilmasini o‘zgartirish orqali
moslashadi. Ko‘plab cho‘l o‘simliklarida barglar kichiklashgan, ignasimon
shaklga ega yoki butunlay yo‘qolgan bo‘lib, bu bug‘lanishni sezilarli
darajada kamaytiradi. Fotosintez esa yashil poyalar orqali amalga
oshiriladi. Bunday tuzilish suv yo‘qotilishini kamaytirish bilan birga,
o‘simlikning issiqlikka chidamliligini ham oshiradi. Ayrim o‘simliklarda
barglar qalin va go‘shtdor bo‘lib, ularning ichida suv saqlanadi. Bu
turdagi o‘simliklar sukkulentlar deb nomlanadi va ular uzoq muddat suv
tushmaydigan davrda ham yashay oladi.
Ildiz tizimi ham cho‘l o‘simliklarining moslashuvchanligi uchun
muhim rol o‘ynaydi. Ayrim o‘simliklar chuqur ildizlar yordamida yer
ostidagi chuqur suv qatlamlaridan foydalanadi. Boshqalar esa yassi va
keng ildiz tizimi orqali qisqa muddatli yomg‘irdan maksimal darajada
foydalana oladi. Bu ularga tezda suv yig‘ib, uni saqlab qolish imkonini
beradi.
Fiziologik moslashuvlar ham cho‘l o‘simliklari uchun hayotiy
ahamiyatga ega. Ularning barg yuzasidagi stoma teshikchalari ko‘pincha
faqat kechasi ochiladi, bu esa kunduzi bug‘lanishni kamaytiradi. Shu bilan
birga, suvni saqlab qolish va iste’molni kamaytirish uchun metabolik
jarayonlar sekinroq kechadi. Ayrim o‘simliklar faqat qisqa vaqt davomida
yashaydi — ular bahor yomg‘iridan so‘ng tez unib chiqadi, gullaydi,
urug‘laydi va qurib qoladi. Bu strategiya yordamida ular faqat qulay
sharoitda faol bo‘ladi, qolgan davrni esa urug‘ holida kutib o‘tkazadi.
Ushbu moslashuv mexanizmlari cho‘l zonasidagi ekologik omillarga
qarshi tabiat tomonidan ishlab chiqilgan samarali javobdir. O‘simliklar
29

nafaqat yashab qoladi, balki bunday og‘ir sharoitlarda barqaror
populyatsiyalarni saqlab qolishga muvaffaq bo‘ladi. Bu moslashuvlar
cho‘l ekotizimining muvozanatini saqlash va uni buzilishdan himoya
qilishda muhim o‘rin tutadi.
Cho‘l zonalari o‘zining murakkab ekologik sharoitlari, yuqori
harorat, kam yog‘in, kuchli bug‘lanish va cheklangan suv resurslari bilan
ajralib turadi. Bu omillar yer resurslaridan foydalanishda ehtiyotkorlik va
samaradorlikni talab qiladi. Ayniqsa, dehqonchilik faoliyatini barqaror
yuritish uchun mavjud resurslarni oqilona boshqarish muhim ahamiyatga
ega.
Cho‘l tuproqlari ko‘pincha mexanik tarkibi yengil, organik
moddalarga kambag‘al va sho‘rlanishga moyil bo‘ladi. Shuning uchun bu
zonalarda yerning unumdorligini saqlab qolish va oshirish uchun eroziya,
sho‘rlanish, zichlanish kabi salbiy jarayonlarning oldini olish zarur. Buning
uchun tuproqni shamol va suv eroziyasidan himoya qiluvchi agrotexnik
tadbirlar qo‘llanadi. Masalan, shamol to‘siqlari sifatida himoya
daraxtzorlari barpo etish, tuproqni mulch bilan qoplash, ekinlarni
almashlab ekish tizimidan foydalanish bu borada samarali yechim
hisoblanadi.
Cho‘l sharoitida suvning har bir tomchisi muhim ahamiyatga ega.
Shu bois tomchilatib sug‘orish, past bosimli sug‘orish tizimlari va yer osti
namligidan samarali foydalanish kabi suv tejovchi texnologiyalarni keng
joriy etish zarur. Bundan tashqari, sug‘orish me’yori va vaqtini aniq
belgilash, tuproqdagi namlik miqdorini kuzatib borish orqali ham suv
resurslaridan oqilona foydalanish mumkin.
Mahalliy iqlim sharoitiga mos, qurg‘oqchilikka bardoshli ekin
turlarini tanlash cho‘l zonalarida dehqonchilikning barqarorligini
oshiradi. Bunday ekinlar kam suv talab qiladi, yuqori harorat va kuchli
quyosh nurlanishiga moslasha oladi. Masalan, tariq, makkajo‘xori, paxta,
beda kabi ekinlar bu zonalarda nisbatan yaxshi natija beradi.
Shuningdek, yerning mahsuldorligini oshirish uchun yashil o‘g‘itlardan,
organik moddalardan, mikrobiologik preparatlardan foydalanish tavsiya
etiladi.
30

Yer resurslaridan oqilona foydalanish faqat iqtisodiy maqsadlarga
emas, balki ekologik barqarorlikni ta’minlashga ham xizmat qiladi. Cho‘l
zonalarida o‘rmonzorlar yaratish, yaylovlarni to‘g‘ri boshqarish,
degradatsiyalangan yerlarni rekultivatsiya qilish orqali ekologik
muvozanatni saqlash mumkin. Bularning barchasi cho‘l zonalarida uzoq
muddatli va barqaror dehqonchilikni tashkil etish, aholining oziq-ovqat
xavfsizligini ta’minlash va yashash muhitini yaxshilashga xizmat qiladi.
31

