Davlat byudjetining mazmuni, uning shakllanishi va taqsimlanishining xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 650
Foydalanuvchilar soni: 289

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	167.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Davlat byudjetining mazmuni, uning shakllanishi va taqsimlanishining xususiyatlari

Davlat byudjetining mazmuni, uning shakllanishi
va taqsimlanishining xususiyatlari
REJA:
KIRISH
1. Davlat byudjetining mohiyati, funktsiyalari va ahamiyati
2. Davlat byudjetining daromadlari. 2022 yil uchun davlar byudjeti.
3. Davlat byudjetining xarajatlari
4. Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishni ta’minlash
yo’llari.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH
Kur ishining mavzusining dolzarbligi. Davlat budjeti davlat moliyasi tizimida
markaziy o’rinni egallaydi. Budjet tizimi murakkab mexanizm bo’lib, muayyan
mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va boshqa
jihatlarining butun majmui asosida shakllanadi.
Barcha davlatlarda xo’jalik subyektlarining faoliyati natijasida yalpi ichki
mahsulot (YaIM) va milliy daromad (MD) yaratiladi.
Moddiy ishlab chiqarishda yaratilgan milliy daromad keyinchalik taqsimlash
va qayta taqsimlash bosqichlaridan o’tadi. Milliy daromadni qayta taqsimlashda va
undan keyinchalik foydalanishda muhim vazifani davlat budjeti o’ynaydi.
Mamlakatda milliy daromadni qayta taqsimlash jarayonida uning bir qismi pul
shaklida budjetga tushadi va moliyaviy resurslarning markazlashgan fondini
tashkil etadi.
Budjet - davlatning ma’lum muddatga mo’ljallab tuzilgan va qonun bilan
tasdiqlangan daromadlari hamda xarajatlari hisobi bandlar bo’yicha taqsimlangan
hujjat. U umumdavlat moliyaviy resurs fondini shakllantirish va foydalanish bilan
bog’liq bo’lgan, bir tomondan davlat o’rtasidagi taqsimlash munosabatlarining bir
qismini, ikkinchi tomondan korxonalar va aholi o’rtasidagi taqsimlash
munosabatlarining bir qismini anglatadi.
Davlat budjeti, uning daromad va xarajatlari jamiyatning iqtisodiy
kategoriyalari bilan chambarchas bog’liq, chunki davlat budjeti jamiyatda
yaratilgan ijtimoiy mahsulot qiymatining taqsimlanish jarayonida o’zining moddiy
shakliga ega bo’ladi. Shuningdek, professor V.Rodionovaning ta’biri bilan
aytganda Budjet munosabatlari bu jamiyat iqtisodiy tuzilishining ajralmas
qismidir; uni amal qilishi davlat tomonidan unga tegishli funksiyalarni bajarishi
uchun zaruriy moddiy-moliyaviy bazani shakllantirish bilan obyektiv ravishda
aniqlanadi.
Davlat budjeti orqali jamiyatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot qayta
taqsimlanadi. Yalpi ichki mahsulotning qayta taqsimlanishi jamiyatdagi umumiy

ehtiyojlar: maorif, sog’liqni saqlash, mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy
barqarorlik, aholi tarkibida ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamni moddiy jihatdan
qo’llab-quvvatlash, havfsizlik, chegaralar dahlsizligini saqlash va favqulodda
holatlar uchun saqlanadigan davlat zahiralarining mavjud bo’lishi zarurati tufayli
kelib chiqadi. Shuningdek, davlat budjet orqali jamiyatning ijtimoiy takror ishlab
chiqarish jarayoniga ta’sir qilishning moliyaviy dastaklariga ega bo’ladi.
Davlat budjeti davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida davlat hokimiyatini
iqtisodiy imkoniyatlarining moliyaviy asoslarini yaratadi.
Masalan, iqtisodchi G.V. Polyak quyidagi fikrlarni bildiradi: Davlat
budjetdan o’zining faoliyatini bevosita moliyaviy ta’minlashning asosi sifatida
hamda iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning muhim vositasi sifatida
foydalanadi.
Demak, bir tomondan budjetning paydo bo’lishi davlatlarning paydo bo’lishi
bilan bevosita bog’liq bo’lib, ikkinchidan, aynan bozor iqtisodiyoti sharoitida
jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy sohalaridagi davlat islohotlarini amalga
oshirishning asosiy instrumenti sifatidagi budjetning sifat belgilariga aniqlik
kiritiladi.
Budjet - murakkab iqtisodiy kategoriya hisoblanadi, chunki uning moddiy
asosini kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayoni tashkil qiladi.
Budjet munosabatlari davlat bilan xo’jalik subyektlari hamda aholi o’rtasidagi
qiymat taqsimlanish jarayonida paydo bo’luvchi moliyaviy munosabatlardir.
Bunday moliyaviy munosabatlarning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki,
birinchidan, yuqorida ta’kidlaganimizdek, ijtimoiy ishlab chiqarishning taqsimlash
bosqichida vujudga keladi, ikkinchidan, markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni
shakllantirish va undan davlat manfaatlari yuzasidan foydalanishga yo’naltiriladi.
Davlat manfaatlari esa - bu ijtimoiy manfaatlar hisoblanadi. Budjet davlatning
asosiy markazlashtirilgan moliyaviy resurslar fondi sifatida o’ziga xos ijtimoiy
ahamiyat kasb etadi.

Demak, budjet iqtisodiy kategoriya sifatida iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartibga solish tizimida markaziy bo’g’inda ishtirok etishi bilan aholining ma’lum
qatlami manfaatlarini o’zida namoyon qiladi. Bu tushunchada budjet
munosabatlari o’zida iqtisodiy rivojlanishning aniq falsafasi va ideologiyasini aks
ettiradi.
Budjet munosabatlari obyektiv xarakter kasb etadi, chunki budjet davlat va
unga tegishli funksiyalarni amalga oshirishda muhim moddiy-moliyaviy baza
shakllantirilishi uchun obyektiv zaruriyatdir. Shu bilan birgalikda budjet
munosabatlari bazis elementi hisoblanadi. Takror ishlab chiqarish jarayonida
budjet munosabatlari ularga muvofiq keluvchi moddiy shaklni oladi.
Budjet munosabatlari - jamiyat iqtisodiy tizimining elementidir. Iqtisodiy
kategoriya sifatida budjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning tarkibiy
qismi hisoblanadi. Budjetning moliyaga xos sifat belgilari birinchidan, ijtimoiy
mahsulot qiymatining taqsimlanish jarayonida, aniqrog’i, qayta taqsimlanishi
jarayonida vujudga kelib, pul munosabatlarining o’ziga xos shakli hisoblanadi.
Ikkinchidan, budjet markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni shakllantirish,
taqsimlash va undan foydalanishga yo’naltirilgan fond hisoblanadi.
1. Davlat byudjetining mohiyati, funktsiyalari va ahamiyati
Hozirgi sharoitda davlat byudjeti ijtimoiy (ishlab chiqarish)
munosabatlarining bir qismini ifoda etib, davlatning ixtiyoriga mamlakatda
yaratilgan yalpi ichki mahsulot (milliy daromad)ning nisbatan kattagina qismini
to’plash va uni jamiyat taraqqiyotining turli sohalarini (iqtisodiyot, maorif,
sog’liqni saqlash, fan, madaniyat, ijtimoiy ta’minot, boshqaruv, mudofaa va
boshqalar) rivojlanishiga yo’naltirish imkonini beradigan muhim taqsimlash
vositasidir.
Mohiyatiga ko’ra davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining tarkibiy qismi
bo’lib, shunga mos ravishda moliya tizimiga doir barcha xususiyatlarga ega va

