Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	517.6KB
Покупки	5
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Зоология

Chumchuqsimonlar turkumi vakillari va ularning tarqalishi

10. Dala chumchug’i va hind chumchug’ining iqtisodiy ahamiyati atrofdagi
agrolandshaftlarning tarkibiga bog’liq. Biologik xilma-xillik muvozanatini
saqlashda chumchuqlarning ahamiyati katta.
11. Oddiy mayna janubiy va janubiy-sharqiy O’zbekiston sharoitida aprel
oyining birinchi yarmidan boshlab ko’payishga kirishadi.
12. Uyasini 7 kunda (agar uya qurishga xalaqit qiluvchi faktor, masalan, inson
bo’lsa 15 kun) qurib bitkazadi. Uya qurishda ikkala jins vakili ham ishtirok etadi.
13. Aprel oyning oxirlari va may oyning birinchi o’n kunliklarida mayna uyalarida
3-7 tagacha ochiq havorangli tuxumlar paydo bo’ladi.
14. Tuxum bosish birinchi tuxumni qo’ygandan keyin boshlanadi. Bunda erkak va
urg’ochisi qatnashadi.
15. Mayna polaponlari 16 – 19 kunda tuxumdan chiqadi. Polaponlarini boqishda
erkak va urg’ochisi barobar ishtirok etadi.
16. Mayna polaponlari 20 – 25 kunlik bo’lgan uyasidan uchib ketadi. Uyani
tark etgan qushlar Bilan birgalikda 5 – kun bir hafta davomida erkak va urg’ochi
qushlar birga bo’ladilar.
17. Mayna bir yilda ikki marta ko’payadi. Ba’zan uchinchi ko’payish ham
kuzatiladi.
18. Oddiy mayna o’zining fe’l – atvori, qiliqlari, emosional temperamenti,
nihoyatda ehtiyotkor sezgirinchi turli xil tovush kommunikasiyalariga ega ekanligi
bilan boshqa chug’urchuqlardagi farq qiladi.
19. O’zbekiston maynaning iqtisodiy ahamiyati katta bo’lib zarakunanda
hasharotlarni yeb foyda keltiradi. Ba’zi hududlarda bog’larda, uzumlarda hujum
qilib zarar keltirishi ham mumkin.
~ 42 ~

Tur. Dala chumchug’i – Passer montanus L.
Tur. Hind chumchug’i – Passer indicus L.
Oila. Chug’uchuqlar oilasi - Sturnidae
Tur. Mayna yoki hind chug’urchug’i – Acridotheres tristis L.
1.2. Termiz shahrida tarqalgan chumchuqsimonlar turkumi ba’zi
vakillarining faunistik tahlili
Chumchuqsimonlarga xilma-xil tuzilgan, har xil hayot kechiradigan qushlar
kiradi. Chumchuqsimonlar jahon faunasida 5000 ga yaqin, O’zbekiston faunasida
420 dan ortiq turni, ya’ni barcha qushlarning deyarli yarmisini tashkil etadi.
Chumchuqsimonlarning gavdasi birmuncha mayda yoki o'rtacha kattalikda,
oyoqlari ingichka, to’rt barmoqli, ulardan bittasi orqaga, uchtasi oldinga qaragan.
Mayda chumchuqsimon 3 —5 kunda o'z og'irligiga teng keladigan hasharotlarni
yeydi.
Chumchuqsimonlar tumshug'i har xil tuzilgan: nektarxo'rlar (kolibri) niki
ingichka va uzun, pishchuxaniki uzun va biroz egilgan, qarg'a va hakkaniki
konussimon, qaldirg'ochlarniki juda kaltabo'ladi. Chittaklar tumshug'i yordamida
daraxt tanasida kovak yasaydi. Chumchuqsimonlar o'simliklar urug'ini ko'pincha
butunligicha yutadi. Lekin ular tumshug'i yordamida urug'ni boshoqdan yoki
qubbadan chiqarib oladi. To'qimachilar, dehqonchumchuqlar urug'ning po'stini
ajratib so'ngra yutadi.
Chumchuqsimonlarning oyoqlari ham har xil tuzilgan. Jiblajibonlar,
to'rg'aylar tez yuguradi fotmachumchuqlar, jarqanotlar daraxtlar tanasiga
qizilishtonlar singari tirmashib chiqadi, chijlar panjalari bilan shoxlarga osilib tura
oladi. Qarg'alar oyoqlari bilan ozig'ini bosib turib cho'qiydi, chittaklar, to'tiqushlar
va yapaloqqushlar singari ozig'ini changallab olib tumshug'iga keltiradi.
Chumchuqsimonlar qanoti xilma-xil tuzilgan. Hakkaning qanoti kalta va
keng bo'lib, qalin daraxtlar orasida uchishga moslashgan. Qaldirg'ochlarning
ingichka va uzun qanoti hasharotlarni tez quvib yetishga imkon beradi.
~ 7 ~

ko’zlari va quloq teshiklari to’liq ochiladi, qanotlarida qoquv patlari qalamchalari
paydo bo’la boshlaydi. Polaponlar hayotining yettinchi kunida qanotlarida qoquv
patlari o’sa boshlaydi. To’qqiz kunligida qoquv patlarining yelpig’ichlari deyarli
to’liq ochilib boradi, tanasining orqa tomoni qoplovchi patlar bilan qoplanadi. O’n
bir kunligida palaponlar qoquv patlari va dum patlarida yelpig’ichlar to’liq ochilib
bo’ladi. O’n uch kunlik palaponlar o’z uyalarini tark etishadi va bu davrda ular
og’irligi o’rtacha 22-23 grammni tashkil etadi.(3.6--jadval).
Voyaga yetmagan hind chumchuqlari o’z palaponlarini asosan hasharotlar va
ularning lichinkalari Bilan boqadilar. Polaponlarning ovqat tarkibida chigirtkalar,
turli mayda qo’ng’ilar, ninachilar, kapalaklar va ularning qurtlari asosan o’rinni
egallaydi [15].
Shuni ham qayd qilish lozimki hind chumchuqlari palaponlarini boqish
jarayonida ertalabki va kechki paytlarda kunning issiq vaqtlarida nisbatan ancha
jadal holda palaponlariga «ancha» oziq keltirishdi.
Bundan tashqari ularning palaponlarini boqish jadallii polaponlarining
yoshiga ham bog’liq bo’ladi. Rivojlanishining oxirgi bosqichlarida polaponlar
katta yoshdagi qushlardan palaponlar katta yoshdagi qushlardan polaponlar katta
yoshdagi qushlardan rivojlanishining dastlabki bosqichlaridai nisbatan ko’proq
qabul qiladilar.
Hind chumchuqlari polaponlarining rivojlanishining 12-14 kunliklarida o’z
uyalarini tark etishadi. Shundan so’ng ular katta yoshdagi qushlar bilan katta- katta
galalarga hosil qilib bir joydan ikkinchi joyga ko’chib hayot kechiradilar.
Tabiatda mutloq foydali va mutloq zararli turlar mavjud emas. Shu nuqtai
nazardan qaraganda to’qimachilar oilasining vakillaridan dala chumchugi va hind
chumchuqlari kop sonli va ommaviy qushlardan hisoblanadi. Shuning uchun ham
ularning biotsenozdagi ahamiyati alohida e’tiborga loyiq.
O’rta Osiyo va Janubiy Qozoqiston aholisiga chumchuqlar tomonidan
qishloq xo’jaligiga yetkaziladigan zarar juda yaxshi ma’lum. Chumchuqlar gala
bo’lib don, mevachilik xo’jaliklariga zarar yetkazadi, hosildorlikni pasaytiradi.
~ 38 ~

punktlarda esa mirzateraklar va yong’oklarning uchlariga, Yerdan 10—20 m
balandlikda quradi. Qurgan uyasi shoxlar o‘rtasida osilib turadigan kichikroq
savatcha ko‘rinishidagi bulturgi yumshoq o‘tlar va shilib olingan po‘stloqlardan
quradi. Uyasining eni 13, devorlari 2—3, ichki diametri 7, chuqurligi 5 sm bo‘ladi.
Uyasi ba‘zan patlar va junlar bilan qoplangan bo‘ladi. Uyani asosan nari quradi.
Qurilish materialini modasi bilan nari birga yig‘adi.
May oyining oxirlarida uyasida kattaligi 30X20 mm keladigan 3—4 ta
tuxum paydo bo‘ladi. Tuxumining po‘sti oq, pushti fubori va siyrak qora – qo‘ng‘ir
xollari bor. So‘nggi tuxumini qo‘yganidan keyin tuxum bosishga kirishadi va 14—
15 kundan keyin tuxumdan bola ochib chiqadi. Tuxumlarini modasi bosib yotadi.
Nari uni boqib turadi va ba‘zan o‘rniga o‘tib tuxum bosadi. Tuxumdan chiqqan
bolalari ko‘zi yumuq va patsiz bo‘ladi.
Ota-onalari ularni 18—19 kun uyasida boqadi. Hali ucha olmaydigan yosh
qushchalar ba‘zan inidan chiqib olib, daraxt shoxlarida o‘tiradi yoki shoxdan-
shoxga uchib o‘tadi. Shundan keyin ota-onalari ularni yana 5—8 kun davomida
boqadi. Zarg‘aldoq kapalak qurtlari, daraxtlarda yashaydigan qo‘ng‘izlar bilan
oziqlanadi.
12-rasm. Zarg’aldoq – Oriolus oriolus L.
~ 27 ~

CHUMCHUQSIMONLAR TURKUMI VAKILLARI VA
ULARNING TARQALISHI
REJA:
Kirish
I bob. Termiz shahrida tarqalgan chumchuqsimon
qushlarning sistematik va faunistik tahlili
1.1. Termiz shahrida tarqalgan chumchuqsimon qush turlarining
sistematik tahlili
1.2. Termiz shahrida tarqalgan chumchuqsimonlar turkumi ba’zi
vakillarining faunistik tahlili
II bob. Termiz shahrida uchraydigan ba’zi
chumchuqsimonlar turkumi vakillarining ekologik tahlili
2.1. Dala chumchug’i - Passer montanus L.
2.2 . Hind chumchug’i –Passer indicus.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
~ 1 ~