Xulosa
Mazkur kurs ishida cho‘l zonasi tuproqlarining umumiy
xususiyatlari, ularning shakllanishi, fizikaviy-kimyoviy holati va qishloq
xo‘jaligidagi ahamiyati keng ko‘lamda o‘rganildi. Tahlillar shuni
ko‘rsatadiki, cho‘l zonalari O‘zbekiston hududining salmoqli qismini
egallab, qurg‘oqchil iqlim, yuqori harorat, past namlik va sho‘r suvlarning
ta’siri ostida shakllangan murakkab tabiat tizimidir. Bu zonada tuproq
shakllanishi asosan kuchli bug‘lanish va kam yog‘in miqdori bilan
tavsiflanadi, bu esa tuproqlarning sho‘rlanishiga, strukturasining
zaiflashishiga va unumdorligining pasayishiga olib keladi.
Cho‘l tuproqlari asosan yengil qumoq yoki qumli bo‘lib, organik
moddalarga kambag‘al, namlikni saqlab qolish qobiliyati esa past
darajada. Shuningdek, ularning fizikaviy va kimyoviy xususiyatlari qishloq
xo‘jaligi ekinlari yetishtirishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, cho‘l
tuproqlarini o‘rganish va ularning ahvolini yaxshilash bo‘yicha tadbirlar
tizimli ravishda olib borilishi lozim.
Ikkinchi bobda cho‘l zonasi tuproqlarida agrotexnik va agrokimyoviy
tadbirlarning qo‘llanilishi yoritildi. Ayniqsa, meliorativ chora-tadbirlar
(masalan, drenaj tizimlari, yerlarni yuvish), o‘g‘itlash, me’yordagi
sug‘orish hamda eroziyaga qarshi himoya choralarining samaradorligi
alohida ta’kidlandi. Bu tadbirlar nafaqat tuproq unumdorligini oshiradi,
balki ekologik barqarorlikni ham ta’minlaydi.
Shuningdek, cho‘l tuproqlariga moslashtirilgan o‘simliklar va qishloq
xo‘jaligi ekinlarining tanlovi orqali hosildorlikni oshirish mumkinligi
aniqlandi. Masalan, qurg‘oqchilikka chidamli navlar, sho‘rga bardoshli
ekinlar va ularga mos agrotexnologiyalar cho‘l hududlarida barqaror
qishloq xo‘jaligi yuritish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytganda, cho‘l zonasi tuproqlari nafaqat murakkab
tabiiy tizim bo‘lib, balki to‘g‘ri yondashuv va ilmiy asoslangan agrotexnik
tadbirlar yordamida ularni qishloq xo‘jaligi ehtiyojlariga moslashtirish,
unumdorligini oshirish va ularni uzoq muddat barqaror saqlash
imkoniyati mavjud. Kelgusida bu yo‘nalishda olib boriladigan izlanishlar
32

va innovatsion yondashuvlar respublikamiz tuproq resurslaridan
samarali foydalanish uchun muhim zamin yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Shavkat Mirziyoyev. Yangi O‘zbekiston – taraqqiyot va
bunyodkorlik yo‘li. Toshkent, "O‘zbekiston", 2021.
2. M. Saidov, X. Zokirov. Tuproqshunoslik va tuproqlar geografiyasi.
Termiz, 2021.
3. L. Boboxo‘jayev, P. Uzoqov. Tuproqshunoslik. Toshkent,
“Mehnat”, 1995.
4. I. Boboxo‘jayev, P. Uzoqov. Состав и свойства почв. Toshkent,
“Fan”, 1991.
5. Majid Bahodirov. Tuproqshunoslik. Toshkent, 1978.
6. R. To‘xtayev, M. Ergashev. Yer resurslarini muhofaza qilish
asoslari. Toshkent, “Fan va texnologiya”, 2012.
7. O. Yo‘ldoshev, M. Sattorov. Agrokimyo asoslari. Toshkent, 2010.
8. A. Kadirov, M. Sharipov. Tuproqlarning melioratsiyasi va
rekultivatsiyasi. Toshkent, 2007.
9. A. Xayitov. Qishloq xo‘jaligi ekologiyasi. Toshkent, “O‘qituvchi”,
2004.
10. M. Karimov. Tuproq unumdorligi va hosildorlik. Samarqand,
2016.
11. N. Nosirov. O‘simliklar va muhit. Toshkent, “Universitet”, 2013.
12. A. Mamatov. Qurg‘oqchil zonada dehqonchilik yuritish asoslari.
Qarshi, 2018.
13. D. Turg‘unov. Zamonaviy dehqonchilik asoslari. Toshkent, 2020.
14. H. Yusupov. O‘zbekiston tuproqlari va ularning muhofazasi.
Nukus, 2015.
33

Foydalanilgan elektron saytlar:
1. www.tersu.uz
2. www.edu.uz
3. www.ziyonet.uz
4. student.tersu.uz
5. www.fan-edu.uz
6. www.agro.uz
7. www.agroinform.uz
8. www.lex.uz
9. www.stat.uz
10. www.pedagog.uz
34

Cho’l zonasi tuproqlari

Sotib olish