unga tegishli bo’lgan barcha funktsiyalarni bajaradi. Bir vaqtning o’zida, davlat
byudjeti faqat o’ziga xos bo’lgan xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular o’z
navbatida, davlat byudjetini moliya tizimining boshqa bo’linmalaridan ajratib
turadi va unda markaziy o’rinni egallashga imkon beradi. Uning ana shunday
xususiyatlaridan biri bevosita davlatga tegishli ekanligidir. Haqiqatdan ham har bir
mamlakatda davlat barcha moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi bo’lsa-da,
uning bu xislati, ya’ni mamlakatning moddiy va moliyaviy resurslari asosiy
taqsimlovchi sifatidagi roli faqat byudjetda katta kuch bilan namoyon bo’ladi.
Yagonalik va yuqori darajada markazlashuv davlat byudjetining muhim
xususiyatlaridandir. Davlat byudjetiga xos xususiyatlar mablag’lar bilan byudjet
siyosatini amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi. Davlat byudjeti
deyilganda, eng avvalo, ikki tushunchaning qo’shilishini tushunmoq kerak: 1)
davlat miqyosida yalpi ichki mahsulotni taqsimlash natijasida vujudga keladigan
iqtisodiy munosabatlar; 2) davlatning asosiy moliyaviy rejasi. Yalpi ichki
mahsulotni taqsimlashning moliyaviy vositasi sifatida davlat byudjeti boshqa
xususiyatlarga ham ega. Yalpi ichki mahsulotning davlat byudjeti orqali
taqsimlanishi ma’lum darajada, almashuvdan ajralgan holda sodir bo’ladi.
Qiymatning davlat byudjeti orqali harakatlanishi moddiy mahsulotning harakatidan
to’liq uziladi va sof qiymat xarakterini kasb etadi. Faqat davlat byudjetidan
tashqarida, byudjet resurslari sarflanayotganda taqsimlash va almashuv
operatsiyalarining qayta qo’shilib ketishi sodir bo’ladi. Davlat byudjetining
mohiyatini ochib berishda u orqali amalga oshiriladigan taqsimlash jarayonlarining
mazmunini ko’rib chiqish alohida ahamiyat kasb etadi.
Yalpi ichki mahsulotni davlat byudjeti orqali taqsimlash bir vaqtning o’zida,
o’zaro bog’langan va ma’lum darajada mustaqil bo’lgan uch bosqichga egadir: 1)
umumdavlat pul fondini shakllantirish (byudjet daromadlari); 2) hududiy va
ma’lum maqsadlarga mo’ljallangan ko’p sonli byudjet fondlarini yaratish; 3)
byudjet fondidan foydalanish (byudjet xarajatlari).

Davlat byudjeti orqali yalpi ichki mahsulotni taqsimlashning bu bosqichlari
bir vaqtning o’zida va uzluksiz sodir bo’lsada, bu ularning nisbatan alohidaligini
ham inkor etmaydi. Bu bosqichlarni bo’lish va ularni alohida-alohida ko’rib
chiqish orqali byudjetli taqsimlashning xarakteri, shakli va metodlari to’g’risida
osonroq va aniqroq tasavvur hosil qilish mumkin. Birinchi bosqichda yuridik va
jismoniy shaxslarga tegishli pul mablag’larining bir qismi davlatning qo’lida
to’planishi sodir bo’ladi. Ana shu asosda mablag’larni oluvchi sifatida davlat bilan
mablag’larni to’lovchilar o’rtasida byudjet munosabatlari vujudga keladi. Bu
munosabatlar, asosan, majburiylik (imperativlik) xarakteriga egadir. Bu
bosqichdagi taqsimlash jarayonlarining xarakterli xususiyati shundaki, byudjetga
tushuvchi mablag’lar ajratib olingan bo’lib, ular qat’iy chegaralanmagan. Ularning
barchasi hozircha yagona maqsadga — umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga
yo’naltirilgan. Davlat pul fondining alohidaligiga aniq maqsadlarga mo’ljallangan
fondlarni kristallizatsiya qilish boshlanganda barham beriladi.
Byudjet fondini shakllantirishda ikki xil tushunchadan foydalaniladi: 1)
byudjetga to’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar); 2) davlat
byudjetining daromadlari.
Davlat byudjetiga to’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar), eng
avvalo, to’lovchilarning xarajatlaridan iborat bo’lib, ularning daromadlaridan
chegirilsada, bir vaqtning o’zida ular davlat byudjetida davlatning daromadlari
sifatida gavdalanadi. Ana shundan taqsimlash munosabatlariga kirishgan
ishtirokchilar (tomonlar) o’rtasidagi manfaatlarda ba’zi bir farqli jihatlar vujudga
keladi. Davlat byudjetning daromadlarini oshirishdan manfaatdor bo’lsa, bu narsa
u yoki bu darajada to’lovchilarning (yuridik va jismoniy shaxslarning)
manfaatdorligini pasaytiradi. Davlat byudjetining daromadlari o’zining yaxlitligi
bilan farqlanadi va ular yagona maqsadga — ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga
xizmat qiladi.
Byudjet daromadlari davlatning sub’ektlar (xo’jaliklar va aholi) bilan o’zaro
munosabatlarining aniq chegaralangan, aniqlangan qismini ifoda etadi. Bu

munosabatlar xilma-xil bo’lishiga qaramasdan, ular umumiy belgilarga ega va
umumlashtirilgan, abstrakt holda ishlab chiqarish (byudjet) munosabatlarining
alohida elementi sifatida maydonga chiqadi. Byudjet daromadlari o’zlarining
iqtisodiy tabiatiga ko’ra ob’ektiv bo’lib, ular davlatning sub’ektlar (xo’jaliklar va
aholi) bilan barqaror aloqalarini ifodalaydi. Ularning ob’ektiv zarurligi davlatning
o’ziga xos funktsiyalarga ega bo’lgan mavjudligi bilan belgilanadi.
Davlat byudjeti daromadlarining farqlanuvchi belgisi shundan iboratki, ular
taqsimlash natijasi (byudjetga to’lovlar) va yanada taqsimlash ob’ekti (byudjet
ichidagi fondlarni shakllantirish va moliyalashtirish) sifatida maydonga chiqadi.
Demak, davlat byudjetining daromadlari aniq ifodalangan byudjet kategoriyasi
bo’lib, ularni shakllantirish va ulardan foydalanish taqsimlashning byudjet
mexanizmi orqali amalga oshiriladi.
Davlat byudjetining xarajatlari xuddi uning daromadlari singari, ikkiyoqlama
xarakterga ega. Bir tomondan, bu davlatning xarajatlari, boshqa tomondan esa —
sub’ektlarning ixtiyoriga tushadigan qaytarilmaydigan mablag’lar bo’lib, ularning
daromadlariga aylanadi va ular tomonidan turli maqsadlarga mo’ljallangan tegishli
fondlarni shakllantirishda foydalaniladi. Ana shu ikkiyoqlama xarakter davlat
byudjeti xarajatlarining yakuniy emas, balki taqsimlash jarayonlarining oraliq
bosqichi ekanligidan dalolat beradi. Bu erda byudjet fondlarining egasi — davlat
va pul mablag’larini oluvchilar — sub’ektlar o’rtasida yangi taqsimlash
munosabatlari paydo bo’ladi. Daromadlar singari, davlat byudjetining xarajatlari
ham ob’ektiv iqtisodiy kategoriyadir. U kategoriya sifatida byudjetli taqsimlash
munosabatlarining ma’lum bir yakuniy qismini abstrakt holda umumlashtiradi.
Ularning moddiylashuvi byudjetdan sub’ektlarga pul mablag’larining teskari oqimi
bilan xarakterlanadi.
Shunday qilib, davlat byudjetining iqtisodiy mazmuni deganda umumdavlat
pul fondini shakllantirish, mablag’larni byudjetlar ichida taqsimlash va sub’ektlarni
byudjetdan moliyalashtirish natijasida vujudga keladigan, o’zaro bog’langan
taqsimlash munosabatlarining butun kompleksi tushuniladi. . Davlat byudjeti ko’p

sonli va bo’lingan taqsimlash aktlarining majmui orqali yalpi ichki mahsulot
harakatining asosiy yo’nalishlarida namoyon bo’ladi. Aynan byudjet iste’mol va
jamg’arish fondlarining shakllanishida, iste’mol fondining qismlarga ajralishiga,
sof daromadning davlat va sub’ektlar o’rtasida bo’linishiga hal qiluvchi ta’sir
ko’rsatadi. Mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi ko’rinishida qonuniy
rasmiylashtirilgan, davlat pul fondlarini yaratish va ulardan foydalanish borasidagi
iqtisodiy munosabatlar majmuiga davlat byudjeti deyiladi.
Davlat byudjeti ikki xil funktsiyani bajaradi: 1) taqsimlash; 2) nazorat.
Davlat byudjetining taqsimlash funktsiyasi orqali uning mohiyati namoyon
bo’ladi. Bu davlat byudjeti tomonidan amalga oshirilayotgan taqsimlash
munosabatlarining mazmunida yaqqol ko’rinadi.
Davlat byudjeti orqali amalga oshiriladigan taqsimlash bu jarayonning
ikkinchi (oraliq) bosqichidir; Shuning uchun ham davlat byudjetining taqsimlash
funktsiyasi o’ziga xos bo’lgan xususiyatga ega bo’lib, undan taqsimlangan yalpi
ichki mahsulotni qayta taqsimlashda foydalaniladi. Agar taqsimlashning birinchi
bosqichida byudjet mablag’lari milliy daromadda davlatning ulushi sifatida
maydonga chiqsa, uning ikkinchi bosqichida esa ana shu ulush qismlarga bo’linadi
va ko’p sonli kanallar orqali turli tadbirlarni moliyalashtirishga va fondlarni
shakllantirishga yo’naltiriladi. Davlat byudjeti bilan iqtisodiyot va ijtimoiy
sohaning barcha bo’linmalari bevosita yoki bilvosita bog’langandir.
Davlat byudjetining nazorat funktsiyasi ham o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Birinchi xususiyat umumiylik, universallik. Bu milliy iqtisodiyotni tezkor
boshqarishda davlat byudjetining nazorat funktsiyasidan keng foydalanish uchun
sharoit yaratadi.
Davlat byudjetining nazorat funktsiyasiga tegishli bo’lgan ikkinchi xarakterli
xususiyat moliyaviy munosabatlarning alohida sohasi sifatida davlat byudjetining
yuqori darajada markazlashtirilganligidan kelib chiqadi. Markazlashtirilganlik har
doim yuqori organlar oldida quyi organlarning hisobot berib turishini, ma’lum
ketma-ketlikda bo’ysunishning tizimliligini anglatadi. Bu esa, o’z navbatida,