Chumchuqsimonlar oyoqlari va tumshug'i murakkab ishlarni bajarishga
moslashganligi ayniqsa ularning uya qurishida yaqqol namoyon bo'ladi.
Chumchuqsimonlarning asosiy ozig'i hasharotlar va o'simliklar urug'idan
iborat. Ular hasharotlarni hamma joydan: yer ustidan, tuproqdan, barglar, shoxlar,
gullar ustidan, po'stloq ostidan, havodan tutib olib yeydi.
Ko'pchilik chumchuqsimonlar ko'payish va bola boqish davrida juft bo'lib
yashaydi. Odatda nasli to'g'risida (uya qurish, bola boqish) erkagi va urg'ochisi
birgalikda g'amxo'rlik qiladi. Chumchuqsimonlar 4-5 tadan, 12 tagacha tuxum
qo'yadi. Mayda qushlar tuxumi 2 hafta, yirikroq qushlar 3 hafta ichida ochib
chiqadi.
Chumchuqsimonlar boshqa qushlarga nisbatan yaxshiroq sayraydi. Ularning
kuyi ham murakkab va ovozida juda ko'p signallar bor. Qushlar uchirma bo'lgan
bolalarini xavfdan ovoz chiqarib ogohlantiradi. Maynalar, chumchuqlar, hakkalar
xavf tug'ilganida shovqin solib boshqa qushlarni yordamga chaqiradi.
Chumchuqsimonlarning O'zbekiston faunasida qarg'alar, to'rg'aylar,
chittaklar, dehqonchumchuqlar, to'qimachilar, dumparastlar, pashshaxo'rlar,
fotmachumchuqlar, jibilajibonlar, qarqunoqlar, moyqutlar, zarg'aldoqlar,
chug'urchiqlar va boshqa oilalarga mansub 109 turi tarqalgan.
Chumchuqsimonlar butun yer yuzida tarqalgan, lekin issiq mamlakatlarlarda
turlari xilma-xil va ko‘p sonli bo‘ladi. Shimolga qarab borilgan sayin ular turlari
xilma-xilligi va individlari soni kamayib boradi. Ularning ko‘pchiligi uchib
ketadigan, bir qancha turlari o‘troq hayot kechiradi yoki ko‘chib yuradi.
Chumchuqsimonlar oziqlanish usuliga binoan hasharotxo‘rlar, donxo‘rlar va
hammaxo‘rlarga bo‘linadi. O‘simlik bilan oziqlanadigan ko‘pgina turlari o‘z
bolasini hasharotlar bilan boqadi. Birqancha turlarida rangi, katta-kichikligi, ovozi
va toji pat o‘siqlarida jinsiy demorfizm ifodalangan bo‘ladi.
Chumchuqsimonlar – monogam qushlar. Ular jish bolali parrandalar
jumlasiga kiradi. Tuxumdan chiqqan bolalari zaif, ko‘zi yumuq, jish, terisi siyrak
momiq bilan qoplangan. Tuxumlari mayda, odatda olachipor bo‘ladi.
Tuxumlarining rangi oq yoki oqish bo‘ladi. Turli kengliklarda yashaydigan turlari
~ 8 ~

4-rasm. Shahar qaldirg’ochi-Delichon urbica L.
2.2. Jiblajibonlar oilasi- Matacillidae
Jiblajibonlar (Matacillidae) oilasi vakillari cho'l va tog'larda tarqalgan kichik
hajmdagi qushlar bo'lib, dumi uzun. Bu oila vakillarining tana uzunligi 12—22 sm.
Oyoqlari ingichka va uzun, yerda yaxshi harakatlanadi. 57 ta turi bor. Yeryuzida
keng tarqalgan. MDHda 16 ta va shu jumladan, O'zbekistonda 15 ta turi uchraydi.
Bu oilaning vakillariga oq jiblajibon, tog' jiblajiboni, sariqboshli jiblajibon, sariq
peshonali jiblajibon va sariq jiblajibonlar kiradi . Jiblajibonlar O'zbekistonga mart
oyida uchib keladi.
Jiblajibonlar vataniga uchib borgandan so'ng juft-juft bo'lib yashaydi, ammo
uya qurishga shoshilmaydi. 20—40 kundan so'ng toshlar orasiga, ariq
qirg'oqlariga, bino va daraxtlarning yerdan baland bo'lmagan qismiga uya qurishga
kirishadi. Apreldan boshlab 2—7 ta tuxum qo'yadi. Tuxumini, asosan urg'ochisi
bosadi.
Jiblajibonlar zararkunanda hasharotlarni yo‘q qilib, qishloq xo'jaligiga foyda
keltiradi.
Oq jiblajibon - Motacilla alba L.
Ariq bo‘ylari yoki yo‘l yoqalarida kattaligi chumchuqday keladigan kichkina
bir qush uzun dumini likillatib tez-tez yugurib yuradi. Bu jibilajibondir. Peshonasi,
qorni, lunjlari oq, to‘shi bilan boshining usti va orqasi qora tusli kul rang. Har bir
qanotida bittadan katta xoli bo‘ladi.
Jiblajibon O‘zbekistonda soy, anhor va ko‘llar yoqasidagi sug‘ oriladigan
joylarda yashaydi. Eron, Affoniston va Hindistonda qishlaydi. Fevral oxiri —
martda bizga uchib keladi. Ayrim jiblajibonlar O‘rta Osiyoda qishlab qoladi.
Ularni ba'zan yanvar oyida Toshkent yaqinidagi Soylar bo‘ylarida yoki Samarqand
yonidagi Qorasuv va Zarafshon sohillarida uchratish mumkin.
Jiblajibonlar vataniga uchib kelganidan keyin juft-juft bo‘lib yuradi. Lekin
uya qurishga oshiqmaydi. 20 yoki 40 kundan keyin biror yerdagi toshlar orasiga,
ariqlarning tik qirg‘ oqlariga, buzilgan imoratlar yoki daraxtlarga erga yaqin
~ 15 ~

Bundan tashqari chumchuqlar turli zararkunanda va kasalliklarni tarqatuvchilar
bo’lib hisoblanadi.
Chumchuqlarning zararli faoliyatining o’ziga xosligi shundan iboratki, ular
ozuqa mo’l bo’lgan joyda tez va yengil uchib kelishadi, oziqlanish joyining bir
joyidan ikkinchisiga erkin uchib o’tishadi. Chumchuqlar boshoqli, dukkakli mevali
dalalarga va urug’ ekilgan maydonlarga uchib borishadi, lekin bu qisqa muddatda
qushlar katta zarar yetkazadi [6].
Dala chumchug’i xilma-xil ovqat ob’ekti bilan ovqatlanadi. Uning ovqati
tarkibida o’simlik oziqalari asosiy o’rinni egallaydi. Bundan tashqari uning ovqat
tarkibida insonning va chorva mollarining ovqat chiqindilari va qoldiqlari ham
uchraydi.
D.Yu. Kashkarov, D.N. Puzankovalar (1974) dala chumchug’ining
oziqlanishini o’rganib, uning oziqasi tarkibidagi oziqlarni uch guruxga ajratish
mumkin. Bular: asosiy, ikkilamchi va kamdan-kam uchraydigan oziqlar
guruxlaridir. Asosiy oziqlarga itqo’noq, sho’ra, grechixa (4 tur); ikkinchisi
oziqlarga bug’doy, kurmak, qiyoq, jo’xori va hasharotlar (chigirtkalar,
uzuntumchuq qo’ng’iz, tangacha qanotlilarning lichinkalari); kamdan-kam
uchraydigan oziqlarga g’umoy, sholi ba’zi g’alladoshlar, tut va uzum mevalari,
ituzum va boshqalar kiradi. Shunday qilib dala chumchug’ining ovqat tarkibida
yovvoyi o’simliklar urug’i, turdagi oziqalar, xususan madaniy ekinlar mevalari va
urug’lariga nisbatan ko’proq uchraydi.
Hind chumchug’ining oziqlanishi yashash joyi va yil mavsumlariga qarab
har xil bo’ladi. Umuman olganda uning ovqat tarkibida 11 turdan ortiq o’simliklar
va taxminan 19 tur hasharotlar kiradi. Ularning ovqat tarkibida ko’pincha
o’simliklardan itqo’noq, yumshoq bug’doy va boshqalar: hasharotlardan
chigirtkalar, kapalak qurtlari, uzun tumshuqli qo ng izlar uchraydi [15]. ‟ ‟
Yil bo’yi hind chumchug’ining ovqat tarkibida hasharotlar(chigirtkalar,
tangacha qanotlilar, ularning qurtlari, lichinkalari va uzuntumshuqli qo’ng’izlar va
uzun tumshuqli qo’ng’izlar uchraydi. Bahorda hind chumchug’i asosan turli
o’simliklar urug’ini terib yeydi. Hasharotlardan uning tarkibida kichik qo’ng’izlar
~ 39 ~

uyalar shu qadar
zich joylashadiki, xudi shoxlarda xashak uyumlari osilib turgandek tuyiladi [21].
D.Yu. Kashkarov va P.N. Puzankovalarning ma’lumotlariga ko’ra, hind
chumchug’i asosan tabiiy landshaftlarda va vohalarda yashab, ularning uya
kaloniyalari daraxtlarda, tom bo’g’otlarida va boshqa joylarda joylashadi.
E.I.Gavrilovning (1975) ma’lumotlariga ko’ra hind chumchug’i odamlardan uzoq
joylarda yashaydi. Yashash joylari buzilgandagina odamlarga yaqin joylarda
yashashi mumkin. Yashash joylarining eng xarakterli tomonlaridan biri, ular
yashaydigan joylar yaqinida oziq yig’ish mumkin bo’lgan ochiq joylarning
bo’lishidir. Odatda ular gala hosil qilgan holda yashaydi.
Hind chumchug’lari galasida bir necha juftdan ikki-uch mingtagacha juft
qushlar bo’lishi mumkin. Ular jarliklarga uya qurganda uyalar orasidagi masofa bir
metrni tashkil etadi. Hind chumchug’lari o’rmonlarda, daraxtzorlarda daraxt va
uylar kovaklarida uya qurishadi. Bunday joylarda uyalar orasidagi 10 metrni
tashkil etadi. Shuningdek hind chumchug’i tomlarning bo’g’otlariga, eski
binolarning devorlaridagi yoriqlarga uya qurishadi. Jarliklar va quduqlarning
devorlarida yashovchi hind chumchuqlari boshqa qushlarning uyalarini ham
egallab oladi.[7].
Hind chumchuqlari Buxoro viloyati sharoitida ko’pincha inson tomonidan
qurilgan imoratlarda va daraxtlarning kovaklari va yoriqlarida uya quradi. Uyalar
shakli har xil, xashaklardan mustahkam qilib quriladi. Daraxtlarning kovaklarida,
tomlarning tirqishlarida, shiftlarning tirqishlarida va jarliklardagi inlarda uya
quradi va uyalarda kovaklar to’liq uya materiali bilan to’ldiriladi va uyaning ichki
qismi sharsimon shaklga ega bo’ladi.
Mazkur qush o’z uyalarini qurishda uya materiali sifatida asosan bir yillik
yovoyi o’tchil o’simliklarning poyalari, paxta, mato parchalari, parrandalarning
parlari va patlari, qog’oz parchalari, polietilen bo’laklari, sut emizuvchilarning
junlari va hokazolardan foydalanadi.
Hind chumchug’ining uya davri boshqa chumchuqlar uya devoriga nisbatan
ancha davomli bo’ladi. May oyining oxiri, iyun oyining boshlarida ba’zi hind
~ 36 ~