yuqoridan quyigacha davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishga shart-sharoit
yaratib beradi.
Kuchli majburiylik, imperativlik davlat byudjetining nazorat funktsiyasiga
tegishli bo’lgan uchinchi xususiyatdir. Byudjet davlatniki bo’lganligi uchun uning
nazorat funktsiyasi milliy iqtisodiyotni boshqarish vositalaridan biri hisoblanadi.
Davlat byudjetining nazorat funktsiyasi 1) davlat byudjetining daromadlarini
oshirish uchun pul mablag’larini jalb qilish; 2) mablag’larni sarflashning
qonuniyligini ta’minlash; 3) byudjet mexanizmi orqali ishlab chiqarishning
samaradorligini oshirishni ko’zda tutadi.
Sub’ektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat
byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin:
— moliyaviy resurslarga bo’lgan yangbi talabni kelgusi byudjet yilida byudjetning
xarajatlari tarkibiga kiritish;
— moliyaviy resurslarga bo’lgan qo’shimcha ehtiyojni mavjud byudjet resurslarini
manyovr qilish, ya’ni byudjet kreditlarini bir ob’ektdan ikkinchisiga o’tkazish yo’li
bilan qondirish. Bunday imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim
sub’ektlarning o’zlariga taqdim etilgan moliyaviy resurslarni to’liq
o’zlashtirishning uddasidan chiqa olmasligi bilan izohlanadi;
— qo’shimcha ehtiyojni hukumatning zahira fondlari hisobidan qoplash va
boshqalar.
Davlat byudjeti mamlakatning moliya tizimida markaziy o’ri nni egallaydi.
Markazlashtirilgan pul fondini shakllantirish orqali uning yordamida katta
hajmdagi moliyaviy resurslar davlatning qo’lida to’planadi va ular umumdavlat
ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi.
Davlat byudjetining iqtisodiy ahamiyatini quyida keltirilayotgan 1-rasm orqali
ifoldalash mumkin.

moliya tizimida markaziy o’rinni egallaydi
iqtisodiyot alohida
tarmoqlarining
rivojlanishida asosiy
manba rolini ham Davlat
byudjetining
ahamiyati sub’ektlarning moliyaviy
barqarorligini
ta’minlashda byudjet katta
ahamiyat kasb etadi

2. Davlat byudjetining daromadlari
Davlat byudjetining daromadlari mamlakat yalpi ichki mahsulotini taqsimlash
va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo’lib, ular oraliq
(tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan
daromadlar va jamg’armalarning bir qismini byudjetga o’tkazilishi natijasida
vujudga keladi. Byudjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan mazmunini
davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag’lari tashkil etadi. Bu byudjet
kategoriyasining namoyon bo’lish shakli byudjetga tushuvchi turli soliqlar,
to’lovlar, yig’imlar, bojlar va ajratmalardan iborat.
Miqdoriy jihatdan davlat byudjetining daromadlari yaratilgan yalpi ichki
mahsulotda (milliy daromadda) davlatning ulushini ko’rsatadi. Ularning absolyut
hajmi va salmog’i mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (milliy daromadi)ning
umumiy hajmi, u yoki bu davrda davlatning oldida turgan siyosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy, mudofaa va boshqa vazifalar bilan belgilanadi. Ana shularga muvofiq
davlat byudjetida mablag’larni yig’ish miqdori va ularni undirishning shakl va
metodlari aniqlanadi.
Byudjet daromadlarini shakllantirish jarayoni quyidagi printsiplarga
asoslanishi maqsadga muvofiqdir:
— soliqlarning byudjetga olinishi mamlakat milliy boyligi manbalarining
tugashiga olib kelmasligi kerak;
— soliqlar ularni to’lovchilar o’rtasida teng taqsimlanmog’i lozim;
— soliqlarni ishlab chiqaruvchilarning aylanma fondlari hajmiga ta’sir
ko’rsatmasligi;
— soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi;
— davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha arzonroq bo’lishi lozim;
— soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib chiqarmasligi kerak;
— sub’ektlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga sharoit yaratish, ya’ni,
sub’ektlarga tegishli bo’lgan mablag’larning bir qismini davlat byudjetiga olinishi
ularning mustaqil rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatmasligi kerak. Chegaradan

ustuvor yo’nalishlar uchun
moliyaviy resurslarni
kontsentratsiya qilishda asosiy
instrument bo’lib xizmat
qiladi o’ynashi mumkin
uning yordamida katta hajmdagi
moliyaviy resurslar davlatning
qo’lida to’planadi va ular
umumdavlat ehtiyojlarini
qondirishga sarf etiladi ahamiyati

o’tib ketilganda sub’ektlarning mustaqilligini yo’qotishiga, kasodga uchrash
hollarining vujudga kelishiga, ichki rezervlarni qidirib topishga va ishlab
chiqarishning o’sish sur’atlarini ta’minlashga intilish susayadi, xufyona
iqtisodiyotning rivojlanishi boshlanadi;
— sub’ektlarning xatti-harakati va intilishiga bog’liq bo’lmagan holda vujudga
kelgan daromadlarning to’liq yoki qisman byudjetga olinishi. Ma’lum bir
xarajatlarni amalga oshirmasdan olingan barcha daromadlar davlatning ixtiyoriga
o’tishi kerak. Bu printsipning ta’siri ostiga sub’ektlar ma’muriyati noto’g’ri,
noqonuniy harakati (masalan, davlat standartlarini buzish va boshqalar) natijasida
olingan daromadlar ham kiritilmog’i lozim;
— ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqa maqsadlar uchun korxonaning
rejalashtirilgan ehtiyojidan ortgan summalarni byudjetga olish. Bu printsip davlat
byudjeti daromadlarini davlat korxonalarining mablag’lari hisobidan tashkil
etishda qo’llanilishi mumkin. U davlat korxonalarining moliyaviy holatini tartibga
soladi va bir vaqtning o’zida ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishda davlatning
manfaatlarini ta’minlaydi;
— byudjet mexanizmining rag’batlantiruvchi ta’sirini ta’minlash. Mablag’larni
sub’ektlar ixtiyorida byudjetga o’tkazilishi ularning samarali faoliyat ko’rsatishga
rag’batlantirishi kerak.
— byudjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish. Bu printsip byudjet
daromadlarini aholi mablag’lari hisobidan shakllantirishda qo’llanilib, uning
natijasida aholi daromadlari darajasiga bog’liq ravishda bir qismi byudjetga
o’tkaziladi.
Davlat byudjetining daromadlari o’zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy
xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to’lovlarning turi, mablag’larning tushish
shakli va ularni byudjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi
mumkin.
Davlat byudjetining daromadlari o’z manbalariga ko’ra quyidagi guruhlarga
bo’linadi:

• soliqli daromadlar;
• soliqsiz daromadlar;
• tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda o’tkaziladigan pul mablag’lari.
Byudjetning soliqli daromadlari tarkibi mamlakat soliq qonunchiligiga muvofiq
umumdavlat soliqlari va yig’imlari, mahalliy soliqlar va yig’imlar, bojxona bojlari,
boj yig’imlari va boshqa boj to’lovlari, davlat boji, penya va jarimalardan iborat.
Soliqsiz daromadlar tarkibiga quyidagilar kiradi:
• davlat mulkidan foydalanish tufayli olingan daromadlar (soliqlar va
yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan
so’ng);
• byudjet tashkilotlari tomonidan ko’rsatilgan to’lovli xizmatlardan kelgan
daromadlar (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan
soliq va yig’imlardan so’ng);
• fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo’llash natijasida olingan
mablag’lar, jumladan, jarimalar, musodaralar, tovon to’lashlar va davlat
sub’ektlariga etkazilgan zararlarni qoplash bo’yicha olingan mablag’lar hamda
majburiy undirilgan boshqa mablag’lar;
• moliyaviy yordam ko’rinishidagi daromadlar (byudjet ssudalari va byudjet
kreditlaridan tashqari);
• boshqa soliqsiz daromadlar.
Tushumlarning quyidagi ko’rinishlari ham byudjet daromadlari tarkibida hisobga
olinishi mumkin:
• davlat mulkini vaqtinchalik foydalanishga berish natijasida ijara haqi yoki
boshqa ko’rinishda olinadigan mablag’lar;
• kredit muassasalaridagi hisobvaraqlarda byudjet mablag’larining qoldig’i
bo’yicha foizlar ko’rinishida olinadigan mablag’lar;
• davlat mulkiga tegishli bo’lgan mol-mulkni garovga yoki ishonchli
boshqaruvga berishdan olinadigan mablag’lar;

• qaytarish va haq olish asosida boshqa byudjetlarga, xorijiy davlatlarga yoki
boshqa yuridik shaxslarga berilgan byudjet mablag’laridan foydalanganlik uchun
haq;
• davlatga qisman tegishli bo’lgan xo’jalik jamiyatlari ustav kapitalining
hissasiga yoki aktsiyalar bo’yicha dividendlarga to’g’ri keladigan foyda
ko’rinishidagi daromadlar;
• davlat unitar korxonalari foydasining bir qismi (soliqlar va yig’imlar
to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng);
• davlatga tegishli bo’lgan mol-mulkdan foydalanish natijasida olinadigan
qonunchilikda ko’zda tutilgan boshqa daromadlar.
Byudjetning daromadlar qismini to’ldirishning manbalaridan biri byudjet
tizimida boshqa darajada turgan dotatsiyalar, subventsiyalar va subsidiyalar yoki
mablag’larni qaytarilmaslik va tiklamaslik shakllarida olinadigan moliyaviy
yordamdir. Bunday moliyaviy yordamlar mablag’larni oluvchi byudjetning
daromadlarida o’z ifodasini topishi kerak. Jismoniy va yuridik shaxslardan, xalqaro
tashkilotlar va xorijiy davlatlar hukumatlaridan qaytarilmaydigan yoki
tiklanmaydigan shaklda o’tkazilayotgan mablag’lar ham byudjetning shunday
daromadlari tarkibiga kiradi.
Hozirgi amaliyotda davlat byudjetining daromadlari quyidagi tartibda
klassifikatsiyalanadi:
1. To’g’ri (bevosita) soliqlar. Ularning tarkibiga yuridik shaxslarning
foydasidan olinadigan soliq; savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun
yagona soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratmalar; yagona soliq to’lovidan
(mikrofirmalar va kichik korxonalar bilan biigalikda) davlat byudjetiga ajratmalar;
jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliqlar va tadbirkorlik faoliyati
bilan shug’ullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan
qat’iy soliqlar kiradi.
2. Egri (bilvosita) soliqlar. Bu soliqlarning tarkibi qo’shilgan qiymat solig’i;
aktsizlar; bojxona bojlari; jismoniy shaxslardan olinadigan yagona boj to’lovi;

transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gaz iste’moliga jismoniy
shaxslardan olinadigan soliqdan iborat.
3. Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i. Bu guruhga kiruvchi soliqlar va
to’lovlar mol-mulk solig’i; er solig’i; er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun
soliq va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni o’z ichiga oladi.
4. Ustama foydadan olinadigan soliq.
5. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq.
6. Boshqa daromadlar.
O’zining ijtimoiy-iqtisodiy belgisiga ko’ra davlat byudjetining daromadlari
ikki guruhga bo’linishi mumkin:
— xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan olinadigan daromadlar; — aholidan tushumlar.
Mulkchilik shakliga ko’ra davlat byudjetining daromadlari quyidagi
ko’rinishlarda bo’lishi mumkin:
— nodavlat sektordan olinadigan daromadlar; — davlat xo’jaliklaridan olinadigan
daromadlar; — aholidan olinadigan mablag’lar.
Davlat byudjetining daromadlari majburiy yoki ixtiyoriy tarzda jalb qilinishi
mumkin. Bunda daromadlarni majburiy shaklda jalb qilish hal qiluvchi rol
o’ynaydi. Ixtiyoriy shakldagi to’lovlarga davlat obligatsiyalarini va pul-buyum
lotereyalarini realizatsiya qilishdan olingan tushumlar kiradi. Davlat byudjeti
daromadlarini shakllantirishdagi majburiylik- yuridik va jismoniy shaxslar
tomonidan ma’lum bir mablag’lar belgilangan muddatlarda byudjetga o’tkazilishi
zarurligini anglatadi. U yoki bu to’lovni qonun tomonidan majburiy deb e’tirof
etilishi to’lanmagan summalarning majburiy undirilishini ko’zda tutadi.
Sub’ektlarning daromadlari davlat byudjeti ixtiyoriga ikki xil metodlarni
qo’llab, olinishi mumkin:
1) soliqli metodlar;
2) nosoliqli metodlar.
Soliqli metodlar uchun mablag’larning davlat byudjeti foydasiga aniq
belgilangan miqdorlarda va oldindan o’rnatilgan muddatlarda undirilishi

xarakterlidir. Soliqlarning undirilishi mamlakat yalpi ichki mahsuloti va milliy
daromadining taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi bilan bog’liq. Ular yordamida
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholiga tegishli bo’lgan mablag’larning bir qismi
davlat ixtiyoriga o’tkaziladi. Soliqlarning tarkibiga qo’shilgan qiymat solig’i,
aktsizlar, daromad (foyda) solig’i, er solig’i, mol-mulk solig’i va boshqa soliqlar
kiradi.
Nosoliqli daromadlar davlatga tegishli bo’lgan korxona va tashkilotlardan
olinadigan to’lovlardir. Davlat mulkiga aylanadigan va qaytarishni talab
etmaydigan mablag’lar ham davlat byudjetining daromadlari bo’lishi mumkin.
O’zbekiston Moliya vazirligi 2021 yilgi Davlat byudjetining ijrosi bo’yicha
e’lon qilgan dastlabki ma’lumotlarga ko’ra, 2021 yilda O’zbekiston byudjetining
daromadlar qismi 26 trillion 223,2 milliard so’mga teng bo’lgan.
Buning yarmidan ko’pini – 13 trillion 398,6 milliard so’mni bilvosita soliqlar
tashkil etgan. Jumladan, qo’shilgan qiymat solig’idan 7,552 trillion so’mdan ortiq,
aktsiz solig’idan 4,16 trillion so’mdan ortiq, bojxona bojidan 1 trillion so’mdan
ortiq, jismoniy shaxslarning transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va
suyultirilgan gazni iste’mol qilganlik uchun soliqlardan 670 milliard so’m daromad
olingan.
2021 yili O’zbekiston davlat byudjeti bevosita soliqlardan 6 trillion 353,7
milliard so’m daromad olgan. Bunda, yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig’idan 1,038 trillion, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona
soliq to’lovidan davlat byudjetiga ajratmalardan 832,6 milliard so’m, yagona soliq
to’lovidan davlat byudjetiga ajratmalar, shu jumladan, mikrofirmalar va kichik
korxonalardan ajratmalardan 755 milliard so’m, tadbirkorlik faoliyatining ayrim
turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliqdan 415,6 milliard so’m trillion so’m,
obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’idan 594,4 milliard
so’m, jismoniy shaxslar daromadiga soliqdan 2,717 trillion so’m pul tushgan.
30.12.2021 yildagi «2022 yil uchun O zbekistonʼ Respublikasining