vyuroklar,
zarg'aldoqlar, shaqshaqlar, nektarchilar, to'qimachilar, jannatqushlar va boshqa
chumchuqsimonlarni kiritish mumkin.
Qaldirg’ochlar oilasi - Hirundinidae
Qaldirg‘ochlar (Hirundinidae) oilasiga yaxshi ucha oladigan hasharotxo'r
qushlar kirib, ular hasharotlarni havoda tutib yeydi. Qaldirg'ochlar tana uzunligi
10-23 sm, 79 ta turi bor. MDHda va shu jumladan, O'zbekistonda 7 ta turi
uchraydi. Ular uzoq va tez uchishga moslashgan. Oyoqlari kalta, yerda yaxshi
yurolmaydi. Suv ustida past uchib, suv ichadi va cho'miladi.
Afrika va Antarktidadan tashqari barcha hududlarda tarqalgan. Bu oilaning
eng muhim vakillariga shahar qaldirg'ochi, qishloq qaldirg'ochi, qirg'oq
qaldirg'ochi, kichik qaldirg'och, tuya qaldirg'och, tog' qaldirg'ochi kiradi.
Qaldirg'ochlarning qanoti uzun, o'tkir uchli va dumi uzun bo'ladi. O'zbekistonga
mart oyining o'rtalarida kelib, sentabr oyida uchib ketadi. Eski uyasiga birinchi
bo'lib erkagi kiradi. Ko'p qaldirg'ochlar qaytib kelganda eski uyasi butun turgan
bo'lsada uni egallamaydi, aksincha yangisini quradi. Uyasining yuqori qismi ochiq
bo'ladi, 3—7 ta tuxum qo'yadi. Tuxumini ikkala jins navbatlashib bosadi.
Qaldirg'ochlar yoz bo'yi har xil hasharotlar, ya’ni turli kassalik tarqatuvchi
chivinlar, qo'ng'izlar va kapalaklarni yo'q qilib foyda keltiradi.
Qishloq qaldirg’ochi - Hirundo rustica L.
Qaldirg‘ochlar uyning ochiq qolgan eshigidan jivir-jivir qilib uchib kirib
qoladi. Qishloq qaldirg‘ochining qanotlari ancha uzun va o‘tkir, dumi chuqur
o‘ymali bo‘ladi. Boshqa qaldirg‘ochlardan u orqasining boshdan oyoq qop-qora
bo‘lishi, tomog‘ida malla rang xoli va to‘shida to‘q rangli belbog‘ i bo‘lishi bilan
farq qiladi. Qanotining uzunligi 117- 130 mm, massasi 20 g. (1-2-rasmlar)
Qishloq qaldirg’ochi to’g‘risida O‘rta Osiyoda mana bunday diniy gap
tarqalgan. Bu qush o‘z uyasiga ilon o‘rmalab kelayotganini payqashi bilanoq
darrov dalaga uchib borib, o‘sha Yerdan beshiktervatar tutib olib, uyiga qaytib
~ 10 ~

Kenja tip. Umurtqalilar – Vertebrata
Katta sinf. To’rt oyoqlilar – Tetrapoda
Sinf. Qushlar – Aves
Katta turkum. Ko’krak tojlilar – Carinatae
Turkum. Chumchuqsimonlar – Passeriformes
Kenja turkum. Sayrovchi chumchuqsimonlar – Oscines yoki Passares
Oila. Qaldirg’ochlar oilasi – Hirundinide
Tur. Qishloq qaldirg’ochi – Hirundo rustica L.
Tur. Shahar qaldirg’ochi – Delichon urbica L.
Oila. Jiblajibonlar oilasi – Motacillidae
Tur. Oq jiblajibon – Motacilla alba L.
Oila. Qarg’alar oilasi – Corvidae
Tur. Zag’izg’on – Pica pica L.
Tur. Qora qarg’a – Corvus corone L.
Tur. Ola qarg’a – Corvus cornix L.
Tur. Go’ng qarg’a – Corvus firugilegus L.
Tur. Zag’cha – Corvus monedula L.
Oila. Zarg’aldoqlar oilasi – Oriolus oriolus
Tur. Zarg’aldoq- Oriolus oriolus L.
Oila. Shaqshaqlar oilasi – Turdidae
Tur. Olashaqshaq – Zoothera dauma.
Oila. To’qimachilar oilasi - Passeridae
Tur. Uy chumchug’i – Passer domesticus L.
~ 6 ~

chumchuqlari endi uya qurishga kirishgan bo’lsa, boshqalari esa allaqachon tuxum
qo’yib bo’lib, uni bosib yotgan bo’lishlari mumkin. Bu vaqtda boshqa bir uyalarda
mazkur qush polaponlari tuxumdan allaqachon chiqqan bo’ladi.
Adabiyotlardan olingan ba’zi bir ma’lumotlarga ko’ra hind chumchuqlari
odatda kulrang yoki qo’ng’irsimon quyuq dog’lari bo’lgan 5-8 ta ola-bula tusli
tuxumlar qo’yishadi [3].
D.Yu. Kashkarov va R.N. Puzankovalarning (1974) fikri va ma’lumotiga
ko’ra hind chumchuqlarining uyalarida ko’pincha 4-7 tagacha va juda kamdan-kam
hollarda 3 tadan 9 tagacha tuxumlar bo’ladi. Tuxumlarning uzunligi 19,5-23,5 mm,
o’rtacha 21,5 mm, kengligi 14-16 mm, o’rtacha 15 mm, og’irligi 1,88-3,06 gramm,
o’rtacha 2,5 gramm bo’ladi.
Hind chumchug’i tuxumlarining shakli to’g’ri tuxumsimon, tuxum
po’chog’ida jigarrang – qo’ng’ir rangdagi dog’lari bo’ladi. Bu dog’lar tuxumning
to’mtoq qismida zich joylashadi. Hind chumchuqlari tuxum bosish jarayonida har
ikkala qush ham ishtirok etishadi. Lekin ushbu jarayonda urg’ochi hind
chumchug’ining ko’proq ishtirok etishi yaqqol namoyon bo’ladi. Mazkur qush
tuxumlarini to’liq qo’yib bo’lishidan 1-2 kun oldin tuxum bosishga kirishadi.
Ularning tuxum bosish jarayoni 12-13 kun davom etadi (Kashkarov, Tuzankova,
1974).
Bu borada T.Z. Zohidov va R.N. Meklenbursevlarning (1969)
ma’lumotlariga ko’ra hind chumchuqlari tuxumlarini bosib yotishida faqat
urg’ochi qush ishtirok etadi va tuxum bosish davri 11-13 kun davom etadi. Tuxum
bosish davrining oxirlariga borib tuxumlar o’z tarkibidagi suvni yo’qotish,
og’irligining 11% miqdorini yo’qotadi. Tuxumdan polaponlarining chiqishi 1-2
sutka davom etadi. Shuning uchun ham uyadagi polaponlarning yoshlari orasidagi
farq 1-2 sutkani tashkil etadi.
Hind chumchug’i endigina tuxumdan chiqqan palaponlarining terisi
yalang’och, ko’zlari va eshitish yo’llari yopiq bo’ladi. Bu vaqtda uning vazni
o’rtacha 3,5 grammni tashkil etadi. Rivojlanishining uchinchi kuniga borib
palaponlarining ko’zlari ochila boshlaydi. Ular hayotining beshinchi kunida
~ 37 ~

9-rasm. Go’ng qarg’a – Corvus frugilegus L.
Zag’cha – Corvus monedula L.
Zag‘chani hamma yaxshi biladi. Qish kezlari bu qushlar go‘ngqarg‘a va
olaqarg‘alar bilan birga yig‘ilib, katta shaharlarda tunaydi. Ko‘pincha to qorong‘i
tushguncha ular daraxtlarga joylasha olmay, dam-badam ko‘tarilib uchishadi va
yuqorida aylanib yurib, keyin tag‘in qo‘shni daraxtga borib tushadi.
Zag‘chalar uchish vaqtida o‘zlariga qon-qarindosh bo‘lgan boshqa
parrandalar - go‘ngqarg‘alar va olaqarg‘alarga nisbatan ancha chaqqon bo‘ladi.
Ular ko‘p sonli qushlar orasida xuddi suvoriylardek ko‘rinadi.
O‘zbekiston shahar va qishloqlarida qishlab qoladigan zag‘chalarning bir
qismi erta bahorda birmuncha shimoliy hududlarga uchib ketadi. Boshqalari aholi
yashaydigan punktlar yaqinidagi jarlar yonbag‘irlari va chuqur o‘pirilmalarga
joylashib oladi.
Mart oxirlarida jarlardagi inlar, qoyalar va paxsa imoratdagi yoriklarga,
uylarning karnizlari tagiga yoki daraxt kovaklariga uya kuradi. Bu ishda nari ham
ishtirok etadi. Ingichka cho‘p-xaslar, patlar, latta-puttalar, jun bo‘laklari, qafas
parchalaridan qurib olgan uyasidan bu qushlar bir necha yil foydalanadi.
Aprelda tuxum qo‘yadi. Uyasida kattaligi 36X27 mm keladigan, qo‘ng‘ir
xolli 4-6 ta havo rang-yashil tuxumlar bo‘ladi. Modasi so‘nggi tuxumini qo‘yib
bo‘lganidan keyin tuxum bosishga kirishadi. 18— 20 kundan keyin tuxumdan
bolalari ochib chiqadi.
Respublika janubida bolalari aprel oxirida paydo bo‘ladi.Zag‘chaning ovqati
qo‘ng‘izlar, qurtlar, shuningdek turli o‘simliklarning donlaridan iborat.
Zararkunanda hasharotlarni qirib, qush foyda keltiradi. U hamisha odamning
turar joyiga yaqin, bog‘ -rog‘lar, dalalar va ekinzorlarda yashaydi.
Yosh zag‘chalar qafasda yashashga tez o‘rganadi. Ular o‘z egasini yaxshi
taniydigan bo‘ladi. O‘rgatilgan zag‘chalar ko‘pincha erkinlikka chiqarib
yuboriladi,
~ 24 ~

11-rasm. Zag’cha – Corvus monedula L.
. Zarg’aldoqlar oilasi – Oriolidae
O’rtacha yirik qushlar bo’lib, ranggi ochiq – sariq yoki yashil – sariq bo’ladi.
Qanotlari qora yoki qo’ng’ir, uzunligi 102 mm dan kam emas. Dumi qoramtir.
Og’zining chetlarida qillar yo’q. voyaga yetgan qush qanotining patlari
metallsimon yaltirab turadi. Bu oilaga zarg’aldoqlar – Oriolus L. urug’i kiradi.
O’zbekistonda oddiy zarg’aldoq – Orioulus oriolus L. turi uchraydi.
Zarg’aldoq – Oriolus oriolus L.
May oyida, bog‘lardagi katta ariq. Yonida o‘sgan daraxtlarda ko‘pincha
«biyov-biyov» degan juda g’alati ovozni, ba‘zan jahli chiqqan mushukning
miyovlashiga o‘xshab ketadigan qattiq sayrashni eshitish mumkin. Bu sayrab
turgan qushni ko‘rishga kamdan-kam odam muyassar bo‘ladi. Ana shu ehtiyotkor
qush daraxtlarning shox-shabbalariga biqinib qo‘nib turadi. «Kovakka kirib
qayerdadir zarg‘aldoq ingrar» deb yozgan mashhur rus shoiri Sergey Esenin haq
edi.
Nari och sariq, qanotlari bilan dumi qora. Modasi va yoshlari yashil-kulrang.
Zarg‘aldoq chug‘urchiqdan sal kattaroq bo‘ladi. Tanasining uzunligi 250 mm,
qanotining uzunligi 150—160 mm atrofida, qanotlarini yozganida 450—490 mm
ga boradi. Massasi 70—85 g.
O‘zbekistondagi to‘qay o‘rmonlari va vohalarda zarg‘aldoq ko‘p
bo‘lmaydi. Tog‘ oldida joylashgan bog‘larda va balandligi 2000—2500 m gacha
boradigan tog‘lardagi bargli o‘rmonlarda bu qush ancha ko‘p uchraydi.
Hindiston, va Janubiy Afrikada qishlaydi. May oyi boshida, ba‘zan aprel
oxirida uchib keladi. Avgust oxiri, sentyabr oyi boshlarida esa uchib ketadi.
Daraxtlarning ingichka ayri shoxlariga uya quradi. Ko‘pincha uyasini
suvdan 2—3 m balandlikda osilib turgan shoxlarga quradi. Aholi yashaydigan
~ 26 ~