Davlat byudjeti to g risida»gi O RQ-742-son Qonunʼ ʼ ʼ
imzolandi. Ushbu Qonun Qonunchilik palatasi tomonidan 2021 yil 26 noyabrda qa
bul qilingan. Senat tomonidan 2021 yil 15 dekabrda ma qullangan.
ʼ
Belgilanishicha, O zbekiston Respublikasi nomidan va uning kafolati ostida
ʼ
jalb qilingan davlat qarzining summasi yalpi ichki mahsulotning yillik prognoz
ko rsatkichiga nisbatan 60%dan oshmasligi kerak.
ʼ
2022 yil uchun O zbekiston Respublikasi nomidan va uning kafolati ostida
ʼ
tashqi qarzlarni jalb qilish bo yicha yillik imzolanadigan yangi bitimlarning
ʼ
cheklangan hajmi 4,5 mlrd АQSh dollarini tashkil etadi.
Qonunga muvofiq quyidagi soliqlar bo yicha asosiy stavkalar o zgarishlarsiz
ʼ ʼ
qoldirildi:
QQS – 15%;
foyda solig i – 15%;
ʼ
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig i – 12%;
ʼ
aylanmadan olinadigan soliq – 4%.
Foyda solig i stavkasi 15%, dividendlar tarzidagi foyda bo yicha soliq
ʼ ʼ
stavkasi 5% darajasida saqlanib qolindi.
Аmortizatsiyaning yillik cheklangan normasi va investitsiyaviy chegirma
miqdori o rtacha 2 baravarga oshiriladi.
ʼ
Soliq to lovchilarga zarar summasini kelgusi davrlarga, zarar ko rilgan soliq
ʼ ʼ
davridan keyingi 10 yilga ko chirish huquqi beriladi. Bunda jami ko chirilayotgan
ʼ ʼ
zarar summasi joriy soliq davridagi soliq bazasining 60%idan oshmasligi lozimligi
to g risidagi talab bekor qilinadi.
ʼ ʼ
Tabiiy gazni eksport qilishda, shuningdek import qilingan gazni ichki bozorda
realizatsiya qilishda aktsiz solig i stavkasi nolga tenglashtiriladi. Ishlab
ʼ
chiqaruvchi korxonalar tomonidan suyultirilgan gazni realizatsiya qilish aktsiz
solig idan ozod etiladi.
ʼ

Bundan tashqari yer qa ridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari neftь vaʼ
tabiiy gaz bo yicha 10%gacha, oltin va mis bo yicha – 7%gacha, volьfram
ʼ ʼ
bo yicha – 2,7%gacha, uran bo yicha – 8%gacha pasaytirildi.
ʼ ʼ
Shuningdek avtomobilni sotib olishda va vaqtinchalik olib kirishda
to lanadigan yig im bekor qilindi.
ʼ ʼ
Jismoniy shaxslar uchun ijara to lovining eng kam stavkalari belgilandi. Ular
ʼ
binoni yoki avtomobilni ijaraga berishdan olingan daromadlarga soliq solishda
qo llaniladi.
ʼ
2022 yil uchun Konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligining cheklangan
miqdori yalpi ichki mahsulotning 3%i miqdorida belgilandi. 2022 yilda
konsolidatsiyalashgan byudjet daromadlari 254,6 trln so m yoki YaIMning 30,3%i
ʼ
miqdorida prognozlashtirilmoqda.
Davlat byudjeti daromadlari 200 trln so m yoki YaIMning 23,8%i miqdorida
ʼ
belgilandi. Ulardan soliq tushumlari 68,5 trln so m, shu jumladan foyda solig i –
ʼ ʼ
43,7 trln so m, aylanmadan olinadigan soliq – 2,7 trln so m, JShDS – 22 trln
ʼ ʼ
so mni tashkil etadi.
ʼ
Bilvosita soliqlar bo yicha daromad summasi 73,2 trln so m, shu jumladan
ʼ ʼ
QQS – 53,3 trln so m, aktsiz solig i – 15 trln so m, bojxona boji – 4,8 trln so mni
ʼ ʼ ʼ ʼ
tashkil etadi.
Resurc va mol-mulk solig i 25,7 trln so mni tashkil qiladi.
ʼ ʼ
Konsolidatsiyalashgan byudjet xarajatlari 280, 13 trln so mni tashkil etadi.
ʼ
Davlat byudjeti xarajatlari 188, 91 trln so m, davlat maqsadli jamg armalari
ʼ ʼ
xarajatlari – 58, 18 trln so m, Tiklanish va taraqqiyot jamg armasi mablag larining
ʼ ʼ ʼ
sarflanishi – 7, 73 trln so m miqdorida prognozlashtirilmoqda.
ʼ
Byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg armalari mablag larining
ʼ ʼ
sarflanishi 14, 61 trln so m, tashqi qarz hisobidan davlat dasturlariga xarajatlar esa
ʼ
– 10,7 trln so mni tashkil etadi.
ʼ

Byudjetni shakllantirishda barcha tumanlar va shaharlar byudjetlarining
tasdiqlangan xarajatlarining 5%i jamoatchilik fikri asosida shakllantirilgan
tadbirlarni moliyalashtirishga yo naltiriladi.ʼ
Bundan tashqari, mahalliy byudjetlar qo shimcha manbalarining kamida 30%i
ʼ
jamoatchilik fikri asosida shakllantirilgan tadbirlarni moliyalashtirishga
yo naltiriladi.
ʼ
2022 yil uchun byudjet va qonun mablag larni belgilangan yo nalishda
ʼ ʼ
sarflashda natijadorlikni oshirish, mahalliy o zini o zi boshqarish organlarining
ʼ ʼ
vakolatlarini kengaytirish, byudjet barqarorligini ta minlash, byudjet qamrovini
ʼ
oshirish va byudjet mablag larining taqsimlanishi ustidan jamoatchilik nazoratini
ʼ
kuchaytirish bo yicha takliflarni o z ichiga oladi.
ʼ ʼ
3. Davlat byudjetining xarajatlari
Davlat byudjetining xarajatlari umumiy moliyaviy kategoriya bo’lgan byudjetning
ko’rinishlaridan biri bo’lib, unga tegishli bo’lgan umumiy xususiyatlarga egadir.
Davlat byudjetining xarajatlari xarajatlarning konkret turlari orqali namoyon
bo’ladi. Byudjet xarajatlari konkret turlarining xilma-xilligi esa, o’z navbatida,
quyidagi omillarning mavjudligi bilan belgilanadi: davlatning iqtisodiy tabiati va
funktsiyalari; mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi; byudjetning
milliy iqtisodiyot bilan bog’langanligi; iqtisodiy munosabatlarning rivojlanganlik
darajasi; byudjet mablag’larining namoyon bo’lish shakllari va h.k.
Davlat byudjetining barcha xarajatlarini quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:
— ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari;
— milliy iqtisodiyotga xarajatlar;
— mudofaa xarajatlari;
— boshqaruv xarajatlari.
Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari o’z tarkibiga
maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy ta’minot, aholi uchun
ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar baholaridagi farqlarni byudjetdan qoplash
va oilalarga ijtimoiy nafaqalarni oladi. Davlatning ijtimoiy funktsiyasini o’zida aks

ettirib, bu guruhdagi byudjetning xarajatlari xalq ta’limi tizimini rivojlantirish va
takomillashtirishga, fan va madaniyatni moliyalashtirishga, aholining tibbiy
xizmatga bo’lgan talabini qondirishga, ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minotni
amalga oshirishga keng yo’l ochib beradi.
Milliy iqtisodiyotga byudjetdan xarajat qilinishi davlatning xo’jalik yurituvchi
asosiy sub’ektlardan biri ekanligidan darak beradi. Aynan bu xarajatlar keng
miqyoslarda yangi sanoat korxonalarini qurish, zamonaviy industriya asosida
qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishni rivojlantirish, transport, aloqa va
iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarini texnika vositalari bilan qayta ta’minlashga
imkon yaratadi. Shuning uchun ham davlat byudjetining bu xarajatlari orasida
iqtisodiyot va markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari
alohida o’rin egallaydi. Davlat byudjetining mudofaa xarajatlari ham davlatning
funksiyalaridan kelib chiqadi. Ular har bir davlatning o’z mudofaa qobiliyatini
mustahkamlashi zarurligi bilan bog’liqdir. Qurolli kuchlarning barcha turlari
byudjet mablag’lari hisobidan moliyalashtiriladi.
Boshqaruv shaklidagi faoliyat turining davlat tomonidan amalga oshirilishi,
uning xo’jalik-tashkilotchilik funktsiyasi davlat byudjetidan boshqaruv xarajatlari
deb nomlangan alohida xarajatlar ajratilishini taqozo etadi. Boshqaruv (davlat
hokimiyati organlari, sud va prokuratura fuqarolarning o’zini-o’zi boshqaruv
organlari) xarajatlari davlat organlari faoliyatining moliyaviy asosini tashkil etib,
jamiyat hayotining barcha sohalariga rahbarlik qilishga imkon yaratadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida Davlat byudjetining xarajatlari uning
daromadlari bilan uzviy bog’langandir. Bunday o’zaro bog’liqlik xarajatlarning
miqdoriy jihatdan daromadlarga muvofiq kelishi va ularning bir-biriga o’zaro ta
‘sir ko’rsatishi orqali ifodalanadi. Bir tomondan, aksariyat hollarda, byudjet
xarajatlarining hajmi byudjet daromadlarining hajmi bilan cheklanadi. O’z
navbatida, byudjet daromadlarining hajmi esa davlatning iqtisodiy imkoniyatlari
bilan aniqlanadi. Shuning uchun ham bu erda byudjet xarajatlarining shunday
hajmini va milliy xo’jalikda pul fondlarini shakllantirishda byudjet mablag’laridan

foydalanishning shunday muddatlarini o’rnatish kerakki, ular minimal xarajatlar
qilib maksimal samaraga erishish orqali davlat oldidagi ijtimoiy-iqtisodiy
vazifalarni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlash, boshqa tomondan esa, ishlab
chiqarishning o’sishiga ijobiy ta’sir qilish, ilmiy-texnika taraqqiyotini tezlashtirish
va milliy xo’jalikdagi proportsiyalarni optimallashtirish orqali davlat byudjetining
xarajatlari uning daromadlari darajasining ortishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Davlat byudjeti xarajatlari hajmining yildan-yilga ortib borishi ularni milliy
xo’jalikning samaradorligi nuqtai nazaridan baholashni dolzarb muammoga
aylantirib qo’yadi. Bunda milliy xo’jalikning yakuniy natijasini baholab, faqat
unga tegishli bo’lgan daromadlarning qo’shimcha ravishda o’sganligiga e’tibor
berish bilan cheklanish maqsadga muvofiq emas. Bunda, bir vaqtning o’zida,
jamiyatning ijtimoiy taraqqiyot darajasi, ijtimoiy muammolarning qay darajada hal
etilganligi ham nazardan chetda qolmasligi kerak.
Davlat byudjeti xarajatlarining tarkibi va uning tuzilmasi davlatning tabiatiga,
u tomonidan bajarilayotgan funktsiyalarga, milliy xo’jalikning ehtiyojlariga
bog’liq hamda byudjet mexanizmi orqali ishlab chiqarish va iste’molning ba’zi bir
omillariga davlatning ta’sirchanligini ta’minlash kabilar bilan belgilanadi. Davlat
byudjetining xarajatlaridan foydalanish byudjetdan moliyalashtirish orqali amalga
oshiriladi. Shu munosabat bilan, byudjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada
ko’zda tutilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun sub’ektlarga byudjetdan
mablag’larni taqdim eish tizimi tushuniladi.
4. Davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanishni ta’minlash
yo’llari.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida davlat byudjeti hisobiga mablag’ bilan
ta’minlanadigan tarmoqlarda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, byudjet
mablag’laridan samarali foydalanish nazoratini takomillashtirish bugungi kunda
dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
ABB

Byudjet mablag’laridan oqilona foydalanishga esa samarali nazorat tizimini
shakllantirmasdan turib erishib bo’lmaydi. Ma’lumki, byudjet jarayonining asosiy
bosqichlaridan biri davlatning moliyaviy nazorati hisoblanadi. Moliyaviy nazorat
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan nazorat faoliyatining tarkibiy qismi
hisoblanadi.
Iqtisodiyoti rivojlangan hech bir mamlakat yo’qki, moliya sohasida davlatning
nazorat organlari mavjud bo’lmasin. Moliyaviy nazorat instituti davlatning nazorat
organlarining umumiy tuzilishini o’zida mujassamlashtiradi va moliyaviy
mexanizmning asosiy elementi sifatida namoyon bo’ladi.
Moliya, byudjet, soliq intizomiga etarli darajada rioya qilinmayotganligi va
byudjet mablag’larini maqsadsiz ishlatilishida ko’p sonli holatlarning mavjudligi
barcha mamlakatlarda davlatning moliyaviy nazora tini kuchaytirishning zarurligini
ko’rsatmoqda.
Albatta, byudjet mablag’larini sarflashda byudjetdan qilinadigan xarajatlarning
cheklanganligi, byudjet taqchilligining mavjudligi, byudjetda ijtimoiy sohalardan
tashqari boshqa xarajatlarga-aholini ijtimoiy jihatdan himoyalash, iqtisodiyot
tarmoqlarining mutanosib rivojlanishini ta’minlash, mamlakatning mudofaa
qobiliyatini mustahkamlashga ham zaruriyat mavjudligini hisobga olishimiz kerak
bo’ladi.
Byudjet mablag’larini sarflashda yo’l qo’yilayotgan xato va kamchiliklarni kelib
chiqish sababi moliya hamda nazorat taftish idoralari xodimlarining ular oldiga
qo’yilgan asosiy vazifa-byudjet intizomiga rioya etishni ta’minlashga mas’uliyat
bilan yondashishni talab qiladi. Byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetasi ijrosi
chuqur tahlil qilinishi, talab darajasida nazorat o’rnatilishi, byudjet tashkilotlarida
mablag’larni maqsadli sarflash to’g’risida keng doiradagi tushuntirish ishlari etarli
darajada olib borilishi lozim.
Byudjet tashkilotlarining xarajatlarni katta qismini kommunal xizmat haqlari
egallaydi va ular bilan shartnomalarni aniq, to’g’ri hisoblar bilan tuzish muhimdir.
Byudjet tashkilotlarida kommunal xizmatlar (issiqlik energiyasi, issiq va sovuq
ABB

suv, kanalizatsiya), gaz va elektr energiya sotib olish xarajatlari limitlariga qat’iy
rioya etish talab etiladi.
Bank tizimida byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetasi tasdiqlanganidan so’ng
bir hafta ichida kommunal xizmatlari ko’rsatuvchi, gaz, va elektr energiyasi
sotuvchi korxonalar bilan shartnomalarni ushbu xizmatlarga smetalarida ko’zda
tutilgan limitlar doirasida tuzishni ta’minlash, hisobkitoblarni oyma-oy amalga
oshirib borish, limitdan ortiqcha ko’rsatilgan xizmatlarga haq to’lamaslik
muassasalarda ushbu xarajatlarga mas’ul bo’lgan xodimlarni buyruq bilan
biriktiriladi. Kommunal xizmatlar gaz va elektr enegiyasini sotib olishga tuzilgan
ikki tomonlama shartnomalarni hududiy moliya idoralarida nazorat-taftish
boshqarmalari tekshirgandan so’ng ro’yxatdan o’tkazish va bu jarayondagi
intizomga, ta’riflarga va haqiqiy ehtiyojlarga qarab xarajat qilinishining doimiy
monitoringi olib boriladi. Suv, issiqlik, gaz, va elektr energiyasi is’temol
qilinayotgan byudjet tashkilotlarida o’lchov asboblarining to’liq o’rnatilishi va
ishlashi nazorat kilinadi.
Hozirgi vaqtda byudjet muassasalarida ortiqcha mablag’ sarflanishini bartaraf etish
maqsadida gaz, sovuq suv, issiq suv, elektr energiya tarmoqlari bo’yicha
mutaxassislar shartnoma to’g’ri tuzilishi va byudjet mablag’larini maqsadli
ishlatilishini nazorat qilib, mablag’larni iqtisod qilishi mumkin. Kommunal
xizmatlar bo’yicha shartnomalar tuzilish davrida shartnomalarni sifatli va asosli
tuzishni ta’minlash maqsadida malakali xodimlarni jalb qilish maqsadga muvofiq
bo’ladi.
Davlat byudjeti xarajatlarini moliyalashtirish rejasini va byudjet majburiyatlari
limitini byudjet mablag’larini taqsimlovchilariga va byudjet mablag’i oluvchilariga
Davlat byudjeti xarajatlarining iqtisodiy, vazifa jihatidan, tashkiliy tasniflari
ko’rsatkichlari ko’rsatilgan holda, etkazishni amalga oshirish maqsadga muvofiq
bo’ladi.
Shuningdek, ijtimoiy-madaniy tadbirlarga ajratilgan byudjet mablag’laridan
foydalanish, dastur asosida aniq ro’yxatli bo’lishini, byudjetdan mablag’
ABB