Bolalari ko‘pincha shoxdan-shoxga uchib o‘tishni salgina o‘rganib olishi
bilan uyasini tashlab chiqadi. Mana shu paytda ota-onalari qattiq chig‘irlab,
bolalarini dushmanlar xujumidan himoya qadi.
Zag‘izg‘on qafasda yashashga tez o‘rganadi. Zag‘izg‘onlar qo‘ng‘izlar,
kapalak qurtlari, qandalalar, chigirtka va boshqa zararkunanda hasharotlar bilan
oziqlanadi. Yoz kezlari zag‘izg‘onlar ba'zan tut, o‘rik, olcha, uzum mevalarini
eydi, tarvuzlarni cho‘qib ketadi. Kuz va qishda o‘laksalar, tashlandiqlar, oqjo‘xori,
bug‘doy, arpa donlari, begona o‘tlarning urug‘lari, jiyda danaklari bilan oziqlanadi.
Zag‘izg‘on ziyonidan ko‘ra ko‘proq foyda keltiradi. Bundan tashqari juda ko‘p
foydali qushlar: ko‘k qarg‘alar, boyo‘g‘lilar zag‘izg‘onning eski uyalariga
joylashib oladi. Shu sababdan zag‘izg‘onni qo‘riqlash kerak.
7-rasm. Zag’izg’on (hakka) – Pica Pica L.
Zag’izg’on o’troq qush bo’lib, uni mamlakatimizning barcha viloyatlarida,
shu jumladan Surxondaryo viloyatining bir qancha hududlarida yil davomida
uchratish mumkin. Zag’izg’on odamlar orasida bir nechta nomlar (hakka, ola
hakka, ola shaq-shaq) bilan mashhur. Zag’izg’onning boshi, bo’yni, ko’kragining
~ 19 ~

kelarmish. Beshiktervatar ilon bilan olishib, uning ko‘zlarini o‘yib olar emish.
Aslida beshiktervatar ilon ko‘zlarini o‘yib olishga qodir emas. Qaldirg‘ochning
o‘zi ham yirik hasharotlarni xech qachon tutmaydi. Bu qaldirg‘och O‘zbekistonda
faqat vohalarda uya quradi. Uchib o‘tish vaqtida tog‘lar va qum sahrolarida uchrab
qoladi.
Markaziy va Janubiy Afrika, Hindiston va Birmada qishlaydi. Bizga mart
o‘rtalarida uchib kelib, sentyabrda uchib ketadi. Eski uyasiga birinchi bo‘lib narlari
qaytib keladi. Ularning orqasidan modalari uchib kela boshlaydi. Ba'zan narining
yoniga o‘tgan yilgi modasining o‘zi qaytib keladi. Boshqalarda juftlar yangidan
qosil bo‘ladi. Qaytib kelgan qaldirg‘ochlar eski uyasini, garchi u yaxshi saqlanib
qolgan bo‘lsa ham, odatda egallamaydi, balki ko‘pincha shundoqqina shiftga
taqalib turgan to‘sin yoki ayvon, chordoq devoriga va anchagina qorong‘ i
binolarda yangi uya quradi. Gohida ular chaylalarga yoki o‘tovlarga uya quradi.
Yarimsharsimon uyasining ustki tomoni ochiq bo‘ladi. Uning eni 8—14, balandligi
8, chuqurligi 4 sm. Mart oyidayoq uya qurishga kirishadi Ular buning uchun
so‘lagi bilan xo‘llab oladigan loydan foydalanadi. Guvalachalarni birini-biriga
yopishtiradi, ularning orasiga esa xastcho‘p, o‘t-o‘lanlar qo‘yib ketadi.
~ 11 ~

To’qimachilar oilasi - Passeridae
To'qimachilar (Passeridae) oilasining vakillari tropik va subtropiklarda
yashaydigan mayda qushlardir. Bu oilaga Afrikadagi ko'pgina to'qimachilar kiradi.
Yaxshi ucha olmaydi. To'qimachilar oilasi vakillarining tanasi uzunligi 7—
19 sm va vazni 15—100 g atrofida. 200 ga yaqin turi ma’lum.
O'zbekistonda 8 ta turi uchraydi. Ular Yevropa, Osiyo, Afrika va
Avstraliyada tarqalgan. Ko'pchilik turlari Sharqiy yarimsharning tropik va
subtropik hududlarida, daraxt kam bo'lgan ochiq maydonlarda yashaydi. Yerda
sakrab harakat qiladi.
Juft-juft yoki koloniya bo'lib, daraxt va butalarga chiroyli uya quradi. Uyasi
turli shaklda bo'lib, o'simlik tolalari va barglaridan to'qiydi. Yilda 1—2 marta 3—6
ta tuxum qo'yadi. Tuxumini 11-12 kun bosadi, tuxumdan chiqqan bolalarini esa 12
—20 kun boqadi.
To'qimachilar, asosan o'simlik urug'lari, mevalar va hasharotlar bilan
oziqlanadi. O'zbekistonda uchraydigan tipik turlariga uy chumchug'i (Passer
domesticus), Hind chumchug'i (Passer indicus), dala chumchug'I (Passer
montanus), cho'l chumchug'i (Passer simplex) va boshqalar kiradi.
II bob. Termiz shahrida uchraydigan ba’zi chumchuqsimonlar turkumi
vakillarining ekologik tahlili
2.1. Dala chumchug’i - Passer montanus L.
Dala chumchug’i faunamizda eng ko’p tarqalgan qushlardan biri
hisoblanadi. U boshqa chumchuqlarga nisbatan o’lchami jihatdan kichikroq
bo’ladi. Ularning urg’ochisi va erkagi bir-biridan o’lchami va rangi bilan unchalik
farq qilmaydi, ya’ni bu chumchuqlarda jinsiy demorfizm kuzatilmaydi (- va -
rasmlar).
Dala chumchug’i boshining yuqori qismida jigarrang, yon qismlarida oqish
tusdagi qoramtir dog’lar mavjud. Tomog’i va ularinng orqa tomonidagi dog’lar
ham qora tusda bo’ladi. Tanasining orqa qismi asosan sarg’ish-jigarrang, pastki
~ 30 ~

Hind chumchug’ining erkagining boshining tepasi va ensasi kulrang tusda,
ko’zining orasida mala jigarrang yo’li bor. Quloq teshigi atrofidagi patlari oqish
yoki oq tusda bo’ladi (3.5-3.6-rasmlar). Urg’ochisining ustki tomoni gugurt
qo’ng’ir rangda bo’lib, qora dog’lari bor. Pastki tomoni qo’ng’irsimon,
qanotlaridan ko’ndalang oqish yo’l o’tgan.
Hind chumchug’i Arabiston davlatlari hududida Hindistonda, shimoliy -
g’arbiy Afrikada va O’rta Osiyoda keng tarqalgan. O’rta Osiyoda hind
chumchug’ining tarqalishi areali juda katta maydonni egallaydi. Uni O’rta
Osiyoning barcha tekislik hududlarida hattoki tog’larda dengiz sathidan 2000 -
2500 metr balandliklarda ham uchratish mumkin.
E.F. Gavrilovning (1975) ma’lumotlariga ko’ra hind chumchug’i Nil
daryosining vodiysida 200 shimoliy kengliklardan janubroqda Arabiston va O’rta
Osiyoda tarqalgan. Asosiy qishlash joylari Hindiston hisoblanadi. Lekin unchalik
ko’p bo’lmagan miqdorda (uyga qurishadi), Turkmanistonda ham qishlaydi.
Areali janubiy tomonga borgan sari oshib boradi.
Sirdaryo sohillarida hind chumchug’i miqdori ko’p. Hind chumchug’i
O’zbekiston Respublikasi sharoitida uchib kelib uya quruvchi qush hisoblanadi.
F.Z.Zohidov va P.N.Meklenbursevlarning ma’lumotlariga ko’ra (1969)
bahorda hind chumchuqlari aprel oyining ikkinchi yarmida uchib keladi.
D.Yu. Kashkarov va V.N. Puzankovalarning (1974) ma’lumotlariga ko’ra
hind chumchug’i O’zbekiston Respublikasining Farg’ona vodiysiga aprel oyining
ikkinchi yarmidan boshlab uchib kela boshlaydi.
O.P. Bogdanovning qayd qilinishicha (1983) hind chumchug’ining bahorgi
uchib kelishi aprel oyining oxirlariga to’g’ri keladi. Hind chumchug’ining bahorgi
migratsiyasi juda qisqa vaqt davom etadi va taxminan 15 kunni o’z ichiga oladi.
Mazkur turning kuzgi uchib kelishi avgust-sentabr oylariga to’g’ri keladi.
Hind chumchug’i turli tuman landshaftlarda hayot kechiradi. Ular xuddi uy
chumchuqlari singari imoratlarda, daraxtlarda uya qurishadi. Mazkur qush
uyalarini quduqlarning devorlariga, jarliklarga va qoyalarga qurganliklarini
uchratish mumkin. Bular asosan koloniya bo’lib yashaydi, ba’zan daraxtlarda
~ 35 ~