oluvchilarni moliyalashtirish mexanizmini soddalashtirish byudjet mablag’laridan
foydalanish hisobini yuritishda kuchli moliyaviy nazoratini ta’minlashni taqozo
etadi.
Kelgusida davlat byudjeti xarajatlarini boshqarishda mablag’larni maqsadli
taqsimlash, tejamkorlik rejimiga qat’iy amal qilish, davlat moliyabyudjet, shtat-
smeta intizomiga rioya qilish kuchaytirilishi kerak. Belgilangan ushbu maqsad va
vazifalarni amalga oshirishda g’aznachilik tizimidagi moliyaviy nazorat orqali
ijobiy natijalarga erishish mumkin.
Byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan byudjet nazoratini kuchaytirish,
byudjet intizomini mustahkamlash va uni takomillashtirish yo’llarini belgilashda
amalga oshirilgan tahlil natijalariga tayanish bilan birgalikda shu muammolarga
nisbatan ilg’or xorijiy mamlakatlarning tajribalari ham muhim ahamiyat kasb
etadi. Shu munosabat bilan qayd etish lozimki, so’nggi yillarda iqtisodi rivojlangan
mamlakatlarda samaradorlik nazorati deb nomlanuvchi nazorat turi keng
qo’llanilmoqda. Bunda an’anaviy nazorat usullari dasturli baholash, so’nggi
natijaga keltirilganligi, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga muvofiqligi kabi
yangi vositalar bilan to’ldirilmoqda.
Ilg’or xorijiy mamlakatlar tajribalarining ko’rsatishiga, bu mamlakatlarda byudjet
mablag’laridan foydalanish yuzasidan olib boriladigan nazorat rentabelli
hisoblanadi. Masalan, AQShda nazorat organlari tomonidan sarflangan 1 dollar
byudjetga 5 dollar bo’lib tushadi, ya’ni shuncha miqdorda mablag’larning
byudjetga qaytarilishi ta’minlanadi. Buyuk Britaniyada esa nazorat organlarining
faoliyati uchun sarflangan 1 funt sterling 13 funt sterlingni byudjetga tiklashga olib
kelar ekan. Mazkur masalani o’rganish O’zbekiston Respublikasi uchun butkul
dolzarb hisoblanadi. Bu esa, o’z navbatida, bu boradagi xorij davlatlari tajribalarini
kengroq va chuqurroq o’rganishni taqozo qiladi. BMI ishida bu boradagi AQSh,
Buyuk Britaniya, Frantsiya, Germaniya, Finlyandiya va Yaponiya kabi
mamlakatlarning mavjud tajribalari o’rganildi. Ularni hisobga olgan holda, bizning
fikrimizcha, byudjet mablag’laridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish,
ABB
www.ABBYY.com

byudjet intizomini yanada mustahkamlash va uni davr talablariga moslashtirib
takomillashtirish uchun, eng avvalo, quyidagilarning amalga oshirilishini
maqsadga muvofiq, deb hisoblaymiz:
- davlat siyosatiga mos ravishda moliyaviy nazorat va uning tarkibiy qismi
bo’lgan byudjet nazorati tizimini isloh qilishning aniq maqsadlarini
shakllantirish;
- qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun moliya va byudjet nazorati sohasidagi
asosiy vazifalarni aniqlash;
- umumiy moliyaviy (byudjet) nazorat tizimida nazorat-taftish ishlarini olib
boruvchi organlarning samarali faoliyatini ta’minlovchi tashkiliy tuzilmani ishlab
chiqish;
- nazorat-taftish organlarining byudjet xarajatlarini optimallashtirishga
qaratilgan yuqori samarali faoliyatini tashkil etish;
- nazorat-taftish sohasida amalga oshirilishi lozim bo’lgan ilmiy-tadqi qot
ishlari ko’lamini kengaytirish va chuqurlashtirish;
- bu tizimning barcha tuzilmaviy elementlari yo’nalishlari va o’zaro ta’sirlari
mexanizmini amalda o’rnatish;
- moliyaviy nazorat (byudjet nazorati) tizimi organlari faoliyatini
muvofiqlashtirishning me’yoriy-huquqiy asoslarini mustahkamlash va keyingi
yillarda mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida ro’y bergan o’zgarishlarni
hisobga olgan holda takomillashtirish;
- nazorat organi tizimi bilan davlatni boshqarish tizimining boshqa
bo’g’inlarini muvofiqlashtirish;
- huquqni himoya qilish organlari bilan birgalikda tegishli sub’ektlarning
faoliyatiga o’zaro ta’sir etish mexanizmini takomillashtirish;
- ichki va muassasalar moliyaviy (byudjet) nazorati faoliyatlarini yanada
faollashtirish;
w

- ilg’or xorijiy davlatlarning nazorat-taftish organlari faoliyatini kuzatish va
ularning tajribalarini o’rganishni davom ettirish, so’ngra ularning ijobiy yutuqlari
va natijalarini amaliyotga tadbiq etish va h.k..
Respublikamiz oldida byudjetdan mablag’ oluvchi byudjet muassasalarini o’z
vaqtida byudjet mablag’lari bilan ta’minlash, byudjet mablag’laridan maqsadli va
samarali, oqilona va tejamli foydalanish maqsad qilib qo’yilgan ekan, byudjetdan
moliyalashtiriladigan muassasalarga byudjet mablag’larining o’z vaqtida
muddatidan kechikmasdan etib borishi hozirgi kunning asosiy talablardan biri
bo’lmoqda. Bugungi kundagi byudjet mablag’larini sarflashdagi dolzarb
masalalardan biri tizimlar boshqarmalarining byudjet mablag’larini
markazlashtirib, ularni bir tomonga yo’naltirishdagi muammolar bo’lib, bu
muammoni xal qilish byudjet mablag’larini markazlashtirish O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi yoki uning hududiy organlari roziligi bilan amalga
oshirishni, umuman byudjet mablag’laridan oqilona, samarali foydalanish va bu
orqali hududiy moliya organlari mavqeini oshirish, bizningcha, maqsadga
muvofiqdir.
2022 yil uchun Davlat byudjeti daromadlari (byudjetlararo Transfertlar
bilan birgalikda) jami 193 trln so’m (YAIMga nisbatan 23 foiz) miqdorida
prognoz qilinmoqda. Bu haqda Hisob palatasining “2022 yil uchun
O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti to’g’risida”gi qonuni loyihasi va
2022 yil uchun byudjetnoma bo’yicha bergan xulosasida aytib o’tilgan.
Byudjetnomaga muvofiq, 2022 yil uchun Davlat byudjeti daromadlari davlat
soliq idoralari bo’yicha 145,7 trln so’mni (YAIMga nisbatan 17,3 foiz), davlat
bojxona idoralari bo’yicha 39,8 trln so’mni (4,8 foiz) va Moliya vazirligi
tushumlari bo’yicha 7,5 trln so’mni (0,9 foiz) tashkil qilmoqda.
Shuningdek, byudjetnomada Davlat byudjeti xarajatlari 172 trln 680,5 mlrd
so’mga yetishi prognoz qilingan. Hisob palatasi ushbu xarajatlarni 1 trlnga
qisqartirishni taklif qilgan. Shunda Davlat byudjeti xarajatlari 171 trln 680,5
mlrdni tashkil qiladi.

Qayd etilishicha, 2022 yil uchun davlat byudjeti daromadlarini prognozi
byudjet daromadlariga sezilarli ta’sir ko’rsatuvchi narx va valyuta
kurslarining o’rtacha miqdorlari asosida hisob-kitob qilingan.
Hisob palatasi xulosasiga ko’ra, 2023 yil uchun Davlat byudjeti daromadlari
(byudjetlararo Transfertlar bilan birgalikda) jami 210,7 trln so’m, 2024 yilga
esa 246,7 trln so’m bo’lishi prognoz qilinmoqda.
Ma’lumot o’chun, prognozga ko’ra, 1 AQSH dollarining o’rtacha yillik
summasi – 11 321 so’mga teng bo’ladi.
XULOSA

Kurs ishimning xulosa qismida yuqorida amalga oshirilgan tahlil va tadqiq
natijalariga asoslangan holda davlat byudjeti mablag’laridan samarali foydalanish
maqsadida chiqarilgan asosiy xulosalar va ishlab chiqilgan tavsiyalarni, qisqacha
tarzda, aks ettirishga harakat qilamiz. Ularning eng asosiylari quyidagilardan
iborat:
1. Hozirgi sharoitda byudjet intizomini mustahkamlashning zarurligi va
ahamiyati mamlakatimizda bir tomondan, byudjet daromadlarini (mablag’larini)
shakllantirish va ikkinchi tomondan esa, byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish
masalalari bilan bog’liq. Bunda ularning maqsadliligi, samaraliligi, tartibliligi va
qonuniyligini ta’minlash alohida ahamiyat kasb etadi.