Qarg’alar oilasi- Corvidae
Qarg‘alar (Corvidae) oilasiga katta va o‘rtacha hajmdagi chumchuqsimonlar
kiradi. Daraxtlarda va tog'larda yashaydi. Qarg'alar hammaxo'r.
Qarg'alarning tana uzunligi 18-70 sm, tumshug'i va oyoqlari baquvvat.
Burun teshiklari keng va qillar bilan to'silgan. 104 ta turi bor. Yer yuzida keng
tarqalgan. MDHda 16 ta turi va O'zbekistonda 11 ta turi uchraydi.
Ko'pchiligi gala bo'lib uya quradi. Uyalarini daraxtlar shoxi, kovagi, qoya
toshlar, binolarga yoki qamishlar orasiga quradi. Urg'ochisi 3— 10 ta tuxum
qo'yib, uni bosib yotadi. Vakillariga qora qarg'a (Corvus corone), quzg'un (Corvus
corax), zag'izg'on (Pica pica), go'ng qarg'a (Corvus frugilagus), zag'cha (Corvus
monedula), ola qarg'a (Corvus cornix) kiradi
Zag’izg’on (hakka) – Pica Pica L.
Boshi, bo‘yni, ko‘kragining oldingi qismi, orqasi, dumi qora elkasi,
ko‘kragining orqa qismi va qorni oq. Tumshug‘ i va oyoqlari qora. Dumi juda
uzun.
Bu qush bog‘lar, sohillardagi to‘qaylar va tog‘ lardagi bargli o‘rmonlarda yil bo‘yi
o‘troq yashaydi.
Martning ikkinchi yarmida zag‘ izg‘ onlar juft-juft bo‘lib oladi va daraxt
shoxlarining ayrilariga uya qurishga kirishadi. Uyasining tagi va tomi quruq cho‘p
va xaslardan quriladi. Ichki qavatini savatcha ko‘rinishida loydan yasab, tagiga o‘t
tashlaydi. Uyasini nari bilan modasi birgalashib quradi.
Mart oxirlariga borib ba'zi uyalardagi qushlar endi tuxum qo‘ygan bo‘ladi.
Tuxum qo‘yish bir tekis o‘tmasdan maygacha cho‘zilib ketadi. Uyasida kattaligi
34—24 mm keladigan bir talay qo‘ng‘ir xolli 5—8 ta havo rang-yashil tuxumlar
bo‘ladi. So‘nggi tuxumini qo‘yib bo‘lganidan keyin tuxum bosishni boshlaydi. 18
—19-kuni tuxumlardan patsiz va nimjon bolalar chiqadi. Ota-onalari bolalarini 17-
18 kun uyasida boqadi.
Bolalari uyasidan uchib chiqqanidan keyin ota-onalari ularni yana 6—8 kun
boqadi.
~ 18 ~

uchraydi. Yozda hind chumchug’i nuqul hasharotlar chigirtkalar, qo’ng’izlar, ikki
qanotlilar, arilar chumolilar bilan oziqlanadi. Kuz oylarida hind chumchug’i ovqat
tarkibida hasharotlar deyarli uchramaydi. Bu davrda ular asosan yovoyi holda
o’suvchi va madaniy o’simliklarning urug’lari va mevalari bilan oziqlanadilar [15].
Hind chumchuqlari polaponlari uyadan uchirib chiqarganlaridan keyin katta-
katta galalar hosil qilib qishloq xo’jalik ekin maydonlariga hujum qiladilar.
Bundan tashqari ular palaponlarini boqish davrida ularni palaponlarini boqish
davrida ularni ko’pincha bug’doy dalalari yaqinida bo’lsa donlari bilan boqishadi
va dehqonchilikka katta zarar keltirishadi. Umuman olganda dala va hind
chumchug’lari tabiatda bioxilma-xillikni saqlashda va zararkunanda hashoratlarni
terib yeb foyda keltirsalar, polaponlarini boqish davrida va ular uchirma
bo’lganidan so’ng qishloq-xo’jalik ekinlarini va mevalarini yoppasiga terib yeb
qishloq xo’jaligiga zarar keltirishadi.
Uyasining shakli yarimsharsimon, ba'zan silindrsimon, tubi dumaloqlanib
kelgan. Lub tolalari asosiy qurilish materiali hisoblanadi. Uyaning yupqa ichki
qatlamini cho‘ziluvchan o‘tpoyalar va lub tolalaridan quradi. Uyasi shoxlarga
yaxshiroq mahkamlanishi uchun tanqi tomonidan yopishqoq o‘rgimchak ini
tutamlari bilan tortib qo‘yilgan bo‘ladi. Uyasining balandligi 50—97mm,
chuqurligi 41—50mm, eni 73—92mm, teshigining diametri 58— 63 mm bo‘ladi.
20 maydan boshlab tuxum qo‘ya boshlaydi. Uyasida kattaligi 26X20 mm
keqladigan 4—5 ta tuxum bo‘ladi. Tuxumining po‘sti kam seziladigan pushtinamo
tus aralash oq, qizg‘ish-jigar rang siyrak xollar bilan qoplangan. Hasharotlar bilan
oziqlanadi, bularni asosan uchib ketayotgan vaqtida tutib olishadi. Yosh
qushchalar qurtlar, chumolilar va o‘rgimchaklarni topib yeydi.
~ 40 ~

yiliga bir martadan (shimolda) uch martagacha (janubda) tuxum qo‘yishi mumkin.
Tuxumlarini atigi 11—14 kun, ba'zi turlari 19—20 va qatto 45 kun (jannatqush)
bosib yotadi. Ochiq uyali turlarning bolalari uyasini 9—11 kundan so‘ng,
kovaklarda uya quradiganlarining bolalari uyalarini 23— 26 kundan so‘ng tashlab
ketadi. Uyalarini juda puxta qilib qurish barcha chumchuqsimonlar uchun
xarakterlidir. Remezlar va fotmachumchuqlar ayniqsa omilkor bo‘ladi. Bolalari bir
yashar bo‘lganida jinsiy jihatdan voyaga etadi. Faqat qarg‘a ikki yoshda voyaga
etadi. Yilda bir marta tullaydi. Mayda turlari tutqunlikda 25 yilgacha, yiriklari
(qarg‘a) 50 va qatto 69 yilgacha yashaydi.
Chumchuqsimonlar turkumi 3 ta kenja turkumga bo'linadi:
1. Qichqiruvchi chumchuqsimonlar (Clamatores) kenja turkumi.
2. Soxta sayrovchi chumchuqsimonlar (Menurae) kenja turkumi.
3. Sayrovchi chumchuqsimonlar (Oscines yoki Passares) kenja turkumi.
Qichqiruvchi chumchuqsimonlar kenja turkumining vakillari primitive
tuzilgan bo'lib, tovush chiqaruvchi pastki hiqildoq muskullari 2 juftdan oshmaydi.
Bu kenja turkumning 11 ta oilasi va 1000 dan ortiq turi bor. Ular, asosan Janubiy
Amerikada, ayrim turlari Shimoliy Amerikada va Sharqiy yarimsharning tropik
mintaqalarida uchraydi. Tipik vakili tosh tovuq.
Soxta sayrovchi chumchuqsimonlar kenja turkumiga 4 ta tur kirib, ular
Avstraliyada tarqalgan. Soxta sayrovchi chumchuqsimonlarning tovush
chiqaruvchi pastki hiqildoq muskullari sayrovchi chumchuqsimonlarnikiga
nisbatan sust rivojlangan. Soxta sayrovchi chumchuqsimonlarning asosiy oilasiga
lira qushlar (Menuridae) kiradi.
Sayrovchi chumchuqsimonlar kenja turkumiga 4000 dan ortiq tur, 52 tadan
70 tagacha oila va 1000 ga yaqin avlodlar kiradi. Yer yuzida keng tarqalgan.
MDHda 330 ta turi uchraydi va ularning barchasi sayrovchi chumchuqsimonlar
kenja turkumiga kiradi. Bu qushlarning tovush apparati to'1iq rivojlangan, tovush
chiqarish muskullari 5—7 juft bo'ladi. Sayrovchi chumchuqsimonlar kenja
turkumining asosiy oilalariga: to'rg'aylar, qaldirg'ochlar, jiblajibonlar,
qorayaloqlar, qarg'alar, chittaklar, pashshaxo'rlar, qarqunoqlar, chug'urchuqlar,
~ 9 ~

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Qushlarning ekotizimlarda tutgan o’rni juda xilma
xildir. Serharakatlilik, turli yashash muhitlarida tarqala olish xususiyati ularning
amaliy ahamiyatni yanada oshishiga sabab bo’ladi. Muayyan hududning geografik
joylashuvi, iqlimiy xususiyatlari, xo’jalik yuritish faoliyatining turli-tumanligi va
boshqalarga ko’ra, bir turga mansub qushlar turli regionlarda turlicha ahamiyatga
ega bo’lishi mumkin.
Dunyo faunasida hozirda 8600 tur qush bo’lib, shundan taxminan 5/8 qismi
chumchuqsimonlar turkumiga mansub qushlardir. O’zbekistonning tabiati va
ayniqsa uning ornitofaunasi juda xilma-xildir.
Tabiatdagi qushlarning aksariyati inson hayoti uchun katta ahamiyatga ega.
Ularning ba’zilari qadimdan inson tomonidan xonakilashtirilgan bo’lib, ulardan
insonlar oziq-ovqat mahsulotlari va xom ashyolar sifatida foydalanib kelganlar.
Boshqa qushlar esa qishloq-xo’jaligi ekin maydonlaridagi zararkunanda
hashoratlar va ularning lichinkalarini terib yeb, qishloq xo’jaligiga katta foyda
keltiradi.
Ba’zi qushlarni insonlar uylarida qafaslarda boqishadi va qushlar o’zlarining
rang-barang va yoqimli ovozlari, jozibali harakatlari bilan insonlarga estetik zavq
bag’ishlaydi. Ular shubhasiz keng o’rmonlar va dalalarning o’ziga xos bezagi
bo’lib hisoblanadilar. Qushlarning ovozlarini musiqiy asarlarda ham tez-tez
uchratish mumkin. Ular juda chaqqon va yengil bo’lib, zarakunanda hasharotlar va
kemiruvchilarni qirishda insonning yeng yaqin yordamchi bo’lib hisoblanadilar.
Qushlar ilmiy nuqtai-nazardan ham katta ahamiyatga egadir. Ularning uzoq
masofalarga migratsiya qilishi, uya qurishi, avlodlariga g’amxo’rligi ko’pchilik
kuzatishlar va ilmiy tadqiqotlarning asosiy obyektlari hisoblanadi.
Tabiatda qushlarning foydasi bilan bir qatorda zararini ham kuzatish
mumkin. Foydali qushlar xo’jalik ahamiyatga yoki madaniy ekinlarga tushadigan
zararli hasharotlarni yo’q qiladi, ba’zi bir qushlarning zarari katta ya’ni ular
~ 2 ~

tuxumlardan chiqqan yosh qushchalar uyasidan avgust oxirlari va sentyabrda uchib
ketadi.
Shahar qaldirg’ochi-Delichon urbica L.
Oyog’ining ilik qismi v barmoqlari tirnog’igacha oatsiz. Anoti uzun, ayri
shaklda. Orqa tomoni sidirg’a qora, boshi, bo’yni qora rangda, qorin tomoni oq.
3-rasm. Shahar qaldirg’ochi-Delichon urbica L.
~ 14 ~

2-rasm. Qishloq qaldirg’ochi-Hirundo rustica Linnaeus
Uyasining ichiga yumshoq o‘t, pat va ot qili solib qo‘yadi. Uyasiga kattaligi
20X14 mm keladigan 4— 6 ta tuxum qo‘yadi. Tuxumi oq rangli, qizil-jigarrang
bo‘lib, qo‘ng‘ir-kulrang xollari bo‘ladi. Tuxumlarini modasi bilan nari 13-16 kun
bosib yotadi. Tuxumdan, ko‘zi yumuq va zaif jish bola ochib chiqadi. Ular
20—24 kun uyasida turadi.
Iyunda va iyulning boshida uyasidan uchib chiqadi. 17 polapon qushchalar
biror Yerdagi suv ustida egilib turgan shox-shabbalarga kelib qo‘nib oladi, ota-
onalari esa ularni yana bir necha kun boqib turadi. Yosh qushchalar to‘planib, katta
gala hosil qiladi. So‘ngra daryolar bo‘yidagi o‘tloqlarda, ko‘l sohillari va
botqoqliklarning chetlarida yashay boshlaydi. Ikki hafta o‘tgach, ota-onalari
uyalarini tuzatib, ikkinchi marta tuxum qo‘yishga kirishadi. Bu safar tuxumlari bir-
ikkita kam bo‘ladi. Ikkinchi marta qo‘yilgan tuxumdan chiqqan bolalari uyalarini
avgustda tashlab ketadi.
Qishloq qaldirg‘ochi hasharotlar bilan oziqlanadi, ularni asosan uchib keta
turib tutib oladi. Qaldirg‘och turli kasallik qo‘zfatuvchilari — chivinlar,
shuningdek qo‘ng‘iz va kapalaklarni yo‘q qilib, qishloq xo‘jaligiga foyda keltiradi.
Qaldirg‘ochlar Afrika va Janubi-Sharqiy Osiyoning tropik qismida qishlaydi.
Bizga 10—12 aprelda uchib keladi, sentyabr oxiri oktyabr boshida uchib ketadi.
Qaldirg‘ochlar sof tuproqli va toshli g‘orlar shifti, uylar karnizi, temir yo‘l
ko‘priklari, machit peshtoqlariga uya quradi. Uyasi yopiq, uzunasiga kesilgan
serbar flyaga yoki kolbani eslatadi, qopqog‘ida ba'zan uchta yo‘li bo‘ladi.
Qaldirg‘ochlar uyasini loydan, so‘lagi bilan ho‘llab 5—6 kun davomida quradi.
Uyasi ichiga o‘t-o‘lanlar va patlardan to‘shama soladi. Uya qurishga aprel oyining
oxirida kirishadi. May oyida uyasidan 4—5 ta oppoq tuxum topilgan.
Tuxumdan chiqqan bolalari 23—25 kungacha uyasida hayot kechiradi,
ularni uchib chiqqanidan keyin ham ota-onalari yana 3—4 kun boqib turadi. Butun
ko‘payish sikli taxminan 40 kunni tashkil qiladi. Ikkinchi marta qo‘yilgan
~ 13 ~

kilib uya qurishga kirishadi. Uyasining ostki qavatiga o‘simliklar ildizi va
poyasini, ichki qavatiga jun, pat, paxta yoki momiq to‘shaydi. Ularning hammasini
odatda ot qili bilan chigallashtiriladi.
Aprelda tuxum qo‘yaboshlaydi. Uyasida 20X16 mm kattalikdagi 4—6
tuxum qo‘yadi. Qush zararkunanda hasharotlarni qirib, qishloq xo‘jaligiga foyda
keltiradi.
5-rasm. Oq jiblajibon - Motacilla alba L.
5-rasm. Oq jiblajibon - Motacilla alba L.
~ 16 ~

va kunduzgi kapalaklar chumolilar, termitlar, o’simlik bitlari va hokazolar bilan
oziqlanadi.
Dala chumchug’i gala bo’lib uchib, ayniqsa polaponlari uchirma bo’lgan
davrda don - mevachilik xo’jaliklariga ziyon yetkazadi, ular hosildorligini
kamaytiradi. Lekin qishloq xo’jalik zararkunanda hasharotlari va ularning
lichinkalarini terib yeb foyda keltiradilar. Ularning zarari unchalik katta emas
ya’ni uy chumchug’i va qora tomoq chumchuqlar zararidan ancha kam.
22-rasm. Dala chumchug’I inining ko’rinishi (Jarqo’rg’on tumani,
Mehnatobod mahallasi, Maorifchilar ko’chasi 15-uy).
2.2 . Hind chumchug’i –Passer indicus.
O’zbekistonda hind chumchug’ining kenja turi Passer indicus bakterianus
uchraydi. Hind chumchug’i uy chumchug’iga shunchalik o’xshab ketadiki, uni
ko’pchilik hollarda bu qushning kenja turi deb hisoblaydilar. Lekin uning
biologiyasida o’ziga xos tomonlar bo’lib bu uni alohida tur deb hisoblashga asos
bo’ladi [11].
~ 34 ~

XULOSA
1. Chumchuqsimonlasr turkumiga tashqi ko‘rinishi va hayot kechirishi turlicha
bo‘lgan 5000 dan ortiq qushlar turi kiradi. O‘zbekiston faunasida
chumsuqsimonlarning 420 dan ortiq turi tarqalgan bo‘lib, barcha qushlar turning
deyarli yarmini tashkil etadi. Chumchuqsimonlarning 40 turi jahon faunasining
TMXI Qizil ro‘yxatiga kiritilgan
2. Chumchuqssimonlar turkumi 3 kenja turkumga bo‘linadi. O‘zbekiston faunasida
faqat sayroqi chumchuqsimonlar kenja turkumi vakillari uchraydi. Biz kuzatish
olib borgan hududda chumchuqsimonlarning 14 turi tarqalgan bo‘lib, ular 7 oilaga
mansub.
3. Chumchuqsimonlar oziqlanish usuliga binoan hasharotxo‘rlar, donxo‘rlar va
hammaxo‘rlarga bo‘linadi. O‘simlik bilan oziqlanadigan ko‘pgina turlari o‘z
bolasini hasharotlar bilan boqadi. Birqancha turlarida rangi, katta-kichikligi, ovozi
va toji pat o‘siqlarida jinsiy demorfizm ifodalangan bo‘ladi.
4. Aniqlangan 13 turdan qishloq qaldirg‘ochi, oq jibilajibon, zarg‘aldoq, uchib
ketuvchi; zag‘cha, qora qarg‘a, ko‘chib yuruvchi; mayna, uy chumchug‘i, hakka
o‘troq qushlarga kiradi.
5. O’zbekiston sharoitida dala chumchug’i o’troq, hind chumchug’I uchib kelib,
uya quruvchi turlar hisoblanadi.
6. Termiz shahri sharoitida har ikkala tur ham ko’proq antropogen landshaftlarda,
lekin qulay sharoitlar bo’lganda hind chumchug’i tabiiy landshaftlarda ham uya
qurib yashaydi.
7. Dala chumchug’i ham, hind chumchug’i ham 5 tadan 8 tagacha tuxum qo’yib
jo’ja ochadi.
8. Tuxumlarini har ikkala qush navbatlashib bosib yotadi. Tuxum bosish davri har
ikkala turda ham 12-13 kunni o’z ichiga oladi.
9. Ikkala tur qush polaponlari ham o’z uyalarida 13-14 kun davomida bo’lishadi.
Polaponlarni har ikkala ota-ona chumchuqlar baravar boqishadi va voyaga
yetkazishadi.
~ 41 ~

Yoz paytlari respublikamizda qora qarg‘alar daryo bo‘ylaridagi to‘qaylarda,
daraxtzorlar, bog‘ lar va tog‘ lardagi o‘rmonlarda (3000 m gacha balandlikda)
yashaydi. Qishda aholi yashaydigan turar joylarga yaqinroq tushib keladi.
Tekislikda yashaydigan qushlar ham aholi punktlariga uchib keladi.
Daraxtlar, qamishzorlar, butazorlarga uya quradi. Daraxtlarga soladigan
uyalari odatda balandda, daraxt tanasiga yaqin joyda yoki uning ayri shoxida
bo‘lsa, butalarda pastroqda solingan bo‘ladi. Uyasining asosini quruq
xascho‘plardan quradi. Kosachasiga jun, latta-putta va daraxt po‘stloqlaridan
yaxshilab to‘shama soladi. Qamishzorlardagi uyalari yaxshilab ezilgan qamishdan
kurilgan va ustiga quruq o‘t va ingichka xas-cho‘plardan to‘shama solingan
bo‘ladi. qamishlar orasi va butalardagi uyalari yaxshilab pana qilingan bo‘ladi,
daraxtlarda esa ko‘rinib turadi.
Samarqand atroflarida aprel o‘rtalarida tuxum ko‘ysa, baland tog‘larda
faqat may o‘rtalarida tuxum qo‘yadi. Uyasida 3—5 ta, ba'zan 6—7 ta tuxum
bo‘ladi. Tuxumining po‘sti havo rang yashil, sarg‘ish-qo‘ng‘ir xollari va nuqtalari
bor. Tuxumlarining kattaligi 42X30 mm; og‘irligi 17—19 g, tuxumlarini modasi
18—20 kun bosib yotadi. 30—35 kunlik qush bolalari ucha boshlaydi. Birinchi
marta qo‘ygan tuxumlari palag‘da bo‘lib yoki sinib ketsa, bu qushlar ikkinchi
marta tuxum qo‘yadi.
Iyun boshlarida qush bolalari uyasini tashlab chiqadi. Qarg‘a hammaxo‘r
qushdir. Bahor kezlari u o‘lik baliq, kemiruvchi hayvonlarni, o‘rdak, fozlar,
qashqaldoqlar va boshqa qushlarning tuxumlarini; yozda baliq va astragal
mevalari, kaltakesak, kemiruvchi qayvonlar, qo‘ng‘izlar, chigirtkalarni; kuzda
jiyda mevalari, baliq, uy sichqonlarini eydi. Qishda dala sichqonlarini tutib eydi,
yirtqich parrandalardan qolgan nishxo‘rdlar, tashlandiqlar bilan qanoatlanadi.
Amudaryoning quyi oqimlarida ko‘pincha ondatraga qirg‘in keltiradi. Qora qarg‘a
eng zararli kushlarning biri. U ovlanadigan qayvonlar va qushlarning bolalarini
yo‘q qiladi.
Qish kezlari Uzbekistonning hamma joyida ola qarga (Corpus cornix L.)
uchraydi. U katta-kichikligi va tashqi ko‘rinishidan xuddi qora qarg‘adek bo‘ladi,
~ 22 ~

qismida tig’iz bo’lib, uchki qismiga tomon siyraklashib boradi. Tuxumlarini 2,5-
3,0 hafta bosib, isitadi. So’ngra ulardan quloq teshigi yopiq, ko’zlari ojiz, tanasi
patsiz, nimjon va zaif jish jo’jalar chiqadi.
Tuxumlardan jo’jalar kunda, odatda 1-kuni 3-4 tasi, 2-kuni qolganlari ochib
chiqishadi. Bu holat tuxumm hujayradagi sariqlik maddasining miqdoriga bog’liq
bo’lsa kerak. Yangi ochib chiqqan jo’jalarning (n=8) og’irligi 6,3-9,8 gram bo’ladi.
Rivojlanishning 5-kuni quloq teshiklari, 6-kuni ko’zlari ochiladi. Jo’jalar bir
haftalik bo’lganda pat va parlarning rivojlanganligini kuzatish mumkin. Jo’jalar
10-12 kunlik bo’lganda rangi to’qlashib, tashqi qiyofasi, hatti-harakati ota-onasiga
o’xshab boradi.Tuxumdan jiqqan jo’jalar 27-kundan so’ng uyasidan uchib chiqadi.
Qo’yilgan tuxumlardan to’liq jo’jalarning yorib chiqishi va sog’lom voyaga
yetishi, uyaning eski yoki yangiligiga, tuzilishiga va ko’payish mavsumuga
bog’liq.
Zag’izg’on, asosan zararkunanda hasharotlar va ularning lichinkalari bilan,
bundan tashqari qish faslida o’laksalar bilan, har xil donli ekinlarning urug’lari,
oziqovqat qoldiqlari, kemiruvchilar (uy va dala sichqonlari) va boshqa ozuqalar
bilan oziqlanadi.Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, zag’izg’onning zararidan ko’ra
foydasi ko’proqdir.Jumladan, u zararkunanda hasharotlarni qirish bilan bir qatorda,
tabiiy sanitarlik vazifasini ham bajaradi. Shuning uchun, zag’izg’on va uning
polaponlariga ziyon yetkazmaslik, uya qurilgan daraxtlarni kesmaslik va ularni
buzmaslik kerak.
Qora qarg’a – Corvus corone L.
Qora qarg‘ani xuddi go‘ng qarg‘a bilan ola qarg‘a singari, tusiga qarab oson
tanib olsa bo‘ladi. Ola qarg‘ adan bu qush kichikroq bo‘lishi, go‘ngqarg‘adan
kamroq harakatchan bo‘lishi, tumshug‘ ining yo‘ g‘onligi va sal qayrilganligi bilan
farq qiladi. Bundan tashqari qora qarg‘ alarning burun teshiklari qattiq qillar bilan
qoplangan. Go‘ng qarg‘alarda, ayniqsa voyaga etgan davrida tumshufining atrofida
yalang‘ och teri bo‘ladi. Qora qarg‘alar juft-juft bo‘lib, go‘ng qarg‘alar katta
koloniya bo‘lib uya quradi.
~ 21 ~