2. Byudjet intizomini ta’minlashda byudjet mablag’larini belgilangan miqdorda
shakllantirishda O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasining mas’ul
bo’lsa, byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish yuzasidan esa O’zbekiston
Respublikasi Nazorat-taftish boshqarmasi va O’zbekiston Respublikasi
G’aznachilik boshqarmasi ga katta mas’uliyat tushadi.
3. Byudjet mablag’laridan oqilona foydalanishga samarali nazorat tizimini
shakllantirmasdan turib erishib bo’lmaydi. Ma’lumki, byudjet jarayonining asosiy
bosqichlaridan biri davlatning moliyaviy nazorati hisoblanadi. Moliyaviy nazorat
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan nazorat faoliyatining tarkibiy qismi
hisoblanadi.
4. Iqtisodiyoti rivojlangan hech bir mamlakat yo’qki, moliya sohasida
davlatning nazorat organlari mavjud bo’lmasin. Moliyaviy nazorat instituti
davlatning nazorat organlarining umumiy tuzilishini o’zida mujassamlashtiradi va
moliyaviy mexanizmning asosiy elementi sifatida namoyon bo’ladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy prognozlar jamiyatni rivojlanish
maqsadlarini aniqlash va bunga erishish kerakligi iqtisodiy resurslarni hajmini
hisoblashda zarur. Prognozlarni ishlab chiqish jarayoni prognozlash deyiladi.
Iqtisodiy prognozlashning nazariy muhim muammolaridan biri
prognozlarning turlarining hisoblash. Prognozlar funksional belgisiga qarab
quyidagi: normativ va izlanuv prognozlariga bo’linadi.
Bir-birini to’ldiruvchi uch xil prognozlash: ekspert, ekstrapolyatsiya,
modellash usullari mavjud.

Iqtisodiy prognozlash tarixiy, kompleks tizimli, tuzilmaviy va tizimli
tuzilmaviy yondashuvlarga bo’linadi.
Kursni maqsadi iqtisodiy tamoyillarini va yo’llarini o’rganish asosida
jamiyatda sodir bo’layotgan ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarga bog‗langan bu tarmoq
tajribasi va amaliyoti misolida prognozlashni amaliy o’rganishdan iborat.
Prognostikani gurkirab rivojlanishi usul va uslublarni behisob qo’llanib
ketishiga olib keldi. Usullardan samarali foydalanish uchun ularni aniq tizimlarga
ajratish lozim. Usullarni tasniflash belgilaridan biri bo’lib ularni formallashtirish
darajasi hisoblanadi. Ekspert baholash usuli matematik formallashtirish mumkin
bo’lmaganda ob’ekt va muammolarni taxlil qilishda foydalaniladi.
Ekstrapolyatsiya usuli mohiyati statistik ma’lumotlarni tahlili asosida ob’ektni
rivojlanish tendensiyasi aniqlanadi.
Regression tahlil o’rganilayotgan tasodifiy harakatning tasodifiy me’yorini
va o’rganilayotgan miqdoriy o’zaro munosabatlar o’rtasidagi boglanishni izlash
uchun qo’llaniladi.
Matematik apparatni iqtisodiy izlashuvda foydalanish iqtisodiy matematik
modellashtirish deyiladi va bunda iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni matematik
tenglamalar orqali ifodalanadi.
Model iqtisodiy pognozlashni o’rganilayotgan jarayonni ilmiy anglashni
muhim vositasi hisoblanadi.
Ijtimoiy va iqtisodiy prognozlashtirish modellari ayrim turlari optimallash
kriteriyasi yoki qutilgan yuqori natijasi bilan tasniflanadi.

Т armoqlararo balans iqtisodiyotdagi asosiy model bo’lib, unda xalq
xo’jaligidagi turli natural va qiymat aloqadorligi ko’rsatiladi.
Natural qiymat balansini modeli xalq xo’jaligini kompleks tavsifini aks
ettiradi.
Iqtisodiy matematik modellar makroiqtisodiy darajada iqtisodiy
prognozlarni tuzishda keng qo’llaniladi.
Т armoqlararo balansda sanoat, kapital qo’yilmalar, mehnat resurslari va
boshqa resurs yetkazib beradigan tarmoqlar orasidagi o’zaro bog‗liqliklar hisobga
olingan holda reja davri qator yillar uchun xalq xo’jaligi mahsulotining ishlab
chiqarilishi va taqsimlanishi ko’rsatkichlarini hisoblash imkonini beradi. Х alq
xo’jaligi balansi prognozlashtirishni mukammallashtirishning muhim yo’nalishi-
iqtisodiy o’sishning asosiy parametrlarini prognozlashtirishni vertifikatsion-
statistik yondashish dinamik vaqt qatori ma’lumotlaridan maksimal foydalanishga
asoslangan holda ularning haqiqiy iqtisodiy jarayonlar bilan moslangan va
baholanayotgan sharoitlar ma’nosini tekshirishni ko’zda tutadi.
Mintaqaviy xo’jalik butun bir xo’jalik, iqtisodiy, ishlab chiqarish va ijtimoiy
kompleks bo’lib, u respublika, viloyat xududida joylashgan korxona, tashkilot,
uyushmalarning bo’ysunishi va tarmoqlarning tarkibidan qat’iy nazar
shakllanishidir. Mamlakatdagi barcha korxonalarni ya’ni senat, qishloq xujaligi
ishlab chiqarishi, qurilish, transport, aloqa va madaniy-maishiy xizmat
kursatadigan korxona va tashkilotlarni 3 ta katta guruxga ajratish mumkin:
Markaziy;
Munitsial;
Maxalliy;
Х ududiy boshqaruv organlari shu xududda joylashgan barcha korxonalar
tomonidan amalga oshiriladigan uy va ijtimoiy-madaniy qurilish, maxalliy yullar
qurilishi, xalq iste’mol mollari va oziq - ovqat ishlab chiqarish ustidan nazorat olib

boradi. Mintaqaviy darajada tartibga solishning ob’ektlari quyidagilar xisoblanadi:
davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni, axoli va korxonalarni soliqqa tortish,
maxalliy byudjetlarni shakllanishi, axolining ijtimoiy ximoyasi va boshqalar.
Oxirgi yillarda mintaqalar darajasida qisqa va uzoq muddatli iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanish prognozlarini tuzish buyicha ish olib borilmoqda. Mintaqa
rivojlanishining konsepsiyasini ishlab chiqarishni ikkita bosqichga ajratish
mumkin: mavjud muammolar yechimiga yunaltirilgan maqsadlarni shakllantirish
va ularni aniq yechimlar kurinishida aniqlashtirish; iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlantirishning maqsad va yunalishlarini aniqlash va shu asosda mintaqaviy
rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish.
Mintaqada rivojlanishning maqsad, konkret muammolar, omillarning uziga
xosligi masalani yechimini umumlashtirishga yul quymaydi, shu bilan birga barcha
mintaqalarga xos bulgan qator maqsad va masalalar mavjud, bularga: ishlab
chiqarishni barqarorlashtirish va iqtisodiy o’sishni ta’minlash; rivojlangan bozor
munosabatlarini shakllantirish; kompleks ijtimoiy masalalarni yechish; atrof-
muhitni himoyalash va boshqalar.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. 1.Irmatov M.M., Х aydarov M. Т . «Iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishni
prognozlashtirish» O’quv qo’llanma Т .: Т DIU 2004 yil. 2. Лившиц И.В.
Экономика. Учебник для курсов ОМЕГА-Л М 2004 656с.
2. 2.Н.Л.Шагас, Е.А.Туманова Макроэкономика – 2. Учебное пособие Вупуск
новый Долгосрочный аспект М.ТЕИС 2004. Экономический факультет им
М.В. Ломоносова
3. Ўзбекистон Республикасининг “Давлат бошқарувини янгилаш ва янада
демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий
партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида” Конституциявий қонуни,
2007 йил 11 апрель.
4. Узбекистон Республикасининг Фукаролик кодекси. 1996 йил 29
август.
5. Узбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тугрисида» ги
Қонуни. 2000 йил 14 декабрь.
6. Узбекистон Республикасининг «Хужалик юритувчи субъектлар
фаолиятининг шартномавий-хукукий базаси тугрисида» ги Конуни.
1998 йил 29 август.
7. Узбекистон Республикасининг «Давлат бюдже тининг газна ижроси
тугрисида» ги Крнуни. 2004 йил 26 август. 5. Парсаданов Г.А.,
Прогнозирование национальной экономики М., Высшая школа, 2002.
Va h obo v A . va bosh q alar . Budjet - soli q siyosati yaxlitligi . O’q uv qo’ llanma . - T .:
I q tisod va moliya . 2005.285 b.
8. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q
2005. 220 b.

Davlat byudjetining mazmuni, uning shakllanishi va taqsimlanishining xususiyatlari

Sotib olish