21- rasm. Dala chumchug’i - Passer montanus L.
Polaponlar hayotining to’qqizinchi kuni ko’zining atrofida patlar paydo
bo’ladi. O’n uchinchi kunga borib polaponlar ancha o’sib, mustaqil holatga kelib
qolishadi. O’n to’rtinchi kuni ular o’z uyalarini tark etishadi, lekin uncha yaxshi
ucha
olishmaydi. Uyani tark etishgan polaponlar uyadan uncha uzoqqa ketishmaydi.
Dala
chumchug’i polaponlari to voyaga yetguncha 2,40 grammdan 3,0 gram, voyaga
yetguncha 23-25 gramgacha tana vazni o’sadi Mazkur tur polaponlarining
postembrional o’sishi va rivojlanishi (Brodi) formulasi orqali hisoblanadi. Dala
chumchug’i umumiy rivojlanishi (tuxum qo’yishdan to polaponlarni ochib
chiqqungacha) bo’lgan davr 30-32 kunni tashkil etadi.
Adabiyotlarda qayd etilishicha dala chumchug’i (Bogdanov 1383) erta
bahorda meva daraxtlarining yosh novdalari, kurtaklari, gullari, barglari boshqa
madaniy o’simliklar doni va urug’lari, shu bilan birga hashoratlar, ularning
lichinkalarini terib yeydi. Yoz boshlarida ko’proq qo’ng’izlar, chigirtkalar, tungi
~ 33 ~

2.2.5. Shaqshaqlar oilasi - Turdidae
Shaqshaqlar (Turdidae) oilasiga o'rtacha va mayda qushlar kiradi.
300 taga yaqin turi ma’lum. MDHda 53 ta turi va O'zbekistonda 37 ta turi
uchraydi.
Tana uzunligi 10-40 sm, vazni esa 10-200 g keladi. Antarktidadan tashqari
hamma qit’alarda tarqalgan. 1—6 ta tuxum qo'yadi, inkubatsiya davri 12—15 kun.
Ularning eng muhim vakillariga olashaqshaq (Zoothera dauma), suv
qizilquyrug'i (Chaimarrornis leucocephala), qora sirchumchuq (Saxicola caprata),
oddiy bulbul (Luscinia pectoralis) va boshqalar kiradi. Ko'proq erkaklari yaxshi
sayraydi. Daraxtlarga, ycrga va g'orlarga uya quradi.
Olashaqshaq – Turdus pilaris L.
Ensasi va dumining usti kulrang, orqasi kashtan – qo’ng’ir rangda.
Ko’kragining o’rta qismi va qorni, odatda, dog’siz, yon rul patlarining uchida oq
dog’lar yo’q.
13-rasm. Olashaqshaq – Turdus pilaris L.
~ 28 ~

Tadqiqot predmeti. Chumcuqsimonlar turkumiga mansub to’qimachilar
oilasidan ikkita tur - dala chumchug’i (Passer montanus) va hind chumchug’i
(Passer indicus) , chug’urchuqlar oilasidan bitta tur - mayna (Acridothores tristis
L.) kurs ishining predmeti hisoblanadi.
Tadqiqot metodi. Kurs ish uchun material kuzatishlar asosida to’plandi.
Qushlarning uya ekologiyasi umumiy qabul qilingan uslubiyat asosida olib borildi
[18]. A.Novikov uslubiyatiga (1953) muvofiq holda olib borildi. Bu uslubiyatni u
1953 yilda tavsiya etgan. Bundan tashqari kuzatish davomida marshrut va
statsionar metodlardan foydalanildi.
Ishning aprobatsiyasi. 2018 – 2019 yillarda bo’lib o’tgan zoologiya
to’garaklarida, Termiz davlat universitetida “Talabalarning an’anaviy 45 – ilmiy
amaliy konferensiyasi” da hamda “Yosh Faunist” ilmiy to’garaklarida ushbu
bititiruv malakaviy ishi mavzusi bo’yicha ma’ruzalar qilingan.
. Ishning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, 3ta bob, xulosa,
takliflar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. 27 ta rangli
rasmlar bilan boyitilgan. Kurs ish bet kompyuterda terilgan ma’lumotdan iborat
bo’lib, 38 ta adabiyotdan foydalanilgan, bundan tasi chet el adabiyotidir.
I bob. Termiz shahrida tarqalgan chumchuqsimon qushlarning sistematik va
faunistik tahlili
1.1. Termiz shahrida tarqalgan chumchuqsimon qush turlarining sistematik
tahlili
Tip. Xordalilar – Chordata
~ 5 ~

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1. O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida” gi qonuni. /Toshkent:
O‘zbekiston, 1997-yil 29-avgust.
2. O’zbekiston Respublikasi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. 1997 - yil
3. Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz”. Toshkent – “O’zbekiston” – 2016.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. Toshkent – “O’zbekiston” – 2017.
5. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. Toshkent – “O’zbekiston” – 2017.
6. Bioxilma – xillikni saqlash. Milliy strategiya va harakat rejasi. Toshkent – 1998.
7. Abdullaev M., Rasulov M., Fayozova S. Umurtqali hayvonlar zoologiyasidan
dala praktikasi. Pedagogika oliy o‘quv yurtlari tabiiyot-geografiya
fakulteti talabalari uchun o‘quv qo‘llanma. T .: « O ‘ qituvchi ». 1987, 80 b .
8. Ametov M . Птицы Каракалпакии и их охрана. Нукус, Каракалпакистан,
1981. – с.137.
9. Ahmedov K . R . Биология и хозяйственное значение майны в Таджикистане.
Изв. АН Тадж.ССР. отд-ние естеств.наук. – 1953, №4, - с.80-84..
10. Bogdanov O . P . Новые данные о распространении майны – Acridotheres
tristis L. //Изв. АН УзССР, 1952. - № 6. – с.104-105
11. Bogdanov O . P . O ‘ zbekitson hayvonlari ( umurtqalilar ). Toshkent
― O ‘ qiituvchi , 1983, 1-320 ‖ b .
12. Dadaev S ., Saparov Q . Zoologiya . T ., ― Moliya
‖ nashriyoti .2009. -480 b .
13. Dadayev S ., To ’ ychiyev S ., Haydarova P . “ Umurtqalilar zoologiyasi ”
Laboratoriya mashg ’ ulotlari . O ’ zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti .
Toshkent – 2006. 170-178 bet .
~ 43 ~

atroflarida faqat may oylarida birinchi tuxumni qo’yadi. Dala chumchug’i 5-6 ta,
hatto 8 tagacha oq kulrang va sarg’ish mayda qora dog’li tuxumlar qo’yadi.
Zohidov, Meklenbursevlarning (1969) bayon qilishlaricha mazkur tur tuxum
o’lchamlari quyidagicha bo’lgan: tuxum uzunligi 19-23 mm, tuxum eni 14-16 mm.
Bizning kuzatishlarimizga ko’ra dala chumchug’i bir mavsumda 2-3 marta
ko’payadi.
X.S. Solixboyev va A.N. Bogdanovlarning (1967) ma’lumotlariga ko’ra dala
chumchuqlari tuxumlarini bosishni hali tuxumlarni to’liq qo’yib bo’lmasdanoq
boshlaydilar va tuxumlarni bosish davri 12-13 kunni o’z ichiga oladi.
D.Yu. Kashkarov va D.N. Puzankovalarning ma’lumotlariga ko’ra dala
chumchuqlari tuxumlarini erkak va urg’ochi qushlar navbatlashib bosishadi.
Tuxum bosayotgan qushlar kamdan-kam hollarda uyasini bo’sh qoldiradilar.
Tuxum bosish davrida har bir tuxum o’z tarkibidagi suvni yo’qotib,
yengillashtiradi.
Dala chumchug’i tuxumlaridan polaponlarni ochib chiqish muddati may
oyining ikkinchi o’n kunligiga to’g’ri keladi. Tuxumdan chiqqan polaponlari qip
yalang’och, tanasi yupqa embrional teri bilan qoplangan. Terisining rangi qizg’ish
va sariq qo’ng’ir. Tumshug’i ochilib-yopilib turadi, tumshuqlarining burchagi och
sarg’ish tusli. Endi tuxumdan ochib chiqqan polaponlari qanotlarida patlari
bo’lmaydi, ko’zlari ham ochilmagan bo’lib, ular o’rnida 2 ta qora dog’ turib,
ko’zlari keyinchalik ochiladi. Endi tuxumdan chiqqan chumchuq polaponi
tanasining o’rtacha uzunligi 22 mm, qanotlari 5mm, vazni 2,40 g ni tashkil etadi.
Polaponlar o’z hayotining uchinchi kunidan boshlab ancha harakatchan
bo’lib ovoz chiqara boshlaydi. Tanasi, qanotlari va dumida birlamchi patlari
rivojlana boshlaydi, ko’zlari qisman ochiladi. Beshinchi kuni yelka, orqa va
dumida patlar ko zga yaqqol tashlanadi, ko’zlari yaxshi ochiladi. Ular hayotining‟
yettinchi kuni deyarli butun tanasi patlar bilan qoplanadi. Polaponlar juda
serharakatchan bo’lib qolishadi.
~ 32 ~

ekinlarni nobud qiladi va hosilni yeb ketadi yoki yuqumli kasalliklarni tashuvchi
mikroblarni tashiydi. U yoki bu qushning foydali yoki zararli ekanligini aniqlash
uchun uning hayot faoliyatini, ekologiyasini va etologiyasini o’rganish lozim.
Ko’pincha biror qushning arzimagan zarar keltirishiga qarab uni zararli qush deb
hisoblaydilar. Aslida esa xo’jalik uchun ular zarardan ko’ra ko’proq foyda
keltiradigan bo’lib chiqadi. Masalan, kuzda uzumzorlarga, bahorda tutzorlarga
pushti rang chug’urchuqlar yopirilishini ko’rish mumkin. Bu xildagi
chug’urchuqlarning ko’pi yoz bo’yi chigirtkalar bilan oziqlanishadi. Bitta
chug’urchuq uya davrida bir kunda qishloq-xo’jalik uchun zarar keltiradigan uya
xavfi bo’lgan 200 gramm chigirtkani yeydi.
Zararli hashoratlarga qarshi kurashish uchun bog’lar, o’rmonzorlar, ekin
dalalari va plantasiyalarda foydali hashoratxo’r qushlarni jalb qilish va ularni
ko’paytirish lozim. Buning uchun esa ularning biologiyasini yaxshi o’rganish
kerak bo’ladi.
Madaniyat tarixida qushlar pati juda katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Rim
imperiyasi davridan boshlab o‘tgan asr o‘rtalarigacha patlardan yozuv quroli
sifatida foydalanilgan.
R.N.Meklenburtsevning ma'lumotlariga ko‘ra chug‘urchuqlarning ayrim
koloniyalari bir oyda O‘rta Osiyoda 100 mingga yaqin chigirtkalarni yeb quritadi.
M.D. Zverovning ma'lumotiga ko‘ra Novosibirskda bitta uyadagi
chug‘urchuq jo‘jalarini boqish uchun 5 kunda 796 ta may qo‘ng‘izni va 160 ta
lichinkasini, 27 ta sim kurti qo‘ng‘izini va 12 ta lichinkasini yeb quritadi. Umuman
bir marta ko‘payish davrida bitta chug‘urchuq oilasi 7800 may qo‘ng‘izining
lichinkalarini yeb quritadi.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Termiz shahrida uchraydigan
chumchuqsimon qushlarning turlar tarkibini o’rganish uchbu kurs ishining asosiy
maqsadi hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida zararkunandalarga qarshi kurashda,
urug’ va mevalarning tarqalishida, o’simlik turlarining changlanishida ayrim qush
turlari katta o’rin egallaydi. Shuning uchun chumchuqsimonlar turkumi
vakillarining inson hayot faoliyati va xalq hamda qishloq xo’jaligidagi ahamiyatini
~ 3 ~

shunda ular bir oz uchib, yana uyiga qaytib keladi. Ba'zan ularni gapirishga
o‘rgatishadi.
10-rasm. Zag’cha – Corvus monedula L.
~ 25 ~

o’rganish orqali ularning Termiz shahrida tarqalishi va turlar tarkibini o’rganishni
o’z oldimizga maqsad qilib qo’ydik.
Kurs ishini bajarish uchun biz o’z oldimizga bir qancha vazifalarni qo’ydik:
- Chumchuqsimonlar turkumiga mansub qushlarning tuzilishi, tarqalishi va
ekologik xususiyatlarini o‘rganish;
- Chumchuqsimonlar turkumiga mansub qushlarning sistematik tarkibi va
hududda tarqalishini o’rganish;
- o’rganilayotgan hududda tarqalgan chumchuqsimonlarning yashash tarzi,
bioekologik xususiyatlari haqida ma'lumot to‘plash;
- o’rganilayotgan hududdagi chumchuqsimon qushlarning turlar tarkibini tahlil
qilish
- To’qimachilar oilasi vakillaridan dala chumchug’i- Passer montanus ning
biologiyasini o’rganish.
- To’qimachilar oilasi vakillaridan hind chumchug’i- Passer Indicus ning
biologiyasini o’rganish.
- Chug’urchuqlar oilasi vakili Mayna – Acridotheres tristis ning biologiyasini
o’rganish.
Mavzuning ilmiy yangiligi. Termiz shahri sharoitida ba’zi
chumchuqsimonlarning bioekologik xususiyatlarida shaxsiy ilmiy ma’lumotlar
to’plandi.
Mavzuning amaliy ahamiyati. Mavzuning amaliy ahamiyati
chumchuqsimonlarning zararli jihatlaridan foydali tomonlari ko’pligini hisobga
olib, ularning Termiz shahri sharoitida tarqalishi, biologiyasi, ekologiyasi va
albatta turlar tarkibini o’rganishdan iborat.
Tadqiqot obyekti. O’rganilayotgan hududda tarqalgan chumchuqsimonlar
turkumi vakillari. Tadqiqot obyekti bo’lib chug’uhind chug’urchug’i yoki mayna
(Acridothores tristis L.), to’qimachilar oilasining ikki turi dala chumchug’i (Passer
montanus) va hind chumcrchuqlar oilasining bir turi –hug’i (Passer indicus)
hisoblanadi.
~ 4 ~

oldingi qismi, tanasining orqa tomoni, dumi, tumshug’i va oyoqlari qora rangda,
yelkasi, ko’kragining orqa qismi va qorni oq rangda, dumi esa uzun bo’ladi.
Termiz shahrida zag’izg’onning uya qurishi, ko’payishi, rivojlanishi,
umuman olganda barcha hayotiy jarayonlarini amalga oshirishi uchun qulay shart-
sharoitlar mavjud. Masalan, uya qurishi uchun turli xil balandlikdagi daraxtlarning
va xomashyoning mo’lligi, bolalarini boqishi uchun oziqaning serobligi, iqlimiy
omillarning qulayligi va boshqalar.
Zag’izg’onlarning juftlarga ajralishi fevral oyining ikkinchi dekadasiga
to’g’ri keladi. Ba’zan, dekabr-yanvar oylarida ham juft hosil qilgan zag’izg’onlarni
uchratish mumkin. Bu qushlar shumtol, chinor, tut, tuya archasi, gledichiya, virgen
archasi, o’rik, zarang, gujum, oq terak, tol, olma, maklyura, qora qarag’ay, jiyda,
bodom, gilos kabi daraxtlarga uya qurishi mumkin. Uyaning qurilishida ikkala jins
ham ishtirok etadi. Uyaning materiali asosan uya qurilayotgan daraxtning bir yillik
quruq shohalari, yaqin atrofdagi daraxtlarning quruq shohalari, bir yillik, ikki yillik
va ko’p yillik o’simliklarning poyalari hamda tana qismlaridan, rangli simlar, oq
jangal va loydan tashkil topadi. Ayrim uyalarda umuman loy ishlatilmasligini
ko’rish mumkin. Bu holat uya qurulishining kech boshlanganligi, iqlimning
qulayligi bilan tushuntiriladi. Uyaninig ichki qismini madaniy va yovvoyi
o’simliklarning nafis ildizlari, hayvonlarning junlari bilan to’shaydi. Uyaning ustki
qismini (tomini) tuxum qo’yishdan oldin qurigan daraxt shohlari, turli xil simlar,
oq va qizil sho’ra poyalari hamda oq jangal bilan mustahkam bostiradi ba’zida
bostirmaydi. Bu holat uya qurilayotgan joyga bog’liq bo’lsa kerak. Ammo,
uyaning yon tomonida kirib chiqish uchun tuynuk bo’ladi. Uyaning ustini
bostirishi, uyadagi tuxumlarni kuchli issiqlikdan, yorug’likdan, insonlar va boshqa
mexanik ta’sirlardan, daydi mushuk yoki tulkilardan muhofaza qilishi bilan
aloqador bo’lishi mumkin.
Uyalarda tuxumlar har kuni yoki kunora qo’yiladi. Bundan kelib chiqib
aytish mumkinki tuxum qo’yish tanaffus bilan amalga oshiriladi. Uyalarda
tuxumlarning soni 3-5 ta, ko’pincha 4 ta, ba’zan 6-7 ta bo’ladi. Tuxumlarning
po’chog’i och ko’kimtir bo’lib, qo’ng’ir-qoramtir xollari bor. Xollar poyanak
~ 20 ~

1-rasm. Qishloq qaldirg’ochi-Hirundo rustica Linnaeus
~ 12 ~

lekin rangi undan farq qiladi. Bu qush deyarli boshdan oyoq kul rang tusda, faqat
boshi, ko‘kragi, qanotlari va dumi qora bo‘ladi.
8-rasm. Qora qarg’a – Corvus corone L.
Go’ng qarg’a – Corvus frugilegus L.
Respublikamiz daryolari bo’yidagi jarliklarda, tog’ etaklaridagi qoyalarda
uya quradi. Tumshug’i 28 mm dan, qanoti 260 mm dan uzun. Tumshug’i ingichka,
to’g’ri va uchi o’tkir.
~ 23 ~

qismi kulrang oq tusda bo’ladi. Tanasi pat bilan qoplangan, oldingi oyoqlari
qanotga aylangan bosh suyagi bitta ensa o’simtalari, yuragi 4 kamerali.
Dala chumchug’i deyarli butun Yevropa, Urta Osiyo, Turkiya, Afg’oniston,
Xitoy va Shimoliy Afrikada keng tarqalgan. O’zbekiston hududida dala
chumchug’i Orol dengizi sohillarida, Qizilqumda, Mirzacho’lda, Qarshi cho’lida
butun madaniy landshaftlar bo’ylab Chotqol tog’ tizmasining g’arbiy etaklarigacha
Zarafshon, Turkiston, Xisor va Nurota tog’ tizmalarida uchraydi. U ayniqsa
madaniy landshaftlarda va daryolar yoqalarida keng tarqalgan [25].
Dala chumchug’i turli biotoplarda hayot kechiradi. U asosan binolarning
devorlaridagi bo’shliqlarda, tomlarning tirqishlarida, ba’zan jarliklarda ham uya
quradi.
Ivanovning ma’lumotiga (1969) ko’ra dala chumchuqlari o’z uyalarini turli
kovaklariga, shuningdek daraxt shoxlarining ayri joylariga qurishadi. Termiz
shahri hududlarida mazkur qush uyalarini ko’proq koloniya bo’lgan holda quradi.
Uya qurish joylari bo’lib esa asosan yangi qurilgan imoratlarning yoriq tirqishlari
cherdaklar osti, jarliklar, boshqa qushlar tomonidan qurilgan inlar va kamdan-kam
hollarda daraxtlar xizmat qiladi. Dala chumchug’i uyasini juda pishiq bo’lib, uya
kirish teshigidan boshlanadi. Uyalari ichki qismi quruq va yashil o’tlardan va
patlar kabi momiq materiallardan tuziladi (3.3-rasm).
Dala chumchug’i uya materiallari sifatida ko pincha yovvoyi o’tchil‟
o’simliklarning poyalari, darxtlarning barglari, qushlarning par va patlari, o’simlik
ildizlari ildiz po’stloqlari, g’alladoshlar oilasiga mansub o’simlilarning barglari va
poyalari, paxta, qog’oz va polietilen parlardan foydalaniladi [21].
Dala chumchug’i aprel oyi boshlarida to’liq juftlashib, koloniya bo’lib uchib
yurishib uya qurishga kirishdi. Dala chumchug’i uyasi o’lchamlari keltirilgan.
Unga ko’ra o’rtacha uyaning yerdan balandligi 330 sm, uya diametri 156.2 mm,
uya balandligi 93 sm, uya kosachasi chuqurligi 81 mm, uya kosachasi diametri
85.5 mm, uyada kirish teshigi 66 mmni tashkil etdi.
Uya qurib tayyorlagandan so’ng dala chumchug’i tuxum qo’yishga kirishadi.
Adabiyotlarda qayd qilinishicha [3] mazkur qush Toshkent va Namangan
~ 31 ~

CHUMCHUQSIMONLAR TURKUMI VAKILLARI VA ULARNING TARQALISHI

Купить